Milliy iqtisodiyot, uning tarkibiy tuzilishi va makroiqtisodiy ko’rsatkichlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	110.5KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	24 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

156 Sotish

Milliy iqtisodiyot, uning tarkibiy tuzilishi va makroiqtisodiy ko’rsatkichlari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPULIKASI OLIY FAN VA
INAVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT TO’QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT INSTITUTI
KURS ISHI
IQTISODIYOT NAZARIYASI
MAVZU: MILLIY IQTISODIYOT, UNING TARKIBIY TUZILISHI
VA MAKROIQTISODIY KO’RSATKICHLARI

14v-23 GURUH TALABASI ESHONQULOVA DILBAR
KAFEDRA MUDIRI:Dr M.A. MANSUROV_______________
ASSISTENT: N. XOLMEDOVA ________________________
TOSHKENT 2023

Reja:
I-BOB MILLIY IQTISODIYOT, UNING TARKIBI
1.1Milliy iqtisodiyotning mazmun mohiyati
1.2 Miliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzulmalari
II-BOB MAKROIQTISODIY KO’RSATKICHLAR VA YAIMni
HISOBLASH USULLARI
2.1 Iqtisodiyotimizni rivojlantirishda makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning
tutgan o’rni;
2.2 Rivojlangan mamlakatlarning milliy iqtisodiyoti
Xulosa va takliﬂar.
Foydalanilgan adabiyotlar.

KirishKurs ishining dolzarbligi. Mustaqillik yillarida O’zbеkiston
iqtisodiyotda tarkibiy islohotlarni muntazam chuqurlashtirdi. Natijada
asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning barqaror o’sishi kuzatildi va
mamlakat tashqi bozordagi mavqеini mustahkamladi. Bu kabi tadbirlar milliy
iqtisodiyotning rivojlanishinni talab etadi. Ammo fan sig’imi yuqori
bo’lgan sohalar va milliy ishlab chiqaruvchilarning ichki va tashqi
bozordagi raqobatbardoshligini oshirish sanoatning qayta ishlashning
tеxnik va tеxnologik rivojlanishi bilan bеvosita bog’liqdir. Bunda
innovatsiya va innovatsion tеxnologiyalarni rivojlantirish muhim
ahamiyatga ega. O’zR Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidеk,
“Bugungi kunda ko‘plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida yetakchi o‘rin
tutadigan mamlakatlar tajribasi shuni so‘zsiz isbotlab bermoqdaki,
rivojlanishga erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda
iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o‘zgartirish va diversiﬁkatsiya
qilishni chuqurlashtirish, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi
korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal rivojlanishini ta’minlash,
faoliyat ko‘rsatayotgan quvvatlarni modernizatsiya qilish va texnik
yangilash jarayonlarini tezlashtirish hisobidan amalga oshirilishi mumkin.
Milliy iqtisodiyotni rivojlantirish bo’yicha jahon tajribasini jumladan
Amerika, Rossiya, Yaponiyaning tajribasini o’rganish muhim bo’lib, bu
mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
Kurs ishi maqsadi. O’zbekiston Respublikasining milliy iqtisodiyotini
boshqa rivojangan mamlakatlar miqyosida tahlil qilish.
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
Milliy iqtisodiyotning mazmun mohiyatini tushuntirish.
Milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzulmalarini ahamiyatini ko’rsatib
berish.
Makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni izohlab berish.

Rivojlangan mamlakatlarning milliy iqtisodiyoti haqida ﬁkr yuritish.Kurs ishining obyekti. Respubikamizning miliy iqtisodiyoti, makroiqtisodiy
ko’rsatkichlarning bevosita bir- biriga bog’liqigi.
Kurs ishining predmeti. O’zbekiston Respublikasining rivojanishiga ta’sir
o’tkazadigan barcha omillar yig’indisi hamda bu omillar ta’sirida millliy
iqtisodiyotimizning shakillanishi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, beshta reja, xulosa va
takliﬂar va foydalanilgan adabiyotar ro’yxatidan iborat.

I-BOB MILLIY IQTISODIYOT, UNING TARKIBI
1.1Milliy iqtisodiyotning mazmun mohiyati
Milliy iqtisodiyot- bu ma’lum bir davlat hududida tarixan tashkil topgan,
bir-biri bilan maqsadi va mehnat taqsimoti bog’liq bo’lgan tarmoqlar yig’indisidir.
Yagona tizim sifatida milliy iqtisodiyot o’ziga xos bo’lgan munosabatlari,
boshqaruv tizimi, umumiqtisodiy infrastrukturasi va mustaqil qonunchiligiga ega
bo’lgan mustaqil davlatchilikni taqozo qiladi.
Iqtisodiyot keng ma’noda - bu bir tomondan, o’ziga xos qonunlar asosida
rivojlanadigan ishlab chiqarish va noishlab chiqarish tarmoqlarini birlashtirgan
xo’jalik bo’lib, ikkinchi tomondan iqtisodiyot, yuqori mehnat unumdorligiga
erishish, aholini turmush darajasini yaxshilash va cheklangan resurslardan unumli
foydalanish maqsadida iqtisodiy qonunlarni o’rganish bilan shug’ullanadigan eng
qadimiy fanlardan biridir.
Milliy iqtisodiyot fani esa - iqtisodiyotni shakllanish va rivojlanish
muammolarini yangi sharoitda, mustaqillik sharoitida o’rganiladigan iqtisodiy
fanlar tizimidagi yosh fandir.
Milliy iqtisodiyot iqtisodiyotni ham milliy (nomos), ham iqtisodiy (oikos)
qismlarini birlashtiradi.
«Milliy» so’zi lotincha so’zdan olingan bo’lib «natio»- xalq so’zini
anglatadi. «Iqtisodiyot» esa grekcha so’zdan olingan bo’lib, «oikonomike»- uy
xo’jaligini boshqarish san’ati ma’nosini anglatadi.
Iqtisodiyotni 3 xil tushunchasi bor:
Ishlab chiqarish munosabatlarini yig’indisi;
Rayon xo’jaligi, mamlakat yoki mamlakatlar xo’jaligi yoki dunyo xo’jaligi;
Iqtisodiy munosabatlarni tarmoqlararo yoki funktsional aspektlarini
(tomonlarini) o’rganadigan fan tarmog’i.
Milliy iqtisodiyot- bu tarmoqlar xususiyatini birlashtirgan,
mujassamlashtirgan kompleksdir.
Milliy iqtisodiyot- bu mamlakat xo’jaligini, uning tarkibini, uning ayrim
elementlarini o’zaro bog’liqligidir.

Iqtisodiyot, Milliy,- deb atalsa ham, u ma’lum bir millat manfaatini
ifodalamaydi, balki umummilliy manfaatlarga xizmat qiladi.
Iqtisodiyot inson faoliyatining asosiy jihati, jamiyat hayotining
poydevoridir. Shu boisdan«avval iqtisod, keyin siyosat» deydilar. Inson tirik jon
bo’lgani uchun birinchi navbatda uning moddiy talab ehtiyoji qondirilishi kerak,
chunki unga faqat iqtisodiy faoliyat orqali erishiladi. Kishilar hamisha iqtisodiyot
bilan mashg’ul bo’ladilar, chunki shu yo’l bilan o’z risq-nasibasini
yaratadilar.Iqtisodiy faoliyat-u yoki bu mamlakat, butun insoniyat alohida
individlari, guruhlari, ijtimoiy qatlamlarning faoliyatidir.
Iqtisodiy faoliyat – bu moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratish, xizmatlar
ko’rsatish, iste’mol qilish bilan bog’liq bo’lgan hatti-harakatlardir. Bunday
holatning mavjudligi tufayli, iqtisodiy faoliyat birinchidan, u yoki bu extiyojlarni
qondirishning ustuvor ahamiyatga egaligi, ikkinchidan, maqsadning dolzarbligi va
uchinchidan, boshqa muqobil maqsadlarga qaraganda unga erishish uchun
to’lanadigan haqning narxini tanlash bilan bog’liq muammoni hal etadi. Bu uch
holat iqtisodiy faoliyatning mazmunini ifodalaydi. Iqtisodiy faoliyatni o’rganishda
milliy chegaralarini tanlab olish hozirgi zamon texnikasini, siyosatini rivojlanishini
hamda umummilliy ko’rsatkichlarini tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Har bir davlat ma’lum bir sohani yoki umuman iqtisodiy faoliyatni muvaffaqiyatli
rivojlantirishni u yoki bu sharoitlarini yaratadi. Bu o’z navbatida mamlakatning
jahon iqtisodiyotida ma’lum o’rin egallashida katta ahamiyat kasb etadi.
Milliy iqtisodiyot boshqa iqtisodiy fanlar bilan chambarchasbog’liqdir.
Milliy iqtisodiyot iqtisodiy fanlarning tarkibiy qismi sifatida umumiy qonunlar
asosida rivojlanadi. U avvalo iqtisodiyot nazariyasi bilan bog’liq. Ma’lumki
iqtisodiyot nazariyasi fani insonning, jamiyatning iqtisodiy faoliyati ya’ni moddiy
va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqarish hamda xizmat ko’rsatish jarayonlarini,
shu bilan birga iqtisodiy qonunlar, kategoriyalar hamda ularni amal qilish
mexanizmini o’rganadi. U kishilik jamiyati paydo bo’lgandan buyon rivojlanib
takomillashib kelayapti.
O’zbekistonda o’tish davrining o’zidayoq iqtisodiy barqarorlikni

