Milliy boylik uning tarkibi va ko’paytirish omillari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	53
Yuklab olingan sana	19 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Milliy boylik uning tarkibi va ko’paytirish omillari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI
FAKULTETI
“ IQTISODIYOT ” KAFEDRASI
“ IQTISODIYOT NAZARIYASI ” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Milliy boylik uning tarkibi va
ko’paytrish omillari
Bajardi: ______________________________
_____________________________
Ilmiy rahbar: ___________________________

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………… 3
1. Milliy boylik tushunchasi va uning mazmuni.......................................... 5
2. Iqtisodiy o’sishni ta’minlashda milliy boylikning ahamiyati…………... 11
3. O’zbekiston Respublikasining milliy boyligidan foydalanilish holati
tahlili………………………………………………………………………. 16
4. Iqtisodiy o’sishni ta’minlashda milliy boylikni yaratish va undan
samarali foydalanish yo’nalishlari………………………………………... 22
Xulosa …………………………………………………………………….. 27
Foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxati ……………………………………….. 29
2

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . O’zbekistonda iqtisodiy o’sishga ta’sir
etuvchi omillarni, jumladan milliy boylikni tadqiq qilish va ular o’zgarishini
o’rganish hamda ular asosida olingan xulosalarni iqtisodiy hayotga tatbiq etish
bugungi kunning eng muhim masalalaridan biri hisoblanadi. Mavjud iqtisodiy
tizimni butunlay yangi tartiblar asosida isloh qilish iqtisodiyotning rivojlanishidagi
turli nomutanosibliklar hamda tanglik holatlarini keltirib chiqarishi mumkin. Shu
sababli bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lida iqtisodiyotni jonlantirish, bir tekis
rivojlantirish, barqaror iqtisodiy o’sishga erishish jarayoni qonuniy bosqich
hisoblanadi. Iqtisodiy o’sish jarayoni iqtisodiy rivojlanishda inqiroz holatlarining
oldini olish uchun ishlab chiqarish va chiqarilayotgan mahsulot tarkibini
o’zgartirishga yo’naltiriladi. Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga
oshirishning dastlabki davrida iqtisodiy o’sishni ta’minlashdan ko’zda tutilgan
asosiy maqsad eng avvalo makroiqtisodiyotda muvozanatlikni ta’minlash, ishlab
chiqarishni keskin darajada pasayishining oldini olish va ommaviy ishsizlikning
kelib chiqishiga yo’l qo’ymaslikdan iborat bo’ldi.
Keyingi paytlarda iqtisodiy o’sishga ta’sir etuvchi omillar, jumladan milliy
boylikdan samarali foydalanish natijasida yaratilayotgan yalpi ichki mahsulotning
barqaror tarzda o’sayotganligini, inflyasiya va boshqa makroiqtisodiy
ko’rsatkichlarning prognoz darajasida ekanligini kuzatishimiz mumkin.
Bozor iqtisodiyoti davrida hamma yaratilgan mahsulotlar va to’plangan
boyliklar, hatto ishchi kuchi ham tovar shaklida harakat qiladi, chunki ularning
hammasi sotiladi va sotib olinadi (tabiiy boyliklar bundan mustasno). Agar biz
to’plagan milliy boylikni tovarlar yig’indisi va har bir tovar uning bir bo’lakchasi,
bir hujayrasi deb, tovardagi ikki tomonlama xususiyatdan kelib chiqib qarasak,
unda milliy boylikning mazmunini tushunish oson bo’ladi.
Milliy boylikdan samarali foydalanish asosida iqtisodiy o’sishni bir necha
barobar oshirishga erishish mumkin.
3

Bu boradi prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek “Biz kelgusi
besh yil uchun yuqori iqtisodiy o’sishni ta minlash, soliq-byudjet siyosatiniʼ
takomillashtirish, sanoat tarmoqlari, energetika, transport, qishloq xo’jaligi, uy-joy
va kommunal sohalarni rivojlantirish borasida katta marralarni belgilab oldik.
Jumladan, yalpi ichki mahsulotni qariyb 2 barobar oshirish yoki 58 milliard
dollardan 100 milliard dollarga yetkazish zarur” 1
.
Iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi strategik tarmoqlarda bir qator davlat
dasturlari amaliyotga tatbiq etilishi natijasida mamlakatimiz iqtisodiy
taraqqiyotining yuqori ko’rsatkichlarga erishayotganligi, infratuzilmalarning
rivojlanishi, iqtisodiyotning erkinlashtirilishi, samarali va bosqichma-bosqich
amalga oshirilayotgan islohotlar tufayli yangidan-yangi imkoniyatlarni yuzaga
keltirmoqda. Bunday holat esa, O’zbekistonda iqtisodiy o’sishga ta’sir etuvchi
omillarni, shu jumladan milliy boylikni o’rganishning naqadar dolzarbligini yana
bir bor ochib beradi.
Yuqoridagi ta’kidlab o’tilgan fikrlar mazkur kurs ishi mavsuzining dolzarb
ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi.
Kurs ishining maqsadi O’zbekiston iqtisodiy o’sishida milliy boylikning
ahamiyatini yoritish va undagi mavjud muammolarni bartaraf etish bo’yicha ilmiy-
amaliy tavsiya va takliflar ishlab chiqishdan iborat. Mazkur maqsadga erishish
uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- milliy boylik tushunchasining mazmun-mohiyatini ochib berish;
- iqtisodiy o’sishni ta’minlashda milliy boylikning ahamiyatini tadqiq etish;
- O’zbekistonda milliy boylikdan foydalanishning holatini tahlil qilish;
- milliy boylikni yaratish va undan samarali foydalanish yo’nalshlarini
tadqiq etish;
Kurs ishining obyekti iqtisodiy o’sishda milliy boylik va uning ahamiyati
bo’yicha mavjud qarashlar hamda nazariyalar hisoblanadi.
1
O ’ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining
qo ’ shma majlisidagi nutqi . 2020 yil 22 yanvar . https://president.uz/oz/lists/view/3310
4

Kurs ishining predmeti mamlakatimizda iqtisodiy o’sishni ta’minlashda
milliy boylikning ahamiyatini oshirishda amalga oshirilayotgan ishlarni o’z ichiga
oladi.
1. Milliy boylik tushunchasi va uning mazmuni
Milliy boylik nimalardan tashkil topadi va uni ko’paytirishga qanday omillar
ta’sir qiladi, degan masala barcha zamon va makon uchun birdek muhim bo’lgan.
Ko’pchilik boylik deganda oltin va qimmatbaho toshlar, yer, kapital, pul
mablag’lari, moddiy va nomoddiy boyliklar hamda xizmatlarni tushunadi.
Boylik mazmuni va uning tushunchasiga iqtisodiy adabiyotlarda turlicha
ta’riflar berilgan. Qadimgi Hindistonda miloddan avvalgi IV asrda yozilgan
“Artxashastra” asarida boylik manbai sifatida dehqon, hunarmand mehnati va
savdo faoliyati ko’rsatib o’tilgan, miloddan avvalgi IV–III asrlarda Xitoyda
yozilgan “Guan-szi” asarida oltin va marvarid alohida boylik sifatida ko’rilmaydi,
bunda boylik sifatida, eng avvalo, moddiy ne’matlar (tovar) e’tirof etiladi.
Qur’oni Karimda dehqon, hunarmandlar mehnati, umuman, halol mehnat
ulug’lanib, barcha boylik ularning mehnati asosda paydo bo’lishi uqtiriladi.
Merkantelistlarning asosiy vakillaridan bo’lmish Uilyam Stafford (Angliya),
Gaskar Skaruffi (Italiya) oltin va kumushga boylikning mutlaq shakli deb qaragan
va uni chetdan olib kelish yo’li bilan davlatni yanada boy va qudratli qilish
mumkin, deb hisoblagan. XVI asrning ikkinchi yarmiga kelib milliy sanoat va
savdoni rivojlanishining davlat tomonidan rag’batlantirilishi sababli mamlakatlar
o’rtasida savdo aloqalari keng va muntazam rivojlana boshladi. Dastlabki
merkantilistlarning “pul balansi” nazariyasi o’rniga keyingi merkantilistlarning
“savdo balansi” nazariyasi kelib chiqdi. “Savdo balansi” nazariyasi (yoki yetuk
merkantilizm) keng tarqala boshladi. Keyingi merkantilistlardan T. Menning
fikricha, eksport va import o’rtasidagi musbat farq, ya’ni ijobiy saldo mamlakat
boyligining o’sishiga xizmat qiladi. Real boylik “o’lik pullar” yig’indisi emas,
balki harakatdagi pullarni, ya’ni pul kapitalini vujudga keltiruvchi pullar
hisoblanadi.
5

