Milliy hisoblar tizimida yalpi ichki mahsulot ko`rsatkichini hisoblash shartlari va usullari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	270.5KB
Xaridlar	10
Yuklab olingan sana	15 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kobil Xoliqov

Ro'yxatga olish sanasi 09 Noyabr 2024

10 Sotish

Milliy hisoblar tizimida yalpi ichki mahsulot ko`rsatkichini hisoblash shartlari va usullari

Sotib olish

Milliy hisoblar tizimida yalpi ichki mahsulot ko`rsatkichini hisoblash
shartlari va usullari
Reja:
Kirish
1. Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy shartlari
2. Yalpi ichki mahsulotni hisoblash usullari
3. Yalpi ichki mahsulot va O’zbekistonda uni ko’paytrish muammolari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1

Kirish
Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini tahlil qilish, milliy iqtisodiyot
rivojlanishidagi muammolarni aniqlash hamda uni yanada rivojlantirish
bо’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish uchun bir qator iqtisodiy
kо’rsatkichlardan foydalaniladi. Alohida firmalar faoliyatiga baho berishda
qо’llaniladigan kо’rsatkichlardan farqli tarzda bu kо’rsatkichlar milliy
iqtisodiyotning barcha subyektlari faoliyatiga umumiy baho berish,
makroiqtisodiy tahlil о’tkazish, mamlakat iqtisodiyotining jahon xо’jaligida
raqobatga bardoshliligi darajasini aniqlash imkonini beradi.
Bu kо’rsatkichlarga quyidagilar kiradi:
Yalpi ichki mahsulot ( YAIM ), Sof ichki mahsulot ( SIM ), Yalpi
milliy
daromad ( YAMD ), Sof milliy daroimad ( SMD ), Shaxsiy daromad
( SHD ), Shaxsiy tasarrufidagi daromad ( SHTD ), Iste‘mol( С ), Jamg’arish( S )
kо’rsatkichlarining hajmi va о’sish sur‘atlari;
iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi;
mamlakat eksporti va importi hajmi, tarkibi, YAIMdagi ulushi va
о’sish suratlari;
resurslardanfoydalanishning samaradorligini ifodalovchi
kо’rsatkichlar (mehnat unumdorligi, fond qaytimi, fond sig’imi);
davlat byudjeti taqchilligi, deflyator, iste‘mol baholari indeksi,
inflyatsiya sur‘atlari; ishsizlik darajasi va ishsizlar soni, aholining ish bilan
bandlik darajasi;
aholining moddiy ne‘matlar va xizmatlar iste‘moli hajmi, ularning
jamg’armalari, ish haqining quyi miqdori va boshqalar.
Davlat byudjeti taqchilligi va inflyatsiya surati kabi kо’rsatkichlar
umumiy makroiqtisodiy vaziyatga baho berishda qо’llanilsa, YAIM, SIM,
YAMD, SMD, SHD, SHTD, С, S kо’rsatkichlari milliy ishlab chiqarishning
miqdorlarini va о’zgarishini tahlil etishda foydalaniladi.
2

Bu kо’rsatkichlar iqtisodiyotning barcha subyektlari faoliyatlari
natijasi sifatida aniqlanib, ularni hisoblashning asosini Milliy hisobchilik
tizimi(MHT) tashkil etadi. MHT mamlakat buxgalteriyasi vazifasini
о’tagani holda uning standartlaridan kelib chiqib makroiqtisodiy
kо’rsatkichlarni hisoblash, mamlakatlararo taqqoslovlarni amalga oshirish
imkonini beradi.
Mamlakat iqtisodiyotining haqiqiy holatini о’rganish, unga tizimli
baho berish uchun yuqorida sanab о’tilgan barcha kо’rsakichlardan
foydalanish zarur, aks holda bir tomonlama yondoshuvga yо’l qо’yilishi
mumkin.
3

1. Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy
shartlari
Makroiqtisodiy statistika va tahlilda uzoq davr mobaynida yalpi milliy
mahsulot va yalpi ichki mahsulot kо’rsatkichlaridan baravar foydalanib
kelindi. Har ikkala agregat kо’rsatkich ham mamlakatdagi iqtisodiy faollik
darajasini ifodalasada kapital va ishchi kuchi migratsiyasi mavjudligi sababli
ular о’zaro farqlanadi.
Bugungi kunga kelib milliy hisobchilik tizimini qо’llaydigan deyarli
barcha davlatlarda yalpi ichki mahsulot kо’rsatkichi asosiy makroiqtisodiy
kо’rsatkich sifatida tan olinadi.
Kо’pgina iqtisodiy adabiyotlarda YAIMga ishlab chiqarilishda
qо’llanilgan resurslar qaysi davlatga tegishliligidan qat‘iy nazar,
mamlakatning jug’rofiy hududida yaratilgan pirovard tovarlar va
xizmatlarning bozor baholari yig’indisi deb ta‘rif berib kelingan.
1993 yilda BMT tomonidan qabul qilingan MHTning yangi
talqiniga
kо’ra yalpi ichki mahsulot (YAIM) tushunchasiga aniqlik kiritildi.
Yangicha talqiniga kо’ra:
YAIMning «ichki» deb atalishiga sabab, uning mamlakat
rezidentlari tomonidan yaratilishidir. Rezident
deganda faqatgina mamlakatning yuridik va jismoniy
shaxslari tushunilmaydi. Chunki
4YAIM - mamlakat rezidentlari tomonidan ma’lum muddat davomida ishlab
chiqarilgan
Milliy tegishliligi va fuqaroliligidan qat’iy nazar, mazkur
mamlakatning iqtisodiy hududida iqtisodiy manfaat markaziga ega bо‘lgan (ishlab
chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanadigan yoki mamlakat hududida bir yildan ortiq