ta’minlabgina qolmay, mamlakatni iqtisodiy o’sish sari olib chiqdi, kelgusida uni
yanada jadalroq rivojlanishi uchun mustahkam zamin yaratdi. Natijada jahon
iqtisodiy adabiyotida xaqli ravishda taraqqiyotning
«Qzbekiston modeli», «Qzbekiston fenomeni» degan tushunchalar paydo
bqldi.
O’zbekiston respublikasi xalq xo’jaligi yaqin o’tmishda umumittifoq xalq
xalq xo’jaligi majmuining tashkiliy qismiga kirar edi. Shu bilan birga Sobiq
ittifoqdagi mehnat taqsimotiga asosan xom ashyoni etkazib beruvchi mavqeini
egallardi. Bunday sharoit xalq xo’jaligini “milliy iqtisodiyot” tushunchasi bilan
taqqoslash mumkin emas edi. Endilikda O’zbekistonda siyosiy va davlat
mustaqilligi kamol topishi iºtisodiy rivojlanishning qz yqlini tanlash imkoniyati
yaratilishi bilan respublikada hozirgi zamon milliy iqtisodiyoti shakllana
boshlandi.
Milliy iqtisodiyotni boshqaruv tizimi va uning vazifalari O’zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasiga binoan davlat boshqaruv organlari
quyidagicha:
O’zbekiston fuqarolarining umumiy saylov yo’li bilan tayinlanadigan
Prezident.
Umumxalq saylovi yo’li bilan saylanadigan – Oliy majlis deputatlari,Oliy
Majlisi sessiyasi, shu oraliqda Oliy Majlis Prezidiumi, tegishli hay’at va
qo’mitalari
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi – uning raisi Prezident
hisoblanadi.
Bulardan tashqari huquqiy organlar mavjud bo’lib, bular qatoriga
O’zbekiston Konstitutsion nazorat qo’mitasi, Konstitutsion sudi, O’zbekiston
Respublikasi Oliy sudi, O’zbekiston Rspublikasi Prokuraturasi, Davlat Arbitraji
kiradi. Bevosita iqtisodiy boshqaruvga oid davlat mahkamalari mavjud bo’lib, ular
boshqaruv oliy organlarining uchalasida ham mavjud. Prezident devonida iqtisodiy
masalalar bo’yicha Davlat maslahatchisi mavjud. Ushbu shaxs davlatning iqtisodiy
strategiyasini ishlab chiqishda iqtisodiy qo’mita va bo’limlarni ham nazorat qiladi.

Oliy Majlis va uning Prezidiumi tarkibida ham iqtisodiyotga oid qonunlarni
ishlab chiqadigan, shunga oid masalalarni Oliy Majlis sessiyalari kun tartibiga
kiritadigan bir necha qo’mitalar mavjud.
Bevosita iqtisodiyotni boshqaradigan, davlat iqtisodiy siyosatini hayotga
tadbiq etadigan boshqaruv bo’g’inlarining asosiylari quyidagilar hisoblanadi.Bosh
vazir, Iqtisodiy va ijtimoiy masalalar bo’yicha bosh vazir o’rinbosari, Moliya
vazirligi, Iqtisodiyot vazirligi, Davlat statistika qo’mitasi, O’zbekiston Markaziy
va Milliy banklari, Xalq jamg’arma banki, Davlat boj, soliq va xususiylashtirish
qo’mitalari, barcha vazirliklarning iqtisodiy boshqarmalari va hokimliklar
Milliy iqtisodiyotning boshqaruv vazifalari umumiy tarzda
quyidagicha belgilangan:
Bozor iqtisodiyotining xuquqiy asoslarini va ijtimoiy muhitni yaratib berish.
Mulk daxlsizligini ta’minlash.
Raqobat halolligini saqlash va uni himoya qilish. Daromad va milliy
boyliklarni taqsimlash va qayta taqsimlash.
Milliy mahsulot tarkibini yaxshilash maqsadida resurslar taqsimotini tartibga
solish, ustuvor yo’nalishlarni belgilash.
Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ish bilan ta’minlash, inﬂyatsiya jarayonlarini
nazorat qilish, iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish, ijtimoiy ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish;
Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida o’tish davrining xususiyatlarini
hisobga olgan holda tegishli chora-tadbirlar, xususan aholining ma’lum bir
tabaqalarini ijtimoiy himoyalashni ta’minlash.
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish bosqichlarining uzviyligini ta’minlash.
Respublika aholisining tarkibiy o’sish sur’atlari va boshqa xususiyatlarini
hisobga olgan holda yangi ish joylarini tashkil etish, aholini ish bilan ta’minlash,
mehnat birjalari va mehnat bozorlarini tashkil etish. Kichik va xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirish.

Iste’mol bozorining himoyasini tashkil etish.
Milliy pul birligi kursining qat’iyligini ta’minlash va hokazolar.
Bozor iqtisodiyotiga og’ishmay borishni ta’minlash uchun birinchi navbatda
ana shu qayd etilgan ishlarni amalga oshirish lozim bo’ladi. Shu bilan birga
mahalliy xususiyatlarni hisobga olish, oldingi markazlashgan davlat boshqaruv
tizimining ham maqsadga muvoﬁq jihatlarini saqlab qolish kerak.
O’zbekiston Respublikasi ma’muriy jixatdan o’n ikkita viloyat va
Qoraqolpog’iston Respublikasini o’z ichiga oladi. Ma’lumki, viloyatlar yana
tumanlarga bo’linadi. Ushbu mintaqalarning boshqaruv organlari va ularning
xuquqiy, mulk chegaralariga o’zgartirishlar kiritildi. Mahalliy ahamiyatga molik
bo’lgan qonunlar va farmonlar qabul qilish xalq tomonidan saylangan tuman,
viloyat deputatlari, ularning kengashlari zimmasiga yuklatilgan. Mahalliy darajada
Oliy boshqaruv va ijrochi organ – viloyat va tuman hokimiyat organlari tuzilgan.
Hokimlar respublika Prezidentining joylardagi vakili bo’lib, ular Prezident
tomonidan tavsiya etiladi va mahalliy deputatlar kengashida tasdiqlanadi. Shu
bilan birga ular mahalliy kengash raislari etib saylanadi.12Mahalliy
hokimiyatning mulk huquqlari asosiy qonunda qat’iy belgilanib, ularning
shakllanish manbalari ham aniq ko’rsatilgan. Munitsipial mulk deb atalmish ushbu
mulk mahalliy sanoat, tijorat va boshqalar hisobiga tashkil etiladi va ular to’liq
mahalliy hokimiyatlar tasarruﬁda bo’ladi. Mahalliy hokimiyatlarning
iqtisodiyotning boshqaruv bo’g’inlari yuqorida sanab o’tilgan respublika
organlarining bo’limlari hisoblanadi.

1.2 Miliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzulmalari
Iqtisodiyot murakkab va ko’p qirrali xususiyatga ega. U har biri aniq
funktsiyani bajaradigan va shuning bilan birga boshqa bo’g’inlar xarakatini
ta’minlaydigan keng tarmoqli turli xil bo’limlar tizimidan iborat. Shuning uchun
iqtisodiyotning tarkibi doimo rivojlanishda va takomillashtirishda bo’ladigan
murakkab organizmdir.
Iqtisodiyotning tarkibi (strukturasi) deganda ma’lum omillar ta’sirida yuzaga
kelgan ijtimoiy takror ishlab chiqarish va ijtimoiy mehnat taqsimotini
ifodalaydigan iqtisodiyot tarmoqlarining nisbati tushuniladi.
Ma’lumki, Markazlashgan boshqaruv tizimida muayyan mamlakat
iqtisodiyoti “xalq ho’jaligi” iborasi bilan ifodalanar edi. Bunday yondoshuvda
mamlakat iqtisodiyoti ikki sohaga, ya’ni:
Ishlab chiqarish
Noishlab chiqarish sohalariga bo’lingan xalq xo’jaligi tarmoqlari tasniﬁga
asoslanar edi.
 ishlab chiqarish sohasi:
 sanoat;
 qishloq xo’jaligi;
 o’rmon xo’jaligi;
 qurilish;
 yuk transporti;
 ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi aloqa;
 moddiy texnika ta’minoti;
 savdo va tayyorlov tashkilotlari;
 umumovqatlinish korxonalari;
 boshqa har xil ishlab chiqarish faoliyatlari;
 noishlab chiqarish sohasi:
 uy-joy kommunal xo’jaligi va aholiga maishiy xizmat ko’rsatish;
 sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sotsial ta’minot;

 xalq ta’limi;
 madaniyat va san’at;
 moliya, kredit va davlat sug’urtasi;
 boshqarish;
 mudofaa;
 xar xil noishlab chiqarish faoliyatlari.
Xalq xo’jaligini bu tartibda guruhlash iqtisodiyotni ma’muriy buyruq bilan
boshqarish sharoitida vujudga kelgan bo’lib, xaddan tashqari markazlashgan
rejalashtirish uslubiga asoslangan edi. Bunday tasnif bozor iqtisodiyoti talablariga
javob bera olmaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xalq xo’jaligining ikki sohasidagi chegara
yo’qoladi, yangi turli-tumanli mulkiy tizim vujudga keladi. Natijada, turli mulk
shakllari ko’rinishida bozor iqtisodiyotining quyidagi sub’ektlari shakllanadi:
Iqtisodiy mustaqil mulk egasi, ya’ni iste’molchi bo’lgan ayrim kishilar yoki
guruhlar. Bularga odatda yollanib ishlovchilar, er egalari, kapital sohiblari, ishlab
chiqarish vositasi egalari kiradi. Ular tadbirkorlik qilmay, o’z mulkidan daromad
topadi yoki yollanib ishlaydi. Firma, korxona, xo’jaliklar va ularda band bo’lgan
tadbirkorlar. Ular foyda olish yo’lida mustaqil ish yuritadilar, ishlab chiqarish
omillarini ishga soladilar. Davlatning barcha mahkama-idora tashkilotlari. Ular
ham ishlab chiqarish, ham iste’mol bilan shug’ullanadilar, bozor va unda
qatnashuvchilar faoliyati ustidan nazorat qiladilar.
Bozor iqtisodiyoti ishtirokchilari o’zaro aloqaga kirishadilar. Ishchi kuchi,
er, kapital va boshqa vosita egalari ularni korxona, ﬁrmalarga sotadi. Ular o’z
navbatida ishlab chiqarish omillaridan foydalanib tovar ishlab chiqaradilar va
xizmatlar ko’rsatadilar.
Birlashgan Millatlar tashkilotining 1993 yilda qabul qilingan MSTining 3-
taxririda Milliy iqtisodiyot ikki qismga ajratilgan:
Ichki iqtisodiyot Qolgan dunyo (tashqi dunyo) Ichki iqtisodiyot 5 sektorga
ajratilgan:

Tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxonalari (nomoliyaviy
korxonalar);
 Moliya tashkilotlari ;
 Davlat tashkilotlari;
 Uy xo’jaligiga xizmat ko’rsatuvchi ijtimoiy tashkilotlar;
 Uy xo’jaligi;
Milliy iqtisodiyotning ikkinchi qismi - qolgan dunyo yoki tashqi dunyo
sektoridir. Unga tashqi iqtisodiy aloqalar kiradi. Bu sektor asosan chet davlatlar va
mamlakat instituttsional birliklar (rezidentlari) o’rtasidagi muomalalarni hisobga
olish uchun xizmat qiladi.
Ishlab chiqarish jarayoni, tovar resurslari, xizmat ko’rsatishda ishlab
chiqarish va iste’mol o’rtasidagi mutanosiblikni tavsiﬂash maqsadida MSTda
institutsional birliklar tarmoqlar tasniﬁning xalqaro standarti (TTXS)ga binoan
quyidagi to’rt guruhga bo’linadi: bo’limlar (jami 17 ta bo’lim); bo’limchalar (jami
20 ta blok); tarmog’lar turkumlari (jami 169 ta faoliyat turi); tamoqlar turkumlari
(jami 292 ta sinf).
Bunday guruhlash tarmoqlar bo’yicha tovar ishlab chiqarish, xizmat
ko’rsatish va ulardan foydalanish jarayonidagi oqimlarni tahlil qilishda qo’l keladi.
Makroiqtisodiyotni sektorlarga bo’lib o’rganish bozor munosabatlarini
tartibga solish uchun zarur bo’lgan makroiqtisodiyot ko’rsatkichlar tizimini ishlab
chiqishda,makroiqtisodiy tahlilni amalga oshirish va makroiqtisodiy
qonuniyatlarini aniqlashda, makroiqtisodiyotni boshqarish uchun zarur bo’lgan
tegishli tavsiyalarni tayyorlashda katta ahamiyat kasb etadi.
Bozor ehtiyoji va xususan shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun tovar ishlab
chiqarish va xizmatlar ko’rsatish Yuqorida qayd etilganlardan tashqari BMTining
1993 yilda qabul qilingan MSTida bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan malakatlarda
yagona iqtisodiyotni ikki sohaga ajratish tavsiya qilinadi, ya’ni:
Tovar ishlab chiqarish sohasi-bunda buyum, gaz, suv, va energiya shaklida
mahsulotlar ishlab chiqariladi, ishlab chiqarish xizmatlari ko’rsatiladi. Bu sohaga
sanoat, qishloq xo’jaligi, o’rmon xo’jaligi, qurilish tarmoqlari kiritiladi.

Xizmat ko’rsatish sohasi, bunga xizmat ko’rsatish bilan
shug’ullanadigan tarmoqlar kiritilgan.
Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi statistika xizmati YaIM, bandlik,
mehnat haqi va boshqa ko’rsatkichlar soha va tarmoqlar bo’yicha hisoblaydi va
e’lon qiladi.
Shunday qilib, Milliy iqtisodiyot turli qism va bo’laklardan tashkil topgan
murakkab tizimdir. Iqtisodiyotning turli qism va bo’laklari o’rtasidagi o’zaro
nisbat iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi deb ataladi. Iqtisodiyotni alohida
qismlarga bo’lish asosida turli belgilar yotadi, shuning uchun tarkiblarning
tuzilishi bir necha turlarga ajratib o’rganiladi.
 Ijtimoiy tuzilishi.
 Tarmoq tuzilishi.
 Takror ishlab chiqarish tuzilishi.
 Xududiy tuzilishi.
Ijtimoiy tuzilish- bu iqtisodiyotning turli mulkchilik shakllari o’rtasidagi
o’zaro nisbatdir.
O’zbekistonda mulkchilik turlari davlat, jamoa, xususiy va aralash
mulkchilik tarzida shakllangan .
Iqtisodiyotni barcha tarmoqlarida ish bilan band bo’lganlar soni, asosiy
fondlar va ishlab chiqarish bo’yicha bu bo’g’inlarning har birini ulushi,-
Respublika iqtisodiyotining ijtimoiy tuzilishini aks ettiradi.
Iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi bu turli tarmoqlar o’rtasidagi o’zaronisbatdir, ya’ni sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport va aloqa o’rtasida
yoki
qazib oluvchi va qayta ishlovchi tarmoqlar o’rtasidagi, moddiy mahsulotlar ishlab
chiqaruvchi va xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlar va hokazolar o’rtasidagi nisbatdir.
Tarmoq tuzilishi milliy iqtisodiyotning rivojlanish darajasini ifodalaydigan muhim
ko’rsatkich bo’lib hisoblanadi.
Yuksak rivojlangan mamlakatlar ∗ da uchun xizmat ko’rsatuvchi
sohalarning
hissasi yuqori, qayta ishlovchi tarmoqlarning hissasi esa- qazib
oluvchi tarmoqlardan
ustun bo’lgan iqtisodiyot tuzilishiga xosdir.

U mehnat va kapitalning yuqori darajada unumdorligidan, tabiiy
resurslardan oqilona foydalanganligidan va pirovard natijada aholini turmush
darajasi yuqoriligidan dalolat beradi.
Iqtisodiyotning takror ishlab chiqarish tuzilishi bu kengaytirilgan takror
ishlab chiqarishni asosiy nisbatlari, ya’ni ishlab chiqarish vositalarini ishlab
chiqarish va iste’mol buyumlarini ishlab chiqarish o’rtasidagi,iste’mol va
jamg’arish o’rtasidagi o’zaro nisbatlardir. Takror ishlab chiqarish tuzilishi
iqtisodiy o’sishning imkoniyatlarini ifodalovchi ko’rsatkich hisoblanadi.
Iqtisodiyotning hududiy tuzilishi ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanishining
hududiy jihatlarini aks ettiradi va alohida hududlarning umummilliy
ko’rsatkichlardagi hissasini aniqlaydi. U butun mamlakat bo’yicha turmush
sharoitini barqarorlashtirish maqsadida aniqlanadi va tadqiq qilinadi. Ma’lumki,
ma’muriy jihatdan O’zbekiston 12 viloyat va 1 ta avtonom respublikadan iboratdir.
Unda 119 ta shahar, 163 ta qishloq ma’muriy tumanlar mavjuddir.
Iqtisodiy rayonlashtirish belgilari bo’yicha mamlakatimiz 6 ta iqtisodiy
regionga bo’linadi:
Toshkent iqtisodiy regioni. U Toshkent viloyati va Toshkent shahri
hududlaridan iboratdir. Bu regionga respublikani 3.5% maydoni va 18.5% aholisi
to’g’ri keladi.Bu region o’rta hisobda Mamlakat milliy daromadini 25.9% va
32.5% sanoat mahsuloti ishlab chiqaradi.
Ishlab chiqarish potentsiali bo’yicha ikkinchi o’rin Farg’ona iqtisodiy
regioniga to’g’ri keladi. Bu region Andijon, Namangan va Farg’ona viloyatlarini
o’z ichiga oladi va 19.2 ming m2territoriyaga egadir, yoki 4.3% respublika
hududini egallaydi. Unda aholini 27.6% yashaydi. Bu region O’zbekiston milliy
daromadining 26 %ini, sanoat mahsulotini 31.5% ini, 36.8% qishloq xo’jalik
mahsulotini, 28.3% tovar oborotini ishlab chiqaradi.
Markaziy iqtisodiy region o’z ichiga Buxoro, Navoiy, Samarqand
viloyatlarini o’z ichiga oladi. Bu region hudud jihatdan eng katta va kengdir. U
respublikaning 37% hududini egallaydi, aholi soni jihatidan 19.9%, milliy
daromadini 18.6%, sanoat mahsulotini – 14.6%, qishloq xo’jalik yalpi mahsulotini

– 20.8% ini ishlab chiqaradi.
Janubiy iqtisodiy region - Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlaridan
iboratdir. U respublikaning 11% hududini va 15.8% aholisini tashkil qiladi. Bu
regionda qishloq xo‘jaligi, ayniqsa, chorvachilik rivojlangan. Unda respublika
qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotini 19.4%, sanoat mahsulotini 12.4% ini, milliy
daromadini 14% shu region etishtiradi.
Mirzacho’l iqtisodiy regioni o’z ichiga Jizzax va Sirdaryo viloyatlarini oladi.
U respublika hududini 5.7%ini, aholisini 6.6%ini oladi. Bu regionda o’rta hisobda
respublikaning 6.1% milliy daromadi, 2.7% sanoat mahsuloti va 8.6% qishloq
xo’jaligi yalpi mahsulotini etishtiriladi.
Orolbo’yi iqtisodiy regioni. Unga Qoraqalpog’iston avtonom respublikasi va
Xorazm viloyati kiradi. Bu regionda respublikani 38.4% hududi va 11.5% aholisi
joylashgan. Bu region respublika sanoat mahsulotini 6.3%ini, qishloq xo’jaligi
mahsulotini 12.5% ini etishtiradi.

