Milliy hisoblash tizimidagi asosiy makroiqtisodiy koʻrsatkichlar - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	114.5KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	25 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Rustamov Orifjon

Ro'yxatga olish sanasi 25 Aprel 2024

51 Sotish

Milliy hisoblash tizimidagi asosiy makroiqtisodiy koʻrsatkichlar

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
QARSHI MUHANDISLIK-IQTISODIYOT INSTITUTI
INNOVATSION IQTISODIYOT KAFEDRASI
“ IQTISODIYOT NAZARIYASI” fanidan
KURS ISHI
Mavzu:______________________________________________________
Bajardi:______________________
Ilmiy rahbar:__________________
QARSHI -2024

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................................... 2
1.Makroiqtisodiy ko`rsatkichlar tushunchasi paydo bo`lishiva makroiqtisodiy modellar ................................................ 4
2.Milliy hisoblash tizimi tushunchasi,paydo bo`lishi va rivojlanish bosqichlari ............................................................ 12
3.Milliy hisoblash tizimidagi asosiy makroiqtisodiy ko rsatkichlarʻ ............................................................................... 17
4.O`zbekistonda milliy hisoblar tizimi holati va istiqbollari .......................................................................................... 20
Xulosa ........................................................................................................................................................................... 26
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati ................................................................................................................................ 27
Kirish
Vatanimizda mustaqillik yillarida iqtisodiyotni rivojlantirish va aholi turmush
farovonligini yuksaltirish borasida ulkan yutuqlarga erishildi.Mustaqillikning dastlabki
yillarida yuzaga kelgan murakkab muammolarning muvaffaqiyat bilan hal etilishi,

makroiqtisodiy muvozanatni ta`mtnlanishi, dastlab iqtisodiy pasayishni bartaraf etilishi va
so`ngra iqtisodiy o`sishga erishish davlatimiz iqtisodiy siyosati chuqur o`ylangan va ilmiy
asoslangan ekanligidan dalolat beradi. Ayniqsa, iqtisodiy o`sish sur`atlarining barqarorlik
kasb etganligi,
Mamlakatimimi rivojlantirish borasida keyingi yillarda qayd etilayotgan natijalar bu
xulosalar qanchalik asosli ekanligini ko`rsatdi. 2018 yilda YalM 2017-yilga nisbata 5, 1%
ko`payib 407514.5 mlrd somni tashkil qildi. Ushbu ko`rsatkichni 2005 yilga nisbatan 25,6,
2010-yilga nisbatan 6,5 va 2015 yilga nisbatan 2.4 martaga ko`paydi. 2018 yilda jon boshiga
tosgeri keladigan YalM 2017-yilga nisbatan 3.3 0/0 ko`payib 2365.6 ming so`mni tashkil
qildil.
Bu yutuqtarga erishishda, bosh islohotchi hisoblangan davlat tomonidan islohotlar
strategiyasining to`g`ri belgilangani va oqilona makroiqtisodiy siyosat olib borilganligi hal
qiluvchi rol o`ynadi. . Kelajakda ham makroiqtisodiy barqarorlikni ta`minlash respublikamiz
iqtisodiyoti oldida turgan asosiy asosiy vazifalardan biri bo`lib qoladi:
Makroiqtisodiy mutanosiblikni saqlash, qabul qilingan o`rta muddatli dasturlar asosida
tarkibiy va institutsional o`zgarishlarni chuqurlashtirish hisobiga YalMning barqaror yuqori
ossish sur`atlarini ta`minlash, iqtisodiy siyosatining nazariy asoslari sifatida tan olinadigan
fanlar qatorida "Makroiqlisodiyot" fani alohida o`rin tutadi. Yalpi ishlnh chiqurishining
barqaror o`sishini, resurslaming to` liq bandligini, inflyatsiyaning past sur`atlarini va to`lov
balansining muvoznnatini ta`minlash nuqtai nazaridan mamlakat iqtisodiyotini bir butun
holda tadqiq qilish va uni makroiqtisodiy tartibga solishning iqtisodiy mexanizmlarini
o`rganish "Makroiqtisodiyot" fanining predmetini tashkil etadi. Milliy hisoblash tizimi, bir
mamlakatning iqtisodiy faoliyatini o lchash va ko rsatish uchun ishlatiladigan ma lumotlarniʻ ʻ ʼ
to plab, tahlil qilish, hisoblash va taqdim etish jarayonidir. Bu tizim, mamlakatning iqtisodiy
ʻ
holatini o rganish, takomillashtirish va to g ridan-to g ri iqtisodiy qarorlarni qabul qilishga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yordam beradi. Asosiy makroiqtisodiy ko rsatkichlar, milliy hisoblash tizimi orqali
ʻ
olinadigan ma lumotlardir va quyidagilardan iborat bo lishi mumkin:
ʼ ʻ
1. GDP (Mahsulotlar va xizmatlar umumiy kengashi): GDP, mamlakatning bir
yilda o z ichida ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatlar miqdorini ifodalaydi. Bu
ʻ
ko rsatkich, mamlakatning iqtisodiy faoliyatining umumiy kuchi haqida ma lumot beradi.
ʻ ʼ
2. Inflatsiya darajasi: Inflatsiya, umumiy darajada narxlarning o sishi va pulning
ʻ
sotib olish kuchi kamayishi bilan bog liq bo ladigan miqdordir. Inflatsiya darajasi,
ʻ ʻ

mamlakatning narxlarning o zgarishi va pulning sotib olish kuchini yoritadiʻ
3. Ishsizlik darajasi: Ishsizlik darajasi, ishlab chiqaruvchilar tomonidan ish topa
olmagan xalqaro ishlab chiqaruvchi qo mitasini ifodalaydi. Bu ko rsatkich, mamlakatning
ʻ ʻ
ish bozori holatini namoyon qiladi.
4. Chet elga bo lgan eksport va import: Eksport va import miqdori, mamlakatning
ʻ
xalqaro savdo bilan bo lgan munosabatlarini ifodalaydi. Bu ko rsatkich, mamlakatning
ʻ ʻ
xalqaro iqtisodiy aloqalarini yoritadi.
5. Iqtisodiy o sish: Iqtisodiy o sish, mamlakatning iqtisodiy faoliyatining umumiy
ʻ ʻ
kuchi va o zgarishini ifodalaydi. Bu ko rsatkich, mamlakatning iqtisodiy rivojlanish
ʻ ʻ
darajasini namoyon qiladi.
6. Narxlar indeksi: Narxlar indeksi, mahsulot va xizmatlar narxlari o zgarishini
ʻ
ifodalaydi. Bu indeks, mamlakatning narxlar bozori holatini yoritadi.
7. Investitsiya miqdori: Investitsiya miqdori, mamlakatning kapital to plash va uni
ʻ
o zaro bog lash uchun sarflangan mablag larni ifodalaydi. Bu ko rsatkich, mamlakatning
ʻ ʻ ʻ ʻ
iqtisodiy rivojlanishiga asosiy ta sir qilad.
ʼ
Bu makroiqtisodiy ko rsatkichlar, milliy hisoblash tizimi tomonidan to plab,
ʻ ʻ
hisoblanib va taqdim etiladi. Ular, iqtisodiyot sohasidagi tahlil va qarorlar qabul qilishda
muhim ma lumotlar sifatida ishlatiladi.
ʼ
1.Makroiqtisodiy ko`rsatkichlar tushunchasi paydo bo`lishiva makroiqtisodiy
modellar
Makroiqtisodiyot (grekcha: μακρός — „uzun“, „katta“, ο κος — „uy“ va νόμος —
ἶ
„qonun“) — iqtisodiy hodisalar va ularning harakatini bir tizim deb o rganuvchi iqtisodiyot
ʻ

nazariyasining bo limi. Mamlakatning iqtisodiy holati va rivojlanishini ifodalovchiʻ
umumlashgan ko rsatkichlar tizimi — milliy boylik, yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy
ʻ
mahsulot, sof milliy mahsulot, milliy daromad, aholi daromadlari, davlat va xususiy
investitsiyalar yig indisi, muomaladagi jami pul miqdori va shu kabi jami xo jalik bo yicha
ʻ ʻ ʻ
jamlanma, umumlashtiruvchi ko rsatkichlar makroiqtisodiyot o rganadigan obyektlar
ʻ ʻ
hisoblanadi. O z ichiga hududiy, milliy va xalqaro iqtisodiyotlarni qamrab oladi.
ʻ
Makroiqtisodiyot mikroiqtisodiyot bilan birgalikda iqtisodiyot fanidagi 2 eng muhim
bo limlarni tashkil etadi.
ʻ
Mikroiqtisodiy darajada hal etib bo lmaydigan
ʻ muammolar makroiqtisodiyotda ko rib ʻ
chiqiladi. Makroiqtisodiy ta limotlar rivojlanishida 10 dan ortiq maktab tashkil topgan. Ular
ʼ
paydo bo lgan davlati va asoschilarining g oyalariga ko ra farq qiladi.
ʻ ʻ ʻ
Makroiqtisodiyot termini birinchi marta Ragnar Frisch tomonidan 1934-yil , 14-
avgustda qo llanilgan. „The General Theory of Employment, Interest and Money“ kitobida
ʻ
keltirilgan g oyalari
ʻ uchun zamonaviy makroiqtisodiyot asoschisi John Maynard Keynes
hisoblanadi. Makroiqtisodiy holatlarni tahlil etishda va optimal makroiqtisodiy siyosatni
belgilashda makroiqtisodiy modeldan foydalaniladi. Makroiqtisodiy model
o zgaruvchilarning bir-biriga bog liqlik darajasi, inqirozdan chiqish usullariga ko ra farq
ʻ ʻ ʻ
qiladi. Neoklassik nazariya va neokeynschilik ta limotiga asoslangan makroiqtisodiy
ʼ
modellar asosan iqtisodiy o sishga erish ish usullarini tasvirlab beradi.
ʻ
Makroiqtisodiy modellarga AD-AS modeli, IS-LM modeli va Solow modeli misol
bo la oladi
ʻ . Davlat iqtisodiyotni tartibga solishda fiskal va monetar siyosatdan foydalanadi.
Fiskal siyosatda davlatning byudjet parametrlari va soliq stavkalari ko rib chiqilsa, monetar
ʻ
siyosatda pul massasi ko rsatkichlari o zgartiriladi. Dunyodagi ko pgina yirik inqirozlar
ʻ ʻ ʻ
davlatlarning noto g ri makroiqtisodiy siyosatlari
ʻ ʻ yoki iqtisodiyotni yetarli darajada nazorat
qilmasliklari oqibatida sodir bo lgan. Iqtisodchilar
ʻ Emi Nakamura va Jón Steinssonning
2018-yildagi xulosalariga ko ra, shuncha inqirozlardan so ng ham, davlatlar tomonidan olib
ʻ ʻ
borilayotgan turli makroiqtisodiy siyosatlarning natijalari har doim ham ijobiy emas va shu
sababli, bunday siyosatlar tanqid ostida qolmoqda. COVID-19 pandemiyasi paytida qabul
qilingan makroiqtisodiy qarorlar yetarli darajada samarali emasligi sababli, u iqtisodiyotga
ham, kishilar hayotini saqlashda ham kutilganidek yordam bermadi. Makroiqtisodiyot fan
sifatida 1930-yillarda vujudga kelgan.
Lekin, bu vaqtga qadar turli olimlar tomonidan iqtisodiyotning ishlash mexanizmi