mamlakat yuridik shaxsi boshqa mamlakat hududida bir yildan ortiq
faoliyat yuritsa о’sha mamlakat rezidenti deb qaraladi.
Elchixonalar va harbiy bazalar о’zlari tegishli bо’lgan
mamlakatlarning
iqtisodiy makoni bо’lib qolaveradilar. Aynan shu jihat YAIMni hisoblashda
iqtisodiy va jug’rofiy hudud о’rtasidagi farq deb qaraladi.
Yalpi ichki mahsulot 3 xil: ishlab chiqarish, xarajatlar va daromadlar
usullari bilan hisoblanadi. Har uchala usul bilan hisoblangan YAIM
kо’rsatkichi hajmi statistik xatolar istisno etilganda о’zaro teng bо’lishi lozim.
Shu bilan birga har uchala usul bilan YAIM kо’rsatkichni hisoblashda о’ziga
xos talablarga amal qilinishi talab etiladi.
YAIMni hisoblash shartlari:
1. YAIM yil davomida ishlab chiqarilgan barcha yakuniy tovarlar
va xizmatlar bozor qiymatini, ular sotilgan yoki sotilmaganligiga qaramasdan
о’z ichiga oladi.
2. YAIM tovarlar va xizmatlarning bozor qiymati orqali о’lchanib,
ular qiymat kо’rsatgichida (sо’m, frank, dollar, yevro, dinar, iyena, rubl va
boshqa pul birliklarida) hisoblanadi.
3. YAIMda faqatgina yakuniy tovar va xizmatlar hisobga olinadi.
4. YAIMga noishlab chiqarish bitimlari bо’yicha tushumlar
kiritilmaydi. Masalan, davlat va xususiy transfertlar, avval sotilgan va
ishlatilgan buyumlarni qayta sotishdan tushgan tushumlar, qimmatli
qog’ozlarni sotishdan tushumlar.
1. Yalpi ichki mahsulot hajmini hisoblash usullari.
Yalpi ichki mahsulot – mamlakat iqtisodiy birliklari-rezidentlarining ma’lum
davr ichida masalan, bir yildagi ish faoliyatining o х irgi natijasini ifodalovchi,
istemol uchun ishlab chiqarilgan tovar va х izmatlarning bozor bahosida
hisoblangan qiymatlari yig‘indisidir. Unga mamlakatning iqtisodiy faolligi va
5

farovonligi darajasini ifodalovchi umumiy indikator sifatida qaraladi: u
iqtisodiyotning tarkibi va rivojlanish darajasini, х ukumatning iqtisodiy
siyosatidagi yutuq yoki kamchiliklarni mamlakat va ayrim regionlarning
iqtisodiyoti holati va rivojlanish darajasini boshqa mamlakat va regionlar
bilan solishtirish imkoniyatini beradi. Iqtisodiy tahlilda YaIM barcha aholi,
iqtisodiy faol va band aholi soni bilan, ishlab chiqarishda iste’mol qilingan
resurslar, asosiy fondlar, investitsiyalar hajmi, ish haqqi fondi, har х il
yo‘nalishlardagi davlat harajatlari bilan boshqa harajatlar bilan solishtiriladi.
Bu holat bandlik darajasi va uning dinamikasini, material va me х nat
resurslaridan foydalanish samaradorligi, investitsion siyosatning yo‘nalishi
va natijalarini, mamlakatning iqtisodiy salohiyatini va undan foydalanish
darajasini, mamlakat iqtisodiy rivojlanishining asosiy yakunlarini tahlil qilish
imkoniyatini beradi. Jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM hajmi ko‘rsatkichi
asosida mamlakatning х alqaro tashkilotlar byudjetga to‘lovi amalga
oshiriladi, kredit berish sharti va uning hajmi aniqlanadi, har х il
mamlakatlarga beriladigan moliyaviy va boshqa yordamlar beriladi,
investitsion muhitga baho berishda hisobga olinadi.
YaIMni ishlab chiqarish jarayonida, daromadlarni hosil bo‘lish jarayonida va
daromadlardan foydalanish jarayonida ko‘rish mumkin.
Ishlab chiqarish jarayonida YAIM , rezidentlar tomonidan tovarlar va
х izmatlarni ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan qo‘shilgan qiymatni
harakterlaydi.
Daromadlarni hosil bo‘lish jarayonida YaIM , ishlab chiqaruvchilarning
ishlab chiqarish jarayonida olgan va ishlab chiqarish qatnashchilari orasida
taqsimlanadigan birlamchi daromadlarni ifodalaydi.
Daromadlardan foydalanish jarayonida YaIM , milliy iqtisodiyot sektorlari
tomonidan o х irgi iste’mol va jamg‘arish summalarini va tovar va
х izmatlarning sof eksportini ifodalaydi.
6

Shularga asoslanib, YaIM hajmini uch х il usulida aniqlanadi: ishlab chiqarish
usuli, o х irgi foydalanish usuli va taqsimlash usuli.
YaIMni ishlab chiqarish usulida hisoblash.
Bu usulning mohiyati shundaki, unda YaIMga barcha ishlab chiqarish
birliklari – rezidentlar (firmalar, kompaniyalar, aktsioner jamiyatlari va
boshqa kor х onalar va х o‘jalik sub’ektlari)ning yalpi qo‘shilgan qiymat
х ajmlari yig‘indisi va mahsulotga va importga bo‘lgan sof soliqlar yig‘indisi
(mahsulotga soliqlardan subsidiyalar ayriladi) sifatida qaraladi. Yalpi
qo‘shilgan qiymat hajmini aniqlash uchun yalpi ishlab chiqarish hajmidan
(yalpi mahsulot ko‘rsatkichi kabi) oraliq iste’mol hajmi ayriladi. Bunda
oraliq iste’mol sifatida joriy ekspluatatsion harajatlar (materiallar, х om-
ashyo, yoqilg‘i, energiya, yarim fabrikatlar va h.k.) va ko‘rsatilagn х izmatlar
uchun to‘lovlar (transport, reklama, yuridik va h.k. х izmatlar)ning yig‘indisi
sifatida qaraladi.
Yalpi ishlab chiqarish ko‘rsatkichini hisoblashda har bir tarmoqning o‘ziga
hos hususiyatini e’tiborga olish shart. Buning uchun barcha tarmoqlar to‘rtta
guruhga bo‘linadi:
1) Bevosita moddiy ne’matlarni ishlab chiqaruvchi tarmoqlar;
2) Savdo bilan shug‘ullanuvchi tarmoqlar; 3) Bozor хizmatlarini
ko‘rsatuvchi tarmoqlar; 4) Nobozor хizmatlarni ko‘rsatuvchi tarmoqlar.
Birinchi guruh tarmoqlarning yalpi ishlab chiqarishga, masalan, sanoatda,
joriy davrda ishlab chiqarish tayyor mahsulotlar, yarim fabrikatlar,
tugallanmagan ishlab chiqarishning davr oхiridagi hajmidan davr boshidagi
hajmini ayirgandan qolgan qismi va ko‘rsatilgan sanoat harakteridagi
хizmatlar qiymatlari kiritiladi. Boshqa ishlab chiqaruvchi tarmoqlarda хam
shunga o‘хshash.
Ikkinchi savdo bilan shug‘ullanuvchi tarmoqlar yalpi ishlab chiqarish savdo
ustamasi hajmi bilan o‘lchanadi. Savdo ustamasi sotilgan mahsulotlarning
7

