Milliy hisoblar tizimi va O’zbekistonda unga o’tishning vazifalari

Dokumentlar soni: 644
Foydalanuvchilar soni: 285

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Milliy hisoblar tizimi va O’zbekistonda unga o’tishning vazifalari

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI
FAKULTETI
“ IQTISODIYOT ” KAFEDRASI
“ IQTISODIYOT NAZARIYASI ” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Milliy hisoblar tizimi va O’zbekistonda
unga o’tishning vazifalari
Bajardi: _____________________
Guruh: _______________________
Ilmiy rahbar: ________________________

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. O’zbekiston mustaqillikka erishgan kundan
boshlab, iqtisodiyotni boshqarish bozor iqtisodiyoti prinsiplari asosida olib
borilmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o’tish o’ta murakkab jarayon bo’lib, bu iqtisodiy
jarayonlarni ifodalovchi yangi makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimini shakllantirish
va uni amaliyotga tatbiq etishni talab etadi.
Bu xususida, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev
ta’kidlaganlaridek, “Ilmiy asoslangan, bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillariga
javob beradigan, milliy hisoblar tuzishni ta’minlaydigan hamda xalqaro statistika
andozalariga muvofiq bo’lgan yagona statistika metodologiyasi va ko’rsatkichlar
tizimini ishlab chiqib, tatbiq etish asosiy vazifalardan biri”.
Bozor munosabatlari iqtisodiyotni yuritish tizimi sifatida o’z qonunlariga
ega.
Bu qonunlardan samarali foydalanish, ularni hayotga tatbiq etish ijtimoiy
yo’naltirilgan bozor munosabatlarini shakllantirishda, uning asosiy quroli bo’lgan
milliy hisobchilik tizimi asosiy va zaruriy ahamiyatga egadir. Bozor iqtisodiyoti
rivojlangan va rivojlanayotgan 198 mamlakatda iqtisodchilar makroiqtisodiy
siyosatning turli yo’nalishlarini uyg’unlashtirishda milliy hisoblar tizimi
uslublaridan u yoki bu darajada foydalanishmoqda.
Milliy hisoblar tizimi – bu aynan bozor iqtisodiyotiga asoslangan tizim
bo’lib, milliy iqtisodiyot bo’yicha chambarchas bog’langan statistik
ko’rsatkichlarni makroiqtisodiy tuzilmada baholash, hisob-kitoblar to’plami va
balans jadvallar tuzish, iqtisodiy faoliyat natijalarini xarakterlash hamda iqtisod
tuzilmasini va boshqa muhim zaruriy bog’lanishlarni ifodalashga xizmat
qiladigan tizimdir.
Shu jihatdan ham xalqaro andozalar talablariga muvofiq respublikada milliy
hisoblar tizimini joriy etish maqsadida 1994- yil 24-avgustda “O’zbekistonda
xalqaro amaliyotda qabul Oxirgi yillarda va o’tgan yili mamlakatimiz
iqtisodiyotini rivojlantirish borasida qo’lga kiritilgan natijalar Xalqaro valyuta
3

jamg’armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki va boshqa nufuzli xalqaro
moliya tashkilotlari tomonidan yuksak baholanmoqda. Xalqaro valyuta
jamg’armasining keyingi baholash missiyasi bayonotida, jumladan, bunday
deyiladi:
“O’zbekiston jadal o’sishga erishdi va global moliyaviy inqirozga qarshi
samarali choralar ko’rdi. Keyingi besh yilda O’zbekistonda o’sish sur’atlari
o’rtacha 8,5 foizni tashkil etdi va bu Markaziy Osiyodagi o’rtacha o’sish
ko’rsatkichidan yuqoridir.
Qator yillar davomida kuzatilgan byudjet profitsiti, rasmiy zaxiralar
darajasining yuqoriligi, davlat qarzining kamligi, barqaror bank tizimi va xalqaro
moliya bozorlaridan qarz olishga ehtiyotkorlik bilan yondashish mamlakatni global
inqirozning bevosita oqibatlaridan himoya qildi ... Missiya 2019 yilda yalpi ichki
mahsulot 8,3 foiz ko’payishini kutmoqda va o’rta muddatli istiqbolda
iqtisodiyotning yuqori o’sish sur’atlari saqlanib qolishini bashorat qilmoqda”.
Ta’kidlash joizki, o’tgan yili mamlakatimizda yalpi ichki mahsulotning
o’sish sur’ati, kutilganidek, amalda 8,3 foizni tashkil etdi, 2018 — 2019 yillar
mobaynida yalpi ichki mahsulot hajmi 2,1 barobar oshdi. Mazkur ko’rsatkich
bo’yicha O’zbekiston dunyoning iqtisodiyoti jadal rivojlanayotgan mamlakatlari
qatoridan joy oldi.
O’tgan yili sanoat ishlab chiqarishi 6,3 foiz, qishloq xo’jaligi mahsulotlari
yetishtirish 6,6 foiz, chakana savdo aylanmasi 16,4 foiz va aholiga pullik xizmatlar
ko’rsatish 16,1 foizga barqaror yuqori sur’atlar bilan o’sdi. qilingan hisob va
statistika tizimiga o’tish davlat dasturi” ishlab chiqildi va u bosqichma-bosqich
amalga oshirilmoqda.
Hozirgi davrda iqtisodiyotning rivojiga to’sqinlik qilayotgan muammolarni
hal etishda milliy tizim imkoniyatidan to’liq foydalanib bo’lmaydi. Bunga bir
tomondan, ushbu mavzulardagi o’quv adabiyotlarining kamligi sabab bo’lsa,
ikkinchi tomondan, bozor iqtisodiyoti mazmunini yorituvchi va ifodalovchi
tushunchalar, klassifikatsiyalar, schyotlarini tuzish; ularning hisoblash usullarini
amaliy misollar yordamida o’rganish, tahlil va talqin qilishga imkoniyat beradigan
4

ilmiy manbalarning yetarli emasligi sabab bo’lmoqda.
Mazkur darslik iqtisodchi mutaxassislar tayyorlaydigan va qayta
tayyorlaydigan barcha oliy o’quv yurtlarida bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakat
iqtisodiyotida kechayotgan iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni ifoda etuvchi
ko’rsatkichlar tizimi, ularni hisoblash va tahlil qilish usullari bilan tanishtirish, bu
ko’rsatkichlarni xalqaro amaliyotda qabul qilingan andozalar asosida hisoblash
usul va uslublarini o’rgatish, ular yordamida iqtisodiyotda kechayotgan
jarayonlarni mushohada etish, makroiqtisodiy muammolarni yuzaga kelishiga
sabab bo’lgan omillarni aniqlash usullari bilan tanishtirishda muhim manba bo’lib
xizmat qiladi, deb o’ylayman. 1
1. Milliy hisoblar tizimi tushunchasi, paydo bo’lish tarixi va
rivojlanish bosqichlari
Milliy hisobchilik deganda, mamlakat miqyosida bo’layotgan iqtisodiy va
sotsial jarayonlarni ifodalovchi ko’rsatkichlar tizimi, bu ko’rsatkichlarni hisoblash
metodologiyasi va usullari tushuniladi. Milliy hisobchilik, dastlabki davrlarda
(XVII- XIX asr) asosan mamlakat miqyosida yaratilgan milliy daromadni
hisoblashga qaratilgan edi. Hozirgi zamon milliy hisobchiligi nazariy va amaliy
jihatdan o’ta yuksak darajada rivojlangan hisobot tizimi bo’lib, mamlakatdagi va
uning tarmoqlari va sektorlaridagi iqtisodiy va sotsial jarayonlarni to’la aks
ettirishga qaratilgan. Bu tizimda qabul qilingan hisoblash usul va uslublari,
tasniflar va tushunchalar boshqa hisobot (buхgalteriya, moliya, bank hisobotlari va
boshqalar) va statistika tizimlari (moliya, bank, bojхona, baho va h.k. statistikasi)
bilan uyg’unlashtirib tuzilgan.
Milliy hisoblar tizimi - mamlakat iqtisodiy rivojlanishining xalqaro statistika
amaliyotida qabul qilingan umumlashtiruvchi ko rsatkichlari tizimi. Bozorʻ
iqtisodiyoti sharoitida mamlakatlarning makrodarajadagi milliy mahsulotini va
milliy daromadini hisoblash metodologiyasi. Milliy hisoblar tizimi jarayonlarining
turli bosqichlarini va iqtisodiyotdagi eng muhim o zaro aloqalarni aks ettiradigan
ʻ
hisoblamalar va balans jadvallari to plamidan iborat. Uning muhim belgisi xalq
ʻ
1
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2017 y.
5