Merkantilizmning yirik namoyondalaridan biri Uilyam Petti dastlab boylik
savdoda yaratiladi, boylik puldan iborat bo’ladi, degan fikrga qo’shilsa-da,
keyinchalik o’z fikrini o’zgartirib, nafaqat qimmatli metall, toshlar hamda pul,
balki mamlakatning yeri, uylar, kemalar, tovarlar va hatto uy jihozlari ham
boylikni tashkil etishini ta’kidlagan. U. Petti boylikni ta’riflab, “Mehnat –
boylikning otasi, yer esa uning onasi”, degan mashhur iboraning muallifi
hisoblanadi.
Boylikni ko’paytirish to’g’risida XVIII asrda Fransiyada fiziokratlar
konsepsiyasi yaratildi. Ushbu konsepsiyaning asoschilaridan biri, fransuz
iqtisodchisi F. Kene “Iqtisodiy jadval” asarida milliy boylikning yaratilishi va
sinflar o’rtasida taqsimlanishini miqdoriy jihatdan ko’rsatib bergan. Bu jadvalda u
iqtisodiyotning asosiy sektorlari o’rtasida tovar va xizmatlarning doiraviy
aylanishini va shu asosda butun bir iqtisodiyotning amal qilish mexanizmlarini
ifodalashga harakat qilgan. F. Kene ishlab chiqarish tarkibiga faqat qishloq
xo’jaligi va qayta ishlovchi sanoatni kiritadi. U “... ushbu sohalarda haqiqiy qiymat
yaratiladi, boshqa sohalarda esa qishloq xo’jaligi va qayta ishlovchi sanoatda
yaratilgan mahsulotlarning shakli o’zgartiriladi xalos” 2
, degan g’oyani ilgari
surgan.
Fiziokratlarning bunday g’oyasi mamlakatda qishloq xo’jaligi ustuvor
tarmoq bo’lgan davrda vujudga keldi.
Fiziokratlar fikricha, boylik qishloq xo’jaligida yaratiladi, chunki o’sha
vaqtda aholining asosiy qismi qishloqlarda yashagan, milliy boylikning 2/3 qismi
shu sohada yuzaga keltirilgan. Ular qishloq xo’jaligini iqtisodiyotning yagona
unumli sohasi deb hisoblagan. Ularning fikricha, boylik faqat qishloq xo’jaligida
yaratiladi, sanoat va savdoda esa u qayta ishlanadi va qayta taqsimlanadi. Albatta,
bu boylikni ko’paytirishning yo’li aniqlash bo’yicha qo’yilgan muhim
qadamlardan biri edi. Lekin aytish joizki, F Kenening ushbu g’oyalari va
tushunchalari cheklangan (qishloq xo’jaligi bilan) bo’lib, amaliyot sinoviga uzoq
vaqt bardosh bera olmadi. Ushbu nazariyalarning salbiy jihatlari qayta ishlovchi
2
А.Смит. Исследование о природе и причинах богатства народов. М.: Эксмо. 2016 г. С. 87.
6

sanoatning shiddat bilan rivojlanib borayotgan davrida hamda bozor iqtisodiyoti
taraqqiy etayotgan davrlarda yaqqol namoyon bo’ldi.
Angliya klassik iqtisodiy maktabining yirik namoyondasi Adam Smit
“Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to’g’risida tadqiqot” asarida boylikning
chinakam yaratuvchisi “har bir xalqning yillik mehnati” deb ko’rsatib o’tadi,
demak, u boylikning yagona manbai mehnatdir, degan fikrda bo’lgan. A. Smit
fikrini rivojlantirib, mehnat taqsimoti boylikni yaratishda va ko’paytirishda asosiy
omil hisoblanadi degan va ixtisoslashuv tufayli mehnat unumdorligi 240
baravardan ko’proq oshirish mumkinligini to’g’nog’ich ishlab chiqarish misolida
tushuntirib bergan. U hunarmandlar va savdogarlar mehnati yer egalari mehnatiga
nisbatan kam unumli bo’ladi, negaki yer egalariga tabiat “yordam” beradi va
“dehqonchilikka qo’yilgan kapital haqiqiy boylikka va daromadga ancha ko’p
qiymat qo’shadi”, deb hisoblagan.
A. Smit konsepsiyasi merkantilistlarga oxirgi katta zarbani bo’ldi va
fiziokratlar g’oyasi ham cheklanganligini ko’rsatib berdi. Ushbu konsepsiya G’arb
mamlakatlarida juda katta shon-shuhrat qozondi va oxirgi yuz yillikda ishlab
chiqarish va milliy boylik hajmini ko’paytirishga asos bo’lib xizmat qildi. Aynan
mana shu davrda A.Smit boylikni ko’paytirishning “... ishlab chiqarish sohalariga
tovar yaratuvchi (moddiy boyliklar) har qanday tarmoqni kiritish mumkin, lekin
xizmat ko’rsatish sohalari moddiy boylik yaratmaganligi uchun ishlab chiqarish
sohalariga kiritilishi mumkin emas” 3
, degan yana bir yangi g’oyasini ilgari surdi.
A. Smit xizmat ko’rsatish sohasiga sarflangan mehnat unumsiz, sanoat va
savdodagi mehnat kam unumli, qishloq xo’jaligidagi mehnat esa yuqori unumli
mehnat, negaki, unga tabiat “yordam” beradi, deb hisoblagan.
Agar merkantelistlar boylik savdoda yaratiladi, deb ta’kidlagan bo’lsa,
fiziokratlar qishloq xo’jaligida yaratiladi, A. Smit esa faqat moddiy tovarlarni
yaratuvchi, ya’ni moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratiladi, degan cheklangan
nazariyalarni ishlab chiqdi.
3
Sh . Sh . Shodmonov , U . V . G ’ afurov . Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. T.: “Moliya” nashriyoti, 2010 y., 360-bet.
7

A. Smit milliy boylikning yaratilishi va ko’paytirilishi jarayonini faqat
moddiy ishlab chiqarish bilan bog’lagan. Moddiy mahsulot va xizmatlar orasidagi
farqni ularning xizmat qilish muddati, deb tushungan. Bunda u eng ko’p, uzoq
muddat xizmat qilgan mahsulotlarni nafliligi yuqori darajaga ega bo’lgan tovar deb
bilgan.
Vaholanki, uzoq muddatlilik moddiy mahsulotlarning nafliligi yuqoriligini
to’la ravishda belgilamaydi. A. Smit konsepsiyasining kamchiligi yana shunda
ko’rinadiki, u moddiy mahsulotlarni ishlab chiqarish xizmatlarsiz rivoj
topmasligini ko’ra bilmagan, masalan, xizmatlar va fanning rivojisiz moddiy ishlab
chiqarish hyech qachon rivojlanmaydi.
Ayrim iqtisodchilar moddiy ishlab chiqarish konsepsiyasi ishlab
chiqarishning kengaytirilgan konsepsiyasidan oldin paydo bo’lgan, degan fikrlarni
bildiradi. Lekin bunday fikrlashni to’g’ri deb bo’lmaydi, chunki, yuqorida
ko’rganimizdek, moddiy ishlab chiqarish konsepsiyasi paydo bo’lishidan bir
qancha yillar oldin U. Petti va P. Buagilber o’zlarining konsepsiyasida ishlab
chiqarish va milliy boylikni juda keng doirada o’rganib, ular nafaqat moddiy ishlab
chiqarish sohalarining, balki xizmat ko’rsatish sohalarining ham milliy boylikni
yaratishda muhim o’rin egallashini isbotlashgan. Ulardan keyin A. Smitning
moddiy ishlab chiqarish konsepsiyasi kengaytirilgan ishlab chiqarish
konsepsiyasini vaqtincha siqib chiqardi va go’yoki u birinchilardan bo’lib
yaratilgandek ko’pchilikning e’tiborini o’ziga tortdi. Yana ta’kidlash lozimki, A.
Smit va D. Rikardo yashagan davr atrofida boylikning manbai faqat mehnatdir,
degan g’oya keng tarqalgan edi. Albatta, mehnat boylik yaratadi. Lekin tabiat
kuchisiz va ashyosisiz hyech narsa yaratilmaydi.
Yuqorida bayon qilinganlardan ko’rinib turibdiki, milliy boylik haqida turli
nazariyachilar turlicha fikrlar bayon qilganlar.
Klassik iqtisodchilardan J. Seyning uch omil (yer, kapital, mehnat)
nazariyasiga asoslangan holda aytish mumkinki, boylik yaratishda omillarning har
uchalasi ham qatnashadi. J.B. Seyning fikricha, iqtisodiyotning asosiy – sanoat,
qishloq xo’jaligi, savdo va xizmat ko’rsatish sohalarida, ya’ni to’rtta sohaning
8