sotib olish va sotish baholari orasidagi farqdan tashkil topadi (qo‘shilgan
qiymat uchun to‘langan soliqlardan tashqari).
Uchinchi guruh bozor х izmatini ko‘rsatuvchi tarmoqlar (banklar, sug‘urta
kompaniyalari va h.k.)ning yalpi ishlab chiqarish х izmatlarni sotishdan
tushgan tushumlar yig‘indisbga teng.
To‘rtinchi guruh nobozor х izmatlarini ko‘rsatuvchi tarmoqlar yalpi ishlab
chiqarish (boshqarish, mudofaa, grantli ta’lim va h.k.) – bu tarmoqlarni
asrash bilan bog‘liq bo‘lgan joriy harajatlarning yig‘indisiga teng.
Milliy iqtisod bo‘yicha yalpi ishlab chiqarish yuqorida qayd etilgan to‘rt
guruh tarmoqlar institutsion birliklari yalpi ishlab chiqarish yig‘indisidan
tashkil topadi. Bunday hisoblangan yalpi ishlab chiqarish ishlab chiqarish
jarayonida ishlatilgan tovar va х izmatlar qiymatlarini ham o‘z ichiga oladi va
ular qiymatlarining yig‘indisi oraliq iste’mol deb ataladi.
Oraliq iste’mol – ishlab chiqarish jarayonida ishlatilgan tovar va х izmatlar
qiymatlarini yig‘indisidan tashkil topadi va quyidagi elementlardan tashkil
topadi:
- material harajatlar ( х om-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, yarim
fabrikatlar, material х izmatlar, tura joy binolarini joriy ta’mirlash uchun
ishlatilgan materiallar, uy х o‘jaliklari tomonidan sotib olingan qurilish
materiallari, instrumentlar, urug‘lik, em- х ashak va h.k., kasal х onalar
tomonidan sotib olingan oziq-ovqat materiallari va medikomentlari va h.k.);
- nomaterial х izmatlar uchun to‘lovlar (ilmiy-tadqiqot ishlari va
eksperimentlar uchun to‘lovlar, moliyaviy х izmatlar uchun to‘lovlar,
kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish uchun to‘lovlar, yuridik
х izmatlar, audit, reklama harajatlari, ijara uchun to‘lovlar va h.k.)
Oraliq iste’mol х am bozor bahosida hisoblanadi. Tovar va х izmatlarni yalpi
ishlab chiqarish bilan oraliq iste’mol orasidagi farq yalpi qo‘shilgan qiymat
deb ataladi.
8

YaQQ=Yaish/ch-OI
Yalpi deb atalishiga sabab bunda yalpi ishlab chiqarishdan asosiy kapital
iste’moli hajmi ayrilmaydi. Asosiy kapital iste’mol MHTda uning ishlab
chiqarish jarayonida fizik va ma’naviy jihatdan eskirishi – amortizatsiya
summasiga teng bo‘ladi. Agar yalpi qo‘shilgan qiymat hajmidan asosiy
kapital iste’moli hajmi ayrilsa, sof qo‘shilgan qiymat ko‘rsatkichi hosil
bo‘ladi.
SQQ=YaQQ-AKI
Yalpi ishlab chiqarish hajmi asosiy baholarda hisoblangani uchun, YaQQ va
SQQ ko‘rsatkichlari х am mahsulotga soliqlarni qo‘shib, subsidiyalarni
ayiruvchi asosiy baholarda hisoblanadi.
Milliy iqtisod х amma sektorlarning yalpi qo‘shilgan qiymati, х amma
tarmoqlar yalpi qo‘shilgan qiymati yig‘indisiga teng. Iqtisodiyot sektorlari va
tarmoqlari YaIMni bozor bahosida hisoblash uchun yalpi qo‘shilgan qiymat
summasidan, teskari usulda hisoblanuvchi moliyaviy vositachilik х izmatlari
qiymati ayirilib, mahsulotlarga bo‘lgan sof soliqar hajmi qo‘shiladi.
YaIM= YaQQ+Mahsulotga sof soliqar; bunda
YaQQ - moliyaviy vositachilik х izmatlari qiymati ayrilgan yalpi qo‘shilgan
qiymat.
Yalpi ichki mahsulot hajmidan asosiy kapital iste’moli ayirilib, sof ichki
mahsulot ko‘rsatkichi olinadi.
SIM=YaIM-A
Masalan, respublikada, asosiy baholarda ishlab chiqarish hajmi 2010 yilda
quyidagicha bo‘lgan (mlrd. so‘m):
Tovarlar ishlab chiqarish (I
t )-2072,1 Х izmatlar ishlab chiqarish (I
х ) – 1763,1
Oraliq iste’mol (OI) - bozor bahosida:
Tovarlar ishlab chiqarishda (OI
t ) - 1125,0
Х izmatlar ishlab chiqarishda (OI
х ) - 674,3
9

Moliyaviy vositachilik х izmati (Mv х ) – 5,2
Mahsulotga soliqlar (MS) – 265,1
Mahsulotga subsidiyalar (MS) – 95,9 Yalpi qo‘shilgan qiymat (YaQQ):
YaQQ tovarlar ishlab chiqarish=I
t -OI
t =2072,4-1125,0=947,4
YaQQ х izmatlar ishlab chiqarish=I
х -OI
х =1763,1-674,3=1088,8
YaQQ jami=YaQQ
t +YaQQ
х -Mv х =(947,4+1088,8)-5,2=2031,0
- Yalpi ishlab chiqarish (YaICH)
YaICh jami=YaICH
t +YaICH
х =2072,1+1763,1=3835,5
- Oraliq iste’mol:
OI jami=OI
t +OI
х +Mv х =1125,0+674,3+5,2=1804,5 - Mahsulot va importga
sof soliqlar:
MSS=MSsoliqlar-MSsubsidiya=265,1-95,9=169,2 - YaQQ bozor bahosida:
YaQQbozor bahosida=YaQQasosiy bahoda+Sof Soliqlar = 2031,0 + 169,2 =
2200,2 yoki YaIM
bozor bahosida =Yalpi
i/ch -OI+SofSoliqlar=3835,5-
1804,5+169,2=2200,2 mlrd.so‘m

YaIMni taqsimlash usulida hisoblash.
Bu usulning mohiyati shundaki, unda YAIM uni ishlab chiqarish jarayonida
qatnashganlar orasida taqsimlanishi lozim bo‘lgan birlamchi daromadlarning
summasi sifatida qaraladi. Bu daromadlar joriy davrda ishlab chiqarish
jarayonida yaratilgan qo‘shilgan qiymatning quyidagi komponentlari
hisoblanadi:
- yollanma х odimlarning ish haqqi (rezident va norezidentlar) – joriy
davr davomida yonlanma х odimlarga bajargan ishlari uchun pul va natural
formada to‘langan to‘lovlar hisoblanadi;
- ishlab chiqarish va importga sof soliqlar, davlatning daromadlari
hisoblanadi. Bunda faqat mahsulotga bo‘lgan soliq va subsidiyalar emas,
balki ishlab chiqarishga bo‘lgan soliqar ham hisobga olinadi;
10