xo jaligi faoliyati yakunlarida moddiy ishlab chiqarish dan tashqari nomoddiyʻ
xizmatlar sohalarini ham aks ettirishidir. Bunday yondoshuvda butun mamlakat
iqtisodiy faoliyatining umumlashtiruvchi tavsiflariga erishiladi. Milliy hisoblar
tizimit. negizini ishlab chiqarish , iste mol, jamg arish va xo jalik yurituvchi
ʼ ʻ ʻ
sub yektlar o rtasidagi real munosabatlar jarayonida qayta taqsimlash tamo-yili
ʼ ʻ
tashkil etadi. Bu tizim yer va ka-pitalni mehnat bilan teng darajada qiymatni
yaratishda qatnashuvchi omillar tarzida qaraydigan konsepsiyaga asoslanadi.
Milliy hisoblar tizimit. da iqtisodiy faoliyatni umumlashtiruvchi ko rsatkichi yalpi
ʻ
ichki mahsulot (YAIM) dir. Uning asosida qo shilgan qiymat, ya ni shu jarayonda
ʻ ʼ
iste mol etilgan mahsulotlar va xizmatlar qiymatiga ("oraliq iste mol" qiymatiga)
ʼ ʼ
qo shilgan qiym at turadi. Milliy iqtisodiyot darajasida ichki iktisodiyot faoliyati
ʻ
natijalarining jamlanma hisoblamalari tuziladi: YAIM ning shakllanishi va undan
foydalanishning jami bosqichlarini nazarda tutishga imkoniyat yaratadigan (har bir
hisoblamada, bir tomondan, ko rilayotgan ko rsatkichni tashkil etadigan resurslar,
ʻ ʻ
ikkinchi tomondan — ulardan foydalanish keltiriladi) to-varlar va xizmatlar hisobi;
ishlab chiqarish hisobi; daromadlarning hosil bo lish hisobi; daromadlarning
ʻ
taqsimlanishi hisobi; daromadlardan foydalanish hisobi; kapital harajatlar hisobi;
moliyaviy hisob. Ular tashqi iqtisodiy aloqalar hisobi, boshqa hisoblar va balanslar
bilan to ldiriladi. Bu hisoblarda kengaygan takror ishlab chiqarish jarayonining
ʻ
hamma bosqichlari aks etishi tu-fayli, yalpi ichki mahsulot hajmini uch xil: ishlab
chiqarish, taqsimot va pirovard foydalanish usullarini qo llab aniqlash imkoniyati
ʻ
yaratiladi. Milliy hisoblar tizimit. da iqtisodiy faoliyatning barcha turlari foydali
natija bilan tugallanadi, deb qaraladi, demak xalq xo jaligidagi barcha mehnat
ʻ
harajatlari foydali mehnatdir. Milliy hisoblar tizimit. ishlab chiqarishdan
boshlanib, daromadlarning shakllanishi, ularning taqsimlanishiga o tadi va mavjud
ʻ
pul qiymati (zargarlik mahsulotlarisiz), turli qimmatbaho qog ozlar, o rta va qisqa
ʻ ʻ
muddatli zayo-mlar ko rinishida iqtisodiyotni moliyaviy nuqtai nazardan ifodalash
ʻ
bilan yakunlanadi. Ma muriy buyruqbozlik tizimi davrida, makroiqtisodiyotni
ʼ
o rganish va tahlil qilish uchun xalq xo jaligi balansinit ko rsatkichlar tizimidan
ʻ ʻ ʻ
foydalanilgan. Ularning asosida A. Smit, K. Marksning siyosiy iqtisod ta limotlari:
ʼ
6

xalq xo jaligini moddiy ne mat ishlab chikaradigan va ishlab chiqarmaydiganʻ ʼ
sohalarga ajratish, unumli va unumsiz mehnat, ja mi ijtimoiy mahsulot, milliy
ʼ
daromadni yaratish, uni taqsimlash va pirovard foydalanish nazariyalari yotar edi.
Unda xo jalik yurituvchi sub yektlar orasidan mavjud aloqalar, aholi farovonligi va
ʻ ʼ
turmush darajasiga baho berish, mehnatga haq to lash, davlat byudjeti, kredit,
ʻ
to lov balansi kabi tushunchalar va tasniflashlar yetarlicha yoritilmas edi. Milliy
ʻ
hisoblar tizimit. esa bu kamchiliklarni bartaraf etib, bozor iqtisodiyoti sharoitida
iqtisodiyotni har taraflama boshqarish imkoniyatini yaratadi.
Zamonaviy Milliy hisoblar tizimit.ni yaratish va uni takomillashtirishga
iqtisodchi olimlardan J. Keyns, V. Leontyev, S. Kuznets, R. Stoun, K. Klark va
boshqa katta hissa qo shdilar. Butun dunyo kapitalistik davlatlar iqtisodiyotini
ʻ
qamrab olgan 1929—33 yillardagi inqiroz davlat ijtimoiy bozor faoliyatini bir
tomonlama, faqat kuzatib turish emas, balki uning ichki mohiyatni tahlil qilib
muvofiklashtirib turishi lozimligini ko rsatdi. Shundan kelib chiqib "davlatlarning
ʻ
aktiv iqtisodiy roli"ni bajarish uchun mamlakatlarning makroiqtisodiy
ko rsatkichlarini hisoblaydigan tizimni — Milliy hisoblar tizimit.ni yaratish
ʻ
zaruriyati tug ildi. Dastlabki vaqtda Milliy hisoblar tizimit. milliy daromad
ʻ
ko rsatkichini hisoblashga qaratildi. 20-asrning 30-yillarida Angliya, Avstriya,
ʻ
Fransiya, Norvegiya, Germaniya va AQShda milliy daromad ko rsatkichi
ʻ
hisoblandi. 40—50 yillarda kapitalistik mamlakatlarda Milliy hisoblar tizimit.ni
qo llash kengaya bordi va Ikkinchi jahon urushi yakunlangandan so ng davlatni
ʻ ʻ
boshqarish tizimida Milliy hisoblar tizimit.ni qo llash zaruriyati yanada kuchaydi.
ʻ
Makroiqtisodiy ko rsatkichlar — milliy mahsulot, milliy daromad, iste mol,
ʻ ʼ
jamg arma (kapital qo yilmalar) va h.k.lar hisoblana boshlandi. 1951-yilda Parijda
ʻ ʻ
Yevropa iqtisodiy hamjamiyatiniig Milliy hisoblar tizimit. standarti loyihasi qabul
qilindi. 1953-yil BMT ning statistika bo limi tomonidan amaliyotga tadbiq etish
ʻ
uchun Milliy hisoblar tizimit. ning andozasi qabul qilindi. 1968-yil BMTning
statistika komissi-yasi 15 yillik tajriba asosida Milliy hisoblar tizimit. ning yangi
xalqaro andozasini ishlab chiqdi va u 1993-yilning fevralga qadar qo llanildi.
ʻ
1993-yil fevralda BMT statistika komissiyasining navbatdagi sessiyasida Milliy
7

$hisoblar tizimit. ning yangi xalqaro andozasi qabul qilindi, undagi yangiliklardan biri sifatida makro-iqtisodiy statistikaning ko rsatkichlari qatoriga to lovʻ ʻ balanslari, davlat byudjeti ko rsatkichlari kiritildi. Yevropa Ittifoqi 1995-yilda ʻ BMTning "Milliy hisoblar tizimit. 93" andozasi asosida "Yevropa Milliy hisoblar tizimit 95" ni qabul qildi. Barcha rivojlangan mamlakatlar o z iqtisodiy qudrati va aholi turmush ʻ darajasi ko rsatkichlarini Milliy hisoblar tizimit. yordamida hisoblaydilar. ʻ BMTning xalq-aro tashkilotlari bunday tizimga o tishni har tomonlama ʻ rag batlantirmoqdalar. ʻ O zbekiston mustaqillikka erishgach, hisob va statistikani xalqaro ʻ andozalarga o tkazishta kirishdi va shu maqsadda 1994-yilda "O zbekistonda ʻ ʻ xalqaro amaliyotda qabul qilingan hisob va statistika tizimiga o tish davlat Das- ʻ turi" ishlab chiqildi va u bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Bu ishga O zbekiston Respublikasi Statistika davlat qo mitasi rahbarlik qiladi va 1991— ʻ ʻ 20202-yillar bo yicha i.ch, daromadlarning hosil bo lishi, taqsimlanishi, ulardan ʻ ʻ foydalanish, shuningdek, kapital harajatlarning umumiy hisoblamalari tuzildi. Milliy hisoblar tizimit.ni "Yevropa M.H-T.— 95" metodologiyasi asosida O zbekiston Respublikasi ning bozor munosabatlarini o tish davri xususiyatlarini ʻ ʻ hisobga olgan hodda joriy etish bilan bog liq ishlar amalga oshirilmoqda. ʻ 2 Hozirgi vaqtda amaliyotda ishlatilayotgan milliy hisobchilik tizimi «Milliy hisoblar tizimi» (MHT) deb nom olgan. Bu tizim hozirgi vaqtda \alqaro standart sifatida er yuzining 160 dan ortiq mamlakatlar amaliyotida ishlatilyapti. Bu tizim, iqtisodiyoti bozor iqtisodiga asoslangan mamlakatlarda bo’layotgan iqtisodiy va sotsial jarayonlarni to’laqonli aks ettirishga qaratilgan. MHTda mamlakatda bo’layotgan ishlab chiqarish, iste’mol, jamg’arish, investitsiya jarayonlari, mаmlаkаtning mоliyaviy vа chet el bilan bo’lgan iqtisоdiy hаmkоrligining natijalari bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan schyotlarda ifodalanadi. MHT iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslangan rivojlangan kapitalistik 2 Sh.SH.Shodmonovning Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik; O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. – T.: IQTISOD-MOLIYA, 2010.. 8$