bo yicha nazariyalar, ʻ davlatning iqtisodiy siyosati to g risida turli xil g oyalar allaqachon ʻ ʻ ʻ
paydo bo lgan edi. Bu nazariyalarning maqsad va usullari bir-biridan farq qilganligi tufayli,
ʻ
har biri o z makroiqtisodiy ta limotiga ega 10 dan ortiq maktablar vujudga keldi.
ʻ ʼ
Makroiqtisodiyot ijtimoiy fan hisoblanadi. Shu sababli, iqtisodiy hodisalarning sodir bo lish
ʻ
vaqtini aniq aytib bo lmaydi; makroiqtisodiy agentlar xatti-harakatlarini kuzatish va shunga
ʻ
ko ra taxminiy
ʻ prognoz qilish mumkin. Tahlil jarayonida iqtisodiy modellar iqtisodiyotni
o rganishni ancha osonlashtiradi va asosiy iqtisodiy o zgarishlar sabablarini izohlab beradi.
ʻ ʻ
Shunday bo lsa-da, ko pgina iqtisodiy modellar jiddiy kamchiliklarga ega va muhim
ʻ ʻ
omillarni hisobga olmayd.
Iqtisodiyot grafiklar , jadvallar , sxemalar va matematik funksiyalar yordamida tahlil
etiladi. Barcha makroiqtisodiy parametrlar ma lum bir vaqt oralig ida yoki aynan bir paytda
ʼ ʻ
ko rib chiqilishi mumkin deb olinadi. Makroiqtisodiyotdagi barcha o zgaruvchilar 2 guruhga
ʻ ʻ
bo linad:
ʻ
Oqimlar. Bu ma lum bir vaqt oralig i (yil) ichida ko rib chiqiluvchi o zgaruvchilar
ʼ ʻ ʻ ʻ
hisoblanadi. Oqimlarga investitsiyalar , davlat byudjeti holati, eksport , import va yalpi ichki
mahsulotni kiritish mumkin.
Zaxiralar. Joriy holatdagi ma lumotlarni o rganuvchi ko rsatkichlar hisoblanadi.
ʼ ʻ ʻ
Boylik hajmi, ishsizlar soni va davlat qarzi zaxiralarga misol bo la oladi.
ʻ Makroiqtisodiy
ko rsatkichlar tahlili pozitiv va normativ tahlillarga bo linadi. Pozitiv tahlil iqtisodiyot
ʻ ʻ
holatini aniqlaydi, tushuntiradi va prognozlar uchun asos hisoblanadi. Normativ tahlil esa
qanday iqtisodiy o zgarishlar amalga oshirish kerakligini ko rsatadi. Makroiqtisodiy
ʻ ʻ
tadqiqotlar „ceteris paribus“ (boshqa o zgarmas sharoitlarda) holatida amalga oshiriladi.
ʻ
Ya ni, bir o zgaruvchi o rganilib chiqilayotganida, boshqa o zgaruvchilar o zgarmas deb
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
olinadi. Makroiqtisodiy nazariyada quyidagi asosiy parametrlar o rganiladi:
ʻ
 Iste mol xarajatlari
ʼ (C) — uy xo jaliklarining tovar va xizmatlarga qilgan ʻ
xarajatlari.
 Uy xo jaliklari
ʻ jamg`armalari ( S) — uy xo jaliklarining bankda turgan pul ʻ
mablag lari.
ʻ
 Investitsiyalar (I) — ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish maqsadida firmalar
tomonidan sotib olingan kapital.
 Davlat tomonidan sotib olingan tovar va xizmatlar (G) — davlat investitsiyalari,
davlat xizmatchilariga to lovlar va transfert to lovlari.
ʻ ʻ

 Sof soliqlar (T) — soliq va transfert to lovlari orasidagi farq.ʻ
 Sof eksport (Xn) — eksport va import orasidagi farq.
 Yalpi ishlab chiqarish hajmi (Y).
Y=C+I+G+Xn=C+S+T — ochiq iqtisodiyot uchun yalpi ishlab chiqarish formulasi.
Yopiq iqtisodiyot sharoitida sof eksport, xususiy sektor uchun yalpi ishlab chiqarishda esa G
hajmi hisobga olinmaydi.
Makroiqtisodiy model- butun iqtisodiyotni va uning eng muhim tarmoqlari, sektorlari,
sohalari rivojlanishini matematik shaklda aks ettiruvchi iqtisodiy-matematik model. Iqtisodiy
model ko pincha matematik strukturaga ega bo lib, murakkab jarayonlarni soddalashtirishda
ʻ ʻ
qo llaniladi. Modellar tuzilishiga ko ra bir yoki bir nechta o zgaruvchilarga ega bo lishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
mumkin.
AD-AS modeli (Aggregate Demand — Aggregate Supply model — yalpi talab va
yalpi taklif modeli) — qisqa va uzoq muddatli oraliqda, narxlar o zgarishi sharoitida
ʻ
makroiqtisodiy muvozanatni tasvirlab beruvchi model. Ushbu model iqtisodiyotda yalpi
talab va yalpi taklifning o zgarish holatlari, ularning umumiy narxlar darajasi va yalpi ishlab
ʻ
chiqarish hajmiga (real YIM) ta sirini ko rsatib beradi. AD-AS modeli makroiqtisodiyotdagi
ʼ ʻ
turli hodisalarni, xususan iqtisodiy sikllar fazalarini, o zgarmas ish haqi modeli va
ʻ
stagflyatsiyani tasvirlash uchun qo llanilishi mumkin. Birinchi marta John Maynard
ʻ
Keynesning „The General Theory of Employment, Interest and Money“ kitobida
tasvirlangan.Model Keynes tomonidan inqirozdagi mamlakatlar iqtisodiyotini qayta tiklash
maqsadida ishlab chiqilgan. Inqirozdagi davlatlar iqtisodiyotining muvozanatga kelish
muddati juda uzoqligi sababli, Keynes davlat ishtiroki orqali yalpi talabni stimullashni
qo llab quvvatlagan. Keynes fikriga ko ra, qisqa muddatli oraliqda narxlar o zgarmay qoladi.
ʻ ʻ ʻ
Ya ni, ishsizlik to liq bo lmagan sharoitda ishchilar oylik oshirilishini so rashmaydi. Ishlab
ʼ ʻ ʻ ʻ
chiqaruvchilar ham iste molchilarning xarid qobiliyatlari yuqori bo lmaganligi uchun narxni
ʼ ʻ
oshirmaydilar.
Lekin, uzoq muddatli oraliqda ishsizlik qisqaradi va aholining xarid qobiliyati oshadi.
Davlat aralashuvi bilan qisqa muddatli oraliqdagi yalpi taklif (Short-run aggregate supply)
potensial YIMga aylanadi

AD-AS Modeli chizmasi 1.1-rasm
AD-AS modeli, inqirozdagi iqtisodiyot. Davlat tomonidan amalga oshirilgan stimullar
sababli, yalpi talab o ngga surildi va bu surilish narxlar darajasini (Price level) ozgina,ʻ
YIMni (Y) esa sezilarli darajada oshirdi. Modelda LRAS (Long-run aggregate supply)
potensial YIMga teng deb olinadi.
IS-LM modeli . Tovar va pul bozorida umumiy muvozanatga erishish va
makroiqtisodiy siyosat tadbirlarining bu ikki bozorga ta sirini umumlashtirib tadqiq qilish
ʼ
IS-LM modeli yordamida bajariladi. Model 2 egri chiziq(investments-savings) va (liquidity-
money)dan tashkil topgan. IS investitsiyalar-jamg armalardagi holatni, LM esa pul
ʻ
bozoridagi muvozanatni tasvirlaydi. Model iqtisodiy sikllar tahlili uchun qo llaniladi va
ʻ
qisqa muddatli oraliqdagi model hisoblanadi. Model 1937-yilda iqtisodchi John Hicks
tomonidan ishlab chiqilganva keyinchalik Alvin Hansen tomonidan mukammallashtirilgan.
IS-LM modeli 1.2-rasm