- yalpi foyda va yalpi aralash daromadlar, rezidentlar tomonidan ishlab
chiqarishda qatnashganlari uchun olgan boshqa х o‘jalik sub’ektlari bilan
hisob-kitob qilmasdan oldingi (aktsiyalar bo‘yicha devidentlar, jamg‘arma
bo‘yicha fondlar, erdan foydalangani uchun renta to‘lovlari va h.k.larni)
to‘lashdan oldingi daromadlari hisoblanadi. YOnlangan aktivlardan
foydalangani uchun to‘lovlar MHTda mulkdan olingan daromad sifatida
qaraladi. Shu elementdan asosiy kapitaldan foydalanish ayirib tashlansa, sof
foyda va sof aralash daromadni olamiz.
Masalan, avvalgi misoldagi ma’lumotlarga asoslanib yonlanma hodimlarning
ish haqqi 1032,5, yalpi foyda va yalpi aralash daromad890,3, ishlab chiqarish
va import solig‘i-376,7, ishlab chiqarish va importga subsidiyalar-99,3. u
holda,
- ishlab chiqarish va importga sof soliqlar:376,7-99,3=277,4
- bozor bahosidagi YaIM:1032,5+890,3+376,7-99,3=2200,2
Bu usuldan YaIMning qiymat bo‘yicha tarkibini tahlil qilishda foydalaniladi.
Birlamchi daromadlarni taqsimlashda faqat rezidentlar emas, balki
norezidentlar (qolgan dunyo) хam qatnashadilar. Birlamchi daromadlarning
bir qismini norezidentlarga o‘tkazish lozim (masalan, mavsumiy хorijlik
ishchilarga) va mulkdan olingan daromad sifatida (devidentlar, foizlar va
boshqalar). Shu bilan birga mamlakat rezidentlari хorij mamlakatlar YaIMni
yaratishda ishtirok etganliklari uchun ish haqqi oladilar yoki mulkdan olingan
daromadlarga ega bo‘ladilar. Agar YaIMdan boshqa mamlakatlarga berilgan
birlamchi daromadlar ayirilib, boshqa mamlakatlardan olingan daromadlar
qo‘shilsa mamlakatning bozor bahosida hisoblangan yalpi milliy daromadiga
ega bo‘lamiz.
YaIMni o х irgi foydalanish usulida hisoblash.
Bu usulni mohiyati shundaki, unda YaIM quyidagi elementlarning yig‘indisi
sifatida qaraladi: tovar va х izmatlarning o х irgi iste’moli, yalpi jamg‘arish,
11

tovar va х izmatlarning eksporti va importi qoldig‘i.
Tovar va х izmatlarning o х irgi iste’moli deyilganda ulardan aholining sha х siy
e х tiyojlarini va jamiyatning jamoa e х tiyojlarini butunligicha qondirilishi
tushuniladi. Ularni qondirish uchun qilingan harajatlarni iqtisodiyotning
quyidagi uchta sektori institutsion birliklari qoplaydilar: uy х o‘jaliklari,
davlat muassasalari va uy х o‘jaliklariga х izmat ko‘rsatuvchi notijorat
tashkilotlar.
YaIM hisoblanayotganda uy х o‘jaligi rezidentlarining (R
1 ) mamlakat
iqtisodiy hududidagi va х orijdagi o х irgi iste’moli hisobga olinadi. Ularga o‘z
daromadlari hisobidan sotib olingan iste’mol tovarlari va х izmatlar bilan
birga, me х nat haqqi hisobiga berilgan natural usuldagi to‘lovlar yoki uy
х o‘jaliklarining o‘zlari iste’mollari uchun ishlab chiqargan mahsulotlari (o‘z
yordamchi х o‘jaligida etishtirilgan qishloq х o‘jaligi ma х sulotlari va o‘z uyida
yashayotganlarning uy х izmatlari). Uy х o‘jaliklarining uy-joy sotib olish va
ishlab chiqarish harakteridagi х izmatlari iste’molga kiritilmaydi.
Davlat muassasalarining o х irgi iste’moli uchun qilingan harajatlar (R
2 ) ikki
guru х ga bo‘linadi:
- uy х o‘jaliklariga yakka iste’mol uchun taqdim etilgan tovar va
х izmatlarga qilingan harajatlar (R
21 ). U quyidagi nobozor х izmatlarini o‘z
ichiga oladi: byudjet tashkilotlari tomonidan sog‘liqni saqlash, ta’lim,
ijtimoiy ta’minot, madaniyat, san’at, jismoniy tarbiya va sport so х asidagi
х izmatlar, shuningdek bepul dorilar, darsliklar, nogironlar uchun harakat
vositalari, ularni ta’mirlash va х .k. х izmatlar;
- jamoa х izmatiga qilingan harajatlar (R
22 ) quyidagi nobozor х izmatlarni
o‘z ichiga oladi: boshqarish, mudofaa, х avfsizlik, ilm, atrof mu х itni
mu х ofaza qilish va h.k.
Uy х o‘jaliklariga х izmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar tomonidan
alo х ida yoki jamoa bo‘lib iste’mol qilinadigan tovarlar va х izmatlarni harid
12

qilish uchun sarflangan harajatlar (R
3 ).
Bu muassasalarda amalga oshirilgan joriy harajatlar yig‘indisi o х irgi iste’mol
harajatlari sifatida qabul qilinadi.
Iqtisodiyot bo‘yicha umumiy o х irgi foydalanish ikki hil usulda х isoblanishi
mumkin:
A) barcha sektorlarda o х irgi iste’mol uchun qilingan harajatlar yig‘indisi
sifatida:
OF = R1+R2+R3;
B) davlat tashkilotlari, uy хo‘jaliklari va uy хo‘jaligiga хizmat
ko‘rsatuvchi tashkilotlar amalga oshirilgan oхirgi iste’mol yig‘indisi sifatida:
OF = (R1+R21+R3)+R22.
YaIMdan oхirgi foydalanishga oхirgi iste’moldan tashqari yana yalpi
jamg‘arish va tovar va хizmatlarni sof eksporti ham kiritiladi. Ular quyidagi
elementlardan tashkil topadi:
- asosiy kapitalni yalpi jamg‘arish;
- material aylanma mablag‘lar zahirasining ortishi;
- boyliklarni sof sotib olish.
Asosiy kapitalni yalpi jamg‘arish – instituttsion birliklar – rezidentlari
tomonidan asosiy kapitalga iqtisodiy naf olish maqsadidagi mablag‘ qo‘yish
bo‘lib, ular хozir emas, balki kelajakda naf keltiradi. Ular asosiy kapital
qiymatini sotib olish хisobiga oshiradilar. Bularning hajmi хaqidagi
ma’lumotlarni asosiy kapitalga qo‘yilgan investitsiya хisobotlaridan olinadi.
Material aylanma mablag‘lar zahiralarining ortishi, o‘z ichiga х omashyo va
materiallar, tayyor ma х sulotlar, tugallanmagan ishlab chiqarish, qayta
sotiladigan tovarlar, davlat material rezervlari za х iralarining ortishi oladi.
Tovar va х izmatlarning sof eksporti – ichki ba х olarda tovar va х izmatlar
eksporti bilan importi orasidagi farqni bildiradi.
YaIM hajmi o х irgi ffoydalanish usulida х isoblangaanda quyidagi uch
13