mamlakatlarda vujudga keldi. Dastlab bu mamlakatlarda hisobot tizimiga zarurat
unchalik sezilmadi. Lekin, ilg’or texnologiyalarning rivojlanishi, kapitalistlarning
yuqori darajada foyda olishga intilishlari tovarlar ishlab chiqarish va iste’mol
o’rtasida nomutanosibliklarni keltirib chiqara boshladi. Natijada, talab va taklif
o’rtasidagi muvozanat buzilib, iqtisodiy inqiroz (krizis)lar sodir bo’la boshladi.
Bunday inqirozlar XlX-asrning oxiri va XX asrning boshlariga kelib butun dunyo
kapitalizmini qamrab ola boshladi. Ayniqsa, 1929-1933 yillardagi «buyuk inqiroz»
yillari kapitalistlarning sillasini quritdi, bu mamlakatlarda sotsial va siyosiy
noroziliklar yuzaga kela boshladi. Pirovardida, aholining katta qatlamlari
qashshoqlashdi, kapitalistlar esa ishlab chiqargan mahsulotlarini sota olmay katta
zarar ko’rdilar. Mamlakatda talab va taklif o’rtasidagi muvozanatni tiklash juda
katta mablag’larni va vaqtni talab etadi. Bunday inqirozlarga asosiy sabab, bu
mamlakatlarda mamlakat iqtisodiyotiga chetdan ta’sir o’tkazish (davlat idoralari
tomonidan uni boshqarish yoki to’g’ri izga yo’naltirish) inkor qilinib kelinar edi.
Shu davrga qadar bu mamlakatlarda «bozor iqtisodiyotining tabiatida bunday
inqirozlarni oldini olish mexanizmi bor, bozorda bahoning o’zgarishi talab va
taklifni muvozanatlashtiradi» degan nazariya hukm surardi. Lekin, 1929-1933 yilgi
kapitalistik davlatlarning chuqur inqirozi kapitalistlarning ko’zini ochdi. Ular,
bunday inqirozlarning oldini olish yo’llarini o’rganish zarurligini tushunib etdilar.
Bozor iqtisodiga asoslangan iqtisodiyot talab va taklif o’rtasidagi muvozanat
buzilganda ishlamasligi va bu muvozanatni tiklashda davlatning aralashuvi
zarurligi his qilindi. Mamlakatda bozor muvozanatini tiklash uchun mamlakat
miqyosida zarur choralar ko’rish va uning oldini olish mexanizmlarini ishlab
chiqish zaruratini tug’dirdi. Bunday ishlarni amalga oshirish mamlakat miqyosida
hisob-kitoblarni yuritishni taqozo etadi. Chunki, to’laqonli axborotsiz mamlakat
iqtisodiyotini ma’lum bir yo’lga yo’naltirish va boshqarish mumkin emas. Shu
davrdan boshlab, kapitalistik dunyodagi mamlakatlarda mamlakat miqyosida
hisobotlar yuritish zarurati tan olindi va bu sohadagi ishlar keng ko’lamda
rivojlana boshladi.
Shuni aytish joizki, yarim asrdan ortiq bo’lgan davrda dunyo mamlakatlarida
9

hisobot tizimi uch evolyutsion bosqichni o’tab, to’laqonli hisobot tizimi sifatida
shakllandi. Lekin, shunga qaramay, dunyo mamlakatlarida global miqyosda
moliyaviy-iqtisodiy inqirozlar yuzaga kelmoqda. Ayniqsa, XX-asrning oxiri va
XXI- asrning boshlarida Amerikada yuzaga kelgan moliyaviy inqiroz 20207-20208
yillarga kelib butun jahon mamlakatlarini o’zining domiga torta boshladi. Albatta,
bu jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozidan O’zbekiston ham chetda qolmadi.
Chunki, “O’zbekiston bugun xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy-
iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi” 1
.
Bunday inqirozlarlarning kelib chiqishi va uning dunyo miqyosida tarqalib
ketishining asosiy sabablaridan biri - birinchi navbatda mavjud hisobot tizimi
tamoyillariga mos ravishda hisobot ko’rsatkichlarining ishlab chiqilmaganligi
yoxud ularning keng ommaga oshkor etilmaganligi bo’lsa, ikkinchidan, hisobot
tizimidan foydalanuvchilarning (siyosatdonlarning, xalqaro moliya institutlarining)
mamlakat va jahon miqyosida kutilishi mumkin bo’lgan moliyaviy-iqtisodiy xavfni
ko’ra bilmasliklari yoki ko’ra bila turib uning oldini olish chorasini
ko’rmaganliklari hamda dunyo ahlini ogohlikka chaqirmaganliklaridir.
Shuni aytish joizki, O’zbekiston Respublikasi Prezident Sh.M.Mirziyoyev
boshchiligida bu sohada o’ta hushyor moliyaviy-iqtisodiy siyosatni yuritib,
mamlakatga yopirilib kelayotgan iqtisodiy inqirizning oldi olindi. Inqiriz yetib
kelishidan qarib 2 yil avval, mamlakat bank-moliya tizimining
raqobatbardoshligini ta’minlash borasida tegishli choralar ko’rildi. Mamlakatda
jahon moliya-iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini kamaytirish va bartaraf
etish, inqiroz davrida iqtisodiyot real sektori bazaviy tarmoqlarining iqtisodiy
o’sish sur’atlarini barqarorligini ta’minlash, eksport qiluvchilar, sanoatning
yetakchi tarmoqlari hamda kichik biznesni qo’llab-quvvatlash maqsadida
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining maxsus farmoni qabul qilindi 2
.
Shuni ta’kidlash lozimki, samarali iqtisodiy siyosatni yuritishda milliy
hisobchilikning qay darajada shakllanganligi muhim ahamiyatga egadir. Chunki,
milliy hisoblar iqtisodiy siyosat yuritishda asosiy qurol hisoblanadi.
Hozirgi MHTni vujudga kelishi bir qancha intilektual manbalarga ega.
10

$Ularning ichida eng qadimgilaridan biri milliy daromad ko’rsatkichini hisoblash (baholash) dir. Bunday hisoblarni bajarishga urinishlar XVII asrning oxirlarida Evropa mamlakatlari - Angliya, Gollandiya va Fransiyada sodir bo’ldi. Bu davrda iqtisodchilarni asosan mamlakatda yaratilgan milliy daromad, boylik ko’rsatkichlarini hisoblash va natijada armiya va davlat xarajatlarini moliya bilan ta’minlash muammolari qiziqtirar edi. Shunday qilib, iqtisodchilardan Peti (1665 - 1676 yy.) va King (1696 y.) Angliyada, Voban (1707 y.) Fransiyada milliy daromad qiymatini hisoblab chiqdilar. Bu hisoblarni bajarishdan asosiy maqsad, mamlakatda yig’ilayotgan soliq miqdorini bilish va kelajakda uning tushumini ko’paytirish choralarini ko’rish edi. Bu hisoblarni basharish jarayonida, qo’yilgan maqsadga yarasha, mamlakatda yig’ilayotgan soliqlar tarkibi va manbalari bo’yicha axborotlarni ishlab chiqdilar. Bundan tashqari, hisoblarni bajarish usullari va manbalari o’rtasidagi bog’liqliklar ishlab chiqildi. Natijada, soliqlar tarkibi (egri va to’g’ri, mahsulotlarning guruhlari bo’yicha) va hajmi to’g’risidagi a\borotlarga ega bo’lindi. Bu esa, soliq miqdorini (stavkasi) belgilash va istiqbolda yig’ilishi mumkin bo’lgan soliq miqdorini aniqlashga imkon yaratdi. XVIII asrga kelib iqtisodiy ilm sohasida asosiy e’tibor ishlab chiqarish jarayonini o’rganish va hisobga olish muammolariga qaratildi. Natijada, milliy daromad ko’rsatkichini hisoblash ma’lum bir ishlab chiqarish chegarasida amalga oshirildi. O’sha davrdagi iqtisodiy nazariyaga asoslanib ayrim faoliyatlar ishlab chiqarish sifatida hisobga olindi, boshqa faoliyatlar esa ishlab chiqarish sifatida hisoblanmadi. Masalan, Fransiyada (Marshall) \izmatlar moddiy ishlab chiqarish bilan bir qatorda ishlab chiqarish sifatida qaralgan bo’lsa, Angliyada (A. Smit) \ izmatlar ishlab chiqarish sifatida qaralmadi. Bunga asosiy sabab, bu davrlarda \ izmat ko’rsatish sohalarining kam rivojlanganligi va ular salmog’ining umumiy ishlab chiqarish hajmida ozligidir. Bundan keyingi davrlarda milliy hisobchilikning rivojiga fransuz iqtisodchisi, fiziokrat F. Kene (Iqtisodiy jadval), K. Marks (oddiy va kengaytirilgan ishlab chiqarish nazariyasi), A.Marshall, angliyalik olim K.Klark, amerikalik iqtisodchi S.Kuznes va J.M.Keynslar katta 11$ $hissa qo’shdilar. XVIII asr o’rtalarida fiziokratlar sardori bo’lgan fransuz iqtisodchisi F. Kene o’zining «Iqtisodiy jadval»ini tuzib, bu jadval orqali oddiy tovar ishlab chiqarish va kengaytirilgan tovar ishlab chiqarish jarayonlarini ifodalab, mamlakat iqtisodiyotining yaxlit tizim sifatida qanday rivojlanayotganligini o’rganishga harakat qildi. Albatta bu, milliy hisobchilik sohasida qo’yilgan muhim qadamlardan biri edi. Lekin, shuni aytish lozimki, F. Kenening «Iqtisodiy jadval»ida qo’llanilgan g’oyalar va tushunchalar amaliyot sinoviga uzoq vaqt dosh beraolmadi. Shulardan biri, ishlab chiqarish konsepsiyasi edi. Kene qarashiga ko’ra, faqat qishloq \o’jaligi va kon sanoati ishlab chiqarish sifatida qaraldi va uning fikriga ko’ra faqat shu sohalardagina qiymat yaratiladi. Makroiqtisodiy tahlilning rivojiga munosib hissa qo’shgan K. Marks, oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaga asosan u mamlakat iqtisodiyotida bo’layotgan jarayonlarni bilishga va tushuntirishga imkon yaratadigan modelni tuzishga harakat qildi. Mashhur iqtisodchi A. Marshall (1925 y.) birinchilar qatorida milliy daromadni hisoblash prinsiplarini ishlab chiqdi. U milliy daromad ko’rsatkichini quyidagicha ta’rifladi. Mamlakatning kuzatilayotgan davrdagi sof daromadi mamlakatda ishlab chiqarilgan hamma tovarlarning, \izmatlarning va chet el investitsiyasidan olingan sof daromadlarning yig’indisidan shu tovar va \izmatlarni ishlab chiqarishda ishlatilgan tovarlar va asosiy kapital amortizatsiyasi qiymatini ayrilganiga teng. Milliy daromadning bu ta’rifi o’tgan davrlarda juda kam o’zgardi va uning o’zagi MHTda hozirgi zamon talabidan kelib chiqqan holda rivojlantirildi. Milliy daromad statistikasini va milliy hisobchilik rivojiga angliyalik olim K. Klark va amerikalik iqtisodchi S.Kuznetslar ham juda katta hissa qo’shdilar. Ular milliy daromadni hisoblash va MHT schyotlarini tuzish uslubiga bir qator oydinliklar, aniqliklar kiritdilar. Masalan, K. Klark uy xo’jaliklarining o’z uylarida turganliklari uchun «shartli ravishda hisoblangan ijara» miqdorini milliy daromad tarkibiga qo’shish kerakligini asoslab berdi. Bundan tashqari, u inflyatsiya 12$