IS egri chizig ining o ngga surilishi yuqori foiz stavkasi (i) va real YIM hajmini (Y)ʻ ʻ
oshishiga olib keladi.
Model yopiq iqtisodiyotni tasvirlagani uchun, yalpi ishlab chiqarish iste mol
ʼ
xarajatlari, investitsiyalar va davlat xaridlaridan tashkil topadi :
Y=C+I+G IS o zgarishi davlat xarajatlari, iste molchilarning jamg arish normasi,
ʻ ʼ ʻ
investitsiyalar hajmi va soliq stavkasidagi o zgarishga bog liq. LM holati esa narxlar
ʻ ʻ
darajasi, muomaladagi pul miqdori va foiz stavkasi orqali belgilanadi. Bundan xulosa shuki,
IS-LM modeli fiskal va monetar siyosatning iqtisodiyotga birgalikda ko rsatadigan ta sirini
ʻ ʼ
baholash imkonini beradi. Davlat xarajatlarining o sishi yoki soliqlarning kamayishi IS egri
ʻ
chizig ini o ngga siljitadi. Davlat xarajatlarining kamayishi va soliqlarning oshishi esa bu
ʻ ʻ
egri chiziqni chapga siljitadi. Xuddi shuningdek, pul taklifining oshishi LM egri chizig ini
ʻ
o ngga, kamayishi esa chapga siljitadi. IS-LM modeli ma lum makroiqtisodiy natijalarga
ʻ ʼ
erishishning turli variantlarni ko rib chiqish imkoniyatini beradi. Bir bozorda bo lgan
ʻ ʻ
o zgarish ikkinchi bozorga ham ta sir etadi. Masalan,
ʻ ʼ Markaziy bank ochiq bozordan
obligatsiyalar sotib ola boshladi. Natijada pul taklifining ko payishi (LM egri chizig ini
ʻ ʻ
o ngga siljishida aks etib) foiz stavkasining pasayishiga olib keladi. Monetar impuls
ʻ
ta sirida, ya ni, foiz stavkasining pasayishi oqibatida investitsiya xarajatlari ko payadi va IS
ʼ ʼ ʻ
egri chizig i ham o ngga siljib, yangi nuqtada muvozanat o rnatiladi.
ʻ ʻ ʻ
Solow modeli — ekzogen jamg arish normasi va neoklassik ishlab chiqarish
ʻ
funksiyasiga asoslangan iqtisodiy o sish modeli. Modelda rivojlanayotgan va rivojlangan
ʻ
mamlakatlar iqtisodiyoti o sishining sabablari kapital, aholi soni, investitsiyalar va
ʻ
texnologik rivojlanishlar yordamida o rganiladi. Solow modeliga ko ra, ishlab chiqarish
ʻ ʻ
jarayoniga qo shilgan dastlabki kapital qo yilmalari ishlab chiqarish hajmini keskin oshiradi.
ʻ ʻ
Lekin, bu o sish davom etgani sari, kapitalning
ʻ amortizatsiya qiymati ham oshib boradi va
ma lum bir nuqtada yangi investitsiyalar kapital amortizatsiyasiga tenglashishi sababli,
ʼ
qo shimcha birlik kapital hech qanday samara olib kelmaydi. Jamg arish normalarini
ʻ ʻ
oshirish orqali investitsiya hajmini ko paytirish, qo shimcha tovarlar ishlab chiqarishiga
ʻ ʻ
zamin yaratadi. Texnologik progress orqali esa nafaqat kapitalning samaradorligi oshadi,
balki 1 kishi uchun to g ri keluvchi kapital miqdori ortadi. Model bir-biridan mustaqil
ʻ ʻ
tarzda, iqtisodchilar Robert Solow va Trevor Swan tomonidan 1956-yilda yaratilgan.

Muvozanat holatidagi Solow
model 1.3-rasm
Model bir qancha shartlarga ega. Solow modelida yopiq iqtisodiyot ko riladi. Firmalarʻ
mukammal raqobat sharoitida faoliyat yuritishadi. Iste mol C chun ham, investitsiyalar I
ʼ
uchun ham, faqatgina bir mahsulot Y ishlab chiqariladi. Ilmiy-texnik progress sur`atlari g,
aholi soni o sishi n va kapital amortizatsiyasi doimiy hisoblanadi.
ʻ ᵟ
Jamg arish normasi investitsiyalarga teng: Y=C+I
ʻ
Bu model orqali ko plab hodisalarni tushuntirib bersa bo ladi. Birinchi bor bu modelni
ʻ ʻ
Yaponiya va Germaniyaning urushdan keyingi o sishi bilan izohlashgan. Keyinchalik bu
ʻ
model Xitoy , Koreya va boshqa mamlakatlar iqtisodiy o sishini izohlab berdi. Ikkinchi jahon
ʻ
urushidan so ng Germaniya va Yaponiyada kapitalning deyarli barchasi yo q qilingan va
ʻ ʻ
kishi boshiga kapital miqdori kamayib ketgan. Demak, kapitaldan chekli qaytim katta,
amortizatsiya qiymati esa past. Bundan tashqari o sha vaqtdagi ilmiy-texnik taraqqiyoti
ʻ
yuqori bo lgan AQShning Yaponiya va Germaniyaga yordami ham iqtisodiy o sishga
ʻ ʻ
salmoqli hissa qo shgan.
ʻ Germaniya Federativ Respublikasining 1947—1950-yillardagi
o rtacha 13,4 foizlik va Yaponiyaning 1965—1969-yillardagi o rtacha 12 foizlik o sishi
ʻ ʻ ʻ
aynan Solow modeli orqali izohlanadi. Lekin, kapital bilan ta minlanganlik darajasi oshgani
ʼ
sari iqtisodiy o sish sur`atlari ham pasayib brogan.
ʻ
Modelga ta sir etuvchi omillar.
ʼ
Yalpi talab (AD) o sishiga sabab bo luvchi omillar:
ʻ ʻ
1. Xaridorlarning real daromadlaridagi o sish (ish haqi, transfert to lovlarining
ʻ ʻ
o sishi va aholi to laydigan soliqlarning pasayishi);
ʻ ʻ
2. Investitsion xarajatlarni amalga oshirish uchun stimullar (imtiyozli kreditlar
berish va investorlarning huquqini ta minlash);
ʼ

3. Davlat xaridlari hajmining oshishi;
4. Jamiyat va tadbirkorlarning kutilmalari. Mamlakat iqtisodiyotning barqaror
rivojlanishi jamg arishdan ko ra ko proq sarflashga undaydi.ʻ ʻ ʻ
Qisqa muddatli oraliqdagi yalpi taklifning (SRAS) o sishiga ta sir etuvchi omillar:
ʻ ʼ
1. Ishlab chiqarishda foydalaniladigan resurslar ko payishi va ulardan foydalanish
ʻ
samaradorligining ortishi;
2. Ishlab chiqarish resurslari narxining pasayishi;
3. Ishlab chiqaruvchilarga soliq yukini kamaytirish, ularga subsidiyalar berish.
Uzoq muddatli oraliqdagi yalpi taklifning (LRAS, potensial YIM) o sish sabablari:
ʻ
1. Mamlakatda aholi sonining ko payishi;
ʻ
2. Iqtisodiyotda ishlangan soatlarning ortishi;
3. Texnologiyalarning mukammallashuvi;
4. Mehnat unumdorligidagi o sish.
ʻ

2.Milliy hisoblash tizimi tushunchasi,paydo bo`lishi va rivojlanish bosqichlari
Makroiqtisodiyotdagi asosiy parametrlar yig indisi tovarlar, daromadlar vaʻ
xarajatlarning doiraviy aylanish modelini tashkil etadi. Doiraviy aylanish modeli 1920-yillar
oxirida amerikalik iqtisodchilar tomonidan yaratilgan milliy hisoblar tizimi (MHT)
shakllanishi uchun asos hisoblangan. MHT o z ichiga quyidagi parametrlarni oladi:
ʻ yalpi
ichki mahsulot (YIM), yalpi milliy mahsulot (YMM), milliy daromad (MD), sof milliy
mahsulot (SMM), sof ichki mahsulot (SIM), shaxsiy daromad (ShD), shaxsiy tasarrufidagi
daromad (ShTD), iste mol (C), jamg arish (S) Makroiqtisodiyotdagi asosiy parametrlar
ʼ ʻ
yig indisi tovarlar, daromadlar va xarajatlarning doiraviy aylanish modelini tashkil etadi.
ʻ
Doiraviy aylanish modeli 1920-yillar oxirida amerikalik iqtisodchilar tomonidan yaratilgan
milliy hisoblar tizimi (MHT) shakllanishi uchun asos hisoblangan. MHT o z ichiga quyidagi
ʻ
parametrlarni oladi: yalpi ichki mahsulot (YIM), yalpi milliy mahsulot (YMM), milliy
daromad (MD), sof milliy mahsulot (SMM), sof ichki mahsulot (SIM), shaxsiy daromad
(ShD), shaxsiy tasarrufidagi daromad (ShTD), iste mol (C), jamg arish (S). Milliy hisoblar
ʼ ʻ
tizimining ko rsatkichlari nafaqat mamlakatdagi yalpi daromadlar va ishlab chiqarish
ʻ
hajmini hisoblash, balki mamlakat aholisining hayot uchun muhim bo lgan tovarlar bilan
ʻ
ta minlanganlik darajasini aniqlash uchun ham qo llaniladi. Bu uchun
ʼ ʻ kishi boshiga YIM ,
MD hajmi va iste mol narxlari indeksi
ʼ (INI) o rganiladi. Lekin, bunday o rtacha olingan ʻ ʻ
ko rsatkichlar kamchiliklarga ega va ular „kishi boshiga taqsimlangan daromad“ kabi muhim
ʻ
ko rsatkichlarni hisobga olmaydi.
ʻ
Milliy hisoblar tizimi — mamlakat iqtisodiy rivojlanishining xalqaro statistika
amaliyotida qabul qilingan umumlashtiruvchi ko rsatkichlari tizimi. Bozor iqtisodiyoti
ʻ
sharoitida mamlakatlarning makrodarajadagi milliy mahsulotini va milliy daromadini
hisoblash metodologiyasi. Milliy hisoblar tizimi jarayonlarining turli bosqichlarini va
iqtisodiyotdagi eng muhim o zaro aloqalarni aks ettiradigan hisoblamalar va balans
ʻ
jadvallari to plamidan iborat. Uning muhim belgisi xalq xo jaligi faoliyati yakunlarida
ʻ ʻ
moddiy ishlab chiqarishdan tashqari nomoddiy xizmatlar sohalarini ham aks ettirishidir.
Bunday yondoshuvda butun mamlakat iqtisodiy faoliyatining umumlashtiruvchi tavsiflariga
erishiladi. Milliy hisoblar tizimi negizini ishlab chiqarish, iste mol, jamg arish va xo jalik
ʼ ʻ ʻ
yurituvchi sub yektlar o rtasidagi real munosabatlar jarayonida qayta taqsimlash tamoyili
ʼ ʻ
tashkil etadi. Bu tizim yer va kapitalni mehnat bilan teng darajada qiymatni yaratishda