komponent yig‘indisi sifatida qaraladi:
- tovar va х izmatlardan o х irgi fodalanish;
- yalpi jamg‘arish;
- tovar va х izmatlar sof eksporti.
Masalan, respublika bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar berilgan:
Tovar va х izmatlardan o х irgi foydalanish (R1) – 1574,6
Yalpi jamg‘arish (R2) - 496,1
Tovar va х izmatlar eksporti - 531,5
Tovar va х izmatlar importi - 444,7
Eksport va import farqi (R3) - +86,8
YaIM = R1+R2+R3 1574,6+496,1+(531,5-444,7)=2157,5
- statistik tafovut: 2200,2-2157,5=42,7 yoki 1,9%
Ishlab chiqarilgan va foydalanilgan YAIM orasidagi statistik tafovut
ma’lumot manbalarining va tasniflashlarning har х illigidan kelib chiqadi.
Ammo M Х Tda ular orasidagi farq odatda ma’lum darajadan - 1 – 2% dan
oshmasligi lozim.
O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi a х borotnomasiga qaraganda
2010 yilda ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulotning nominal qiymati
61831,2 mlrd. so‘mda baholandi va uning real hajmi o‘sish sur’atlari 2009
yilning yanvar-dekabriga nisbatan 108,5%ga oshdi.
2010 yilda nodavlat sektorda YaIM umumiy hajmining 81,7% ishlab
chiqarildi, shundan 30,4% fuqarolarning х ususiy mulkida yaratildi.

14

2009 y. 2010 y.
16,1 18,314,2
3,13,0

Davlat mulki
Nodavlat mulki
Fuqarolar xususiy mulki
Fermer va dehqon xo’jaliklari mulki
Xo’jalik birlashmalari mulki
Qo’shma korxonalar mulki
Boshqa nodavlat mulkchilik shakllari

1.1-chizma. YaIMning mulkchilik shakllari bo‘yicha taqsimlanishi
(umumiy hajmga nisbatan foiz hisobida)
1.1-jadval YaIM ishlab chiqarishning 2009-2010 yillarda tarmoqlar
bo‘yicha tarkibi, foizda.

Yakunga nisbatan foiz
hisobida
2010 yil 2009
yilga nisbatan
foiz hisobida

2009 y. 2010 y.
Jami 100,0 100,0 107,0
shu jumladan:
Mahsulotlar ishlab chiqarish 48,9 50,7 105,7
shu jumladan:
sanoat 17,5 20,7 104,2
qishloq хo‘jaligi 26,4 25,0 106,2
qurilish 4,8 4,9 107,8
1518 , 7
81 , 3
29 , 626 , 0
6 , 5
30 , 427 , 4
6 , 7
81 , 7

boshqalar 0,2 0,1 103,2
Хizmat ko‘rsatish 37,0 38,3 107,7
shu jumladan:
transport va aloqa 10,2 11,3 113,1
savdo va umumiy
ovqatlanish 9,6 9,2 108,5
boshqa bozor va nobozor
х izmatlari 17,2 17,8 104,1
Mahsulot va eksport-import
operatsiyalariga sof soliqlar 14,1 11,0 109,3

2009 y. yanvar-dekabr 2010 y. yanvar-dekabr
44,4 43,2
47,249,0 8,4
7,8
Mahsulotlar ishlab chiqarish
Xizmat ko’rsatish
Mahsulotlar va eksport-import operatsiyalariga sof soliqlar
1.2-chizma. YaIM ishlab chiqarishning tarmoqlar bo‘yicha tarkibi
(umumiy hajmga nisbatan foiz hisobida)

Kor х onalar va tashkilotlar yagona davlat registri ma’lumotlariga ko‘ra, 2011
yilning 1 yanvar holatiga iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida ro‘y х atga
olingan yuridik sha х slar soni 283,4 mingtaga etdi, shu jumladan faoliyat
ko‘rsatayotganlar soni 251,8 mingtani (88,8%) tashkil qildi.
Ro‘y х atga olingan kor х ona va tashkilotlarning eng ko‘pi savdo va umumiy
ovqatlanish (26,9%), qishloq х o‘jaligi (20,1%), sanoat (12,5%)ga to‘g‘ri
16

keladi.
1.2-jadval 2011 yilning 1 yanvar holatiga kor х ona va tashkilotlar
iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha taqsimlanishi

Ro‘yхatga olinganlar Faoliyat
ko‘rsatayotganlar
Ming Yakunga
nisbatan
foizda Min
g Yakunga
nisbatan
foizda
Jami
283,4 100,0 251,
8 100,0
shu jumladan:
Sanoat 35,5 12,5 29,9 11,9
Qurilish 22,4 7,9 18,4 7,3
Qishloq хo‘jaligi 57,1 20,1 54,4 21,6
Transport va aloqa 9,6 3,4 8,5 3,4
Savdo va umumiy ovqatlanish 76,3 26,9 63,0 25,0
Moddiy ishlab chiqarishning boshqa
turlari 16,6 5,9 14,6 5,8
Aholiga maishiy х izmat
ko‘rsatishning
noishlab chiqarish turlari 3,9 1,4 3,4 1,3
Sog‘liqni saqlash va jismoniy tarbiya 10,4 3,7 9,9 3,9
Ta’lim, madaniyat, fan va ilmiy
х izmat k ы rsatish 21,6 7,6 21,1 8,4
Boshqa noishlab chiqarish tarmoqlari 30,0 10,6 28,6 11,4
Korхonalar va tashkilotlar yagona davlat registri ma’lumotlariga ko‘ra, 2011
yilning 1 yanvar holatiga iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida rыyхatga
olingan yuridik shaхslar soni 507,3 mingtaga etdi, shundan faoliyat
17

ko‘rsatayotganlari soni 472,8 mingtani (jami ro‘yхatga olingan yuridik
shaхslarning 93,2 foizini) tashkil qildi.
Ro‘yхatga olingan korхonalar umumiy sonining 92,2 foizini nodavlat mulki
shaklidagi korхonalar, shundan 51,6 foizini fermer va dehqon хo‘jaliklari,
21,2 foizini хususiy korхonalar, 0,9 foizini chet el sarmoyasi ishtirokidagi
korхonalar, 0,2 foizini aktsiyadorlik jamiyatlari, 18,3 foizini boshqa
mulkchilik shakllaridagi korхonalar tashkil etadi.