barchasida boylik yaratiladi, chunki sanoatda ham, qishloq xo’jaligida ham,
savdoda ham, xizmat ko’rsatishda ham naflilik yaratiladi.
Yirik iqtisodchilardan yana biri bo’lmish J. Mill faqat unumli mehnat
(natijasi ko’rinib turadigan mehnat) “boylik”, ya’ni “moddiy ne’matlar”ni yaratadi,
degan fikrni ilgari surgan.
1-rasm. Tovarning ikki xil xususiyati va milliy boylikning ikki jihati 4
Shu narsani ta’kidlash joizki, tabiat kuchlari va ashyolari juda katta
miqyosda va keng bo’lib, ularning hammasini milliy boylik tarkibiga kiritib
bo’lmaydi. Chunki ularning juda ko’p qismi inson tomonidan o’zlashtirilib,
foydalanishga tortilmagan.
Tabiat kuchlari va ashyolarining inson tomonidan foydalanishga tortilgan
qisminigina milliy boylik tarkibiga kiritish mumkin.
Demak, milliy boylik uzoq tarixiy yillar davomida to’plangan nafliliklar va
qiymatlar yig’indisidan iborat bo’ladi. Milliy boylikning ikki tomonlama tabiatini
bilish ko’pgina noaniq savollarga javob berish imkonini yaratadi. Masalan,
boylikning manbai nima, u qanday va qaerda yaratiladi, degan savollar bo’yicha
olimlar o’rtasida uzoq vaqtlar davomida izlanishlarga, tortishuvlarga sabab bo’lgan
masalalarni hal qilish imkonini beradi (2-rasm).
Merkantelizm oqimining boylik puldan iborat, u savdoda ko’payadi,
fiziokratlarning boylik faqat qishloq xo’jaligida yaratiladi, deyishgani hamda
ko’pgina olimlarning (masalan, A. Smit va boshqalarning) milliy boylikning
4
Кенэ , Тюрго , Дюпон : Физиократы . Избранные экономические произведения nomli kitobi ma’lumotlari
asosida muallif tomonidan tayyorlandi
9Naflilik
Tovar
Qiymat Yig’ilgan naflilik summasi
Milliy boylik
To’plangan qiymatlar
summasi

manbai faqat mehnat, boylik esa to’plangan qiymatlardan tashkil topadi, degan bir
tomonlama nazariyalari to’g’ri emasligini bilish mumkin bo’ladi.
Milliy boylik tushunchasiga mamlakatimizning bir qator iqtisodchi olimlari
tomonidan ham ta’riflar berilgan. Yuqorida bayon etilgan fikr-mulohazalardan va
ko’pgina olimlar tomonidan berilgan ta’riflardan kelib chiqib, milliy boylik
tushunchasiga quyidagicha ta’rif berishimiz mumkin: “Milliy boylik insoniyat
jamiyati taraqqiyoti davomida ajdodlar tomonidan yaratilgan va avlodlar
tomonidan jamg’arilgan naflilik va qiymatlarning birligidan iborat bo’lgan
moddiy, nomoddiy va intellektual hamda tabiiy boyliklardan iboratdir”.
2-rasm. Milliy boylikning ikki manbai 5
Milliy boylikni shartli ravishda quyidagi uchta yirik tarkibiy qismga ajratish
mumkin:
1. Moddiy-buyumlashgan boylik.
2. Nomoddiy boylik.
3. Tabiiy boylik.
Moddiy-buyumlashgan boylik oxir-oqibatda ishlab chiqarishda qatnashgan
unumli aniq mehnat va abstrakt mehnatning natijasi hisoblanadi. U ishlab chiqarish
yaratilganda mahsulotlarning joriy iste’mol qilishdan ortiqcha qismini jamg’arish
oqibatida vujudga keladi va o’sib boradi 6
.
5
Кенэ , Тюрго , Дюпон : Физиократы . Избранные экономические произведения nomli kitobi ma’lumotlari
asosida muallif tomonidan tayyorlandi
6
Sh.Sh.Shodmonov, U.V.G’afurov. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. T.: “Moliya” nashriyoti, 2010 y, 461-bet.
10Naflilik
Tovar
Qiymat Tabiat
Milliy boylikning
manbalari
Inson mehnati To’plangan nafliliklar
yig’indisi
Jami to’plangan milliy
boylik
To’plangan qiymatlar
summasi Tabiat, aniq mehnat,
mehnat predmetlari va
mehnat vositlari
Bozor iqtisodiyoti
sharoitida milliy boylikning
ko’paytirish manbalari
Qo’shimcha abstract
mehnat

2. Iqtisodiy o’sishni ta’minlashda milliy boylikning ahamiyati
Iqtisodiy o’sish natijasida jamiyat boyib boradi, sababi iqtisodiy faoliyat
natijasida joriy ehtiyojlarni qondirish bilan cheklanmay, yaratilgan ne’matlarning
bir qismini jamg’arish imkoniyatini vujudga keltiradi. Ana shu imkoniyatni
realizatsiya qilinishi natijasida ne’matlarning bir qismi boylikka aylanadi. Boylik
tushunchasi iqtisodiy nazariyada keng qo’llaniladi. Uni dastlab U. Petti ishlatgan
va boylik miqdorini hisoblashga uringan. 100 yil o’tgach A. Smit uni takrorlab,
yaratilgan moddiy ne’matlarni jamg’arilishini boylik deb atagan. Boylikni moddiy
ne’matlar ishlab chiqaruvchilarning mehnati tufayli ko’payib boradi deb
ko’rsatgan, hamda «Milliy boylik» g’oyasini ilgari surgan.
Hozirgi paytda milliy boylik umumiqtisodiy kategoriya sifatida o’rganiladi.
Chunki har qanday jamiyat ichki tuzilishi qanday bo’lishidan qat’iy nazar ma’lum
darajadagi boyligiga tayanadi. Milliy boylik jamiyatning, mamlakatning boyligidir.
Shu nuqtai nazardan uni jamiyat miqyesida shu mamlakatga tegishli ijtimoiy
boylik deb qarash mumkin. Milliy boylik muayyan jamiyatning asrlar osha, o’z
tarixi davomida to’plagan ne’matlarning jamidir. Milliy boylik keng ma’nodagi
tushuncha. Unga turli jihatdan yondashish mumkin. Milliy boylikka uning tarkibi
nuqtai nazaridan yondashsak, uning unsurlarini moddiy buyumlashgan shakldami
yoki yo’qligiga ko’ra: moddiy buyumlashgan va nomoddiy boylikka ajratish
mumkin.
Moddiy buyumlashgan boylik tarkibiga asosiy, aylanma kapital (fond)
shaxsiy mulk (uy-joy, ro’zg’or buyumlari), tabiat in’on etgan tabiiy boyliklar
kiradi.
Ikkinchi qismga esa aholining salomatligi, madaniy-ma’naviy, intellektual
salohiyati, to’plagan bilimi, malaka mahorati majmui kiradi.
Milliy boylik yaratilishi manbai jihatidan insonlar mehnati muhsulimi yoki
yo’qligiga ko’ra: moddiy buyumlashgan va nomoddiy boylikka ajratish mumkin.
11