qatnashuvchi omillar tarzida qaraydigan konsepsiyaga asoslanadi. Milliy hisoblar tizimida
iqtisodiy faoliyatni umumlashtiruvchi ko rsatkichi yalpi ichki mahsulot (YAIM)dir. Uningʻ
asosida qo shilgan qiymat, ya ni shu jarayonda iste mol qilingan mahsulotlar va xizmatlar
ʻ ʼ ʼ
qiymatiga ("oraliq iste mol" qiymatiga) qo shilgan qiymat turadi. Milliy iqtisodiyot
ʼ ʻ
darajasida ichki iqtisodiyot faoliyati natijalarining jamlanma hisoblamalari tuziladi:
YAIMning shakllanishi va undan foydalanishning jami bosqichlarini nazarda tutishga
imkoniyat yaratadigan (har bir hisoblamada, bir tomondan, ko rilayotgan ko rsatkichni
ʻ ʻ
tashkil etadigan resurslar, ikkinchi tomondan — ulardan foydalanish keltiriladi) tovarlar va
xizmatlar hisobi; ishlab chiqarish hisobi; daromadlarning hosil bo lish hisobi;
ʻ
daromadlarning taqsimlanishi hisobi; daromadlardan foydalanish hisobi; kapital harajatlar
hisobi; moliyaviy hisob. Ular tashqi iqtisodiy aloqalar hisobi, boshqa hisoblar va balanslar
bilan to ldiriladi. Bu hisoblarda kengaygan takror ishlab chiqarish jarayonining hamma
ʻ
bosqichlari aks etishi tufayli, yalpi ichki mahsulot hajmini uch xil: ishlab chiqarish, taqsimot
va pirovard foydalanish usullarini qo llab aniqlash imkoniyati yaratiladi. Milliy hisoblar
ʻ
tizimida iqtisodiy faoliyatning barcha turlari foydali natija bilan tugallanadi, deb qaraladi,
demak xalq xo jaligidagi barcha mehnat harajatlari foydali mehnatdir. Milliy hisoblar tizimi
ʻ
ishlab chiqarishdan boshlanib, daromadlarning shakllanishi, ularning taqsimlanishiga o tadi
ʻ
va mavjud pul qiymati (zargarlik mahsulotlarisiz), turli qimmatbaho qog ozlar, o rta va qisqa
ʻ ʻ
muddatli zayomlar ko rinishida iqtisodiyotni moliyaviy nuqtai nazardan ifodalash bilan
ʻ
yakunlanadi. Ma muriy buyruqbozlik tizimi davrida, makroiqtisodiyotni o rganish va tahlil
ʼ ʻ
qilish uchun xalq xo jaligi balansinit ko rsatkichlar tizimidan foydalanilgan. Ularning
ʻ ʻ
asosida A. Smit, K. Marksning siyosiy iqtisod ta limotlari: xalq xo jaligini moddiy ne mat
ʼ ʻ ʼ
ishlab chikaradigan va ishlab chiqarmaydigan sohalarga ajratish, unumli va unumsiz mehnat,
ja mi ijtimoiy mahsulot, milliy daromadni yaratish, uni taqsimlash va pirovard foydalanish
ʼ
nazariyalari yotar edi. Unda xo jalik yurituvchi sub yektlar orasidan mavjud aloqalar, aholi
ʻ ʼ
farovonligi va turmush darajasiga baho berish, mehnatga haq to lash, davlat byudjeti, kredit,
ʻ
to lov balansi kabi tushunchalar va tasniflashlar yetarlicha yoritilmas edi. Milliy hisoblar
ʻ
tizimit. esa bu kamchiliklarni bartaraf etib, bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotni har
taraflama boshqarish imkoniyatini yaratadi. Zamonaviy Milliy hisoblar tizimini yaratish va
uni takomillashtirishga iqtisodchi olimlardan J.Keyns, V. Leontyev, S. Kuznets, R. Stoun, K.
Klark va boshqa katta hissa qo shdilar. Butun dunyo kapitalistik davlatlar iqtisodiyotini
ʻ
qamrab olgan 1929—1933-yillardagi inqiroz davlat ijtimoiy bozor faoliyatini bir tomonlama,

faqat kuzatib turish emas, balki uning ichki mohiyatni tahlil qilib muvofiklashtirib turishi
lozimligini ko rsatdi. Shundan kelib chiqib "davlatlarning aktiv iqtisodiy roli"ni bajarishʻ
uchun mamlakatlarning makroiqtisodiy ko rsatkichlarini hisoblaydigan tizimni — Milliy
ʻ
hisoblar tizimit.ni yaratish zaruriyati tug ildi. Dastlabki vaqtda Milliy hisoblar tizimit. milliy
ʻ
daromad ko rsatkichini hisoblashga qaratildi. 20-asrning 30-yillarida Angliya, Avstriya,
ʻ
Fransiya, Norvegiya, Germaniya va AQShda milliy daromad ko rsatkichi hisoblandi. 40—
ʻ
50-yillarda kapitalistik mamlakatlarda Milliy hisoblar tizimit.ni qo llash kengaya bordi va
ʻ
Ikkinchi jahon urushi yakunlangandan so ng davlatni boshqarish tizimida Milliy hisoblar
ʻ
tizimit.ni qo llash zaruriyati yanada kuchaydi. Makroiqtisodiy ko rsatkichlar — milliy
ʻ ʻ
mahsulot, milliy daromad, iste mol, jamg arma (kapital qo yilmalar) va h.k.lar hisoblana
ʼ ʻ ʻ
boshlandi. 1951-yilda Parijda Yevropa iqtisodiy hamjamiyatiniig Milliy hisoblar tizimit.
standarti loyihasi qabul qilindi. 1953-yil BMT ning statistika bo limi tomonidan amaliyotga
ʻ
tadbiq etish uchun Milliy hisoblar tizimit.ning andozasi qabul qilindi. 1968-yil BMTning
statistika komissi-yasi 15 yillik tajriba asosida Milliy hisoblar tizimit.ning yangi xalqaro
andozasini ishlab chiqdi va u 1993-yilning fevralga qadar qo llanildi. 1993-yil fevralda BMT
ʻ
statistika komissiyasining navbatdagi sessiyasida Milliy hisoblar tizimit.ning yangi xalqaro
andozasi qabul qilindi, undagi yangiliklardan biri sifatida makroiqtisodiy statistikaning
ko rsatkichlari qatoriga to lov balanslari, davlat byudjeti ko rsatkichlari kiritildi. Yevropa
ʻ ʻ ʻ
Ittifoqi 1995-yilda BMTning "Milliy hisoblar tizimi" andozasi asosida "Yevropa milliy
hisoblar tizimi"ni qabul qildi. Barcha rivojlangan mamlakatlar o z iqtisodiy qudrati va aholi
ʻ
turmush darajasi ko rsatkichlarini Milliy hisoblar tizimit. yordamida hisoblaydilar. BMTning
ʻ
xalqaro tashkilotlari bunday tizimga o tishni har tomonlama rag batlantirmoqdalar.
ʻ ʻ
O zbekiston mustaqillikka erishgach, hisob va statistikani xalqaro andozalarga o tkazishta
ʻ ʻ
kirishdi va shu maqsadda 1994-yilda "O zbekistonda xalqaro amaliyotda qabul qilingan
ʻ
hisob va statistika tizimiga o tish davlat fasturi" ishlab chiqildi va u bosqichma-bosqich
ʻ
amalga oshirilmoqda. Bu ishga O zbekiston Respublikasi Statistika davlat qo mitasi
ʻ ʻ
rahbarlik qiladi va 1991—2002-yillar bo yicha i.ch, daromadlarning hosil bo lishi,
ʻ ʻ
taqsimlanishi, ulardan foydalanish, shuningdek, kapital harajatlarning umumiy hisoblamalari
tuzildi. Milliy hisoblar tizimit.ni "Yevropa M.H-T.— 95" metodologiyasi asosida
O zbekiston Respublikasi ning bozor munosabatlarini o tish davri xususiyatlarini hisobga
ʻ ʻ
olgan hodda joriy etish bilan bog liq ishlar amalga oshirilmoqda
ʻ .
MHTning nazariy asoslari vujudga kelishi hamda rivojlanishi ko p yillik tarixga ega.
ʻ