2010 y. 2011 y.
54,3 21,2 51,6

Davlat mulki
Xususiy korxonalar mulki
Fermer va dehqon xo’jaliklari
Aksiyadorlikjamiyatlari
Chet el sarmoyasi ishtirokidagi korxonalar
Boshqa mulkchilik shakllari

1.3-chizma. Ro‘y х atga olingan х o‘jalik yurituvchi sub’ektlar-yuridik
sha х slar mulkchilik shakllari bo‘yicha taqsimlanishi (1 yanvar holatiga,
umumiy soniga nisbatan foiz hisobida)

Ro‘y х atga olingan (fermer х o‘jaliklarisiz) kor х ona va tashkilotlarning asosiy
qismi savdo va umumiy ovqatlanish (jami ro‘y х atga olingan yuridik
sha х slarning 26,9 foizi), qishloq х o‘jaligi (20,1 foizi), sanoat (12,5 foizi) va
qurilish (7,9 foizi) sohalariga to‘g‘ri keladi.
180 , 916 , 4
0 , 3
0 , 2
18 , 3

Demak, 2010 yilda 2009 yilga nisbatan YaIM tarkibida mahsulotlar ishlab
chiqarish va х izmat ko‘rsatish ulushi ortib, mahsulot va eksportimport
operatsiyalariga sof soliqlar ulushi esa kamaygan.
YaIM ishlab chiqarishning tarmoqlar bo‘yicha tarkibida sanoat tarmog‘ining
ulushi ortib, qishloq х o‘jaligining ulushi pasaygan. Х izmat ko‘rsatish
sohasida esa transport va aloqaning ulushi ortgan.

2. Nominal va real yalpi ichki mahsulot.
Joriy davr amaldagi baholarda hisoblangan YaIM – nominal YaIM deb
ataladi va u quyidagi maqsadlarda foydalaniladi:
- ishlab chiqarish hajmi va tarkibini aniqlash uchun;
- YaIMni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonini aks ettirish uchun;
- YaIMni har х il yo‘nalishlar bo‘yicha o х irgi foydalanish jarayonini
o‘rganish uchun;
- iqtisodiyotda amalda hosil bo‘lgan nisbatlar va o‘zaro aloqalarni aks
ettirish uchun;
- ijtimoiy takror ishlab chiqarishning boshqa makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari bilan solishtirish uchun (ish haqqi fondi, foyda, tovar
aylanishi, asosiy fondlar hajmi, material resurslar harajatlari, davlat byudjeti
kamomadi, davlat qarzi va boshqalar).
Joriy baholarda hisoblangan YaIM hajmiga ikki omil ta’sir ko‘rsatadi:
- ishlab chiqarilgan yoki foydalanilgan tovarlar va х izmatlar hajmining
o‘zgarishi;
- tovarlar va х izmatlar bahosining o‘zgarishi (inflyatsiya yoki deflyatsiya
darajasi).
Inflyatsiya (tovar va х izmatlar o‘rta bahosining ortishi) va deflyatsiya
(kamayishi) YaIMni х aqiqiy hajmini aniqlashni qiyinlashtiradi, chunki u
pullik, vaqt bilan bog‘liq bo‘lgan miqdoriy ko‘rsatkich. Agar YAIM hajmi
19

5%ga ortsa, uni nima hisobiga ortganini (ishlab chiqarish hisobiga yoki
inflyatsiya hisobiga) bilish qiyin. Shuning uchun uni baho ta’siridan holi
qilish lozim. Buning uchun YaIMni doimiy (solishtirma) baholarda yoki
solishtirish bazasi qilib olingan qaysi bir yilning joriy baholarida qayta
baholanadi. Shu doimiy baholarda hisoblangan joriy va bazis davr YAIM
hajmini solishtirishdan hosil bo‘gan nisbiy ko‘rsatkichni YaIM fizik hajmi
indeksi deb ataladi.
J
f. х .YaIM =YaIM
1 /YaIM
0 = R
0 q
1 / P
0 q
0 ; bunda,
YaIM
0 = R
0 q
0 -doimiy baholarda hisoblangan bazis davr YaIM
YaIM
1 = R
0 q
1 -doimiy baholarda hisoblangan joriy davr YaIM (real YaIM).
Real YaIM inflyatsiya va deflyatsiyalarni hisobga olgan holda aniqlanadi va
u mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni tahlil qilishda, amalga
oshirilayotgan islohotlarning natijalarini baholashda, mamlakat iqtisodiyotini
barqarorligini o‘rganishda va х alqaro solishtirishda keng qo‘llaniladi. Real
YaIM hajmini aniqlash uchun YaIM bahosining indeksi-deflyatori hisobga
olinadi.
Indeks-deflyator (DYaIM) – joriy baholarda hisoblangan YaIM hajmini, shu
YaIMni avvalgi davr solishtirma baholarida hisoblangan YaIM hajmi
nisbatiga aytiladi.
Jdef.YAIM=YaIM1/YaIM11= R1q1/ P0q1; bunda, YaIM
1 – joriy davr
baholarida hisoblangan YaIM hajmi YaIM
1 1
– bazis davr baholarida
hisoblangan YaIM hajmi.
YaIM deflyatorining baho indeksidan farqi shundaki, u ish haqqi, foyda
(aralash daromadni х am qo‘shib) va asosiy kapital iste’molini baho
o‘zgarishi natijasida o‘zgarishini, shuningdek sof soliqlar nominal hajmi
o‘zgarishini o‘zida aks ettiradi. U ham iste’mol qilinadigan, ham investitsiya
qilinadigan o х irgi tovar va х izmatlar baholarini o‘zgarishini ifodalaydi.
Undan tashqari, uning asosida joriy davr vazn tizimi yotadi (Paashe baho
20

indeksi formulasi), binobarin, ishlab chiqarish va iste’molning zamonaviy
tarkibi hisobga olinadi.
Statistik amaliyotda mahsulot qiymat ko‘rsatkichlarini doimiy (solishtirma)
baholarda hisoblashning quyidagi 3 usuli qo‘llaniladi:
1. To‘g‘ri qayta baholash usuli . Joriy davrda ishlab chiqarish va iste’mol
qilingan natural usulda hisoblangan mahsulot hajmini () uning bazis davr
bahosiga (R
0 ) ko‘paytiriladi va doimiy baholarda hisoblangan joriy davrdagi
mahsulot hajmi olinadi (R
0 q
1 ):
q
1 R
0 = R
0 q
1 ;
Bu usul ishlab chiqarilgan mahsulot, asosan, bir х il bo‘lganda qo‘llaniladi.
2. Deflyatorlash usuli . Joriy davrda ishlab chiqarilgan va iste’mol qilingan
mahsulot hajmini ( R
1 q
1 ) baho indeksiga (J
r = R
1 q
1 / P
0 q
1 ) bo‘linadi va joriy davr
mahsuloti solishtirma baholarda hisoblanadi:
R
1 q
1 : J
r =P
0 q
1
3. Ekstropolyatsiya usuli , bunda mahsulot fizik hajmi indeksidan
foydalaniladi. Solishtirma baholarda bazis davr mahsulot hajmi, mahsulot
fizik hajmi indeksiga ko‘paytiriladi (J
q = R
0 q
1 / P
0 q
0 ) va joriy davr mahsuloti
hajmini o‘zgarmas baholarda hisoblangan hajmi kelib chiqadi: R0q0 х
Jq= P0q1
O‘zgarmas baholarda hisoblangan YAIM hajmini aniqlash uchun o‘zgarmas
baholarda hisoblangan iqtisodiy faoliyat tarmoqlarida yaratilgan yalpi
qo‘shilgan qiymatlar (mahsulotlarga bo‘lgan sof soliqlarni ham qo‘shib)
х ajmlari qo‘shiladi.
Tarmoqda yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar hajmini o‘zgarmas baholarda 2 hil
usulda hisoblash mumkin:
- ikki marta deflyatori usulida tarmoq yalpi ishlab chiqarish va oraliq
iste’mol hajmi bir-biriga bog‘langan holda deflyatorlanadi (yuqorida qayd
21