Moddiy buyumlashgan boylik tarkibiga asosiy, aylanma kapital (fond),
shaxsiy mulk (uy joy, ro’zg’or buyumlari), tabiat inom etgan tabiiy boyliklar
kiradi.
Ikkinchi qismiga esa axolining salomatligi, madaniy-ma’naviy, intellektual
saloxiyati, to’plagan bilimi, malaka mahorati majmui kiradi.
Milliy boylik yaratilishi manbai jihatidan insonlar mehnati mahsulimi yoki
yo’qligiga ko’ra:
A) asrlar osha hamma avlodlar mehnati bilan yaratilgan, jamg’arib kelingan
moddiy va nomoddiy boylik;
B) avloddan-avlodga o’tib kelgan tabiat in’om etgan tabiiy boylik (yer,
foydali qazilmalar, o’rmon kabilar) dan iborat.
Milliy boylikka qaysi avlod yaratganiga ko’ra tabaqalanishi nuqtai nazaridan
qarasak:
A) avloddan-avlodga o’tuvchi
B) bir avlod hayoti davomida yaratilib, iste’mol qilib tugatiladigan
boyыlikka ajratish mumkin.
Birinchisiga, bir necha avlodga xizmat qilishi mumkin bo’lgan boyliklar,
tarixiy obidalar, bino inshoatlar, kanallar, suv omborlari, temir yo’llar, avtomobil
yo’llari va hokazolar kiradi.
Ikkinchisi, asbob-uskuna, mashinalar, turli ashelar va hokazolardan iborat
bo’lib, bir avlod hayoti davomida ishlatilib bo’ladi va takroran bir necha marta
yaratiladi.
Milliy boylik qator xususiyatlarga ega. Ular quyidagilar:
 mehnat natijasida yaratilib, ko’payib boradi.
 Ma’lum bir qismi jamg’arilib boradi.
 Takroran yaratiladi, ishlatiladi, iste’mol qilinadi.
 Muayyan mol-mulk sifatida jamiyat tasarrufida bo’ladi. U ayrim
kishilar, oila, jamoa, turli uyushmalar yoki davlat mulki bo’lishi mumkin.
Ne’matlar boylik bo’lishi uchun mulk bo’lishi zarur.
12

Milliy boylik miqdori pul vositasida o’lchanadi. Ammo boylikning shunday
unsurlari borki, ularni pul bilan ifodalab bo’lmaydi. Ularga nisbatan bebaho deb
ta’rif beriladi. Ular tarixiy obidalar, qo’lyozmalar, noyob va betakror antikvar
buyumlar va boshqalardan iborat. Undan tashqari aholi uning sog’lig’i, intellektual
saloxiyati kabilarni xam pul bilan o’lchab bo’lmadi.
Milliy boylikka dastlabki baho 1789 yilda Fransiyada berilgan. AQSh da esa
1805 yilda Sobiq Ittifoqda dastlab XX asrning 30 yillarida milliy boylik miqdorini
o’lchashga harakat qilingan. o’sha paytda statist Vaynshteyn Rossiyaning milliy
boyligini 1914 yil 1 yanvari xolati bo’yicha hisoblagan.
Respublikamiz mustaqillikka erishgach O’zbekiston o’z milliy boyligining
egasiga aylandi. 1992 yili birinchi bor O’zbekiston milliy boyligi miqdori hisoblab
chiqildi. Ana shu hisobotga ko’ra O’zbekistonning milliy boyligi (yer, yer osti
boyliklari, o’rmonlar qiymati kiritilmagani holda) ning 55,3% asosiy kapital
(fondlar, ishlab chiqarishda band bo’lgan asosiy kapital 36,2%) moddiy oborot
mablag’lari 22,1%, aholining jamg’arilgan mol-mulki 22,6%ni tashkil etgan.
Hozirgi paytda milliy boylik milliy hisob tizimi metodologiyasi asosida
hisoblanadi.
Milliy boylikka uni hisoblash metodi nuqtai nazaridan ta’rif bersak uni
quyidagicha ifodalash mumkin.
Milliy boylik – taraqqiyot asosi bo’lib, u mamlakat ixtiyoridagi mehnat
tufayli yaratilib jamg’arilgan moddiy ne’matlar, oltin, chet el valyutalari,
nomoddiy aktivlar va qadriyatlar, Hisobga olingan va xo’jalik oborotiga jalb
etilgan yer va tabiiy resurslardan iborat.
Milliy hisob tizimi bo’yicha milliy boylik moliyaviy va nomoliyaviy
aktivlarga bo’linadi.
Moliyaviy aktivlarga – oltin, pul massasi, chet el valyutalari, chet el
moliyaviy majburiyatlari, xalqaro valyuta fondining (maxsus o’rin bosish huquqi
SDR) maxsus pul birligi (589 betga qarang) yevro, chet el emitentlari tomonidan
chiqarilgan qimmatbaho qog’ozlar (aksiyalar, obligatsiyalar, sertifikatlar va
boshqalar) kiradi.
13

Nomoliyaviy aktivlarning o’zi ikkiga bo’linadi:
· takror ishlab chiqariladigan;
· takror ishlab chiqarib bo’lmaydigan.
Takror ishlab chiqariladigan nomoliyaviy aktivlar moddiy va nomoddiy
aktivlarga bo’linadi.
Moddiy aktivlar: asosiy kapital, aylanma kapital, tayyor mahsulot mol-mulk
kabilardan iborat.
Nomoddiy aktivlar mamlakat aholisining intellektual darajasini ifodalovchi
ixtirolar miqdori, mavjud sanoat yangiliklari namunalari, litsenziyalar, patentlar,
nou-xau, aholining ma’lumoti, malakasi darajasi kabilarni o’z ichiga oladi.
Ishlab chiqarib bo’lmaydigan moddiy aktivlarni hisobga olingan, xo’jalik
oborotiga jalb etilgan yer va boshqa tabiiy resurslar tashkil etadi.
Jamiyatning milliy boyligi uning iqtisodiy kuch-quvvatini, ya’ni iqtisodiy
potensialini tashkil qiladi. Iqtisodiy potensial jamiyatning ishlab chiqara olish
qobiliyati, ishlab chiqarish imkoniyatini ifodalaydi.
Iqtisodiy potensial o’z ichiga mehnat, intellektual, texnika-texnologiya,
tabiiy potensialni oladi.
Mehnat potensiali ishlab chiqarishga layoqatli, bilim, malaka, mahoratga ega
bo’lgan kishilardan iborat bo’lsa, intellektual potensial jamiyat a’zolarining ilmiy,
ma’rifiy, ma’naviy, intellektual salohiyatini ko’rsatadi.
Texnika-texnologiya potensiali mamlakatdagi mashina-mexanizmlar
miqdori, ularning tarkibi, texnologik tizim kabilardan iborat bo’lib, u fan yutuqlari
va ularni qay darajada tatbiq etilishi bilan bogliq.
Tabiiy potensial tabiiy resurslar miqdori va sifati, mamlakatning iqlimiy,
tabiiy-geografik shart-sharoitlarini o’z ichiga oladi.
Iqtisodiy potensial unsurlari birgalikda amal qiladi, bir-birini to’ldiradi,
o’rnini bosadi. Masalan, Yaponiya, Janubiy Koreya va qator G’arbiy yevropa
mamlakatlarida tabiiy resurslarning kamyobligi texnika-texnologiya vositasida
ortig’i bilan qoplanadi.
14

O’zbekiston tabiiy va mehnat resurslariga boy. Qidirib topilgan va hisobga
olingan turli qazilma boyliklarning qiymati 3 trillion AQSh dollariga teng. yer
maydoni 44740 ming gektarni takshil etadi. Aholining yarmidan ko’pi mehnatga
layoqatlilar bo’lib, uning 45% yoshlardan iborat.
Hozirgi paytdagi muhim muammo ana shu potensialdan samarali
foydalanishdir. Shuning uchun ham respublikamizda bu masalaga alohida e’tibor
qaratilmoqda. Iqtisodiy potensialdan samarali foydalanish va iqtisodiy o’sishga
erishishni ta’minlovchi kuch bozor mexanizmi ekanligini hayot tajribasi ko’rsatdi.
Respublikamizda iqtisodiyotning barcha jabhalarida, jamiyatimiz hayotining
barcha sohalarida islohotlar amalga oshirilishi, iqtisodiyotni erkinlashtirish
iqtisodiy potensialdan, resurslardan tejamkorlik bilan samarali foydalanishga
qaratilgan.
Iqtisodiy o’sish deganda bevosita yalpi ichki mahsulot (YaIM) va uning
aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi qiymatining ortishi tushuniladi.
Agar maqsad mamlakatning iqtisodiy salohiyatini baholash bo’lsa, u holda
YaIM hajmining o’sish suratlaridan foydalaniladi.
Aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi YaIM esa aholining turmush darajasini
baholashda qo’llaniladi. Ushbu holatda YaIM hajmining o’zgarish sur’ati bilan
aholi sonining o’zgarish sur’ati hisobga olinadi.
Agar YaIM hajmining o’zgarish sur’ati aholi sonining o’zgarish sur’atidan
yuqori bo’lsa, aholining turmush farovonligi ortadi. Agar ushbu ko’rsatkichlar bir
xil bo’lsa, aholining turmush darajasi o’zgarmaydi. Mabodo, YaIM hajmining
o’zgarish sur’ati aholi sonining o’zgarish sur’atidan ortda qolsa, aholi turmush
darajasining pasayishi kuzatiladi.
Bu o’rinda iqtisodiy o’sishga ta’sir qiluvchi ikki omilni keltirish kerak
bo’ladi. Ular: ekstensiv va intensiv omillar hisoblanadi.
Ekstensiv omil deganda ishlab chiqarishning eski shakli saqlab qolingan
holda dehqonchilikda yer maydonini kengaytirish, sanoatda yangi quvvatlarni
ishga tushirish orqali erishilgan iqtisodiy o’sish tushuniladi.
15