Uning xalqaro miqyosda tan olingan birinchi standarti “MHT–1953” hisoblanadi. Ushbu
qo llanma 1968, 1993 va 2008-yillarda yangilanib, takomillashtirildi. “MHT-2008” xalqaroʻ
standarti 2009-yilda BMT Statistika komissiyasining 40-sessiyasida qabul qilinib, ushbu
qo llanmada bir qator muhim iqtisodiy jarayonlarning statistik ko rsatkichlarda ifodalash
ʻ ʻ
uslubiyati takomillashtirilgan. Bugungi kunda rivojlangan davlatlarning aksariyati milliy
hisoblar ko rsatkichlarini BMT va Xalqaro valyuta jamg armasi (XVJ)ning
ʻ ʻ
“MHT-2008” xalqaro standarti qoidalariga moslashtirmoqda. XVJ ma lumotlariga ko ra,
ʼ ʻ
unga a zo bo lgan 193 mamlakatdan bittasi “MHT–1968”, 56 tasi “MHT–1993”, 136 tasi
ʼ ʻ
“MHT–2008” xalqaro standarti qoidalari asosida milliy hisoblar ko rsatkichlarini
ʻ
shakllantirib kelmoqda. MDH davlatlarning esa 5 tasi “MHT–1993”, 6 tasi “MHT–2008”
xalqaro standarti qoidalari asosida milliy hisoblar ko rsatkichlarini yuritadi.
ʻ Milliy hisoblash
tizimi, bir davlatning iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi, turli tahlil, hisobot berish,
statistika to`plash va ma`lumotlarni ishlab chiqarish jarayonlarini o`z ichiga olgan tizimni
anglatadi. Milliy hisoblash tizimining paydo bo`lishi uch ta rivojlanish bosqichidan
o`tkaziladi:
1. Boshlang`ich bosqich: Bu bosqichda, devlet statistik qo`mitalarining o`z
vazifalari va maqsadlari tayinlanadi. Ma`lumotlar to`plami qayta ko`rib chiqilib, holda
tizimni ishlagan atrofidagi ma`lumotlar yig`ilgan. Quyidagi asosiy qo`llanmalar tuziladi:
Qonun hujjatlar, ma`lumot to`plamlari va metodologik qo`llanmalar.
2. Amaliyot bosqichi: Bu bosqichda, hisoblash tizimi amaliyotga o`tishi uchun
kerakli ma`lumotlar va ma`lumotlar tizimlari tuziladi. Moliyalashtirish, hisobotlar yaratish,
statistika to`plash va ma`lumotlar analizini o`rganishga oid xizmatlar olib boriladi. Barcha
ma`lumotlar va ma`lumotlar munosabatlarini amalga oshirish uchun xizmat ko`rsatish
sohasida xodimlar, texnik vositalar, dastur-tizimlar va tashkilotlar tashkil etiladi.
3. Rivojlanish bosqichi: Bu bosqichda, milliy hisoblash tizimi mustaqilligini
oshirishi, yangi paydo bo`lish va jarayonlarini qo`llab-quvvatlash uchun muhim ma`lumot va
ko`nikmalar ifodalangan. Tizimning ishiqiy tomonlarni muntazam tarzda o`zgartirish,
yangilanish va yuqori darajaga oshirish, ma`lumotlar to`plamlarini optimallashtirish uchun
yangi texnologiyalar va usullar ishlatiladi.
Shuningdek, milliy hisoblash tizimi rivojlanish bosqichida xalqaro hisoblash
standartlari va tajribalarni o`z ichiga oladi. Dastlab, berilgan ma`lumotlar transparensiyani
oshirish, axborotlarni ommaviyga ochish va dasturni integrativ kursatish uchun ishlatiladi.

Keyingi bosqichlarda yangiliklarni o`rnatish va o`zaro ta`sirning yanada yanada
kuchayishiga yo`l qo`yiladi. Shunday qilib, milliy hisoblash tizimi paydo bo`lishi va
rivojlanishi davlatning iqtisodiyotini tahlil qilish, ma`lumotlarni ishlab chiqarish va iqtisodiy
qarorlarni qabul qilishda muhim ahamiyatga ega bo`ladi. Milliy hisoblash tizimi butun
O`zbekistonda yirik qadam tashlagan ilmiy hamda texnologik jihatdan muhim proyekt
hisoblanadi. Milliy hisoblash tizimi sayohatchilik sohasida hammasini hisobga olgan holda,
omonatlar, boshqaruv va qabul qilish jarayonlariga hukm qilish imkoniyatini beradi. Ushbu
tizimning faoliyatining bosh muayyanlari tashabbuskorlikni kamaytiradi va operatsiyalar
transparensiyasini oshiradi. Hozirda, Milliy hisoblash tizimi O`zbekistonning
iqtisodiyotining rivojlanishini va inqirozini kuchaytirishga yo`l qo`ymoqda. Bu tizim,
respublikada muxim iqtisodiy omonatlar yaratish, soliq to`lovi tizimini standartlashtirish va
uning jarayonlarini avtomatlashtirishga imkoniyat beradi. Milliy hisoblash tizimi,
O`zbekistonning moliyaviy transparensiyasini oshirish va biznes muhitini sifatliroq qilishga
doir samarali chora-tadbirlar to`plamini amalga oshiradi.

3.Milliy hisoblash tizimidagi asosiy makroiqtisodiy ko rsatkichlarʻ
Milliy hisoblash tizimi, bir mamlakatning iqtisodiy holatini va uning rivojlanish
darajasini o lchashda foydalaniladigan ko rsatkichlarni ifodalaydi. Bu ko rsatkichlar
ʻ ʻ ʻ
iqtisodiyotning turli sohalarini, jumladan iste mol qilgan resurslar, ishlab chiqarish, narxlar,
ʼ
daromad, investitsiyalar, bozorlar, import va eksport, inflatsiya, ish haqi va boshqa muhim
iqtisodiy o lchovlarni o z ichiga oladi.
ʻ ʻ Quyidagi asosiy makroiqtisodiy ko rsatkichlar milliy ʻ
hisoblash tizimida amalga oshiriladi:
1. Ijtimoiy xarajatlar (Government Expenditures): Davlat tomonidan amalga
oshirilgan xarajatlar, masalan, ta lim, sog liqni saqlash, infrastruktura loyihalari, yangi
ʼ ʻ
investitsiyalar va hokazo.
2. Ijtimoiy daromadlar (Government Revenues): Davlat tomonidan olingan
daromadlar, masalan, vergi to lovlaridan, soliq haqiqatlaridan, aktsizlardan,
ʻ
kompaniyalardan olingan daromadlar va boshqa manbalardan kelib chiqadi.
3. Ijtimoiy defitsit (Government Deficit): Ijtimoiy xarajatlar va daromadlar
orasidagi farq. Agar xarajatlar daromadlardan ko p bo lsa, davlatning ijtimoiy defitsiti
ʻ ʻ
bo ladi.
ʻ
4. GDP (Gross Domestic Product): Bir mamlakatning to la iqtisodiy faoliyatining
ʻ
jami qiymatini ifodalaydi. Bu ko rsatkich barcha xizmat va tovarlar narxlarini o z ichiga
ʻ ʻ
oladi.
5. Inflatsiya: Narxlarning umumiy darajadagi oshishini ifodalaydi. Inflatsiya, har
yili xarajatlar to plami ko rsatkichining oldingi yilga nisbatan oshish ko rinishida ifodalaydi.
ʻ ʻ ʻ
6. Ish haqi (Wages): Ishchi to lovlarining miqdorini ifodalaydi. Bu ko rsatkich,
ʻ ʻ
mamlakatdagi ishlab chiqaruvchilar uchun ish haqini o lchashda foydalaniladi.
ʻ
7. Bozor qiymatlari (Market Prices): Tovarlar va xizmatlar uchun olingan narxlar.
8. Investitsiyalar (Investments): Korxonalar va shaxslar tomonidan amalga
oshirilgan yangi loyihalar, bino va vositalarni sotib olishga sarflangan mablag lardir.
ʻ
Bu asosiy makroiqtisodiy ko rsatkichlar milliy hisoblash tizimida odatda foydalaniladi
ʻ
va mamlakatning iqtisodiy holatini o lchashda yordam beradi.
ʻ