natijasida qiymat o’sishini milliy daromaddan chegirishni va milliy daromadni
bozor baholarida hisoblashni taklif qildi. K. Klark birinchilar qatorida milliy
daromad va milliy mahsulot kategoriyalarining farqiga bordi va milliy hisoblarni
choraklar mobaynida hisoblash zarurligini asoslab berdi. Uning bu sohada qilgan
ishlari hozirgi zamon milliy hisobchiligida keng ishlatilayapti.
S. Kuznes makroiqtisodiyot va milliy hisobchilik sohasida uning asosiy
tushunchalari va qoidalariga muhim takliflar kiritdi. Jumladan, milliy boylik va
milliy daromad kategoriyalariga, davlat boshqaruv idoralarining nobozor
xizmatlarini baholash usullariga aniqliklar kiritdi. U, pirovard iste’molni oraliq
iste’moldan farqlash zaruratini va davlat boshqaruv idoralarining ko’rsatayotgan
xizmatlarini qay birini pirovard iste’mol yoki oraliq iste’mol sifatida qarash
kerakligini asoslab berdi. Uning fikriga ko’ra, davlat boshqaruv idoralarining
aholiga ko’rsatgan xizmatlarining bevosita foydasi bo’lgan qismi (meditsina,
maorif, madaniyat va san’at sohalari) milliy daromad tarkibiga kiritilishi lozim.
Qolgan xizmat sohalarini (militsiya, havfsizlik va mudofaa, umumdavlat
boshqaruvi) oraliq iste’mol sifatida qarash va bular milliy daromad tarkibiga
qo’shilmasligi kerak, degan g’oyani ilgari surgan. Lekin, uning bu takliflari
MHTda inobatga olinmay, davlat boshqaruv idoralarining hamma xizmatlari
pirovard iste’mol sifatida qaraladigan bo’ldi.
1930-yillar boshlarida Kuznes o’zining «Sotsial fanlar ensiklopediyasi»
asarida Amerika qo’shma shtatlari (AQSH) milliy daromadini hisoblash
prinsiplarini ifodalab berdi. Bu asarda u, jumladan, milliy daromadni uchta usul:
ishlab chiqarish, daromad va iste’mol usullari bilan hisoblash mumkinligini
asoslab berdi. Natijada, hisoblangan «milliy daromadlar» bir-biridan farqli bo’lib,
ularning axborot manbalari turli iqtisodiy jarayonlarni ifodalashi ko’rsatib berildi.
Bu esa, iqtisodiy tahlilning maqsadi va yo’nalishiga mos ravishda milliy
daromadni hisoblash usuli va axborot manbalarini tanlash imkonini yaratdi.
Masalan, milliy daromadni hisoblashning «ishlab chiqarish usuli» va uning
ko’rsatkichlar tizimi mamlakatning tarmoqlari va sektorlarida ishlab chiqarishning
holati qandayligini bilishga va bu jarayonlarni tahlil qilish uchun etarli imkon
13

yaratadi. Milliy daromadni hisoblashning «daromad usuli» yaratilgan milliy
daromadni mamlakat iqtisodiyotida qatnashuvchilar o’rtasida qanday
taqsimlanganligini, natijada iqtisodiyot sektorlarining iqtisodiy faoliyat natijasida
qay miqdorda birlamchi daromadlarga ega bo’lganliklarini ifodalaydi. Milliy
daromadni hisoblashning «iste’mol usuli» mamlakatda yaratilgan milliy
daromadning qanchasi pirovard iste’molga va eksportga ishlatilganligini,
mamlakat miqyosida jamg’arishning (asosiy kapitalning yig’ilmasi, aylanma
fondlarning o’sishi yoki kamayishi, sof aktivlar) ko’lamini bilishga imkon beradi.
Shuni aytib o’tish lozimki, milliy daromadni ishlab chiqarish, daromad va
iste’mol nuqtai nazaridan tahlil qilish g’oyasini sovet iqtisodchisi A. Pervuxin 30-
yillarning boshlarida Kuznes ishlaridan xabarsiz, mustaqil ravishda ishlab chiqqan.
Kuznesning MHTni rivojiga qo’shgan hissasining buyukligi shundan iboratki, u
milliy daromadni hisoblashning «iste’mol usuli»ni amaliyotga tatbiq etdi. Uning
boshchiligida AQSHning 1929-1932 yillardagi milliy daromadi hisoblanib, AQSH
Kongressi tamonidan chop etildi. Kuznesning milliy hisobchilikni va milliy
daromad konsepsiyasini nazariy va amaliy jihatdan rivojlantirishga qo’shgan
xizmatlari munosib taqdirlanib, bu sohadagi ishlari uchun u Nobel mukofotiga
sazovor bo’ldi.
Milliy daromad konsepsiyasi nazariyasini yaratilishida va uning amaliyotda
qo’llanishiga amerikalik iqtisodchilar M. Jilbert, E.Denison va D.Yassilar katta
hissa qo’shdilar. Ularning rahbarligi ostida AQSHning milliy daromad va milliy
mahsulot ko’rsatkichlarini hisoblash uchun schyotlar tarkibi ishlab chiqildi va
amaliyotga tatbiq etildi. Natijada, AQSHning 1929-1946 yillar uchun milliy
daromad va milliy mahsulot ko’rsatkichlari hisoblab chiqildi va chop etildi.
Milliy hisobchilikni rivojlanishida buyuk rus iqtisodchi olimi V.
Leontevning ham hissasi katta bo’ldi. U mamlakat iqtisodiyotida sodir bo’layotgan
jarayonlarni uning tarmoqlari o’rtasidagi bog’lanishlar orqali ifodalash usulini
ishlab chiqdi. Bu usul tarmoqlararo balans deb nom oldi. Bu usul orqali
tarmoqlararo bog’liqliklarni matematik usullar yordamida ifodalab, ularning
matematik tenglamalarini ishlab chiqdi. Tarmoqlararo balans usulining yaratilishi
14