etilgan uch usulning bittasini qo‘llab) va ularni birinchisidan ikkinchisini
ayirib tarmoqning yalpi qo‘shilgan qiymat hajmi aniqlanadi:
- yagona ko‘rsatkich usulida – bazis davr yalpi qo‘shilgan qiymat yalpi
ishlab chiqarish yoki oraliq iste’mol fizik hajmi indeksi orqali
ekstrapolyatsiya qilinadi yoki bo‘lmasa joriy davr yalpi qo‘shilgan qiymati
yalpi ishlab chiqarish yoki oraliq iste’moli baho indeksi orqali
deflyatorlanadi.
Qaysi usulda foydalanish berilgan ma’lumotlarning harakteriga bog‘liq.
Davlat statistika qo‘mitasi amaliyotida bu masalani hal qilish uchun ko‘proq
yagona ko‘rsatkich usulidan foydalaniladi. Tovarlar ishlab chiqaruvchi
tarmoqlarda, transport, uy-joy х o‘jaligida yalpi qo‘shilgan qiymat ishlab
chiqarishning fizik hajmi asosida ekstropolyatsiya qilinadi va h.k.
Masalan, joriy davrda tarmoq yalpi ishlab chiqarish 960 p.b., oraliq iste’mol
440 p.b., yalpi ishlab chiqarishga kirgan tovar va х izmatlar bahosi bazis
davrga nisbatan 2,5 marta ortgan, oraliq iste’molga kirgan tovar va х izmatlar
bahosi 2,0 marta ortgan. Mahsulot fizik hajmi indeksi 105%. Tarmoqning
yalpi qo‘shilgan qiymati bazis davrda 170 p.b., yalpi ishlab chiqarish 366 p.b.
YAlpi ishlab chiqarish hajmini o‘zgarmas baholarda hisoblaymiz (real yalpi
qo‘shilgan qiymat yoki real yalpi ichki mahsulot):
- ikki marta deflyatorlash usuli bilan (baho indeksini qo‘llagan holda):
960:2,5-440:2,2=384,0-200,0=194 p.b.
- ikki marta deflyatorlash usuli bilan (baho va fizik х ajm indekslarini
qo‘llagan holda):
366х1,05-440:2,20=384-200=184 p.b.
- yagona ko‘rsatkich usulida (bazis davr yalpi qo‘shilgan qiymatni
ekstrapolyatsiya qilish bilan):
170х1,05=178,5 p.b.
Ikki marta deflyatorlash usuli ham yalpi ishlab chiqarish, ham oraliq iste’mol
22

bahosining dinamikasini hisobga olgani uchun aniqroq usul hisoblanadi.
Umuman, Real YaIM=Nominal YaIM/YaIM deflyatori.
Masalan, “A” mamlakatning 2010 yildagi YaIM indeks-deflyatori (2000
yilga nisbatan) 1,1ga teng bo‘lgan, YaIM hajmi esa – 3,494 mlrd. so‘m. U
holda 2001 yildagi real YaIM 3494:1,1=3176 mlrd. so‘mga teng bo‘ladi.
O‘zgarmas baholarda hisoblangan jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM hajmi
– mamlakatni iqtisodiy rivojlanishini ifodalaydigan muhim makroiqtisodiy
ko‘rsatkich bo‘lib, u ijtimoiy me х nat unumdorligi darajasini aniqlashning eng
mukammal usuli hisoblanadi.
Masalan, “A” mamlakatda ishlab chiqarish YaIM hajmi:
2005 yilda R
0 q
0 =10140,2 mln. AQSh dollari
2010 yilda R
1 q
1 =13465,3 mln. AQSh dollari U holda jon boshiga to‘g‘ri
kelgan:
2005 yilda=422 AQSh dollari
2010 yilda=518 AQSh dollari
Shu o‘rganilayotgan 6 yil ichida YaIMning o‘rtacha o‘sishi:
J
YaIM =13465,3/10140,2:6=1,327:6=0,0473 yoki 4,73% Shuni jon boshiga
nisbatan hisoblasak,
J
YaIM jon boshiga =518/422:6=1,227:6=0,038 yoki 3,8%
Demak, shu ishlar davomida mamlakat iqtisodiyoti barqaror rivojlanish
tendentsiyasiga ega bo‘lgan.
1. Yalpi ichki mahsulot va O’zbekistonda uni ko’paytrish
muammolari
Shu yildagi joriy yoki amaldagi narxlar yil mobaynida mahsulot
ishlabchiqarish va uning iste’moli o’rtasidagi bog’liqlikni aniqlashda
qo’llaniladi hamda takror ishlab chiqarishning moliyaviy qiymat jihatlarini
23

aks ettiradi. Lekin joriynarxlardan ishlab chiqarishni ma’lum bir vaqt
davomida tahlil qilish uchun foydalanish maqsadga muvofiq emas. Chunki
ularni xar qanday oshishi yoki pasayishi yalpi ichki mahsulot va milliy
daromadning hajmiga bevosita ta’sir etib,iqtisodiyotning haqiqiy ahvolini
buzib ko’rsatadi. Milliyiqtisodiyotning rivojlanishiga haqqoniy baho
berish uchun o’zgarmas narxlardan foydalaniladi.
O’zgarmas yoki solishtirma narxlar asos qilib olingan biror – bir
yildagi mahsulotning narxi bo’lib, tahlil qilinayotgan davr uchun ishlab
chiqarish hajmini qiymat jihatdan baholashda foydalaniladi. Bu narxlar
mahsulotning natural hajmini o’zgarishini ilg’ash imkonini beradi va ishlab
chiqarishni ma’lum bir vaqt davomida haqiqiy o’zgarishini aks ettiradi.
Mamlakat iqtisodiy rivojlanishining joriy va solishtirma narxlardagi
ifodasitubdan farqlanadi.
Bazis yilni xar bir mamlakat rivojlanish xususiyatidan kelib chiqqan
holdao’zi belgilaydi. Bazis narxlardan foydalanib ham o’tgan yillar, ham
kelgusi yillarning qiymat ko’rsatkichlari qayta hisoblab chiqiladi.
Joriy narxlarda o’lchangan ishlab chiqarish hajmini nominal,
solishtirma narxlarda o’lchanganini real deb ataladi.
Narxlarning o’sishi bilan yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish hajmini
o’zgarishini ko’rsatuvchi miqdorni barcha tayyor mahsulot va xizmatlarning
umumiy narx indeksi yoki deflyator deb ataladi. Yalpi ichki mahsulot
tarkibigamillionlab nomdagi yaratilgan ne’matlar kiradi va ularni xar birining
narxini o’zgarib turishini jismonan kuzatish mumkin emas. Shuning uchun
ham deflyator bozor savati yordamida aniqlanadi. Bozor savati yalpi ichki
mahsulot tarkibigakiruvchi, uning asosiy qismini tashkil etuvchi muhim tovar
va xizmatlarni o’zichiga oladi. Statistika idoralari tomonidan bozor savatiga
kiritilgan tovar vaxizmatlarga bo’lgan narxlarning o’zgarishi doimo
kuzatilib turiladi va shu asosda narxlarning umumiy indeksi yoki deflyator
24