Milliy hisoblash tizimi, O`zbekistonning makroiqtisodiy ko`rsatkichlarini tahlil qilish
va boshqarish uchun muhim axborotlarni beradi. Bu tizimning asosiy makroiqtisodiy
ko`rsatkichlari quyidagilardan iborat bo`lishi mumkin:
Iqtisodiy Omonatlar (GDP): Bu ko`rsatkich mamlakatning barcha tovarlar va
xizmatlar omonatlari, investitsiyalar va eksport-import faoliyati kabi iqtisodiy jarayonlarni
o`z ichiga oladi. GDP mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasini o`ylashda muhim
ahamiyatga ega.
Inflatsiya: Bu ko`rsatkich mamlakatdagi umumiy narxlarning o`sishi darajasini
ifodalaydi. Milliy hisoblash tizimi, umumiy narxlarning o`zgarishini sezib olish va inflatsiya
darajasini belgilashga yordam beradi.
Ishsizlik darajasi: Bu ko`rsatkich mamlakatdagi ishsizlik darajasini ifodalaydi. Milliy
hisoblash tizimi, ish o`rniga tushish va ish bilan ta`minlanishni amalga oshirishga qaratilgan
chora-tadbirlarning samaradorligini baho berishga yordam beradi.
Soliq daromadi: Bu ko`rsatkich mamlakat tomonidan mobil qilingan soliq mikdorini
ifodalaydi. Soliq daromadi mamlakatning moliyaviy harajatlarni va soliq tizimining
samaradorligini hisobga oladi.
Import va eksport: Milliy hisoblash tizimi, mamlakatning eksport va import
miqdorlarini aniq hisoblashga yordam beradi. Bu ko`rsatkichlar mamlakatning tashqi
iqtisodiy aloqasini va tijorat munosabatlarni belgilashda muhim ahamiyatga ega.
Bu asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlar tizimning operatorlari va yuridik shaxslar
uchun ma`lumotlar ta`minlashda muhim bo`lganlaridir. Ushbu ma`lumotlar mamlakatning
iqtisodiy/qonuniy faoliyatini boshqarishda keng qo`llaniladi va rivojlanish yo`lidagi
o`zgarishlarni ko`rib chiqishga imkoniyat beradi. Milliy hisoblar tizimi (MHT) haqida
tushuncha. MHT ning maqsadlari. MHT ma`lumotlarining iste`molchilari. MHT bilan
buxgalteriya hisobi va xalq xo`jaligi balansi o`rtasidagi munosabatlar. MHT ning paydo
bo`lishi va taraqqiyot bosqichlari. MHT ning nazariy asoslari, kontseptsiyalari va
tushunchalari. Iqtisodiy ishlab chiqarish faktorlari kontseptsiyasi. Pirovard va oraliq
mahsulot, birlamchi daromad va transfert, oqim va zaxira hamda tovar va xizmatlar oqimi
bilan pul oqimi o`rtalaridagi farqlar. BMT va Evrostatning MHTlarining umumiy strukturasi,
o`xshashliklari va farqlari. 0`zbekiston Respublikasida milliy schyotlar tizimini joriy etish va
asosiy statistikani jahon standartlari asosida reformatsiya qilish borasida Davlat dasturi va
uni realizatsiya qilinishi.

Milliy hisoblar tizimida iqtisodiy agentlar va ularning klassifikatsiyasi (tasnifi).
MHTning asosiy ko`rsatkichlari
Iqtisodiy faoliyat va uning chegarasi. Iqtisodiy birliklar va iqtisodiy hudud. Milliy va
ichki iqtisodiyotning sektorlar va tarmoqlarga bo`linishi. Iqisodiyotni sektorial va tarmoqiy
analiz qilishning ahamiyati. Sektorlar va tarmoqlarni tashkil qilish kriteriya (mezon) lari.
Nomoliyaviy korporatsiyalar sektori. Moliyaviy korporatsiyalar sektori. Davlat muassasalari
sektori. Uy xo`jaligiga xizmat qiluvchi notijoriy tashkilotlar sektori. Uy xo`jaligi sektori.
Qolgan dunyo (barcha norezidentlik birliklar).
MHT da iqtisodiy harakatlar (operatsiyalar). Iqtisodiy harakatlarning klassifikatsiyasi
(tasnifi). harakatlarni qayd (registratsiya) qilish qoidalari (printsiplari). Mahsulot bilan
kilinadigan operatsiyalar. Moliyaviy instrumentlar (baho, soliq, subsidiyalar va boshqalar)
bilan qilinadigan operatsiyalar. MHTning asosiy ko`rsatkichlari: yalpi ichki mahsulot
(YaIM), yalpi milliy daromad (YaMD) va milliy ixtiyordagi yalpi daromad (MIYaD) va
boshqa ko`rsatkichlar. Asosiy operatsiyalar va MHT ning asosiy ko`rsatkichlari o`rtasidagi
bog`liqliklar. MHT schyotlari, ularni tuzishning umumiy qoidalari. MHT ning 1,2,3 -
tahririyatlarida schyotlarning chizgisi (sxemasi). Institutsional sektorlar, tarmoqlar va
iqtisodiy operatsiyalarning ba`zi turlari uchun schyotlar. Yaxlit iqtisodiyot uchun schyotlar.
Ishlab chiqarish schyoti va uning asosiy ko`rsatkichlari. Ishlab chiqarish haqida
tushuncha, uning chegarasi. Xarid va noxarid ishlab chiqarish. Ishlab chiqarish, sotuv, barter,
mehnatga naturada xaq to`lash, o`zaro etkazib berishlar, tayyor mahsulotlar zaxirasining
o`zgarishi, tugallanmagan ishlab chiqarish va boshqalarni hisoblash. Yalpi ishlab chiqarish,
oraliq iste`moli, asosiy kapital iste`moli va yalpi qo`shilgan va sof qo`shilgan qiymat hajmini
hisoblash. Ishlab chiqarish va oraliq iste`molini baholash qoidalari. MHT da baholar tizimi.
Iqtisodiyotning tovar ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish soha tarmoqlarida va hamda
sektor va kichik sektorlarida yalpi ishlab chiqarish, oraliq iste`moli, yalpi va sof qo`shilgan
qiymat hajmlarini hisoblash xususiyatlari. Mahsulotga solingan soliqlar va berilgan
subsidiyalar. Xufiyona va yashirin iqtisodiyot ko`lamini hisoblash. Yaxlit iqtisodiyot
buyicha yalpi qo`shilgan qiymat, yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy daromad, sof milliy
daromad hajmini hisoblash. Regional YalM, ekologik YalM hajmini hisoblash muammosi .
2023-yil uchun Davlat budjeti loyihasi va 2024–2025-yillar uchun budjet mo ljallari asosiyʻ
makroiqtisodiy ko rsatkichlar prognozi asosida ishlab chiqilgan.
ʻ Xususan, 2023-yilda yalpi

ichki mahsulotning 5,3 foiz o sishiʻ prognoz qilingan. Yalpi ichki mahsulotning ko zlangan ʻ
o sish sur atlari
ʻ ʼ sanoat da ishlab chiqarishni 5,1 foiz dan yuqori bo lishi, xizmatlar sohasida ʻ
6,7 foiz ga, qishloq xo jaligi
ʻ da 3,5 foiz ga o sishi hisobiga ta minlanishi prognoz qilinmoqda. ʻ ʼ
Inflyatsiya darajasining pasayish tendensiyasi davom etib, 2023-yilda 9,5 foiz atrofida
bo lishi prognoz qilinmoqda. Mazkur rivojlanish ko rsatkichlariga har bir sohada boshlangan
ʻ ʻ
tarkibiy islohotlarni sifatli davom ettirish orqali erishish maqsad qilingan.
4.O`zbekistonda milliy hisoblar tizimi holati va istiqbollari
O`zbekistonda milliy hisoblash tizimi, mamlakatning iqtisodiyotini boshqarish, soliq
to`lovlarini to`plash va moliyaviy transparensiyani ta`minlash maqsadida ishlab chiqilgan
kompyuterli texnologiyalar va axborot tizimlari jamlanmasidir.Bu tizim orqali hukumat,
xorijiy va o`zbek investorga moliyaviy hisobotlar taqdim etiladi, soliq to`lovlari to`plash va
hisobni audot tekshirish jarayonlarini avtomatlashtiradi. Ushbu tizim orqali mamlakatning
moliyaviy jarayonlari kuchayadi va biznes muhiti sifatliroq bo`ladi.Milliy hisoblash tizimi
O`zbekistonning "Milliy elektron valyuta" tizimi va Qonunij Hisob hisob rivojlangan
O`zbekiston Respublikasi jamiyatiga kelib chiqqan qiymat remitansiyasini ro`yhatdan
o`tqazish, boshlang`ich kapital nashrlarini olib tashlash sanasi, vakolatli aktsiyalar keltirish
sanasi, investitsiya bulimi uchun ko`chma o`lchamli tadbirlarni belgilash va boshqalar kabi
milliy-kontseptsiyalardan iborat. O`zbekistonda milliy hisoblar tizimi 2019-yilning dekabr
oyi bilan boshlanib, keyinchalik kengayib borayotgan elektron xizmatlar bilan yanada
rivojlandi. Bunda, mijozlar o`z hisob-kitoblari bilan internet orqali aloqada bo`lishlari,
to`lovlar, pul o`tkazmalari va boshqa moliyaviy operatsiyalarini amalga oshirishlari mumkin.
Milliy hisoblar tizimi xodimlari tomonidan kushimcha qo`llanmalar va yordam berish
xizmati ham taqdim etiladi. Bugungi kunda O`zbekistonda milliy hisoblar tizimi yana ham
rivojlanmokda va institutsiyalar orasida xoxlash uyg`unlashtirilmoqda. O`zbekistonda milliy
hisoblar tizimi hozirgi kunda yanada rivojlanayotgan va kengayib borayotgan bir sohaga ega.
Bu tizim orqali insonlar, tashkilotlar, xususan tadbirkorlar va sohalarga moliyaviy
operatsiyalarni amalga oshirishlari, hisob-kitoblarini boshqarishlari va moliyaviy
daromadlarini kuzatishlari mumkin. Milliy hisoblar tizimining istiqbollari esa quyidagicha
bo`lishi mumkin:
1. Yana kengayishi: O`zbekistonda milliy hisoblar tizimi eng yirik muammolardan