Misol uchun, bir gektar pomidor maydonidan o’rtacha 20 tonna hosil
olinadi. Ekstensiv omilda pomidor ishlab chiqarish hajmini ikki marta oshirish
uchun yana bir gektar yerga pomidor ekiladi va barcha agrotexnika tadbirlari xuddi
oldingi bir gektar yerdagi kabi amalga oshiriladi, natijada yana 20 tonna hosil
olinib, umumiy hosil 40 tonnaga yetkaziladi. Yoki non ishlab chiqarishni ikki hissa
ko’paytirish uchun mavjud korxonaga qo’shimcha ravishda xuddi shunday
quvvatga ega bo’lgan yana bir korxona quriladi. Eks tensiv rivojlanishda, agar u sof
holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o’zgarmay qoladi.
3. O’zbekiston Respublikasining milliy boyligidan foydalanilish
holati tahlili
Milliy boylik muhim ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo’lib, u ijtimoiy takror
ishlab chiqarish jarayonining boshlang’ich va yakuniy holatini ifodalaydi. Milliy
boylik hajmining ortishi iqtisodiy o’sishning muhim omili hisoblanadi. Shu bilan
birga milliy boylikda ishlab chiqarish jarayonining natijalari mujassamlanadi. U
ishlab chiqarilgan mahsulot hisobiga to’ldiriladi va yangilanadi.
Mamlakat milliy boyligi – inson mehnati tufayli to’plangan nomoliyaviy va
moliyaviy aktivlar va tabiat in’omlarining yig’indisidan tashkil topadi.
Milliy boylik - iqtisodiy statistikaning tayanch ko’rsatkichlaridan biridir.
Uning hajmi (solishtirma baholarda) - mamlakatning iqtisodiy-ijtimoiy salohiyatini
ifodlaydi, jon boshiga to’g’ri keladigan miqdori esa -mamlakatning iqtisodiy
rivojlanish darajasiga baho beradi.
O’zbekiston Respublikasi milliy boyligining hajmi 1991 yil 1 sentyabrdan
hisoblana boshlandi. U yaratilish manbi bo’yicha 2 qismdan iborat:
 milliy mulk - inson mehnati tufayli shu davrgacha to’rlangan boyliklar;
 tabiat in’omlari - boyliklari.
Umuman, yevropada qo’llanadigan MXT kontseptsiyasiga asosan
O’zbekiston Reslpublikasi milliy boyligi quyidagilardan tashkil topadi (3,4,5-
rasmlar):
A. Yil boshida
16

3-rasm. Yil boshida milliy boylik 7
B. Yil davomida qilingan operatsiyalar
4-rasm. Yil davomidan qilingan operatsiyalar bo’yicha milliy boylik 8
C. Yil ohirida
5-rasm. Yil ohirida milliy boylik 9
1. Tabiiy resurslar;
A - foydalanishga kiritilmagan;
B-ishlab chiqarishda foydalaniladigan;
2. Inson mehnati tufayli yig’ilgan moddiy boyliklari;
V-asosiy fondlar;
G - moddiy aylanma mablag’lar va zahiralar;
D - aholnning shaxsiy mulki;
7
Muallif tomonidan ishlab chiqildi
8
Muallif tomonidan ishlab chiqildi
9
Muallif tomonidan ishlab chiqildi
17Moddiy
boyliklar
Tabiiy resurslar
Kishi mehnati tufayli to ’plangan moddiy boyliklar
Moliyaviy
resurslar Milliy boylik
Moddiy
boyliklar
qilingan
operatsiyalar
bo’yicha
Moliyaviy
resurslar
bo’yicha
qilingan
operatsiyalar
Moddiy boyliklar
Tabiiy resurslar (AB)Inson mehnati tufayli to’plangan moddiy boyliklar (VGDE)
Moliyaviy
resurslar
(JZIKLMN)
Milliy boylik

E - boshqa moddiy boyliklar.
3. Moliyaviy resurslar:
J-oltin;
Z-mavjud pullar va bankdagi hisoblar;
I - qimmatli qog’ozlar (aksiyalardan tashqari);
K - zayomlar;
L - aksiyalar;
M - sug’uta fondlari;
N - boshqa moliyaviy mablag’lar.
Milliy boylik hajmi odatda yil boshi va ohirida quyidagicha aniqlanadi:
MB qTB + KMTYMB + MR
Bunda:
MB - milliy boylik;
TR - tabiiy resurslar;
KMTYMB - inson mehnati tufayli yig’ilgan moddiy boyliklari;
MR - moliyaviy resurslar.
Asosiy fondlarning takror ishlab chiqarish ko’rsatkichlari quyidagi
koeffitsiyentlar orqali ifodalanadi va o’rganiladi:
 Asosiy fondlarningo’sish koeffitsiyenti;
 Asosiy fondlarningqo’shimcha o’sish koeffitsiyenti;
 Asosiy fondlarningeskirish koeffitsiyenti;
 Asosiy fondlarningyaroqlilik koeffitsiyenti;
 Asosiy fondlarningsafini to’ldirish koeffitsiyenti;
 Asosiy fondlarningyangilanish koeffitsiyenti;
Milliy boylikni shartli ravishda uchta moddiy - buyumlashgan boylik ,
nomoddiy boylik va tabiiy boylik kabi yirik tarkibiy qismga ajratilganligi sababli
uning O ’ zbekiston bo ’ yicha holatini ham ushbu uch ko ’ rsatkich orqali ko ’ rib
chiqamiz .
O’zbekiston o’z yer osti boyliklari bilan xaqli suratda faxrlanadi bu yerda
mashhur Mendeleev davriy sistemasining barcha elementlari topilgan. Hozirga
18