mamlakat iqtisodiyotini modelini yaratishga imkon yaratdi. Bu model orqali
mamlakatning kelajakdagi ravnaqini prognoz qilish masalalarini, har xil
ssenariylar asosida iqtisodiy siyosatning natijalarini baholash va maqbul iqtisodiy
siyosat yo’nalishlarini tanlab olish imkonini yaratdi. V.Leontev tarmoqlararo
balans sohasidagi ishlari uchun Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan.
Milliy hisobchilikning yuzaga kelishi jarayonida uch bosqich yaqqol ko’zga
tashlanadi. Birinchi bosqich - XVII asrning ikkinchi yarmidan 1930 yilgacha
bo’lgan davr. Ikkinchi bosqich - 1930 yildan 1945 yilgacha bo’lgan davr. Uchinchi
bosqich - 1945-1953 yillar.
Birinchi bosqich yillarida milliy hisobchilik ilk bor kurtak yoza boshladi. Ilk
bor mamlakat miqyosida hisoblar yuritishga qiziqishlar ayrim olim va
iqtisodchilarda tug’ildi. Ular, shu davrlardagi mavjud siyosiy iqtisod nazariyasidan
kelib chiqqan holda milliy daromad (mahsulot) ko’rsatkichlarini hisoblab
chiqdilar. Bu davrlarda, milliy hisobchilik yagona bir tizim sifatida shakllanmadi.
Bu ko’rsatkichlarga iqtisodiyotni boshqarish (iqtisodiyotga ta’sir o’tkazish) quroli
va mamlakat e’tiboridagi ish sifatida qaralmadi. Bu davrdagi izlanishlar milliy
hisobchilikning yuzaga kelishiga nazariy va amaliy poydevor yaratdi.
Yuqorida qayd etilgan izlanishlardan keng foydalanilgan holda va ularni
zamon talabi asosida rivojlantirish natijasida Amerikada XX asrning 30 - yillarida
yalpi ichki
mahsulot ko’rsatkichini hisoblash konsepsiyasi ishlab chiqildi. Bundan
asosiy ko’zlangan maqsad mamlakatda kechayotgan iqtisodiy jarayon natijalarini
bilish edi. Bu holda ham shu davrda mavjud iqtisodiy nazariya bilan hisoblash
mazmuni o’rtasida uzviy bog’liqlik saqlangan edi.
1940 yildan keyingi davrlarda iqtisodiy nazariyada 3 ta yo’nalish vujudga
keldi. Bu yo’nalishlardan birinchisi - Keynsning (1936 y.) makroiqtisodiy
nazariyasi edi. Bu nazariyaga asosan, iqtisodiyotni (iqtisodiy jarayon natijalarini)
o’zaro bir-biriga bog’liq bo’lgan o’zgaruvchilar orqali ifoda etish mumkin.
Ikkinchi yo’nalish (Marshall, 1990y.) iqtisodiyot holatini iqtisodiyot
sektorlari o’rtasida bo’layotgan iqtisodiy operatsiyalar orqali ifodalashga
15

$asoslangan. Uchinchi yo’nalish - tovar va \izmatlarning ishlab chiqarish jarayonida holatini o’zgarishi yoki harakatini (ishlab chiqarish, qayta ishlab chiqarish, iste’mol jarayonlari) kuzatishga asoslangan (fiziokratlar, Kuesney, 1760 y.; Rikardo, 1817 y; Marks, 1885 y.). Bu yo’nalish amaliyotga tatbiq etilishi uchun ancha vaqt sarflandi. Keyinchalik, bu yo’nalish Leontevning tarmoqlararo balans jadvallarida o’z rivojini topdi. Hozirgi zamon milliy hisoblar tizimi (MHT) yuqorida keltirilgan uch yo’nalishning uzviy birikishi natijasida yuzaga keldi. Dastlab, 1952 yilda Birlashgan millatlar tashkilotining (BMT) statistika departamenti tashabbusiga binoan R. Stoun rahbarligida iqtisodchilar tomonidan MHTning birinchi umumlashgan metodologiyasi ishlab chiqildi va \alqaro standart sifatida amaliyotda qo’llash uchun tavsiya etildi. 1968 yilda, o’tgan 16 yil mobaynida iqtisodiy statistika nazariyasi va amaliyotida to’plangan tajribalar umumlashtirilib MHTning ikkinchi namunasi ishlab chiqildi va amaliyotga tatbiq etish uchun tavsiya qilindi. 1970-80 yillarda mamlakatlar o’rtasida (ayniqsa Evropada) iqtisodiy integratsiya yanada kuchaydi. MHT amaliyoti va nazariyasida ham bir qancha o’zgarishlar yuz berdi. 1993 yilning boshlarida MHTning yangi - uchinchi namunasi ishlab chiqildi va amaliyotga tatbiq etish uchun tavsiya qilindi. Uning asosini (tarmoqlararo balans jadvallari, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi, iqtisodiy sektorlar va ularning o’zaro munosabatlarini \arakterlovchi operatsiyalar) yuqorida qayd etilgan iqtisodiy nazariyadagi uch yo’nalish tashkil etgan. Yuqorida keltirilgan MHTning rivojlanish tari\iga asoslanib shuni aytish mumkinki, MHT mamlakatlar iqtisodiyotida kechayotan jarayonlarni aks ettirishga qaratilgan va iqtisodiy nazariyada mavjud bo’lgan eng muhim yo’nalishlarni o’zida mujassamlashtirgan hisobot va statistika tizimidir. 3 3 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral. 16$

2. MHT va Xalq xo’jaligi balansi, ular o’rtasidagi
o’xshashliklar va tub farqlar.
2019 yilda sotsialistik inqilob g’alaba qozongandan so’ng er yuzida
sotsialistik tizimga asoslangan davlat vujudga keldi. Dunyo ikki lagerga -
kapitalistik va sotsialistik lagerga bo’lindi. Sotsialistik tizim mamlakatlarida
iqtisodiyot markazdan rejali-ma’muriy boshqarishga va moddiy resurslarni
markazdan taqsimot usuligi
asoslangan. Bu tizimda iqtisodiy ishlab chiqarish negizida moddiy ishlab
chiqarish yotadi. Mamlakat iqtisodiyotini boshqarish hisobot tizimini joriy etishni
taqozo etadi. Shu sababli, bu mamlakatlarda hisobot tizimini yaratishga katta
e’tibor qaratildi. Bu tizimdagi hisobot tizimi “Xalq xo’jaligi balansi” (XXB) deb
ataldi. Ma’lumki, har qanday hisobot tizimi mos ravishda shu tizimning tabiatidan
kelib chiqqan holda qabul qilingan siyosiy iqtisod nazariyasiga asoslanadi. XXB
hisobot tizimini yaratishda metodologik asos sifatida dastlab Adam Smit
tomonidan yaratilgan va keyinchalik K. Marks tomonidan rivojlantirilgan g’oyalar
qabul qilingan. Bu g’oyaga ko’ra, iqtisodiy ishlab chiqarish deganda, faqat moddiy
ne’matlarni yaratish va bu moddiy ne’matlarni iste’molchiga yetkazish bilan
bog’liq bo’lgan xizmatlar (moddiy ishlab chiqarishni davomi sifatida) sohalari
tushuniladi. Ularning fikriga ko’ra, xizmatlar ko’rsatish faoliyatlari noishlab
chiqarish sohalari deb qaralib, iqtisodiy faoliyat qatoriga qo’shilmaydi. Va, xizmat
ko’rsatish sohalarida milliy daromad yaratilmaydi, deb qaraladi. Xizmat ko’rsatish
sohalari milliy daromadni iste’molchisi sifatida qaraladi. Bu g’oyalar asosida
qurilgan sotsialistik mamlakatlarda moddiy ishlab chiqarish sohalarini
rivojlantirishga ustuvor e’tibor qaratildi va xizmat ko’rsatish sohalari ikkilamchi
sohalar deb qaralib, ularning kam rivojlanishiga sabab bo’ldi.
XXB hisobot tizimi sotsialistik tizimdagi mamlakatlarning hisobot tizimi
bo’lib, u shu tizimga mos siyosiy iqtisod nazariyasi asosida qurilgan. Bu tizim
sotsialistik tizim tabiatidan kelib chiqqan holda, shu tizimda bo’layotgan iqtisodiy
va sotsial jarayonlarni mufassal ifodalashga qaratilgan tizimdir. 1953 yilda
Birlashgan millatlar tashkilotiga (BMT) XXB tizimini xalqaro standart sifatida
17