biriga javob berayotgan yunalishdir. Xususiy ma`noda internet orqali to`lovlar amalga
oshirish, hisob-kitoblarni avtomatlashtirish, xisobotlar va ko`rsatkichlarni real vaqtda olish
imkoniyatlarining yanada kengayishi kutilmoqda.
2. Xavfsizlik: Milliy hisoblar tizimi haqida ko`p yondashuvlar bo`lsa ham,
dasturlardagi xavfsizlikni ta`minlashning yanada kuchayishi kerak. Ma`lumki, insonlar va
tashkilotlar kuchli xavfsizlik tizimlari talab qiladi. Bu sababli, milliy hisoblar tizimi
xavfsizlik sohasiga katta e`tibor berishi va yangi xavfsizlik chiptalarni joriy qilishi kerak .
3. Innovatsiyalar: Xalqaro tajribaloqlarning o`z bilim va tajribalarini o`zbek milliy
hisoblar tizimining rivojlanishida foydali qilish imkoniyati yo`qdir. Innovatsion
texnologiyalar, yuqori darajadagi avtomatlashtirish tizimlari, ishlab chiquvchilar bilan
hamkorlik va yangicha xizmatlar yaratish, milliy hisoblar tizimini istiqbollarga olib keladi.
Milliy hisoblar tizimi holati va istiqbollari o`zbek tashkilotlarining moliyaviy
operatsiyalarini soddalashtirish, avtomatlashtirish va transparensiyani oshirish sohasida o`z
ahamiyatini ko`rsatayotgan e`tiborli yo`nalishdir. O`zbekistonda milliy hisoblar tizimining
yana ham rivojlanishini kuzatish, yangiliklarga ega bo`lish hamda foizli moliyaviy
munosabatlar yaratish davom etishi kutilmoqda. O `zbekiston Respublikasi Prezidentining
“2017 ― 2021-yillarda O `zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo
`nalishi bo `yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish
yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturi to `g `risida” 2019-yil 17-yanvardagi PF-5635-
son Farmonini ijro etish yuzasidan, shuningdek, O `zbekiston Respublikasida milliy hisoblar
zamonaviy tizimining xalqaro standartlarini joriy etish maqsadida Vazirlar Mahkamasi
qaror 1
qiladi:
1. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “O`zbekiston Respublikasi Davlat
statistika qo`mitasi faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida” 2017-yil 31-
iyuldagi PQ-3165-son qaroriga muvofiq “ Milliy hisoblar tizimi ― 2008” qo
`llanmasi asosida makroiqtisodiy hisob-kitoblar metodologiyasini
takomillashtirish bo `yicha izchil ishlar olib borilayotganligi ;
2. O`zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo`mitasi, Moliya vazirligi,
Iqtisodiyot va sanoat vazirligi, Markaziy bankning makroiqtisodiy ko`rsatkichlar
qamrovining to`liqligini ta`minlash va yalpi ichki mahsulotni yakuniy iste`mol usulida
hisoblash metodologiyasini takomillashtirishni nazarda tutuvchi milliy hisoblar zamonaviy
1
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 19.08.2019 yildagi 691-son

tizimini 2020-yil 1-yanvardan boshlab bosqichma-bosqich joriy etish to`g`risidagi
takliflariga rozilik berilsin.
3. O `zbekiston Respublikasida iqtisodiy statistikani yanada takomillashtirish va
milliy hisoblar zamonaviy tizimini joriy etish bo `yicha amaliy chora-tadbirlar kompleksi
(keyingi o `rinlarda Amaliy chora-tadbirlar kompleksi deb ataladi) ilovaga muvofiq
tasdiqlansin.
4. O `zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo `mitasi va Moliya vazirligi:
iqtisodiy statistikani, jumladan, milliy hisoblar statistikasini tuzish uchun axborot
resurslarini shakllantirish masalalarida manfaatdor vazirliklar va idoralarning o `zaro
hamkorligini;
xalqaro tashkilotlarni faol jalb etish orqali respublikada makroiqtisodiy statistikani
yanada takomillashtirish masalalarida xalqaro hamkorlikni kengaytirishni ta`minlasinlar.
5. Amaliy chora-tadbirlar kompleksida nazarda tutilgan tadbirlarni o `z vaqtida va
sifatli amalga oshirish yuzasidan vazirliklar va idoralarning rahbarlari zimmasiga shaxsiy
javobgarlik yuklansin.
6. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O`zbekiston Respublikasi Bosh
vazirining o `rinbosari ― moliya vaziri J.A. Qo `chqorov va O`zbekiston Respublikasi
Davlat statistika qo `mitasi raisi B.A. Begalov zimmasiga yuklansin.
Davlatning makroiqtisodiy siyosati.Fiskal siyosati(byudjet-soliq siyosati) —
iqtisodiyotni barqarorlashtirish maqsadida yalpi xarajatlar va soliq stavkalarini o zgartirishʻ
orqali amalga oshiriladigan siyosat. Hukumat inqiroz sharoitida mamlakat yalpi xarajatlarni
oshirish va soliq stavkalarini pasaytirish orqali stimullovchi iqtisodiy siyosat, o sish fazasida
ʻ
esa yalpi xarajatlarni kamaytirish va soliq stavkalarini oshirish orqali cheklovchi iqtisodiy
siyosatdan foydalanishi mumkin. Fiskal siyosat qo llanilish usullariga ko ra ikkiga, diskret
ʻ ʻ
va avtomatik siyosatlarga bo linadi. Diskret siyosat aniq yo naltirilgan siyosat bo lib, o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
ichiga davlat xarajatlarini, soliqlar va byudjet qoldig idagi o zgarishlarni oladi. Diskret
ʻ ʻ
siyosat samarali bo lsa-da, uni amalga oshirish uchun avvalo
ʻ qonun chiqaruvchi hokimiyat
roziligi kerak. Bunday qarorlar tezda ko rib chiqilmasligi sababli, kechikkan holda amalga
ʻ
oshirilgan o zgarishlar kutilganidek samarali bo lmasligi mumkin. Avtomatik fiskal siyosat
ʻ ʻ
deganda esa davlat aralashuvisiz ham byudjet parametrlari va soliq stavkasining o zgarishi
ʻ
tushuniladi.
Masalan, davlat iqtisodiyotda har bir ishsiz uchun nafaqa beradi. Agar inqiroz yuzaga

kelsa, ishsizlar ko payadi, ularga sarflanuvchi byudjet xarajatlari ham ko payadi. Yokiʻ ʻ
iqtisodiyotda bum sodir bo lsa, iqtisodiy agentlar daromadi
ʻ oshadi va ular avtomatik tarzda
ko proq soliq to lay boshlashadi (ayniqsa, mamlakatda progressiv soliq stavkasi amal qilsa).
ʻ ʻ
Fiskal siyosat kamchiliklarga ham ega.Davlat tomonidan amalga oshirilgan byudjet-soliq
siyosati ko pincha
ʻ byudjet defitsiti paydo bo lishiga sabab bo ladi. Pul mablag larini ʻ ʻ ʻ
keragidan ortiq bo lishi ham davlat uchun ziyondir. Fiskal siyosatning asosiy muammosi
ʻ
sifatida Crowding out samarasi hisoblanadi. Chunki, davlat o z xarajatlarini oshirganida,
ʻ
moliya bozoridagi foiz stavkasi ham oshadi va mamlakatga investitsiyalar hajmi pasayadi.
Monetar siyosat (pul-kredit siyosati) — Markaziy bank yordamida, pul taklifini
o zgartirish orqali amalga oshiriladigan barqarorlashtiruvchi davlat siyosati
ʻ [189]
. Monetar
siyosatning bank tizimiga ta sir qilish muddati fiskal siyosatdan tezroq hisoblanadi. Monetar
ʼ
siyosatda foydalaniladigan asosiy instrumentlar:
1. Majburiy rezerv normasining o zgarishi. Rezerv normalarining pasayishi kredit
ʻ
berishni stimullaydi va aksincha.
2Foiz stavkalariga ta sir orqali. Masalan, AQShdagi
ʼ Federal Funds Rate va
O zbekistondagi
ʻ asosiy stavka.
3. Ochiq bozordagi operatsiyalar va repurchase agreement (REPO) shartnomalari .
Ochiq bozordagi shartnomalar deganda davlat tomonidan qimmatli qog ozlar bozorida
ʻ
amalga oshirilgan oldi-sotdi shartnomalari tushuniladi. REPO — qimmatli qog ozlar yoki
ʻ
boshqa aktivlar kafolati ostida Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga ajratiladigan
kapital. Stimullovchi pul-kredit siyosati orqali pul massasini oshishi nafaqat aholiga, balki
tijorat banklariga ham foydali hisoblanadi. Chunki pul massasi oshgan sharoitda banklar
ko proq kredit berishi mumkin. Lekin, monetar siyosat nafaqat Markaziy bankka, balki
ʻ
tijorat banklari va uy xo jaliklariga bog liq bo lganligi sababli, natija kutilganidan uzoq
ʻ ʻ ʻ
muddatda paydo bo lishi mumkin.
ʻ Makroiqtisodiy siyosatning yana bir muhim vazifasi bu
iqtisodiy o sishga erishish hisoblanadi. Nazariy darajada
ʻ daromadlar tengsizligi , davlatlar
orasidagi iqtisodiy o sish sur`atlaridagi farq va
ʻ barqaror rivojlanish bilan iqtisodiy o sish ʻ
nazariyasi shug ullanadi. Bu masalalarni o rganuvchi birinchi tadqiqotlar XVIII asrda, asosiy
ʻ ʻ
g oyasi
ʻ tug ilish ko rsatkichini ʻ ʻ pasaytirishga qaratilgan maltuschilik ta limotida aks ʼ
ettirilgan. Thomas Robert Malthus o zining „Nufus qonuni to g risida tajriba“ asarida aholi
ʻ ʻ ʻ
soni juda tez ko payib boradi, oziq-ovqat mahsulotlarining o sishi esa, ancha orqada qolib
ʻ ʻ
ketadi, degan fikrlarni keltirgan. Lekin, Malthus g oyasi matematik jihatdan aniq
ʻ