qadar 2,7 mingdan ziyod turli foydali qazilma konlari va ma’dan namoyon bo’lgan
istiqbolli joylar aniqlangan. Ular 100 ga yaqin mineral - hom ashyo turlarini o’z
ichiga oladi. Shundan 60 dan ortig’i ishlab chiqarishga jalb etilgan. 900 dan ortiq
kon qidirib topilgan bo’lib, ularning tasdiqlangan zaxiralari 970 milliard AQSh
dollarini tashkil etadi. Shu bilan birga, umumiy mineral - xom ashyo potentsial 3,3
trillion AQSh dollaridan ortiq baholanayotganini ham aytib o’tish kerak.
G’oyat muhim strategik manbalar - neft va gaz kondensanti, tabiiy gaz
bo’yicha 155 ta istiqbolli kon, qimmatbaho metallar bo’yicha - 40 dan ortiq, rangli,
nodir radioaktiv metallar bo’yicha 40, konchilik - kimyo xom ashyosi bo’yicha 15
ta kon qidirib topilgan.
O’zbekiston quvvati katta, tabiiy manbalari xilma-xil turlarga va ulkan
zahiralarga ega bo’lgan yoqilg’i energetika sanoatiga ega. Respublika yoqilg’i
balansida neftning salmog’i sal kam 10 foizni, tabiiy gaz salmog’i - 85 foizdan
ortiqni, ko’mirning salmog’i salkam 5 foizni tashkil etadi.
O’zbekiston hududida ulkan neft va tabiiy gaz zahiralari mavjud bo’lib,
ularning ayrimlari asosida yirik konlar ochilgan. “Neft va gaz mavjud bo’lgan 5 ta
asosiy mintaqani ajratib ko’rsatish mumkin, bular: Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubi –
g’arbiy Hisor, Surxondaryo, Farg’ona mintaqalaridir. Neft va gaz resurslarining
zahiralari bir trillion AQSh dollaridan ziyod baholanmoqda”.
Yuqoridagilardan Buxoro-Xiva va Farg’ona mintaqalari neft hamda gazga
ham boy. Ustyurt va Janubiy Hisor mintaqalarida esa tabiiy gazning yirik zahiralari
topilgan.
O’zbekistondagi neft va gaz konlari yirik geostrukturali birliklar ichida
joylashgan bo’lib, ularning ichida Amudaryo, Ustyurt, G’arbiy Farg’ona va Janubi-
g’arbiy Hisor platformalari va orogen hududlari alohida o’rin egallaydi.
O’zbekistonda ko’mir zahiralari katta, lekin ularning asosiy qismini
energetik yoqilg’i hisoblangan - qo’ng’ir ko’mir tashkil etadi. Respublikada yirik
qo’ng’ir ko’mir koni Angren shahri yonida joylashgan bo’lib, yoqilg’i yura
qatlamlarida mavjud. Ko’mir ochiq kar’er usulida qazib olinadi. Zahirasi 2 mlrd
tonnaga yaqin.
19

Ko’mirning boshqa ikki koni Surxondaryo viloyatidagi Sharg’un va
Boysunda joylashgan. Ushbu konlardagi toshko’mir qatlamlari qalin emas.
Respublikaning ko’mirga bo’lgan extiyojlari yiliga 8-9 mln tonnani tashkil etadi.
Bunday holat tarmoqni rivojlantirishga bo’lgan e’tiborning yetarli emasligidan
dalolat bermoqda.
Mamlakatmiz metall qazilmalarga ayniqsa, rangli metallar rudalariga boy.
Bu o’rinda oltin, kumush, qo’rg’oshin, ruh, mis hamda yer bag’rida kam
uchraydigan metallar zahiralari juda katta ekanligini aytib o’tish zarur.
Hozirgi vaqtda 40 ta qimmatbaho metal konlari qidirib topilgan.
Qimmatbaho rangli va radioaktiv metallar tarkibida birga uchraydigan
foydali komponentlar sifatida kamyob va nodir elementlarning kattagina
miqdordagi zahiralari jamlanganki, bu ularning qiymatini ancha oshiradi.
Mamlakatimiz oltin, uran, mis, volfram, qo’rg’oshin, ruh va shu guruhlarga
kiruvchi boshqa eng muhim foydali qazilmalarning tasdiqlangan zahiralari va
ularning ko’paytirish istiqbollari bo’yicha nafaqat MDҐ mamlakatlari o’rtasida,
balki butun dunyoda yetakchi o’rinlardan birini egallaydi. Masalan, oltinning
tasdiqlangan zahiralari bo’yicha O’zbekiston dunyoda 4-o’rinda, uni qazib
chiqarish bo’yicha 7-o’rinda turadi.
O’zbekiston dunyoda ulkan oltin resurslariga ega bo’lgan mamlakatlar
qatoriga kiradi, 41 ta oltin koni, shu jumladan 33 ta oltin-ma’dan koni qidirib
topildi. Yevrosiyo qit’asida eng yirik hisoblangan Muruntov koni jahondagi ulkan
konlar qatoriga kiradi.
Samarqand viloyatida oltin ma’danli Zarmiton va boshqa oltin konlari
axtarib topildi. Shu konlarni o’zlashtirishni jadallashtirish bo’yicha o’tkazilayotgan
tenderda dunyoda katta nufuzga ega bo’lgan Avstraliya kompaniyasi g’olib deb
topildi. Toshkent viloyatining Angren shahri yaqinida infratizimi yuksak darajada
rivojlangan Qizilolmasoy va Ko’chbuloq konlari topildi. Endilikda, ushbu konlarda
cheklangan hajmda qazib chiqarish ishlari olib borilmoqda. Ana shu konlarni
o’zlashtirish bo’yicha o’tkazilgan xalqaro tenderda mashhur Yaponiya
kompaniyalari g’olib chiqishdi. Keyingi yillarda jahondagi eng yirik oltin rudali
20

mintaqa Qizilqumda Ajibugut, Bulutkon, Balpantov, Aristantov, To’rboy singari
yangi konlar qidirib topilmoqda va o’rganilmoqda.
O’zbekiston talaygina kumush zahiralariga ega. Navoiy viloyatida
Visokovoltnoe, O’qjetpes va Kosmonachi konlari ishlatishga tayyorlab qo’yilgan.
Namangan viloyatida Oqtepa koni o’rganilmoqda.
1-jadval
O’zbekiston tabiiy boyliklari umumiy hamda ishlab chiqarish hajmi
(2018 yil holatiga) 10
№ Tabiiy boyliklar O’lchov
birligi Zaxirasi Qazib olish
(201 8 ) Ishlab
chiqarish ,
yiliga
1 Oltin tonna 5990,5 89,9 >50
2 Kumush tonna 21559,9 232,3 >50
3 Uran ming tonna 96,7 3,6 17
4 Mis ming tonna 16336,2 137,1 >100
5 Volfram ming tonna 123,6 -
6 Neft million tonna 178,1 0,9
7 Tabiiy gaz milliard m3 2239,9 55,4 >50
8 Ko’mir million tonna 1950,1 3,5 >50
O’zbekistonda uranning mineral xom ashyo bazasi vujudga keltirilgan,
uning negizida Navoiy kon metalurgiya kombinatining bir qator korxonalari ishlab
turibdi. Uranning qidirib chamalangan zahiralari qumtoshga taalluqli bo’lib, ularni
yuqori samarali va ekologik jihatdan muxofazalangan yer ostida ishqorini yuvish
usuli yordamida qazib olish mumkin.
Respublikamiz Uchquloch va Xondiza konlarida jamlangan qo’rg’oshinning
ko’plab zahiralariga ega. Xondizada qo’rg’oshin va ruh bilan birga mis, kumush,
kadmiy, selen, oltin ham mavjud.
10
Halikov. A. Assessment Report on Classification of Energy and Mineral Resources and its Management in the
Republic of Uzbekistan. 2019 y. p 22.
21

Markaziy Qizilqumda fosforit konlari qidirib topilgan bo’lib, ular kimyo va
boshqa iqtisodiyot tarmoqlari uchun qimmatli xom ashyo, qishloq xo’jaligi uchun
o’g’it ishlab chiqarish imkonini beradi.
4. Iqtisodiy o’sishni ta’minlashda milliy boylikni yaratish va
undan samarali foydalanish yo’nalishlari
Har qanday mamlakat milliy boyligining ko’payishi uning asosiy tarkibiy
qismlaridan biri bo’lgan moddiy boyliklar va ularni ishlab chiqarish hamda oltin-
valyuta zahiralari hajmining o’sishi bilan bog’liq. Shu o’rinda ta’kidlash joizki,
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasida ta’kidlanishicha, “Iqtisodiyotda pozitiv o’zgarish kuzatilmoqda.
To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar 4,2 mlrd. dollarni tashkil etib, 2018 yilga
nisbatan 3,1 milliard dollarga yoki 3,7 barobar o’sdi. Investitsiyalarning YaIMdagi
ulushi 37%ga yetdi. Iqtisodiy o’sish 5,6%ni tashkil etdi, sanoat mahsuloti ishlab
chiqarish hajmi 6,6%ga, eksport 28%ga ko’paydi, oltin-valyuta zaxiralarimiz 2,2
mlrd dollarga ortib, 28,6 mlrd dollarga yetdi” 11
.
O’tgan 2019 yilda erishilgan ijobiy natijalar mamlakat milliy boyligining
o’sishiga bevosita ta’sir ko’rsatishi tabiiy hol, albatta. Bu esa, o’z navbatida, milliy
boylikning tarkibiy qismlarini chuqur tahlil qilishni taqozo qiladi. Milliy boylik
tarkibiy qismlarini tahlil qilish uchun ularni ma’lum bir mezonlar bo’yicha
tasniflash zarur bo’ladi.
Milliy boylik tarkibiy qismlarini tasniflashda eng avvalo, uning hajmi va
tarkibi to’g’risidagi tahliliy ma’lumotlarni shakllantirish zarur. Iqtisodchilar milliy
boylik unsurlarini guruhlarga ajratish va tasniflashda iqtisodiy aktivlar, ularning
shakllanish manbalari, maqsadi va foydalanish yo’nalishlari, daromad darajasi,
kapitalning moddiy va nomoddiy turlarga bo’linish hususiyatlari, foydalaniladigan
resurslar turlari, mulkchilik shakllari, ijtimoiy foydali mehnat sohalari (ishlab
chiqarish va noishlab chiqarish), mamlakat hududlari, iqtisodiy hududlar, ishlab
11
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. // Xalq so’zi. 2020
yil 25 dekabr.
22