qabul qilish taklifi kiritildi. Lekin, BMT statistika hay’ati XXBni xalqaro standart
sifatida qabul qilmadi. Bu tizim 1990 yillarning yarmigacha sotsialistik lagerdagi
mamlakatlarda rasmiy hisobot tizimi sifatida amaliyotda qo’llanib kelindi.
MHT va XXB tizimlari vazifalari bir-biriga o’xshash bo’lishiga qaramay,
ular turlicha siyosiy iqtisodiy nazariyaga asoslangan tuzumlar hisobot tizimi
bo’lganligi uchun ularni tuzish tartibi va ko’rsatkichlarini hisoblash konsepsiyasi
bir-biridan farq qiladi. Ikkala tizim o’rtasidagi asosiy farqlar sifatida quyidagilarni
keltirish mumkin:
- MHT XXBga nisbatan o ’ zining keng qamrovliligi bilan ajralib turadi .
MHTda iqtisodiy jarayonlarda qatnashuvchi barcha xo ’ jalik birliklarining faoliyati
natijalari , ular o ’ rtasidagi hamma iqtisodiy operatsiyalar , ularning aktivlari va
passivlaridagi o ’ zgarishlar to ’ g ’ risidagi axborotlar ketma - ket , bir - biri bilan uzviy
bog ’ langan schyotlarda keltiriladi . Iqtisodiyotda ishlab chiqarishni , daromadlarni
taqsimlash va qayta taqsimlashni , aktiv va passivlardagi o ’ zgarishlarni va boshqa
iqtisodiy jarayonlarni ifodalovchi millionlab operatsiyalar mavjud . Bu
operatsiyalarning schyotlar ko ’ rinishida ixcham va sodda holda keltirilishi
iqtisodiyotda bo ’ layotgan jarayonlarni tez anglashga imkon yaratadi , iqtisodiy
tahlilni engillashtiradi ;
ikkala tizimda ishlab chiqarish konsepsiyasi bir-biridan tubdan farq qiladi.
MHTda har qanday tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish ishlab chiqarish
sifatida hisoblanadi. XXBda esa, ishlab chiqarish sifatida tovarlar ishlab chiqarish
va bu tovarlarni iste’molchiga yetkazish bilan bog’liq xizmatlargina hisobga
olinadi. Natijada, xizmat sohalarining ko’p qismi (aholiga transport, aloqa,
meditsina, maorif, kommunal va shunga o’xshash boshqa xizmatlar, davlat
idoralari va jamoat tashkilotlari xizmatlari) ishlab chiqarish qatoriga kiritilmaydi.
Bu esa, mamlakatda ishlab chiqarish jarayonini qanday kechayotganligini to’la
ifodalamaydi;
- MHTdagi daromad konsepsiyasi, hisoblash usuli va qamrovligiga
ko’ra ХХВ tizimidagidan ancha farq qiladi. Ishlab chiqarish konsepsiyasidan kelib
chiqqan holda XXBda xizmat sohalari daromad yaratmaydi, deb qaraladi. MHTda
18

esa, har qanday iqtisodiy faoliyat natijasida daromad yaratiladi;
- tarmoq va sektorlar tasnifi ham ikkala tizimda turlicha. MHTda
xalqaro tarmoq va sektorlar tasnifi ishlatiladi. XXBda esa unga xos bo’lgan tarmoq
va sektorlar tasnifi ishlatiladi;
- jarayonlar MHTda T-ko’rinishidagi schyotlarda, XXBda esa balans
jadvallari ko’rinishida ifodalanadi;
- axborotlarni yig’ish usuli XXBda yalpi kuzatish, MHTda esa tanlab
kuzatish usuliga asoslangan;
- iqtisodiy tahlil usuli XXBda reja ko’rsatkichlariga solishtirish,
MHTda esa o’tgan davrlarga solishtirish usuliga asoslangan;
- ayrim ko’rsatkichlar ikkala tizimda bir xil nomlansa ham, ularning
mazmuni va hisoblash usullari ikkala tizimda bir-biridan tubdan farq qiladi.
Yuqoridagi keltirilgan asosiy farqlardan tashqari, shuni aytish lozimki,
ikkala tizimda qo’llaniladigan baholar tizimi, ko’rsatkichlar tizimi tarkibi va
hisoblash usullari bir-biridan katta farq qiladi.
3. MHT - bozor iqtisodiyotining modeli ekanligi va uni qo’llash
zaruriyati.
Milliy hisobchilikni yuzaga kelish tarixiga nazar tashlasak, u dastlabki
davrlarda ayrim iqtisodchi olimlarning o’z mamlakatlarining salohiyatini bilishga
va mamlakatning umumxarajatlarini qoplash uchun soliq miqdorini aniqlashga
bo’lgan qiziqishlar hosilasi sifatida paydo bo’ldi. Keyinchalik iqtisodiyotning sifat
jihatdan tez rivojlanishi, iqtisodiyotda xizmatlar nufuzining oshishi va
iqtisodiyotning tez sur’atlar bilan rivojlanishiga olib keluvchi yangi ishlab
chiqarish usullari va texnologiyalarning joriy etilishi talab va taklif muvozanatini
tez-tez buzilishlariga olib kela boshladi. Shu davrlardagi iqtisodiy nazariyaga
asosan «bozor iqtisodiyotida iqtisodiyotni tashqaridan, ya’ni hukumat tomonidan
boshqarish zarurati yo’q» deb hisoblanar edi. Chunki, bozor iqtisodiyotida
iqtisodiyot bozor qonunlari asosida, ya’ni talab va taklif asosida ishlab chiqarish
bilan iste’mol o’rtasidagi muvozanatni ta’minlaydi, deb qaralar edi. Lekin, XX
asrning boshlariga kelib, fan va texnikaning taraqqiyoti va yangi ishlab chiqarish
19

$texnologiyalarining amaliyotga keng tatbiq etilishi natijasida yirik ishlab chiqarish korxonalari vujudga kela boshladi. Natijada, foyda normasi katta bo’lgan tovarlar ko’plab ishlab chiqarilib, ishlab chiqarish va iste’mol o’rtasidagi nomutanosibliklar vujudga keldi, talab va taklif o’rtasidagi muvozanat buzildi. Bozordagi muvozanatning buzilishi mamlakatlarda inqiroz (krizis)larni yuzaga keltirdi. Bu esa mamlakatlarda iqtisodiy o’sishga salbiy ta’sir etib, bir tomondan ishlab chiqaruvchilarning aylanma mablag’larini kamayishiga va ishlab chiqarishni qisqartirishga olib kelgan bo’lsa, ikkinchi tomondan aholi o’rtasida ishsizlikni yuzaga keltirdi, uning turmush darajasini pasayishiga sabab bo’ldi. Natijada, jamiyatda noroziliklar yuzaga keldi, siyosiy tuzum inqirozi \avfi tug’ildi. Shu davrga kelib, bu mamlakatlarda iqtisodiyotni o’z holiga qo’yib bo’lmasligi, uni boshqarish zarurligiga tushunib etildi 3 . Ma’lumki, mamlakatda boshqarish usuli (ma’muriy yoki iqtisodiy) qanday bo’lishidan qat’iy nazar, u mamlakatning iqtisodiy holatini ifodalovchi a\borot bazasiga tayanadi. Shu sababli, XX asrning 30 - yillariga kelib rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda mamlakatning iqtisodiy- sotsial rivojlanish holatini ifodalovchi tizim - MHTni yaratishga kirishildi. Uni yaratishdan maqsad, uning yordamida mamlakat iqtisodiyotini iqtisodiy usullar bilan taraqqiyotga yo’naltirish va kelajakda bo’lishi mumkin bo’lgan inqirozlarni oldini olishdan iborat. Shu davrdan boshlab, bu mamlakatlarda MHTni yaratish, uni takomillashtirish va a\borot bazasini yaratish davlat miqyosidagi vazifa darajasiga ko’tarildi. Bozor munosabati deganda iqtisodiyotda qatnashuvchi birliklar o’rtasidagi tovarlar, \izmatlar va aktivlarni o’zaro boshqa aktivlarga ayirboshlashning talab va taklif asosida yuzaga kelgan baholarda amalga oshirilishi tushuniladi. Bozor munosabatlarining tarkib topishida raqobat muhiti yaratilganligi muhim shartlardan biridir. Chunki, faqat raqobat muhiti yaratilgandagina ayirboshlashuvning haqiqiy bahosi yuzaga keladi. Ayirboshlash baholari odatda bozor baholarideb yuritiladi. Masalan: bozor bahosi - tovar sotuvchining o’z i\ tiyori bilan tovar evaziga beriladigan miqdorga rozi bo’lishi va tovar oluvchining o’z i\tiyori bilan shu tovar evaziga bu miqdorni berishga tayyorligi bilan namoyon 20$

bo’ladi.
Bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyot tushunchasi birmuncha nisbiy
bo’lib, hech bir mamlakat iqtisodiyotidagi iqtisodiy birliklar o’rtasidagi
operatsiyalarning hammasi hech qachon yuz foiz bozor baholarida amalga
oshirilmaydi. Mamlakat iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan operatsiyalarning
aksariyati bozor baholarida amalga oshirilishi, bu iqtisodiyotning bozor
munosabatlariga asoslangan iqtisodiyot deyilishga asos bo’ladi.
Sotsialistik tizimdagi iqtisodiyotni bozor munosabatlariga asoslangan
iqtisodiyot deb bo’lmaydi. Chunki, bu tizimda iqtisodiy operatsiyalarning
ko’pchiligi davlat tomonidan belgilangan baholarda va taqsimot tizimidan kelib
chiqqan holda amalga oshiriladi. Bu tizimda bozor baholarini faqat dehqon
bozorlaridagina uchratish mumkin.
O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng bozor iqtisodiyotiga
asoslangan jamiyat qurishga dadil kirishdi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish o’ta
murakkab jarayon
bo’lib, jamiyatda va iqtisodiyotning har bir jabhalarida o’zaro raqobat
muhitini va butunlay yangi iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarni shakllantirishni
taqozo etadi.
MHTda xarakteriga ko’ra bozor uchun tovar va xizmatlar ishlab
chiqaradigan ishlab chiqarish sohalari bozor ishlab chiqarish sifatida hisobga
olinadi. Xarakteriga ko’ra bozor ishlab chiqarish bo’lmagan ishlab chiqarish
sohalari nobozor ishlab chiqarish sifatida hisobga olinadi. Nobozor ishlab
chiqarishni bozor ishlab chiqarishdan farqlash uchun quyidagi belgilardan
foydalanish mumkin:
- ishlab chiqaruvchi birlikning maqsadi foyda olish emas;
- ishlab chiqarilgan tovar yoki xizmatlarni iste’molchiga yetkazilgandan
olingan daromad, shu tovar yoki xizmatni ishlab chiqarish va yetkazishga ketgan
sarf- xarajatlarni to’la qoplamasligi.
Shu bilan birga, ishlab chiqaruvchi birlikning o’zining pirovard iste’moli
uchun ishlab chiqargan tovar va xizmatlari (uy xo’jaligining o’zi iste’moli uchun
21