tasdiqlanmaganligi, texnologik progress va inson xulq-atvorini hisobga olmasligi, empirik
ma lumotlardan keskin farq qilganligi tufayli, ko plab olimlar tomonidan tanqid qilingan.ʼ ʻ
1930-yillarda Big push modeliga asoslangan keynschilik g oyalari avj oldi. Bu g oyaning
ʻ ʻ
maqsadi davlat investitsiyalari orqali Industrial o sishni
ʻ ta minlash edi. 1950-yillar oxirlariga ʼ
kelib, iqtisodiyotda „Solow modeli“ singari neoklassik modellar aktuallashib bordi.
Neoklassik modellar faqatgina iqtisodiy muvozanatga erishish va uni ta ʼ minlash
masalalarinigina o ʻ rganar edi . 1980- yillar so ʻ nggida tuzilgan modellar iqtisodiy o ʻ sish sababi
sifatida tashqi samaralarni ko ʻ rsatgan . Ammo , bu modellardagi g ʻ oyalar amalda o ʻ z
tasdig ʻ ini topmadi . 1990- yillar boshlarida esa , tadqiqot va texnologik ishlanmalar sektorida
yuzaga keluvchi monopol foyda hisobiga iqtisodiy o ʻ sishni ta ʼ minovchi nazariya ishlab
chiqildi . XXI asrda yangi klassik maktab va yangi institutsionalizm maktabi iqtisodiy
o ʻ sishga bog ʻ liq turli modellarni ishlab chiqishdi ; yagona o ʻ sish nazariyasiga asoslangan
model vujudga keldi . O`zbekistonda milliy hisoblar tizimini rivojlantirish maqsadida bir
nechta muhim chora tadbirlar amalga oshirilgan. Bu tadbirlar quyidagilarni o`z ichiga oladi:
1.Elektron hisob-kitob tizimining rivojlantirilishi: Milliy hisoblar tizimi uchun
elektron hisob-kitob tizimlarining rivojlanishi va kengaytirilishi ustidan katta ishlar olib
borilgan. Bu tizimlar orqali mijozlar o`zining hisob-kitoblarini onlayn ravishda
boshqarishlari, to`lovlarini amalga oshirishlari va moliyaviy operatsiyalarni
avtomatlashtirishlari mumkin bo`lgan.
2.Milliy hisoblar tizimini targ`ib qilish qonunlarining qabul qilinishi: O`zbekistonda
milliy hisoblar tizimini rivojlantirish uchun huquqiy modellashish lozim bo`lib, bu maqsadga
yo`naltirilgan qonun qabul qilingan. Huquqiy modellashish jarayonida milliy hisoblar tizimi
uchun kerakli tartibotlar, huquqiy himoya tizimi va xavfsizlikni ta`minlashning asosiy
muhimatlari belgilanadi.
3.Mijozlarga onlayn xizmatlar ko`rsatish: Milliy hisoblar tizimini rivojlantirishda,
mijozlarga onlayn xizmatlar ko`rsatishga katta e`tibor qaratilmoqda. Bu tadbir bilan mijozlar
hisob-kitoblarini onlayn ravishda boshqarish, to`lovlarini amalga oshirish va moliyaviy
operatsiyalarni tezkor va soddalashtirilgan tarzda amalga oshirishlari imkoniyati berilmoqda
4.Transparensiya va hisoborni oshirish: Rivojlanayotgan milliy hisoblar tizimi orqali
transparensiya darajasini oshirish ham muhim maqsaddir. Tashkilotlar va sohalarning
poytaxt hisob-kitoblari, moliyaviy hisobotlar va ko`rsatkichlari ko`rsatish orqali moliyaviy
ishlar transparent holatda olib borilishi kutilmoqda.

5.Xalqaro tajribalar va hamkorliklar: O`zbekistonda milliy hisoblar tizimini
rivojlantirishda xalqaro tajribalar, xususiy bilim va texnologiyalar ishlatilmoqda.
Toshkentdagi Mohir AI kompaniyasi o`zbek milliy hisoblar tizimini rivojlantirish uchun
texnologiyalar va murabbiylar bilan hamkorlik qilmoqda.
Bu va boshqa chora-tadbirlar milliy hisoblar tizimini rivojlantirish va uning istiqbollari
ustida ishlashda katta ahamiyatga ega bo`lib, moliyaviy operatsiyalar jarayonini
soddalashtirish va hisob-kitob jarayonlarini avtomatlashtirishga qaratilgan maqsad va yo`l
haritasining muhim qismidir. O`zbekistonda milliy hisoblar tizimini rivojlantirish uchun
kelgan muhim qonun va qarorlar quyidagilardir:
1."O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan Milliy hisoblar
tizimini rivojlantirish to`g`risida"gi qonun (2022 yil).
Bu qonun milliy hisoblar tizimini rivojlantirish, masofaviy adliya tizimini asosiy
qoidalarini shakllantirish va boshqarish, hisob-kitoblarni yuritish, elektron tijoratning
sohalari yoki xizmatlarida hisob-kitob amalga oshirish va boshqarish asoslari, hisob-kitob
muvaffaqiyatini yaxshilash yo`llarini belgilash va boshqarish organlari tomonidan hisobga
olingan to`lovlar hisobotining boshqa masalalarini tartibga solish to`g`risida qoidalarini
tasdiqlashni belgilaydi.
2."O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlangan Qo`shimcha moliya
turlarini hisobga oladigan qonun (2022 yil).
Bu qonun mazkur qo`shimcha moliya turlarini hisobga olish va hisob-kitobga solish
jarayonini tartibga solish, hisob-kitob asoslarini belgilash, to`lovlar tartibini aniqlash va
hisob-kitob shartnomalarini ishga solish bo`yicha qoidalar tarqatib beradi
3.O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlangan "Elektron tijorat va
xizmatlar sohasida hisob-kitob amalga oshirish masalalari to`g`risida"gi qonun (2023 yil).
Bu qonun tijorat va xizmatlarni hisobga olish va hisob-kitobga solish jarayonini,
to`lovlarni amalga oshirish tizimini, joriy tizimdagi ustama ish tartibini, hisob-kitob amalga
oshirish uchun zarur axborotlar bazasini va elektron tijoratni amalga oshirishda hisob-kitob
aspektlarini belgilashni tartibga soladi. Ushbu qonunlar va qarorlar milliy hisoblar tizimini
rivojlantirishda jarayonni yaxshilash, ta`minlash va modernizatsiyalash asosidir

Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo`lsak milliy hisoblash tizimida foydalaniladigan asosiy
makroiqtisodiy ko rsatkichlar quyidagilardir:ʻ
GDP (Gross Domestic Product): Bir mamlakatning to la iqtisodiy faoliyatining jami
ʻ
qiymatini ifodalaydi. Bu ko rsatkich, mamlakatning iqtisodiy kuchi va rivojlanish darajasini
ʻ
o lchashda asosiy o lchovdir.
ʻ ʻ
Inflatsiya: Narxlarning umumiy darajadagi oshishini ifodalaydi. Inflatsiya,
mamlakatdagi narxlarning o z vaqti ichida o sishiga olib keladigan moliyaviy tarqalish va
ʻ ʻ
uning ta sirini ko rsatadi.
ʼ ʻ
Ish haqi (Wages): Ishchi to lovlarining miqdorini ifodalaydi. Bu ko rsatkich,
ʻ ʻ
mamlakatdagi ishlab chiqaruvchilar uchun ish haqini o lchashda foydalaniladi va ishlab
ʻ
chiqaruvchilar uchun maishiy muhimiyatga ega bo ladi.
ʻ
Ijtimoiy defitsit (Government Deficit): Ijtimoiy xarajatlar va daromadlar orasidagi
farqni ifodalaydi. Agar xarajatlar daromadlardan ko p bo lsa, davlatning ijtimoiy defitsiti
ʻ ʻ
bo ladi. Bu ko rsatkich, davlat moliyaviy siyosatining va moliyaviy ustahamligining bir
ʻ ʻ
belg asidir.
ʻ
Bozor qiymatlari (Market Prices): Tovarlar va xizmatlar uchun olingan narxlar. Bozor
qiymatlari, tijorat faoliyatini o lchashda, narxlarning o zgarishlarini va tashkiliy
ʻ ʻ
o zgarishlarni ko rsatadi.
ʻ ʻ
Investitsiyalar (Investments): Korxonalar va shaxslar tomonidan amalga oshirilgan
yangi loyihalar, bino va vositalarni sotib olishga sarflangan mablag lardir. Bu ko rsatkich,
ʻ ʻ

mamlakatdagi investitsiya faoliyatini va uning sifatini o lchashda muhim rol o ynaydi.ʻ ʻ
Bu asosiy makroiqtisodiy ko rsatkichlar milliy hisoblash tizimida foydalaniladi va
ʻ
mamlakatning iqtisodiy holatini tushuntirishda muhimdir. Ularning to g ri va tafsilotli
ʻ ʻ
hisoblanishi, iqtisodiyot sohasidagi tendentsiyalarni aniqlashda va iqtisodiy siyosatning
shakllanishida yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati
1. 1.Makroiqtisodiyot: O `quv qo `llanma / N.M. Mahmudov,
2. A.B. Shakarov, X.A. Uiashev, J.A.Shakarov•. T: 2021 - 316 b.
3. Shodmonov Sh.Sh., G`ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik; O`zbekiston
Respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi. – T.: IQTISOD-MOLIYA, 2010.
4. Z.T. Gaibnazarova, Sh.A. Isam uxam etov. Iqtisodiyot nazariyasi. (Darslik) - Т .:
« Инновацион ривожланиш наш риётматбаа уйи », 2020. 526 Ь
5. Sh. Shodmonov. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: «______________»
nashriyoti, 2020. 788 bet.
6. 4.Shodmonov Sh.Sh., G`ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik;
O`zbekiston Respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi. – T.: IQTISOD-MOLIYA,
2010
Internet saytlari
www.kun.uz – yangiliklar veb-sayti.
www.ziyonet.uz - axborot ta`lim tarmog`i.
www.wikipedia.org - global internet tarmog`i ensiklopediyasi

Sotib olish