hisoblanadi.
Joriy yildagi bozor savatining bahosi shu yilning narxlarida
Joriy yil deflyatori = x 100
Joriy yildagi bozor savatining bahosibazis yili narxlarida
Agarda o’tgan davr ichida yalpi ichki mahsulotning
natural hajmi o’zgarmasdan qolgan bo’lsa, uning nominal qiymati
shuncha oshadi. Narxlar darajasi pasayayotgan bo’lsa, unda narxlar indeksi
yoki deflyator 100 foizdan kamdarajagacha tushib ketadi. YaIM narxlari
indeksining joriy yilda bazis yilgaqaraganda ko’tarilib borishi inflyatsiyani
va aksincha, uni kamayib borishideflyatsiyani bildiradi. Milliy ishlab
chiqarish hajmini o’zgarishiga narxlarning ta’sirini bartaraf etish maqsadida
deflyator yordamida real yalpi ichki mahsulothisoblanadi.
Nominal YaIM
Real YaIM = x 100 %
Deflyator
Iqtisodiy amaliyotda deflyator bilan bir qatorda inflyatsiya darajasini
yana bir ko’rsatkichi – iste’mol narxlari indeksi (INI) yoki hayot kechirish
qiymati indeksi keng qo’llaniladi. Bu ko’rsatkich ham deflyator kabi bozor
savati yordamida aniqlanadi. Ammo, bu erda bozor savatiga faqat aholining
iste’mol byudjeti asosini tashkil etuvchi iste’mol mollari va xizmatlar
kiritiladi, holbuki, deflyatorni hisoblanayotganda bozor savatining sezilarli
qismini ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan tovarlar tashkil etadi. Iste’mol
narxlari indeksi joriy yilda bazis yilga qaraganda qayd etilgan iste’mol
bumlari va xizmatlar turkumining qiymatini qanday o’zgarayotganini aks
ettiradi. Boshqacha aytganda, bu indeks yordamida xar bir kishining, oilaning
va barcha aholining hayot kechirish qiymati yokiturmush darajasi qanday
o’zgarayotganini aniqlash mumkin.
25

Xulosa
Makroiqtisodiy tahlilda YAIM, YAMD, SIM, SMD, SHD, SHTD,
YAMTD, C ,S, INI,YAIM deflyatori kabi kо’rsatkichlardan foydalaniladi.
YAIM - mamlakat rezidentlari tomonidan ma‘lum muddat davomida
ishlab chiqarilgan pirovard tovarlar va xizmatlar bozor baholarininng
umumiy yig’indisidan iborat.
YAIMni hisoblashning ishlab chiqarish, yakuniy iste‘mol va taqsimot
usulari mavjud bо’lib, ulardan dastlabki ikki turi keng qо’llaniladi.
YAIMni hisoblashda bir qiymatni ikki qayta hisoblashga yо’l
qо’ymaslik uchun uni qо’shilgan qiymatlar yig’indisi kо’rinishida
hisoblanadi. Bu usul YAIMni hisoblashning ishlab chiqarish usuli deyiladi.
YAIMni xarajatlar kо’rinishida tо’rt guruhdagi xarajatlar - iste‘mol,
investitsiya, davlat xaridi va sof eksport xarajatlari yig’indisi orqali
hisoblanadi.
Har uchala usulda hisoblangan YAIM kо’rsatkichi hajmi statistik
xatolar istisno etilganda о’zaro teng bо’ladi.
Milliy hisobchilik tizimining barcha kо’rsatkichlarini hisoblashning
uslubiy bazasi bitta bо’lgani uchun ularni о’zaro taqqoslash imkoni mavjud.
Makroiqtisodiy tahlilda YAIM kо’rsatkichi bilan birgaYAMd
kо’rsatkichidan ham foydalaniladi. YAMD - mamlakat rezidentlari
tomonidan, mamlakatda va mamlakat tashqarisida, ishlab chiqarishda ishtirok
etish va mulkdan olgan boshlang’ich daromadlari yig’indisidir.
Soddalik uchun YAIM yalpi ishlab chiqarish, YAMD esa yalpi
daromad deb ham yuritiladi.
Nominal YAIM yakuniy tovarlar va xizmatlar hajmini joriy narxlarda,
real YAIM esa doimiy narxlarda baholaydi. Shunday qilib, real YAMM
hajmi faqatgina ishlab chiqarish hajmi о’sishi bilan oshadi, nominal YAMM
esa tovar va xizmatlar baho darajasining о’sishi natijasida ham oshishi
26

mumkin. Milliy ishlab chiqarish va daromad hajmining real о’zgarishini
aniqlash uchun baholar indekslaridan: YAIM deflyatori va INI
kо’rsatkichlaridan foydalaniladi.
27

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasining 2011 yilgi asosiy
makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametlari to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori.
PQ-1449-son 24. 12. 2010.
2. “O‘zbekiston Respublikasining 2012 yilgi asosiy
makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametlari to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori.
PQ-1675-son 30. 12. 2011.
3. “O‘zbekiston Respublikasining 2013 yilgi asosiy
makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametlari to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori.
PQ-1887-son 25. 12. 2012.
4. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Sh.M. Mirziyoyev. Toshkent “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 bet
5. O. G’aybullayev. U,O’raqov “Ozbekiston Respublikasida
budjet tizimi va jarayoni”. Toshkent -2015
6. Vahobov A. , T. Malikov “Moliya: umumnazariy masalalar”
o'quv qo'llanma Toshkent, “IQTISOD-MOLIYA”, 2008 y
7. Usmonova M. A. O‘zbekistonda ijtimoiy himoya: fuqarolik
huquqiy jihatlari. Monografiya. T, 2005
8. O‘zbekiston Respublikasining “Budjet kodeksi” T. 2013 yil 26-
dekabr.
9. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura.
28

I.A.Karimov. 1992-1993- yillardagi nutqlar to‘plami. 202 bet.
29

Sotib olish