II-BOB Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va YAIM ni hisoblash usullari;
2.1 Iqtisodiyotimizni rivojlantirishda makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning
tutgan o’rni;
Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish hajmi va ularning
o’sishi bir qator ko’rsatkichlar tizimi orqali makroiqtisodiy darajada aniqlanib,
tahlil qilinadi. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar orqali butun iqtisodiyotning holati
uning o’sishi yoki orqaga ketishi tahlil qilinib, xulosa chiqariladi. Ular yordamida
davlat o’z iqtisodiy siyosatini belgilaydi. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi,
YaIMni uning harakatining barcha bosqichlarida, ya’ni ishlab chiqarish,
taqsimlash, qayta taqsimlash va natijada foydalanish bosqichlarida ko’rgazmali
shaklda aks ettirishga imkon beradi.
Nihoyat mazkur ko’rsatkichlar tizimi mavjud resurslar va ulardan
foydalanishning mos kelishi (tengligi) kuzatilganda mamlakatdagi umumiy
iqtisodiy muvozanatlik holatini aks ettiradi.
Muayyan mamlakat iqtisodiy holatini ifoda etuvchi ko’rsatkichlar
makroiqtisodiy ko’rsatkichlar deb yuritiladi. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar miqdor
va sifat ko’rsatkichlariga guruhlanadi. Makroiqtisodiy miqdor ko’rsatkichlari
muayyan mamlakatlar iqtisodiyotini ifodalasa, sifat ko’rsatkichlari mazkur
mamlakatlar iqtisodiyotini nisbiy jihatdan aks ettiradi. Makroiqtisodiy miqdor
ko’rsatkichlariga quyidagi ko’rsatkichlar kiradi : Yalpi ichki mahsulot (YaIM), sof
ichki maxsulot (SIM), milliy daromad (MD), shaxsiy daromad (ShD), ixtiyordagi
daromad (ID) va boshqalar. Makroiqtisodiy sifat ko’rsatkichlariga kuyidagi
ko’rsatkichlar kiradi : inﬂyatsiyaning o’sish sur’atlari, ishsizlik darajasi, aholining
ish bilan bandlik darajasi, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan yalpi ichki mahsulot
va boshqalar.
Bu ko’rsatkichlar iqtisodiy tizimning umumiy holatini ifodalab, ijtimoiy
ishlab chiqarishdagi barcha qatnashuvchilarning (korxona, tarmoq, mintaqa,
davlat) faoliyatlari natijasida aniqlanadi. Ular mamlakatning iqtisodiy
imkoniyatlarini, uning ijtimoiy -iqtisodiy rivojlanish istiqbollarini narxlash
uchun ishlatiladi.Bozoriqtisodiga o’tayotgan mamlakatlarda ijtimoiy ishlab

chiqarishning kengaytirilgan tushunchasiga amal qilinadi. Shu ma’noda, ijtimoiy
ishlab chiqarish iqtisodiyotning daromad yaratuvchi barcha soxalarining ishlab
chiqarishidir. Bu erda moddiy ishlab chiqarish soxalaridan tashqari, pulli xizmatlar
ko’rsatuvchi tarmoqlar (moliya, sug’urta, sog’liqni saqlash, maorif va boshqalar)
xam ijtimoiy ishlab chikarishga kiradi. Shu sababli, Bozor iktisodiyotiga o’tgan
mamlakatlarda yaratilgan ijtimoiy maxsulot tarkibiga tovarlar xam, xizmatlar xam,
milliy daromadda esa, tovarlarni sotishdan, xizmat ko’rsatishdan olingan
daromadlar xisobga olinadi, ijtimoiy ishlab chiqarishdan chetda fakat bepul
xizmatlar ko’rsatish jarayonlari qoladi. Chunki bepul xizmatlar ko’rsatuvchi
tarmoqlarda daromad yaratilmaydi va xar qanday mamlakatda bu tarmoqlar davlat
xisobiga faoliyat ko’rsatadi. Ijtimoiy ishlab chikarish tushunchasidagi farq qilish
natijasida, mamlakatlar o’zining mazmuniga ko’ra ajratib turuvchi
ko’rsatkichlardan foydalanadi, ularni xisoblashning turli uslublari ko’llaniladi.
YaIMni hisoblash usullari Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlardan biri bu -
yalpi ichki mahsulotdir. Yalpi ichki mahsulot –bu muayyan davr mobaynida (bir
yil) kim tomonidan yaratilishidan qatiy nazar mamlakat hududida yaratilgan
barcha yakuniy tovar va xizmatlarning bozor qiymatidir.
YaIM -bu biror-bir mamlakat xududida joylashgan korxona va tashkilotlarda
ishlab chirarilgan tovar va xizmatlarning umumiy yiuindisidan iboratdir
.Yalpi ichki mahsulot 3 xil usul asosida aniqlanadi ;
Ishlab chiqarish usuli–bunda yalpi ichki mahsulot barcha qo’shilgan
qiymatlar yig’indisi sifatida aniqlanadi.
Yalpi ichki mahsulot =∑ QQ
Xarajatlar usuli–bunda yakuniy iste’molchilarning xarajatlari yig’indisi
sifatida aniqlanadi.
Yalpi ichki mahsulot =C+ I+ G +Xn
Bu erda S –shaxsiy iste’mol xarajatlari; I–investitsiya xarajatlari ya’ni
xususiy ichki investitsiyalar ; G –davlat xarajatlari ya’ni tovar va xizmatlarnin
davlat xaridi ; Xn –chet elliklarning xarajatlari, ya’ni sof eksport;
3 ) Daromadlar usuli–bunda yalpi ichki mahsulot barcha yakuniy

iste’molchilarning daromadlari yig’indisi sifatida aniqlanadi. Shu bilan birga yalpi
ichki mahsulot tarkibiga biznesga egri soliqlar va amortizatsiya ham kiritiladi.
YaIM = amortizatsiya + biznesga egri soliqlar +
ijara haqi
+ foiz ko’rinishidagi daromadlar + yollanma ishchilarning
ish haqi + yakka tartibdagi qo’yilmalardan daromadlar + korporatsiya
foydasiga soliqlar + dividentlar + korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi.
Ko’plar YaIMni iqtisodiyot ahvolini eng yaxshi ko’rsatkichi deb
hisoblaydilar. AQSh iqtisodiyot vazirligi tomonidan xar uch oyda hisoblanadigan
statistik ma’lumotlar iqtisodiy faoliyat natijalarini yagona qiymat ko’rsatkichida
aks ettirishga mo’ljallangan. YaIM ni aniqroq quyidagicha tasavvur etish mumkin:
Barcha iqtisodiy agentlarning yalpi daromadi;
Tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga xarajatlarning umumiy hajmi.
YaIM iqtisodiyot ahvolini tavsiﬂashi mumkin, chunki odamlar
kamdaromadga qaraganda ko’prog’ini afzal ko’radilar. Shunga o’xshash, tovar va
xizmatlarni ishlab chiqarish hajmi qanchalik yuqori bo’lsa, shaxsiy, ishlab
chiqarish va davlat ehtiyojlarini qondirish darajasi shunchalik yuqori bo’ladi.
YaIM bir vaqtning o’zida ham iqtisodiyotdagi daromadni, ham ishlab
chiqarishga xarajatlar hajmini o’lchaydi, chunki oxir-oqibat bu miqdorlar bir xil:
butun iqtisodiyot uchun daromadlar hajmi xarajatlar hajmiga teng bo’lishi lozim.
Bunga ishonch hosil qilish uchun, biz milliy hisobchilikni, YaIM va u bilan bog’liq
boshqa bir qator ko’rsatkichlarni o’lchashning statistik tizimini o’rganishimiz
lozim.
YaIM iqtisodiyotdagi pul oqimlarini ifodalaydi. Biz uni ikki usul bilan
hisoblashimiz mumkin. YaIM –bu non ishlab chiqarishdan olingan yalpi daromad
bo’lib, u ish haqi va foyda yiqindisiga teng-pullar doiraviy aylanish chizmasining
yuqoridagi yarmi. Shu bilan bir vaqtda, YaIM –bu nonni sotib olishga qilingan
xarajatlarning umumiy hajmidir-pullar doiraviy aylanish chizmasining
pastkiyarmi. Shunday qilib, biz yo ﬁrmalardan uy xo’jaliklariga pullar oqimini
yoki uy xo’jaliklaridan ﬁrmalarga pullar oqimini olishimiz mumkin.

Daromadlar va xarajatlar tengligi hisobga olish qoidalaridan kelib chiqadi:
mahsulotlarni sotib olishga barcha xarajatlar albatta bu mahsulotlarni ishlab
chiqaruvchilarning daromadi hisoblanadi. Bu qoidaga muvoﬁq, xarajatlar hajmi
o’zgarishi yuz beradigan xar qanday bitim natijasida daromad o’zgarishi ham yuz
beradi va daromad o’zgarishiga olib keluvchi xar qanday bitim natijasida xarajatlar
hajmi o’zgarishi yuz beradi. Faraz qilaylik, masalan ﬁrma uy xo’jaliklariga 1 ta
nonni ko’proq ishlab chiqaradi va sotadi. Bu operatsiyada nonga xarajatlarning
umumiy miqdori ko’payadi, biroq bunda daromadlarning umumiy hajmi ham
o’zgaradi. Agar ﬁrmaga qo’shimcha nonni ishlab chiqarish uchun qo’shimcha
xodimlarni yollash talab etilsa, unda ish haqining umumiy miqdori oshadi. Agar
ﬁrma qo’shimcha nonni qo’shimcha xodimlarni jalb etmay ishlab chiqarsa (ishlab
chiqarish jarayoninisamaraliroq qilib), unda foyda ko’payadi. Ikkala holda ham
xarajatlar ham, daromadlar ham bir xil miqdorga ko’payadi.
Faqat non ishlab chiqarilayotgan gipotetik iqtisodiyotda biz YaIMni nonni
sotib olishga qilingan barcha xarajatlarni qo’shib oddiygina hisoblashimiz
mumkin. AQSh YaIMni hisoblash ancha qiyin vazifani o’zida aks ettiradi. Bunday
yirik va murakkab iqtisodiyotda YaIMni hisoblashda tovar va xizmatlarga qilingan
xarajatlarni to’g’ridan to’g’ri qo’shiladi deb ﬁkr yuritib bo’lmaydi. Bu kitobda biz
YaIMni hisoblashning to’liq uslubiyatiga kirib bormasakda, YaIM tushunchasi
haqida to’g’ri tasavvurga ega bo’lish uchun uni shakllantirishning asosiy
tamoyillarini bilish kerak.
Faraz qilaylik,faqat bitta tovar turi ishlab chiqarilayotgan iqtisodiyotda ﬁrma
nonni ishlab chiqarishni ko’paytirish uchun qo’shimcha ishchilarni yollaydi,
ularga ish haqi to’laydi, keyin esa qo’shimcha ishlab chiqarilgan nonni ﬁrma
sota olmaydi. Bu YaIM miqdoriga qanday ta’sir etadi?
Bu savolga javob sotilmay qolgan non bilan nima yuz berishiga bog’liq. Bir
tomondan, agar non tashlab yuborilgan bo’lsa, unda ﬁrmaning foydasi qo’shimcha
to’langan ish haqi miqdoriga kamayadi-ﬁrma ish haqi sifatida katta miqdorni
to’ladi, biroq o’zi uchun bundan hech qanday naf olmadi. Bu operatsiya xarajatlar
hajmiga ham, daromad darajasiga ham ta’sir ko’rsatmaganligi sababli YaIM