chiqarish jarayonidagi o’rni va roli, mikro va makro darajalarda shakllanish
hususiyatlari bo’yicha alohida belgilarga e’tibor qaratishni ta’kidlashadi 12
.
Bizning fikrimizcha, yuqoridagilardan kelib chiqqan holda miilliy boylik
unsurlarini quyidagi tartibda guruhlash maqsadga muvofiqdir:
- geografik belgilar bo’yicha (hudud va mintaqalar darajasida);
- shakllanish darajalari bo’yicha (mikro, mezo va makro darajalar);
- ishlab chiqarish jarayoni bosqichlari va turlari bo’yicha (takror ishlab
chiqarish jarayonidagi o’rni va rolidan kelib chiqqan holda).
MHT nuqtai-nazaridan milliy boylik deganda, mamlakatda muayyan davrda
mavjud bo’lgan barcha iqtisodiy aktivlar, ya’ni, nomoliyaviy va sof moliyaviy
aktivlar yig’indisi tushuniladi (4-jadval).
Milliy boylikni shakllanish manbalari bo’yicha guruhlash uni moddiy va
nomoddiy ne’matlar yig’indisi sifatida qarash imkoniyatini beradi. Ya’ni, iqtisodiy
aylanmagan jalb qilingan va jamg’arilgan mehnat mahsullari (bino-inshootlar,
asbob-uskunalar, xom ashyo, kiyim-kechak va x.k.) hamda nomoddiy ne’mat
hisoblangan boshqa boyliklar (patent, mualliflik huquqi, litsenziya va h.k.) 13
.
2-jadval
MHT uslubiyati bo’yicha milliy boylik tarkibiga kiruvchi aktivlarning
tasniflanishi 14
I. Nomoliyaviy aktivlar II. Moliyaviy aktivlar
1. Ishlab chiqarish hususiyatidagi aktivlar.
1. Oltin pul va karz olish uchun
berilgan maxsus huquqlar1.1. Moddiy aktivlar
1.1.1. Moddiy aylanma mablag’lar
zaxiralari
1.1.2. Qimmatbaxo buyumlar 2. Naqd pul va qimmatli kog’ozlar
(aksiyalardan tashqari)
12
Иванов Ю.Н. Статистика национального богастсво. // «Вопросы статистики», 2019. №12. стр. 9.
13
Осадчая Т.Г., Смолина Е.Э. Национальное богатство в России: как управлять эффективно?: монография.
Тамбов, 2005.
14
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2019 yil, 4 bet
23

1.1.3. Uzoq muddat xizmat qiladigan
iste’mol tovarlari. 3. Ssuda va kreditlar
1.2. Nomoddiy aktivlar (asosiy fondlar) 4. Aksiya va kapitalda ishtirok
kilishning boshqa turlari.
1.2.1. Foydali qazilma boyliklarni izlash
xarajatlari 5. Sug’urta zaxiralari.
1.2.2. EHM dasturiy ta’minoti 6. Debitor va kreditorlarning
boshqa hisoblari.
1.2.3. Adabiyot va san’at asarlari
1.2.4. Boshqa nomoddiy aktivlar
2. Noishlab chiqarish xususiyatidagi
aktivlar
2.1. Moddiy aktivlar To’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar.
2.1.1. Y er
2.1.2. Yer osti va usti boyliklari
2.1.3. Qayta ishlanmagan tabiiy boyliklar
2.1.4. Suv resurslari
Nomoddiy aktivlar
2.2.1. Patent, mualliflik huquqi,
litsenziyalar
2.2.2. Ijara shartnomalari
2.2.3. "Gudvill"
2.2.4. Boshqa nomoddiy aktivlar
Milliy boylikning bu tarzda tasniflanishi mamlakatning iqtisodiy rivojlanish
darajasi va turli sohalardagi mutanosiblik, moddiy texnik baza mustahkamligi,
iqtisodiyot tarmoqlarining o’ziga hos hususiyatlari, nomoddiy ne’matlardan
foydalanish va ularni jamg’arish jarayonidagi o’zgarishlarni ifodalaydi 15
.
15
Xodiev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. -T.: Fan va texnologiya. 2019. 238 b .
24

Milliy boylik tarkibiy qismlari bajaradigan vazifalariga ko’ra, yuqoridagi
tasniflash talablaridan kelib chiqqan holda quyidagi unsurlarni o’z ichiga oladi:
- ishlab chiqarish vositalari, ya’ni, ishlab chiqarish jarayonida
qo’llaniladigan ishlab chiqarish kuchlari (ishlab chiqarish hususiyatidagi bino-
inshootlar, asbob-uskunalar, yer, mineral boyliklar, xom ashyo zahiralari va h.k.);
- iste’mol buyumlari, ya’ni, noishlab chiqarish hususiyatidagi iste’mol
talablarini qondirishga xizmat qiladigan moddiy va nomoddiy ne’matlar.
Bizning fikrimizcha, milliy boylik tasniflanishini yuqoridagi shaklda
o’rganish iqtisodiyotda ishlab chiqarish vositalari va uzoq muddat foydalaniladigan
iste’mol buyumlarini jamg’arishning real o’sishini baholash imkonini beradi.
Bundan tashqari, ushbu unsurlar tahlili mamlakat hamda uning hududlarida ishlab
chiqarish salohiyati va samaradorligini baholash imkoniyatini beradi.
Hozirgi zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida milliy boylik unsurlarini
tasniflashda asosiy e’tibor uning daromad keltiradigan qismlariga, ya’ni, turli xil
ishlab chiqarish omillariga qaratiladi. Bu ular (ishlab chiqarish omillari) orqali
mamlakat yoki hududning yalpi kapital hajmini baholash imkonini beradi va
iqtisodiyot uchun juda katta ahamiyatga ega hisoblanadi.
“Insonda mujassamlashmagan” moddiy kapital tarkibi boylikning an’anaviy
shakllari – bino-inshootlar, yer, tabiiy resurslar, uzoq muddat foydalaniladigan
asbob-uskunalar, tovar-moddiy boyliklar zahiralaridan iborat 16
.
“Insonda mujassamlashgan” moddiy kapital insonning jismoniy holatini
normal holda ushlab turish uchun qilinadigan sarf-harajatlar miqdori bilan
belgilanadi. Masalan, farzand tarbiyasi (ta’lim harajatlarini hisobga olmagan
holda).
Inson kapitalining nomoddiy turiga umumta’lim va maxsus tayyorlov uchun
sarflangan jami xarajatlar kiradi. Ularning bir qismi fundamental va amaliy
tadqiqotlar hamda ishlanmalarga yo’naltiriladi.
16
Стоун Р. Метод «затраты-выпуск» и националные счёта. – М.: Статистика, 1964. -212 с.
25