yetkazgan mahsuloti, o’zi tomonidan bajarilgan kapital ta’mirlash), nobozor ishlab
chiqarish faoliyatini bajarish maqsadida zaxiraga kelib tushgan mahsulotlar va
tugallanmagan ishlab chiqarish hajmi nobozor ishlab chiqarish sifatida hisobga
olinadi.
Bozor ishlab chiqarish quyidagi belgilar bilan xarakterlanadi:
- ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni bozor baholarida sotilishi;
- ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni boshqa tovar yoki xizmatlarga
bozor baholaridan kelib chiqqan holda almashish (barter operatsiyalari).
Bundan tashqari, bozor ishlab chiqaruvchilarning o’z xodimlariga ish haqi
sifatida bergan tovarlar va ko’rsatgan xizmatlari, tayyor mahsulot zaxirasiga
tushgan mahsulot, tugallanmagan ishlab chiqarish va asosiy kapitalning yig’ilmasi
miqdorlari ham bozor ishlab chiqarish tarkibiga kiradi.
4. O’zbekiston statistika amaliyotida MHTni joriy qilish
muammolari.
Institutsion birliklarni tarmoqlar va sektorlarga guruhlashda ayrim
chegaralash muammolariga duch kelish mumkin. Ularning ayrimlari to’g’risida
mulohazalar bildirib o’tamiz.
Ish joylarini, binolarni boshqa birliklarga vaqtinchalik berib turish,
tashqaridan qaraganda, o’z mulkini berib undan daromad olinayotganday
ko’rinadi. Aslida, bu mulkka egalik huquqi egasida qoladi. Uni oluvchi
vaqtinchalik foydalanish huquqiga ega xolos. Mulk egasi mulkini ijaraga berayapti
xolos. Shu sababli, bu faoliyat ishlab chiqarish sifatida ijara xizmati hisoblanadi.
Bu o’rinda, uyni ijaraga berish bilan mehmonxona xizmati o’rtasida farq yo’qligini
eslash kifoya.
Korxonalar turlicha nomlanishi mumkin. Ularning nomlariga qarab, ularning
qaysi sektorga tegishli ekanliklarini bilish oson emas. Masalan, davlat korxonalari,
qo’shma korxonalar, birlashmalar, ma’suliyati cheklangan korxonalar, xususiy
korxonalar va h.k. Sektorlarga guruhlashda korxonalarning nomlariga qarab emas,
avvalo ularning oldilariga qo’ygan maqsadlariga, bu maqsadlarga qanday
erishayotganliklariga va o’z faoliyatlarini yuritish uchun mablag’larni qaysi
22

manbalardan olayotganliklariga e’tiborni qaratish zarur. Ayrim hollarda, korxona
bir vaqtning o’zida bajarayotgan vazifalariga, o’zini tutishiga ko’ra turli
sektorlarga tegishli belgilarga ega bo’lishi mumkin. Masalan, davlat tasarrufidagi
va nazoratidagi diagnostika markazi bir vaqtning o’zida bozor va nobozor xizmati
ko’rsatadi. Bu markaz aholining ma’lum bir guruhlariga bepul va qolganlarga pulli
xizmat ko’rsatadi. Mos ravishda davlat byudjetidan va pulli xizmatdan tushgan
mablag’ evaziga faoliyatini yuritadi. Bu markaz qaysi sektorga taalluqli? - degan
savol tug’iladi. Bunday muammo davlatga, uy xo’jaliklariga va chet el
rezidentlariga qarashli korxonalarda ham ko’plab uchraydi. Shu sababli, ikki
sektorga moyil bunday korxonalarni shartli ravishda ikki institutsional birlikka
ajratiladi. Shartli ravishda hosil bo’lgan korxona - kvazikorxona
(kvazikorporatsiya) deb ataladi. Hosil bo’lgan bu ikki korxona mos ravishda
sektorlarga kiritiladi. Keltirilgan misoldagi diagnostika markazini ikkiga bo’linadi.
Birinchisi, davlat boshqaruv idoralari sektoriga kiruvchi korxona, korxonaning
nobozor xizmati ko’rsatadigan qismi. Ikkinchisi, - pulli xizmat ko’rsatuvchi qismi
shartli ravishda hosil bo’lgan kvazikorxona nomoliya korxonalar sektoriga
kiritiladi.
Chet el korxonalarining bizning mamlakatdagi bo’linmalari, filiallari,
vakolatxonalari mustaqil korxona hisoblanmasada, ularning faoliyatlari mustaqil
korxonalarnikiga o’xshash va iqtisodiy faoliyatlari chegarasida mustaqil bo’lishlari
mumkin. Ular mamlakatda uzoq vaqt iqtisodiy faoliyat yuritish maqsadini ko’zlab
tashkil qilingan va ularning milliy iqtisodiyotga qo’shayotgan hissalari katta
bo’lishi mumkin. Shu sababli, ularni rezident birlik sifatida kvazikorxona hisoblab,
ichki iqtisodiyot sektorlari tarkibiga kiritish mumkin. Bunday kvazikorxonalarga
mamlakatda uzoq muddat davomida faoliyat ko’rsatayotgan chet el
korxonalarining qurilish brigadalarini misol qilib ko’rsatish mumkin. Uy
xo’jaliklari tasarrufida va nazoratida bo’lgan nokorporativ korxonalarning
ayrimlari faoliyat yuritishlari va o’zlarini tutishlariga ko’ra ko’proq nomoliya
korxonalar sektoriga qarashli xususiy korxonalarga o’xshaydi. Shu sababli, ularni
ham kvazikorxona sifatida nomoliya sektoriga kiritish mumkin. Bunga, uy
23

xo’jaligi tomonidan litsenziya asosida tashkil qilingan va tashqaridan yollanma
ishchi-xizmatchilar jalb etilgan nonvoyxona, oshxona, qurilish brigadalarini misol
qilib ko’rsatish mumkin.
Notijorat tashkilotlarni sektorlarga ajratishda ham bir qancha chegaraviy
muammolar mavjud. Bu tashkilotlar tashqaridan qaraganda «notijorat»bo’lib
ko’rinsada, faoliyatlariga ko’ra har doim ham ularni uy xo’jaligiga xizmat
ko’rsatuvchi notijorat tashkilotlar sektoriga kiritib bo’lmaydi. Notijorat tashkilotlar
davlat tomonidan, rezident yoki norezident korxonalar, aholi guruhlari va alohida
shaxslar tomonidan turli maqsadlarni ko’zlagan holda tuzilishi mumkin. Ularning
oldiga qo’ygan maqsad va vazifalariga qarab to’g’ridan-to’g’ri qaysi sektorga
kirishlarini bilish ancha mushkul. Ularning asosiylari ustida to’xtalib o’tamiz.
Bozor uchun tovar va xizmatlar ishlab chiqaruvchi notijorat tashkilotlar .
Byudjet mablag’laridan moliyalashtiriladigan maktab, bog’cha, kasalxona va
boshqa davolanish maskanlari, nogironlar uchun aravacha yoki protezlar ishlab
chiqaradigan zavodlar, oliy o’quv yurtlari aholiga bepul xizmat ko’rsatadilar. Bu
notijorat tashkilotlar bilan bir qatorda xuddi shu tovar va xizmatlarni haq evaziga
ko’rsatuvchi tashkilotlar ham bor bo’lishi mumkin. Ular aholiga bozor xizmatlarini
ko’rsatadilar. Bu tashkilotlar vazifalariga va maqsadlariga ko’ra nomoliya
korxonalari sektoriga kiradi. Ko’p hollarda, bir tashkilotning o’zi bozor va nobozor
xizmatlar ko’rsatishi mumkin. Masalan, kasalxona bepul va pulli xizmat
ko’rsatadi. Bunday hollarda, bu birlik shartli ravishda ikkita birlikka bo’linadi va
mos ravishda davlat boshqaruv idoralari va nomoliya korxonalar sektorlariga
kiritiladi.
Bozor ishlab chiqaruvchilarga xizmat ko’rsatuvchi notijorat tashkilotlar. Bu
tashkilotlar o’z a’zolarining manfaatini himoya qilishga qaratilgan xizmatlar
ko’rsatadi. Ular o’z a’zolari tomonidan to’langan badallar yoki ajratmalar hisobiga
faoliyat ko’rsatadilar. Bu to’lovlar ularning xizmatlariga to’langan haq deb
qaraladi. Shu sababli, ular bozor ishlab chiqaruvchilar qatoriga qo’shiladi va
nomoliya korxonalar sektoriga kiritiladi. Masalan, fermer va dehqon,
xunarmandlar va boshqa ishlab chiqaruvchilar uyushmalari faoliyati tashqaridan
24