miqdori (uning ish haqi ulushiga to’g’ri keladigan qismi endi ko’p, foyda
hissasiga to’g’ri keladigan qismi kam bo’lishiga qaramay) o’zgarmay qoladi.
Boshqa tomondan, agar non uni keyinroq sotish uchun zahiraga olib qo’yilgan
bo’lsa, unda milliy hisobchilik tamoyillariga muvoﬁq, bu operatsiya boshqacha
hisobga olinadi. Bu holda foyda qisqarmaydi, chunki bu ﬁrma egalari ﬁrma
zahiralari uchun non “sotib olishi” bilan bir xildir. Shunday qilib, YaIM miqdori
ortadi: yuqoriroq ish haqi tufayli daromad oshadi, zahiralar jamg’arilishi sababli
esa xarajatlar miqdori ko’payadi.
Umumiy qoida shundan iboratki, ﬁrma tovarlar zahiralarini ko’paytirganda,
zahiralarga investitsiyalar hajmi ham xarajatlar tarkibiga, ham daromadlar
tarkibiga kiritiladi. Shunday qilib, agar ishlab chiqarish natijasida zahiralar
qo’shimcha o’sishi yuz bersa, bunda YaIM xuddi bevosita sotish uchun ishlab
chiqarilgani kabi ortadi.
Biz YaIM tahlilini iqtisodiyotda ishlab chiqariladigan yagon tovar
non hisoblangandagi taklifdan boshladik. Haqiqatda esa iqtisodiyotda sezilarli
miqdordagi turli-tuman tovarlar va xizmatlar: non, gamburgerlar, avtomobillar,
sartaroshlik xizmatlari va shu kabilar ishlab chiqariladi. YaIMda bu turli tovarlar
qiymati bitta yig’ilgan ko’rsatkichda ifoda etiladi. Iqtisodiyotda ishlab
chiqarilayotgan tovarlarning turli-tumanligi YaIMni hisoblashni qiyinlashtiradi,
chunki barcha bu tovarlar turli qiymatga egalar.
Faraz qilaylik, misol uchun, iqtisodiyotda uchta apelsin va to’rtta olma
ishlab chiqariladi. Biz YaIMni qanday hisoblaymiz? Biz olma va apelsinlar
miqdorini oddiygina qo’shib, YaIM mevalarning etti birligiga ega deyishimiz
mumkin. Biroq bu faqat olmalar va apelsinlar bir xil qiymatga ega bo’lgan
holdagina ma’noga ega bo’lishi mumkin, bu esa noto’g’ri. (bu misol agar biz
iqtisodiyotda to’rtta tarvuz va uchta greypfrut ishlab chiqariladi deb faraz
qilganimizda yanada yaqqolroq bo’lardi).
Turli tovarlar umumiy qiymatini hisoblash uchun biz ular qiymatini ifodasi
sifatida ularning bozor narxini qo’llaymiz. Bozor narxi qo’llanilishining sababi, u
odamlar muayyan tovar yoki xizmatlar uchun to’lashga tayyor bo’lgan pul

miqdorini o’zida aks ettiradi. Agar olmalar donasi 50 tsent tursa, apelsinlar esa
donasi 1 dollar tursa, unda YaIM quyidagiga teng bo’ladi:YaIM =(olma narxi
*olmalar miqdori) +(apelsin narxi * apelsinlar miqdori)==(0,50*4) +
(1,00*3)=5,00 YaIM 5 dollarga teng, ya’ni barcha olmalar qiymati (2 dollar)
qo’shuv barcha apelsinlar qiymati (3 dollar)
Ko’plab tovarlarni ishlab chiqarish bir qancha bosqichlardan o’tadi: bir
ﬁrmada xom ashyo oraliq mahsulotlarga aylanadi va keyin boshqa ﬁrmaga tayyor
mahsulot ishlab chiqarish uchun sotiladi.Biz bunday tovarlarni YaIMni
hisoblashda qanday hisobga olishimiz lozim? Faraz qilaylik fermer MakDonaldsga
0,50 dollarga go’shtning chorak funtini sotadi, MakDonalds esa keyin Sizga
gamburgerlarni 1, 50 dollardan sotadi. YaIM da ham go’shtni, ham gamburgerni
qiymati (2 dollar miqdorida) hisobga olinishi lozimmi yoki faqat gamburger
qiymati (1, 5 dollar) mi?
Bu savolga javob quyidagicha bo’ladi: YaIMga faqat yakuniy mahsulotlar
qiymati kiritiladi. Shunday qilib, gamburger qiymati YaIMning bir qismi
hisoblanadi, go’sht qiymati esa yo’q; YaIM 2 dollarga emas, faqat 1,5 dollarga
ko’payadi. Buning sababi shundan iboratki, oraliq mahsulotning qiymati yakuniy
mahsulot qiymatiga kiritib bo’lingan. Oraliq mahsulot qiymatini yakuniy mahsulot
qiymatiga qo’shish ikki marta hisobga olishga olib keladi-ya’ni bita go’sht ikki
marta hisobga olingan bo’ladi. Shunday qilib, YaIM-yakuniy mahsulotva
xizmatlar umumiy qiymati.
Barcha yakuniy tovar va xizmatlar qiymatini hisoblash usullaridan biri
ishlab chiqarishning xar bir bosqichida qo’shilgan qiymatlarni qo’shishdan iborat.
Firmaning qo’shilgan qiymati ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatidan ﬁrma sotib
olgan oraliq mahsulot qiymatini ayirmasiga tengdir. Gamburger keltirilgan
misolda, fermer tomonidan qo’shilgan qiymat 50 tsentga teng (fermer hech qanday
oraliq mahsulot sotib olmasligi ko’zda tutiladi), MalDonalds tomonidan qo’shilgan
qiymat esa (1, 50 dollar –0,50 dollar) 1,00 dollarga teng. Umumiy qo’shilgan
qiymat, shunday qilib 0,50 dollar + 1,00 dollar =1,50 dollarga teng. Butun
iqtisodiyot uchun qo’shilgan qiymatning umumiy miqdori barcha yakuniy tovar va

xizmatlarning bozor qiymatiga teng bo’lishi lozim. Shunday qilib, YaIMni
shuningdek, barcha ﬁrmalar qo’shilgan qiymatlari yig’indisi sifatida ham ifodalash
mumkin. Ko’plabtovarva xizmatlar YaIMda ularning bozor qiymati bo’yicha
hisobga olingan bir vaqtda, ba’zi tovarlar va xizmatlar bozorda sotilmaydi, demak
bozor narxiga ega emas. Bu xizmatlar qiymati YaIMga kiritilishi lozim bo’lgani
uchun, biz uni o’lchashimiz kerak. Bundy baholashlar shartli o’tkazilgan qiymatlar
nomini oldi.
Shartli o’tkazilgan qiymat, masalan, uy-joy sohasida xizmatlarni baholashda
qo’llaniladi. Uy-joyni ijaraga olayotgan inson, xizmatlar uchun haq to’laydi va uy
egasini daromad bilan ta’minlaydi; ijara haqi YaIM hisobiga uy egasining
daromadi sifatida ham, uy-joyni ijaraga oluvchining xarajatlari sifatida
kiritiladi.Shu bilan birga, ko’plab odamlar shaxsiy uylarida yashaydilar. Ular ijara
haqi to’lamasalar ham, biroq ular uy-joyni ijaraga oluvchilar singari xuddi shunday
xizmatlardan foydalanadilar. Shunday qilib, shaxsiy uy egalari foydalanadigan
xizmatlarni hisobga olish uchun YaIM tarkibiga ular o’zi o’ziga “to’laydigan”
“ijara haqi” kiritiladi. Albatta ular o’zi o’ziga hech qanday ijara haqi to’lamaydilar.
Savdo vazirligi agarular uy-joyni ijaraga olganlarida to’lashlari mumkin bo’lgan
ijara haqi miqdorini baholaydi va bu shartli o’tkazilgan qiymat miqdorini
YaIMga kiritadi. Bu ijara haqi uy egalarining ham xarajatlari, ham daromadlari
sifatida hisobga olinadi.
Davlat tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlar hamxuddi shunday tarzda
baholanadi. Masalan, aholiga politsiyachilar, o’t o’chiruvchilar, senatorlar xizmat
ko’rsatadilar. Bu xizmatlarning qiymat bahosini berish qiyin, chunki ular bozorda
sotilmaydi va bozor narxiga ega emas. YaIM tarkibida bu xizmatlar ularni
ko’rsatishga ketadigan sarﬂarga muvoﬁq hisobga olinadi. Bu ushbu davlat
xizmatchilarining mahsulotlari qiymatining ko’rsatkichi bo’lib ularning ish haqisi
xizmat qilishini anglatadi.
Ko’pgina hollarda bunday hisobga olish haqiqatda zarur bo’lsada, biroq
amaliyotda amalga oshirilmaydi. YaIM da o’z uylari uchun shartli ravishda
o’tkazilgan ijara qiymati hisobga olinganligi uchun ham miantiqan unga shaxsiy