Muammoga bunday yondashuvning o’ziga hos hususiyati shundaki, unda
milliy boylik tarkibiy qismlarini o’rganish va tasniflashda inson kapitali va uning
milliy boylik unsurlarining barchasida qo’llanilishi nuqtai- nazaridan qaraladi.
Fikrimizcha, milliy boylik unsurlarini uning shakllanish jarayonidan kelib
chiqqan holda guruhlash maqsadga muvofiq. Ushbu yondashuv milliy boylikni
tadqiq qilishda resurslarning ta’sir darajasini o’rganish va shundan kelib chiqqan
holda ularni guruhlashga imkon beradi. Bunday holatda mamlakatning resurs
salohiyati bo’lib, o’zaro bog’liq moddiy-ashyoviy, energetik, axborot vositalari va
ishchi kuchidan iborat bo’lgan jami resurslar tizimi hisoblanadi. Ulardan milliy
boylikni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayriboshlash va iste’mol qilish jarayonlarida
foydalanish mumkin. Shu bilan birga, bu yerda miqdor va sifat jihatdan bir xil
bo’lgan resurslar ulardan foydalanish darajasi va samaradorligiga qarab turli xil
salohiyatga ega bo’lishi mumkinligini ham hisobga olish zarur.
Milliy boylikning o’zida juda ko’p axborot tavsifiga ega bo’lgan
ma’lumotlarni mujassamlashtirgan unsurlarini tasniflash jarayonida ishlab
chiqarish (iqtisodiy) resurslarining o’ziga xos hususiyatlariga alohida e’tibor
qaratish lozim. Bunda unsurlarning axborot manbasi bo’lib, mulkchilik shakllari
(davlat, jamoa, hususiy, aralash va h.k.) bo’yicha milliy boylik aktivlarining
tasniflanishi, ularni taqsimlash va iste’mol jarayonlari hisoblanadi. Bundan
tashqari, mulkdorlarning milliy boylik tarkibiy qismlaridan foydalanish
samaradorligi darajasi ham muhim axborot manbalaridan biri hisoblanadi.
Shuningdek, u aholi turli xil guruhlari ixtiyorida foydalanishda bo’lgan boyliklar
ulushi bo’yicha ham ma’lumot olish imkonini beradi. Bu esa, aholining u yoki bu
iste’mol ne’matlari bilan ta’minlanganligi va turmush darajasini tavsiflaydi.
Milliy boylik tarkibiy qismlarining iqtisodiyot tarmoqlari, hususan, moddiy
ishlab chiqarish sohalari bo’yicha tasniflanishi iqtisodiy tahlil uchun juda muhim
ahamiyatga ega. Chunki, u milliy boylik tarkibida sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish
va shu kabilarning ulushini aniqlash imkonini beradi. Masalan, sobiq ittifoq
davrida jamg’arilgan boylikning asosiy qismi sanoat hissasiga to’g’ri kelgan 17
.
17
Нестеров Л.И. Особенности воспроизводства национального богатства в начале XXI века. М ., 2006.
26

Hozirgi kunda milliy boylik unsurlarining bu tarzda tasniflanish tamoyilidan
mamlakatda YaIMni qo’shilgan qiymatlar bo’yicha hisoblash jarayonida
foydalaniladi 18
.
Nomoddiy ishlab chiqarish sohalari bo’yicha milliy boylik unsurlarini
tasniflash tamoyillarining qo’llanilishi aholiga xizmat ko’rsatish tarmoqlarining
(fan, ta’lim, tibbiyot, kommunal xizmatlar va h.k.) jamiyat boyligidagi ulushini
aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy o’sishni ta’minlashda milliy boylikni yaratish va undan samarali
foydalanishda avvalombor millyi boylikning shakklanish bosqichlari va uning
guruhlanishini tadqiq etish lozim.
Milliy boylikning har bir shakllanish manbalari bo’yicha guruhlash uni
moddiy va nomoddiy ne’matlar yig’indisi sifatida qarash imkonini beradi. Buning
natijasida milliy boylikni yaratish va uni ko’paytirish imkoniyatlarini turli
yo’nalishlar kesimida shakllantirish va o’rganish mumkin bo’ladi.
18
G’oibnazarov B.K. Milliy hisoblar tizimi. - T.: Adabiyot jamg’armasi. 2004. -106 b.
27

Xulosa
Umuman, O’zbekiston iqtisodiy o’sishida milliy boylikning ahamiyatini
o’rganish jarayonida quyidagi xulosalarga kelindi:
Milliy boylik keng ma’noda o’z ichiga nafaqat moddiy va nomoddiy
ne’matlar, yaratilgan san’at asarlari, intellektual salohiyatni, balki tabiat resurslari
va boyliklari hamda takror ishlab chiqarishning tabiiy iqlim sharoitlarini ham
oladi. Tor ma’noda esa, milliy boylik insoniyat mehnati bilan yaratilgan va takror
ishlab chiqarish mumkin bo’lgan barcha moddiy boyliklarni o’z ichiga qamrab
oladi.
Milliy boylik tarkibiy qismlarini tasniflashda eng avvalo, uning hajmi va
tarkibi to’g’risidagi tahliliy ma’lumotlarni shakllantirish zarur.
Milliy boylikni shakllanish manbalari bo’yicha guruhlash uni moddiy va
nomoddiy ne’matlar yig’indisi sifatida qarash imkoniyatini beradi. Ya’ni, iqtisodiy
aylanmagan jalb qilingan va jamg’arilgan mehnat mahsullari (bino-inshootlar,
asbob-uskunalar, xom ashyo, kiyim-kechak va h.k.) hamda nomoddiy ne’mat
hisoblangan boshqa boyliklar (patent, mualliflik huquqi, litsenziya va h.k.)
Milliy boylikning asosiy qismini tashkil etuvchi O’zbekistonning moddiy
boyliklari ya’ni tabiiy resurslar tarkibiga kiruvchi neft zaxiralari hajmi 178,1
million tonnani, tabiiy gaz hajmi 2239,9 mlrd. m3ni, ko’mir hajmi 1950,1 million
tonnaini, qimmatbaho metallar, jumladan oltin zahirasi 5990,5 tonnani, kumush
zahirasi 21559,9 tonnani, mis zahirasi 16336,2 ming tonnani tashkil qiladi.
Milliy boyliknign mavjud zaxiralardan samarali foydalanish hisobiga
mamlakatimiz asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari, jumladan, 2019-yilda yalpi
ichki mahsulot 5,6 foizga, sanoat ishlab chiqarish hajmi 6,6 foizga, qurilish-pudrat
ishlari 19,0 foizga, chakana savdo aylanmasi 5,0 foizga, xizmatlar 5,1 foizga,
qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish 2,5 foizga, boshqa xizmatlar 5,0
foizga oshdi.
Yuqorida ta’kidlangan xulosalardan kelib chiqqan holda quyidagi ilmiy
takliflar ishlab chiqildi:
28

Milliy boylik unsurlarini uning shakllanishidagi geografik belgilar (hudud va
mintaqalar darajasida), shakllanish darajalari (mikro, mezo va makro darajalar),
ishlab chiqarish jarayoni bosqichlari va turlari bo’yicha (takror ishlab chiqarish
jarayonidagi o’rni va rolidan kelib chiqqan holda) guruhlash maqsadga muvofiqdir.
Milliy boylikning kapital tarkibini ikkita, ya’ni, moddiy va nomoddiy
kapitalga ajratish maqsadga muvofiq. Moddiy kapital bevosita moddiy shaklga ega
bo’lgan, nomoddiy kapital esa, aniq bir jismoniy ko’rinish yoki shaklga ega
bo’lmagan, lekin moddiy kapitalda mujassamlashib, uning sifat va samaradorligini
oshirishga xizmat qiladigan kapitaldir.
Har qanday mamlakat milliy boyligining ko’payishi uning asosiy tarkibiy
qismlaridan biri bo’lgan moddiy boyliklar va ularni ishlab chiqarish hamda oltin-
valyuta zahiralari hajmining o’sishi bilan bog’liq. Ushbu ikki omilning o’sishiga
erishish uchun avvalombor mamlakatimizda ishlab chiqarish hajminig tez
sur’atlarda oshirish, rivojlangan mamlakatlar bilan iqtisodiy hamkorlikni
chuqurlashtirish maqsadga muvofiq.
29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2017 y.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli
Farmoni. 2017 yil 7 fevral.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis
Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi nutqi. 2020 yil 22 yanvar.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. 2020 yil, 24 yanvar.
5. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat
ilmiy nashriyoti. 04.02.2014. Toshkent .
6. А.Смит. Исследование о природе и причинах богатства народов. М.:
Эксмо. 2016 г.
7. Karimov I . A . Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas ’ ulmiz . / « Xalq so ’ zi », 2001
yil 17 fevral .
8. Кэмпбелл Р.Макконель, Л.Брю Стэнли. Экономикс.Ташкент.1998 г.
9. А.Г.Худокормов. История экономических учений. Москва.1998 г.
10. С.Менышиков. Новая экономика. Москва. 2004 г.
30

Milliy boylik uning tarkibi va ko’paytrish omillari

Sotib olish