qaralganda, nobozor ishlab chiqarishga o’xshasa ham, ular aslida bozor ishlab
chiqaruvchilardir. Ularning faoliyati bir jihatdan davlat boshqaruv idoralarinikiga
o’xshasa, ikkinchi jihatdan uy xo’jaligiga xizmat ko’rsatuvchi notijorat
korxonalarga o’xshaydi. Bunday tashkilotlarni nomoliya korxonalar sektoriga
kiritsa to’g’ri bo’ladi.
Davlat tomonidan mohyalashliriladigan va nazorat qilinadigan notijorat
tashkilotlar. Bu tashkilotlar davlat tomonidan alohida tashkilot sifatida tashkil
etilgan bo’lib, davlat byudjetidan moliya resurslari bilan ta’minlanadi. Bular
qatoriga ilmiy- tekshirish institutlarini, sog’liqni saqlash bilan bog’liq xizmatlarni
bajaruvchi tashkilotlar, maorif, atrof muhitni himoya qilish bilan bog’liq
tashkilotlarni kiritish mumkin. Bu tashkilotlar o’z sohalari miqyosida davlat
bajaradigan vazifalarni bajaradilar va davlat nazoratida bo’ladilar. Ular xo’jalik
hisobidagi yoki byudjet tashkiloti bo’lishi mumkin. Nomlaridan nomoliya
korxonalariga o’xshashlari mumkin. Masalan, «Kibernetika», «Quyosh» ilmiy-
ishlab chiqarish birlashmalari. Bunday tashkilotlar nomi va faoliyati qanday
bo’lishidan qat’iy nazar davlat boshqaruv idoralari sektoriga kiritiladilar.
Institutsion birliklarning rezident yoki norezident birlik ekanligini bilishda
ham chegaraviy muammolar mavjud. Masalan, institutsion birlikning iqtisodiy
manfaati qaysi mamlakat iqtisodiy hududiga qaratilganligini bilish bu birlikning
qancha muddatga kelganligi bilan (bir yil va undan ortiq), ish joylari bor yoki
yo’qligi, birlikning oldiga qo’ygan maqsadiga ko’p jihatdan bog’liq. Bu belgilar
orqali institutsion birlikning rezident yoki norezident ekanligini bilishga ma’lum
bir vaqt kerak bo’ladi. Lekin, ular bilan operatsiyalar ularning kelgan kunidayoq
bo’lishi mumkin. Shu sababli, rezident yoki norezidentlilikni belgilashda dastlab
ularning maqsadlariga qarab ajratish tavsiya etiladi. Masalan, chet ellik fuqaro
O’zbekistonga yuz foiz o’z kapitali hisobiga korxona ochdi. Korxonaga
O’zbekiston fuqarosidan ijrochi direktor tayinladi. Bu misolda, korxona tashkil
qilingan vaqtidan boshlab rezident birlik hisoblanadi. Chunki korxonaning
maqsadi shu mamlakatda uning qonunlari asosida iqtisodiy faoliyat ko’rsatib, tovar
va xizmatlar ishlab chiqarish va foyda ko’rish. Bu korxona 100 foiz chet el
25

(fuqarosi) nazoratidagi korxona hisoblanadi. Shu sababli, korxona egasi (chet ellik
fuqaro) norezident birlik bo’lib hisoblanadi. Chunki, uning kapital olib kirishdan
maqsadi foyda olishdir. Bu misolda korxonaning soliq to’lagandan keyin qolgan
foydasi uning ixtiyorida bo’ladi 4
4
Shavkat Mirziyoyev: Makroiqtisodiy barqarorlikni ta minlashʼ va inflyatsiyani jilovlash – iqtisodiy islohotlar
jarayonidagi bosh vazifamizdir nomli maruzasi. 2020 yil 24 yanvar
26

Xulosa
Kurs ishida O’zbekistonda milliy hisoblar tizimi: holati va istiqbollari
nazariy va amaliy jixatdan tadqiq qilib quyidagi xulosalarga kelindi.
-Tadbirkorlik va biznes tushunchalari mazmunan bir-biriga yaqin. U
ishbilarmonlikdan kelib chiqqan munosabat bo’lib, biror bir unumli ish, faoliyat
bilan bog’liqlikni anglatadi.
-Mustaqillik yillarida respublikamizda kichik biznes sezilarli rivojlandi.
Ammo kichik korxonalarni tashkil qilish sur’ati, ularning barqaror rivojlanishi va
umumiy iqtisodiy tizimdagi o’rni hali bozor iqtisodiyoti talablariga to’la javob
bermaydi.
-Bizning fikrimizcha, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning kafolatlari
va davlat tamonidan qo’llab-quvvatlash quydagi yo’nalishlarda olib borilishi
lozim:
-O’zbekiston Respublikasida tadbirkorlik sub’ektlari huquqlari va
manfaatlarini huquqiy jihatdan kafolatlash; - kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirishni davlat tomonidan moddiy va ma’naviy
rag’batlantirish; - kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash
fondlarini tashkil etish; Qator yillar davomida kuzatilgan byudjet profitsiti, rasmiy
zaxiralar darajasining yuqoriligi, davlat qarzining kamligi, barqaror bank tizimi va
xalqaro moliya bozorlaridan qarz olishga ehtiyotkorlik bilan yondashish
mamlakatni global inqirozning bevosita oqibatlaridan himoya qildi ... Missiya 2011
yilda yalpi ichki mahsulot 8,3 foiz ko’payishini kutmoqda va o’rta muddatli
istiqbolda iqtisodiyotning yuqori o’sish sur’atlari saqlanib qolishini bashorat
qilmoqda”.
Ta’kidlash joizki, o’tgan yili mamlakatimizda yalpi ichki mahsulotning
o’sish sur’ati, kutilganidek, amalda 8,3 foizni tashkil etdi, 2018 — 2011 yillar
mobaynida yalpi ichki mahsulot hajmi 2,1 barobar oshdi. Mazkur ko’rsatkich
bo’yicha O’zbekiston dunyoning iqtisodiyoti jadal rivojlanayotgan mamlakatlari
qatoridan joy oldi.
O’tgan yili sanoat ishlab chiqarishi 6,3 foiz, qishloq xo’jaligi mahsulotlari
27

yetishtirish 6,6 foiz, chakana savdo aylanmasi 16,4 foiz va aholiga pullik xizmatlar
ko’rsatish 16,1 foizga barqaror yuqori sur’atlar bilan o’sdi. qilingan hisob va
statistika tizimiga o’tish davlat dasturi” ishlab chiqildi va u bosqichma-bosqich
amalga oshirilmoqda.
Hozirgi davrda iqtisodiyotning rivojiga to’sqinlik qilayotgan muammolarni
hal etishda milliy tizim imkoniyatidan to’liq foydalanib bo’lmaydi. Bunga bir
tomondan, ushbu mavzulardagi o’quv adabiyotlarining kamligi sabab bo’lsa,
ikkinchi tomondan, bozor iqtisodiyoti mazmunini yorituvchi va ifodalovchi
tushunchalar, klassifikatsiyalar, schyotlarini tuzish; ularning hisoblash usullarini
amaliy misollar yordamida o’rganish, tahlil va talqin qilishga imkoniyat beradigan
ilmiy manbalarning yetarli emasligi sabab bo’lmoqda.
28

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2017 y.
2. O’zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi. T.: O’zbekiston, 2012 y.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli
Farmoni. 2017 yil 7 fevral.
4. Vazirlar Mahkamasining “Mehnatga haq to’lash yagona tariff setkasini yanada
takomillashtirish to’g’risida”gi 775-son Qarori. 2019 yil 16 sentyabr.
5. Shavkat Mirziyoyev: Makroiqtisodiy barqarorlikni ta minlashʼ va inflyatsiyani
jilovlash – iqtisodiy islohotlar jarayonidagi bosh vazifamizdir nomli maruzasi.
2020 yil 24 yanvar
6. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat
ilmiy nashriyoti. 04.02.20 2 1. Toshkent.
- Борисов Е.Ф. Экономическая теория: учеб. – 2-е изд., перераб. и доп. М.:
ТК Велби, Изд-во Проспект, 20 19 . – 544 с.
7. Шишкин А. Ф. «Экономическая теория», учебник, книга 2, М. изд-ва
«Владос», 1996 г.
8. Қаралсин: Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы
и политика. Т.2. – М.: Республика, 2019 г.
9. Қаралсин: Курс экономической теории. Учеб. пособ. под ред. Чепурина
М.Н., Киселевой Е.А. Киров, изд-во «АСА», 2019 г.
10. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси: Олий ўқув юртлари
талабалари учун ўқув қўлланма. – Т.: mқитувчи». 20 2 2 y.
29

Milliy hisoblar tizimi va O’zbekistonda unga o’tishning vazifalari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Milliy hisoblar tizimi va O’zbekistonda unga o’tishning vazifalari

O'xshash dokumentlar