mulk bo’lgan avtomobillar, qimmatbaho buyumlar va uzoq muddat
foydalaniladigan boshqa tovarlar uchun shartli ravishda o’tkazilgan ijara qiymati
kiritilishi lozim, biroq amaliyotda bunday qilinmaydi. Bundan tashqari ba’zi
tovarlar uyda ishlab chiqariladi va iste’mol qilinadi hamda hech qachon bozorga
chiqmaydi. Masalan, uyda tayyorlangan ovqat restoranda tayyorlangan ovqatdan
unchalik farq qilmaydi, biroq ovqatni uyda tayyorlash jarayonida qo’shilgan
qiymati YaIM ga kiritilmaydi. Nihoyat, YaIMga noqonuniy tayyorlanadigan va
sotiladigan tovarlar qiymati kiritilmaydi. Masalan, giyohvand moddalar.
Shartli o’tkazilgan qiymatni hisoblash uslubiyati mukammal bo’lmaganligi
va ko’plab tovarlar hamda xizmatlarning qiymati YaIMga kiritilmaganligi sababli,
YaIM iqtisodiy faoliyat natijalarining ideal ko’rsatkichi hisoblanmaydi.
Shungaqaramay bu xatoliklarning mavjudligi YaIM ahamiyatini kamaytirmaydi.
Agar xatoliklar miqdori vaqt o’tishi bilan unchalik o’zgarmasa, YaIM turli yillar
va turli o’n yilliklarda iqtisodiy faoliyat natijalarini solishtirish uchun
muvaffaqiyatli ravishda qo’llanilishi mumkin.
Milliy hisoblar tizimida makroiqtisodiy ko’rsatkichlarMakroiqtisodiy
miqdor ko’rsatkichlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni milliy hisoblar tizimi orqali
quyidagicha ifodalash mumkin;
Barcha tarmoqlarning yalpi ishlab chiqarishi –oraliq iste’mol = Yalpi ichki
mahsulot.
Yalpi ichki mahsulot -amortizatsiya = sof ichki mahsulot. 3)Sof ichki
mahsulot –biznesga egri soliqlar =milliy daromad
Milliy daromad –ijtimoiy sug’urtaga badallar –korporatsiya foydasiga
soliqlar –korporatsiyani taqsimlanmagan foydasi + transfert to’lovlari =shaxsiy
daromad.
Shaxsiy daromad –yakka tartibdagi soliqlar =Ixtiyordagi daromad.
Milliy daromad -bu, milliy ishlab chiqarishdan olingan daromad yoki
ijtimoiy ishlab chiqarishdagi barcha daromad turlarining yig’indisidir.
Yalpi milliy daromad quyidagicha hisoblanadi ; YaMD= YaIM+ horijdan
olingan omilli daromadlar –horijliklarning ushbu mamlakat hududidan olgan omilli

daromadlari.
Shaxsiy daromad va milliy daromadningbir-biridan shunisi bilan farq
qiladiki, ishlab chiqarishda mehnat qilish evaziga olingan daromadlarning bir
qismi ( ijtimoiy sug’urtalar to’lovlari, korporatsiya foydasiga soliq va
korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi ) amalda bevosita uy xo’jaligiga
tushmaydi. Uy xo’jaligi hisobiga to’g’ri keladigan daromadlarning bir qismi,
masalan, (transfert to’lovlari) -mehnat natijalarini
bildirmaydi. Transfert to’lovlariga
-sug’urta tashkilotlari tomonidan to’lanadigan, ya’ni qarilikda va baxtsiz
xodisalarga shuningdek ijtimoiy dasturlarga asoslangan holda ishsizlarga
to’lanadigan nafaqalar, nogironlarga to’lanadigan har xil to’lovlar, ishsizlarga va
pensionerlarga to’lanadigan nafaqalar, iste’molchilar va davlat tomonidan
to’lanadigan foiz to’lovlari va boshqa to’lovlar kiradi
Shaxsiy ixtiyordagi daromad deb individual soliqlarni to’lagandan
keyingi daromadlarga aytiladi. Individual soliqlar -daromad solig’i, xususiy mol-
mulklarga va meros qolgan mulklarga solinidagan soliqlardan iborat.
Moddiy ishlab chiqarish sohalari o‘z navbatida xalq xo‘jaligining ko‘plab
yirik tarmoqlaridan iborat bo‘ladi. Ular ishlab chiqarish vositalari va iste`mol
buyumlari ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga (I va II bo‘linma) ajratiladi.
Milliy iqtisodiyot meyorida faoliyat qilish uchun barcha tarmoq va zshlab
chiqarish sohalarining o‘zaro bog‘liqligi va muvozanatli rivojlanishi
talab qilinadi. Nomoddiy ishlab chiqarish milliy iqtisodiyotning ijtimoiy
iste`molni qondirishga hizmat qiluvchi (soliqni saqlash, ta`lim, tarbiya) va
millatning madaniy rivojlanishini belgilab beruvchi (fan, madaniyat, san`at, sport)
sohalarini, hamda davlat boshqaruv va mudofaa tizimini o‘z ichiga oladi.
Xizmat ko‘rsatish sohalari uy-joy, kommunal xo‘jaligi va madaniy maishiy
xarakterdagi xizmat ko‘rsatuvchi ko‘plab tizimlardan iborat bo‘ladi.
Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish hajmi bir qator ko‘rsatkichlar tizimi
orqali, mikro va makroiqtisodiy darajada aniqlanib, tahlil qilinadi. Bu
ko‘rsatkichlar yordamida korxonalar faoliyatiga baxo beriladi va milliy
iqtisodiyotning rivojlanish tamoyillari aniqlanadi.

Masalan, korxonalar faoliyatiga baxo berish uchun, ularning daromadlari va
harajatlari hisoblab chiqiladi. Shu ma`lumotlarga asoslanib korxonaning foyda
olishi eki zarar ko‘rishini bilish mumkin. Agar korxonaning ishi yaxshi bo‘lib,
foida olsa, tegishli ma`lumotlaridan muvaffaqiyat sabablarini aniqlash uchun
foydalaniladi.
Korxona zarar ko‘rgan taqdirda ham tegishli mikroiqtisodiy
ko‘rsatkichlaridan uning bevosita sabablari aniqlanadi.
Mikroiqtisodiy ko‘rsatkichlar ham butun iqtisodiyot uchun huddi shunday
vazifani bajaradi. Bu tizimga kiruvchi turli hil ko‘rsatkichlar, birinchidan, bizga
ma`lum vaqt oralig‘idagi ishlab chiqarish hajmini hisoblash va milliy
iqtisodiyotning faoliyat yuritishini bevosita ta`sir qiluvchi
omillarni aniqlash imkonini
beradi. Ikkinchidan, makroiqtisodii ko‘rsatkichlar tizimi, Yamm ni uning
harakatining barcha bosqichlarida, ya`ni ishlab chiqarish, taqsimlash, qayta
taqsimlash va natijada foydalanish bosqichlarida ko‘rgazmali shaklda aks ettirishga
imkon beradi.
Nihoyat mazkur ko‘rsatkichlar tizimi mavjud resurslar va ulardan
foydalanishning mos kelishi (tengligi) kuzatilganda, mamlakatdagi umumiy
iqtisodiy muvozanatlik holatini aks ettiradi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimini
yaxshi tushunib olish uchun bozor ho‘jaligi sub`ektlari va bozor operasiyalari
tarkibini (klassiﬁkasiyasini) bilib olish zarur.
 Bozor xo‘jalik subyektlarini quyidagicha tasniﬂash qabul qilingan.
 Nomoliyaviy korxonalar yoki ishlab chiqarish shakllari.
 Uy xo’jaliklari.
 Davlat ma`muriy tashkilotlari.
Mazkur mamlakat chegarasidan tashqaridagi xo’jalik sub`ektlari. Bozorli
operatsiyalar 3ta katta guruhga bo‘linadi:
Tovarlar va xizmatlar bilan operasiyalar (ishlab chisarish, investisiyalash,
iste`mol qilish, import va shu kabilar).
Taqsimlash operatsiyalari (ish haqi, foyda, ijtimoiy sug‘urta to‘lovlari va
h.k.)

Moliyaviy operasiyalar (pulga taaluqli aktivlar va passivlarning o’zgarishi,
valyuta va qimmatli qog’ozlar bilan operasiyalar, kreditli operasiyalar va h.k.)
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblashda moliyaviy balanslar tizimi
alohida o‘rin tutadi. Bunda balans shaklidagi jadval orqali resurslar va
ulardan foydalanish ikki yo‘qlama yozish tartibida ko‘rsatiladi, ya`ni har bir
operasiya to‘lovchisi va oluvchisiga ega bo‘ladi. Shu sababli bir marta
resurslar va ikkinchi marta foydalanish sifatida yoziladi.
BMT statistika hizmati tavsiya qilgan uslub bo‘yicha makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar harakati ikki darajada aks etadi: yig‘ma hisobda YaMM, MD
harakti, kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish, boshqa mamlakatlar bilan
operasiyalar; mukammal hisobda esa tarmoqlararo aloqalar, daromadlarning
harakati, ularning taqsimlanishi va pirovard foydalanishi ko‘rsatiladi. Yig‘ma
hisobga yalpi milliy maxsulotni daromadlar va sarﬂar bo‘yicha hisoblash misol
bo‘la oladi.
Jamiyatning iqtisodiy rivojlanish darajasini harakterlovchi juda ko‘plab
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar mavjud. Tarixiy jihatdan dastlab moddiy ishlab
chiqarish sohalari rivojlanish miqiyosini harakterlovchi ko‘rsatkichlarga ustunlik
berilgan. Bu faqat foydali buyumlarni tayorlashda qo‘llaniladigan mexnat tan
olingan ishlab chiqarish sharoitida to‘liq tabiy xol hisoblanadi.
Shu nuqtay nazardan kelib chiqib ingliz klassik siyosiy iqtisodchilari milliy
ho‘jalikdagi barcha mexnatni ikki turga ajiratgan:
1)Moddiy boyliklar yaratuvchi unumli va uni istemol qiladigan mexnat.
2)Boylik yaratmaydigan, faqat uni istemol qiladigan unumlik mexnat.
Bu nazariy asos tegishli makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimini ishlab
chiqarish va ulardan uzoq yillar davomida ko‘pchilik mamlakatlar xo‘jalik
amaliyotida foydalanishga sabab bo‘lgan.
Mazkur ko‘rsatkichlarni hozirgi davrda ham moddiy ishlab chiqarish
sohalari rivojlanishini iqtisodit taxlil qilishda qo‘llash foydadan holi emas.
Ishlab chiqarishni sohalari rivojlanishini eng umumiy holda - ijtimoiy
maxsulot ko‘rsatkichi harakterlaidi. Ma`lum vaqt davomida (odatda bir yilda)

moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan barcha maxsulotlar o‘zining qiimat
ifodasida jami ijtimoiy maxsulotni tashkil qiladi.
Butun halq Ho‘jaligi ishlab chiqarish vositalari va istemol buyumlari ishlab
chiqaradigan tarmoqlardan iborat bo‘lganligi sababli jomi ijtimoiy maxsulot
(JIM)ning ashyoviy (natural-buyum) tarkibi ishlab chiqarish vositalari va iste`mol
buyumlaridan iborat bo‘ladi. Bunday bo‘linish asosida JIM tarkibii elementlarining
iste`mol qilinish harakteri etadi. JIMning ishlab chiqarish vositalaridan iborat
qismi (mashina, uskuna va shu kabilar) ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun
foydalaniladi va demak belvosita iste`molni qondiradi, iste`mol buyumlari (oziq-
ovqat, kiyim-kechak va shu kabilar) esa ulardan farq qilib, bevosita ehtiyojlarni
qondirish uchun ishlatiladi.
JIMning tarmoq tarkibi ham farqlanadi. JIM tarmoq tarkibi undagi ayrim
tarmoqlar (sanoat, qishloq ho‘jaligi va shu kabi) maxsulotlarining ulushi sifatida
namoyon bo‘ladi.
Qiymat shaklida JIM - iste`mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati
(S) va yangidan yaratilgan qiymatidan (V+m) iborat bo‘ladi. JIMni W bilan
belgilasak, bunda W c+V+m bo‘ladi. Yangidan yaratilgan qiymat zaruriy maxsulot
eki ishchi kuchi qiymatidan (V) va qo‘shimcha maxsulotdan (m) iborat bo‘ladi.
JIM ko‘rsatkichi muxim kamchilikga ega. Uni hisoblashda ishlab
chiqarishning barcha texnologik bosqichlaridagi moddiy harajatlar miqdori bir
necha marta ko‘rib chiqiladi
Boshqacha aytganda:
JIM oraliq maxsulot + pirovard maxsulot
Oraliq maxsulotga ishlov berish, qayta ishlash va sotish maxsadlari uchun
harid qilingan tovarlar kiradi.
Pirovard maxsulot iste`molchilar tomonidan foidalanish uchun sotib
olinadigan tayor tovarlar va hizmatlardan iborat bo‘ladi.
Pirovard maxsulot mexnat predmetlari qiymatini takroriy hisoblashdan ozod
bo‘lsada, u mexnat vositalarining yillik amortizasiya ajratmalari summasiga teng
bo‘lgan, ko‘chgan qiymat o‘tmish mexnat natijasi bo‘lib, oldingi davrlarda

vujudga keltirilgan. Shu sababli moddiy ishlab chiqarish hodimlarining joriy
yildagi faoliyatini aniq baxolash uchun boshqa umumlashtiruvchi ko‘rsatkich zarur
bo‘ladi. Bunday ko‘rsatkich sof milliy maxsulot qisoblanadi.
5.Rivojlangan mamlakatlarning milliy iqtisodiyoti
Hozirgi zamon jahon xo’jaligi rivojining muhim tamoyili milliy
xo’jaliklarning baynalminallashuvi, shu asosda jahon xo’jaligi va avvalo jahon
bozorining shakllanishi va rivojlanishidan iborat. Bu insoniyat taraqqiyoti uchun
ijobiy bo’lgan jarayonga etmish yildan ortiq davr davomida dunyoning ikki
qarama-qarshi ijtimoiy-siyosiy tizimiga bo’linganligi qarshi ta’sir ko’rsatib keldi.
Hozir yangi davr boshlandi, dunyoning iqtisodiy rivojlanishi va shunga mos
ravishda O’zbekiston bilan jahon hamjamiyati mamlakatlari o’rtasidagi
aloqalarning butunlay yangi imkoniyatlari vujudga keldi.
O’zbekiston va jahon hamjamiyati mamlakatlari o’rtasidagi har tomonlama
aloqalarning kengayishi va chuqurlashuvi har ikki tomon uchun iqtisodiy va
siyosiy jihatdan foydali hisoblanadi. Shu bilan birga, har bir mamlakat
iqtisodiyotining rivojlanishi, uning milliy xo’jaligi ko’’ darajada nafaqat bu
mamlakatning ichki imkoniyatlari bilan, balki uning xalqaro ijtimoiy mehnat
taqsimotida qatnashish darajasi va miqyosi, butun insoniyat resurslari bilan
aniqlanadi.
Bu holatlar jahon xo’jaligi aloqalari va milliy xo’jaliklarning iqtisodiy
rivojlanish muammolarini alohida tahlil qilishni taqozo qiladi. Shunga ko’ra ushbu
bobda jahon xo’jaligining tarkib to’ishi, bunda ishlab chiqarishning
baynalminallashuvi va globallashuv jarayonlarining o’rni, xalqaro iqtisodiy
munosabatlarning shakllari, jahon infratuzilmasining rivojlanishi, jahon xo’jaligi
aloqalarini xalqaro tartibga solish masalalari bayon etiladi.

2.2 Rivojlangan mamlakatlarning milliy iqtisodiyotiRivojlangan mamlakat (yoki yuqori daromadli mamlakat) — nisbatan
kam rivojlangan mamlakatlar bilan solishtirilganda iqtisodiy hayot
darajasining ancha yaxshiligi, yuksak taraqqiy qilgan iqtisodiyot sohibi
ekanligi va texnologik jihatdan ilg or infratuzilmaga egaligi bilan ajralib ʻ
turadigan suveren davlatdir. Odatda, iqtisodiy rivojlanish darajasini
baholash mezonlari yalpi ichki mahsulot (YaIM), aholi jon boshiga to g ri ʻ ʻ
keladigan daromad, sanoatlashuv darajasi, infratuzilmaning yaxshi yo lga ʻ
qo yilgani va umumiy turmush darajasiga ko ra belgilanadi. Shunga ʻ ʻ
qaramay, rivojlanganlik darajasini belgilashda qaysi mezonlar qo llanilishi ʻ
va qaysi mamlakatlarni sanoatlashgan deb tasniflash mumkinligi borasidagi
bahslar hozirgi kunga qadar davom etib kelmoqda. Rivojlangan
mamlakatlarning turli ta riflari ʼ Xalqaro valyuta jamg armasi ʻ va Jahon
banki tomonidan e tirof etiladi, bundan tashqari, ʼ Inson taraqqiyoti
indeksi reytingi o zida o rtacha umr ko rish davomiyligi, ta lim va aholi ʻ ʻ ʻ ʼ
jon boshiga daromadning umumiy indeksini aks ettirgani uchun rivojlangan
davlatlarga baho berishda asosan shu kriteriyalar hisobga olinadi.
Rivojlangan mamlakatning yana bir keng tarqalgan o lchovi bu aholi jon ʻ
boshiga yalpi ichki mahsulotning eng kamida 22 000 AQSh dollari bo lishi ʻ
kerakligidir. 2023-yil hisob-kitoblariga ko ra 37 ta mamlakat asosiy to rtta ʻ ʻ
mezon talablariga to g ri kelgan bo lsa, qolgan 16 ta davlat to rt mezondan ʻ ʻ ʻ ʻ
uchtasiga mos kelgan.
Odatda rivojlangan mamlakatlarning postindustriyadan keyingi
iqtisodiyotlari rivojlangan bo ladi. Bunda ʻ xizmat ko rsatish sohasi ʻ yalpi
ichki mahsulotga sanoat sektoriga qaraganda ko proq daromad keltiradi. ʻ
Rivojlangan mamlakatlar sanoatlashtirish jarayonida bo lgan yoki ʻ
sanoatdan oldingi mamlakatlar bilan, ba zilari ʼ eng kam rivojlangan
mamlakatlar toifasiga kiritilishi mumkin bo lgan, deyarli ʻ
to liq ʻ agrar bo lgan ʻ rivojlanayotgan mamlakatlar bilan taqqoslanadi. 2023-

yildagi XVJ ma lumotlariga ko ra, rivojlangan mamlakatlar yalpi ichki ʼ ʻ
mahsuloti nominal qiymatlar bo yicha jahon yalpi ichki mahsulotining 57,3 ʻ
foizini va xarid qobiliyati pariteti (PPP) bo yicha jahon yalpi ichki ʻ
mahsulotining 41,1 foizini tashkil qilgan.
Ta ʼrifi va mezonlari
UNCTAD a zolari klassifikatsiyasiʼ
A ro yxat ʻ
B ro yxat; Asosan rivojlangan mamlakatlardan iborat ʻ
C ro yxat ʻ
D ro yxat ʻ
Noma lum ʼ
Biror davlatning rivojlanganlik darajasini aniqlash jarayonida olib
borilgan muhokamalar davomida ijtimoiy omillardan ko ra ko proq aniq ʻ ʻ
iqtisodiy mezonlar hisobga olinishi borasidagi qarashlar ustunlik qiladi.
Bunday mezonlardan biri aholi jon boshiga to g ri keladigan daromaddir; ʻ ʻ
aholi jon boshiga to g ri keladigan ʻ ʻ yalpi ichki mahsuloti (YaIM) yuqori
bo lgan mamlakatlar rivojlangan mamlakatlar sifatida qabul qilinadi. Yana ʻ
bir iqtisodiy mezon — sanoatlashuv ; iqtisodiyotida
sanoatning uchinchi hamda to rtinchi ʻ tarmoqlari hukmron bo lgan ʻ
mamlakatlar odatda rivojlangan mamlakatlar sifatida qabul qilinadi. Yaqin
vaqtlardan boshlab yana bir ko rsatkich, ya ni iqtisodiy ko rsatkichlar, ʻ ʼ ʻ

milliy daromad va boshqa ko rsatkichlar, shuningdek, o rtacha umr ko rish ʻ ʻ ʻ
va ta lim tizimi holatini umumlashtirgan ʼ Inson taraqqiyoti indeksi (ITI)
darajasi ham keng qo llanila boshlandi. Bu mezon rivojlangan ʻ
mamlakatlarni juda yuqori (ITI) reytingga ega davlatlar sifatida belgilanadi.
Biroq, indeks bir qancha omillarni, masalan, aholi jon boshiga to g ri ʻ ʻ
keladigan sof boylik yoki mamlakatdagi tovarlarning nisbiy sifatini hisobga
olmaydi. Bu holat G7 a zolari va boshqa shu kabi eng ilg orʼ ʻ
mamlakatlarning reytingini pasaytirib yuboradi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Statistika bo limi ma lumotlariga ʻ ʼ
ko ra: ʻ
Birlashgan Millatlar Tashkilotiga ko ra „rivojlangan“ va ʻ
„rivojlanayotgan“ mamlakatlar yoki davlatlarning darajasini belgilash
bo yicha o rnatilgan biror konvensiya mavjud emas. ʻ ʻ
Va shu ta kidlanadi: ʼ
Davlatlatlarni „Rivojlangan“ va „rivojlanayotgan“ tarzda ajratish
faqatgina statistik darajadagi ahamiyatga ega bo lib, rivojlanish jarayonida ʻ
ma lum bir mamlakat yoki hududga nisbatan hech qanday xulosani ʼ
ifodalamaydi.
Shunga qaramay, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Savdo va
rivojlanish bo yicha konferensiyasi ushbu tasnifni qo llashda davom etish ʻ ʻ
mumkin deb hisoblaydi:
Rivojlangan iqtisodiyotli mamlakatlar qatoriga Shimoliy
Amerika , Yevropa , Isroil , Yaponiya hamda Koreya Respublikasi ,
shuningdek, Avstraliya va Yangi Zelandiya kiradi.
Shu kabi atamalar
Rivojlangan mamlakat konsepsiyasi bilan bog liq bo lgan atamalar ʻ ʻ
qatoriga „yetakchi mamlakat“, „sanoatlashgan mamlakat“, „ilg or ʻ
mamlakat“ (MDC), „iqtisodiy jihatdan yuksak taraqqiy etgan mamlakat“
(MEDC), „Global Shimoliy mamlakat“, „birinchi dunyo mamlakati“ va
„postindustrial mamlakat“ kabilarni misol sifatida keltirish mumkin.

Sanoatlashgan mamlakat atamasi biroz mavhum atama sanaladi.
Chunki sanoatlashuv tinimsiz davom etadigan jarayon bo lib, uni aniqlash ʻ
qiyin kechadi. Dastlabki sanoatlashgan mamlakat Buyuk Britaniya ,
keyingisi esa Belgiyadir . Keyinchalik
sanoatlashuv Germaniya , AQSh , Fransiya va boshqa G arbiy Yevropa ʻ
mamlakatlarida davom etdi. Jeffrey Sachs kabi ba zi iqtisodchilar fikriga ʼ
ko ra, rivojlangan va ʻ rivojlanayotgan mamlakat o rtasidagi mavjud tafovutʻ
asosan XX asrda yuz bergan hodisadir.
Mathis Wackernagel mamlakatlarning bu ikkilik belgilarini „na
tavsiflovchi, na tushuntirish“ deb ataydi. Haqiqatda ikki xil emas, balki 200
dan ortiq mamlakat mavjud bo lib, ularning barchasi bir xil tabiat ʻ
qonunlariga duch keladi, ammo har biri o ziga xos xususiyatlarga ega ʻ [13] .
2021-yilgi tahlilda bozorlar, iqtisodiyotlar yoki rivojlanayotgan bozor
maqomidan ancha o sgan, ammo rivojlangan mamlakatlar darajasiga hali ʻ
yetib bormagan mamlakatlarni tavsiflash uchun rivojlangan mamlakatlar
qatoriga qo shilayotgan ʻ atamasini qo llash taklif etiladi ʻ . Rivojlanayotgan
mamlakatlarning bozorlaridagi transmilliy korporatsiyalari chet el
bozorlarida ham faoliyat olib boradi va xorijiy mamlakatlardan bilim
olishning noyob namunalarini taqdim etadi.

Xulosa va takliﬂarHar qanday mamlakatda ichki bozorda raqobatning mavjudligi bozor
xo’jaligi muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishining asosiy ko’rsatkichi
hisoblanadi, jahonning ko’plab mamlakatlarida, shu jumladan o’tish
iqtisodiyotiga ega bo’lgan mamlakatlarda raqobat to’g’risida qonunlarning
qabul qilinganligi va mazkur masalalar bilan shug’ullanuvchi milliy
tashkilotlarning tashkil etilganligi ushbu holatni tasdiqlab turibdi. Milliy
iqtisodiyotning rivojlanganligi– bu iqtisodiyotning muhim ko’rsatkichlari
halatini tashqi paramеtrlarga nisbatan yalpi baholashni o’zida mujassam
etgan qiyosiy tavsif hisoblanadi, shu sababli milliy iqtisodiyotning
rivojlanganligi xalqaro raqobatda namoyon bo’ladi.
Mamlakatning raqobatbardoshligini baholash. Mamlakatning
raqobatbardoshligi erkin va halol raqobat sharoitida mamlakatning jahon
bozori talablarini qondiruvchi tovarlarni ishlab chiqarish va xizmatlar
ko’rsatish qobiliyati sifatida ta’riﬂash mumkin.Mamlakatning
raqobatbardoshlik ko’rsatkichi, birinchi galda mamlakatning jahon
bozoridagi mavqеini tavsiﬂovchi, shuningdеk tovar va tovar ishlab
chiqaruvchining hamda tarmoqning raqobatbardoshligini birlashtiruvchi
umumiy ko’rsatkich hisoblanadi.
Rivojlangan mamlkatlar dunyodagi eng takomillashgan jihozlar bilan
ta’minlagan tipogarﬁya va kinostudiyalari yangilik chiqarish bo’yicha
yetakchilikni qo’lga kiritgan. Rivojlangan mamakatlar mahsulotlari bilan
jahon bozorini egallagan. Har qanday holatda ham rivojlangan mamakatlar
iqtisodiyotini o’ziga xos ko’rinish deb hisoblash kerak emas.
Milliy iqtisodiyotga erishish uchun sabab bo’lgan asosiy omillaridan
O’zbekiston sharoitida qo’llash imkoniyatlari mavjuddir. Avvalambor
Dunyo tabiiy resurslarga ega bo’lmay turib milliy iqtisodiyot
raqobatbardoshligining yuqori darajada ekanligini ta’kidlab o’tish joiz.
O’zbekiston esa tabiiy resurslarga boy mamlakatlardan biri ekanligi

hammamizga ma’lum. Shuningdek rivojlanishning dastlabki yillaridayoq
hukumat fan texnika taraqqiyotiga, kadrlar tayyorlash tizimiga juda katta
imkoniyatlar bergan. Shu bilan birga ko’rib turganimiz kabi raqobatbardosh
milliy iqtisodiyotga erishishning yana bir muhim sabablaridan biri yapon
tovarlarining jahon bozorida raqobatbardosh bo’lishiga imkoniyat
yaratuvchi bir nechta iqtisodiy chora tadbirlar olib borganligi natijasidir.
Shunday ekan aynan shulardan oqilona foydalanish natijasida milliy
iqtisodiyot raqobatbardoshligini yanada oshirish imkoni mavjuddir.
O’zbekiston sharoitida esa aynan shular qo’llash maqsadga muvoﬁqdir.

Foydalanılgan adabıyotlar ro’yhatı.1)
Hamеdov I.A., Alimov A.M. O’zbеkiston Rеspublikasida tashqi
iqtisodiy faoliyat asoslari. T.: O’zbеkiston Yozuvchilar uyushmasi
“adabiyot jamg’armasi” nashr., 2018.- 328b.
2)
Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения.
3) М., 2017г.
4)
Бородаевский А.Тенденция социально-экономического развития в
разных регионах мира.// Мировая экономика и международные
отношения, М., 2017, № 4, с.18.
5) Вахрушев В. Принципы японского управления. - М., София, 2018.
6) Волгин Н. Японский опыт, который стоит изучать и разумно
заимствовать// Человек и труд. – 2018. - №6. - с. 50.
7) Шкваря Л.В. Мировая экономика. Москва, “Эксмо”, 2019.
8)
Королев И.С. и др. Мировая экономика: глобальные
тенденции за сто лет. Москва, “Экономист”, 2010.
9) Крупянко М.И. Япония 90-х: в поисках модели отношений с новой
Японией. - М., НОРМА, 2015.
10) Ломакин В.К. Мировая экономика: Учебник для ВУЗОВ.- М.:
Финансы, ЮНИТИ, 2018,-727с.
11)
Сатубалдин С.С. “Драконы” и «тигры» Азии.
Алмати,
«Былым», 2019 .

Internet saytlari12) www.meti.go.jp – Iqtisodiyot, savdo va sanoat vazirligi;
13) www.mof.go.jp – Мoliya vazirligi;
14) www.keidanren.or.jp – Хususiy tadbirkorlik tashkiloti;
15)
http://www .doyukai .or .jp- Iqtisodiy hamﬁkrlar;
16)
http://www .rotobo .or .jp-Rossiya va Yevropa mamlakatlari b.n
savdo;
17)
http://www .japaneseculture .miningco .com- Iqtisodiy
tashkilotlar;
18)
http://www .nomura .com- Qimmatli qog’ozlar.

Milliy iqtisodiyot, uning tarkibiy tuzilishi va makroiqtisodiy ko’rsatkichlari

Sotib olish