Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo’llaniladigan asosiy ko’rsatkichlar va ularning iqtisodiy mohiyati. - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	76000UZS
Hajmi	84.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

66 Sotish

Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo’llaniladigan asosiy ko’rsatkichlar va ularning iqtisodiy mohiyati.

Sotib olish

Mavzu: Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo’llaniladigan asosiy ko’rsatkichlar
va ularning iqtisodiy mohiyati .
Reja:
I,KIRISH
II.ASOSIY QISM
1. Milliy iqtisodiyot va uning makroiqtisodiy o’lchamlari.
2.Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo‘llaniladigan asosiy ko‘rsatkichlar.
3.Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy shartlari.
4.Milliy hisobchilik tizimidagi boshqa ko‘rsatkichlar va ular o‘rtasidagi
nisbat.
III.XULOSA
IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O ' tish iqtisodiyoti mamlakatlarida iqtisodiyotni
modernizatsiyalash va uning tarkibini diversifikatsiyalash asosida innovatsion
taraqqiyot yo ' liga o ' tish vazifalari hal etilmoqda . Mamlakatni ijtimoiy - iqtisodiy
jihatdan rivojlantirishda modernizasiyalash loyihasi ishlab chiqilgandan so ' ng ,
tarkibiga sanoat , investisiya va innovasiya siyosatlarini qamrab oluvchi strategiya
tuziladi . Modernizasiyalashda bir tomondan iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini
texnik va texnologik jihatdan yangilash, sifat jihatdan takomillashtirish,
pirovardida ishlab chiqarishni diversifikasiyalash nazarda tutilsa, ikkinchi
tomondan inson omilini taraqqiy ettirish masalasi turadi. Milliy iqtisodiyotni
modernizasiyalash sharoitida "...davlatning innovasion yangilanish dasturini
shakllantirish, innovasiya va investisiyalardan samarali foydalanadigan yangi
avlod kadrlarini, yangi sarmoyadorlar sinfini tayyorlash o'ta muhim ahamiyatga
ega. Buning uchun O'zbekistonni texnologik rivojlantirish va ichki bozorni
modernizasiya qilish bo'yicha milliy g'oya, milliy dastur kerak. Ushbu dastur
O'zbekistonni jahondagi taraqqiy topgan mamlakatlar qatoriga tezroq olib
chiqishga imkon yaratishi lozim." 1 Ushbu uzoq muddatli strategik maqsadlarga
erishishda milliy iqtisodiyotni modernizasiyalash va tarkibiy o'zgarishlarni amalga
oshirish yetakchi o'rin tutadi. 2025-2030-yillarda O'zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning Harakatlar strategiyasida "tarkibiy o'zgartirishlarni
chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizasiyalash va
diversifikasiyalash hisobidan uning raqobatbardoshligini oshirish " ustuvor vazifa
sifatida ta ' kidlangan .
Jahon amaliyoti ko'rsatishicha, milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlarning energiya, material va kapital sig'imkorligini yuqoriligi, zamonaviy
texnologiyani o'zida mujassamlashtirmaganligi mahsulotlarning
raqobatbardoshligiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Iqtisodiy adabiyotda "iqtisodiyotni
modernizasiyalash" kategoriyasi "innovasiya", "diversifikasiya", "barqaror
2

iqtisodiy o'sish", "o'tish iqtisodiyoti" kabi tushunchalar bilan uzviy bog'liqlikda
tahlil qilingan. O'tish iqtisodiyoti mamlakatlarida bozor munosabatlarini
shakllantirish jarayonida modernizasiya nazariyalaridan deyarli foydalanilmagan
va aksariyat hollarda "islohotlar" va "o'tish (tranzit) iqtisodiyoti" tushunchalari
qo'llanilgan. Iqtisodiy islohotlar jarayonida birgina bozor institutlari samarali
iqtisodiy rivojlanishni ta'minlab bera olmasligi ma'lum bo'ldi va iqtisodiy
aylanmaga "modernizasiya", "tarkibiy o'zgarishlar", "milliy raqobatbardoshlik"
tushunchalari kiritildi. Bunda modernizasiya aksariyat mamlakatlarda milliy dastur
sifatida qabul qilina boshlandi. Iqtisodiyotni modernizasiyalash mexanizmi
"iqtisodiyotni modernizasiyalash" kategoriyasi "sanoatlashtirish", "innovatsiya",
"iqtisodiyotni erkinlashtirish", "iqtisodiyotni diversifikasiyalash", "inson kapitali",
"milliy boylik" kabi qator tushunchalar bilan uzviy birlikda o'rganildi. Natijada
ushbu tushunchalar o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik iqtisodiyotni modernizasiyalash
kategoriyasining tavsifini to'liqroq ochib beradi va iqtisodiyotni
modernizasiyalashning iqtisodiy qonuniyatlarini aniqlashga yordam beradi.Milliy
iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish uchun real sektor tarmoqlarini
modernizasiyalash va diversifikasiyalash zarur. Bunda iqtisodiyotni
modernizasiyalash diversifikasiyalash jarayonlari bilan parallel ravishda kechadi
va o'zaro uzviy bog'liqlikda amal qilib, pirovardida innovasion taraqqiyotni
ta'minlaydi. Innovasion taraqqiyot yuqori texnologiyani mujassamlashtirgan
qo'shilgan qiymatli mahsulot ishlab chiqarib, eksport hajmini ortishiga olib keladi.
Bu esa o'z navbatida barqaror iqtisodiy o'sish sur'atlarini ta'minlab, milliy boylikni
ko'paytirish orqali milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi ta'minlanadi.Iqtisodiy
adabiyotda iqtisodiyotni modernizasiyalash kategoriyasiga turlicha iqtisodiy
qarashlar berilgan.
Mavzuning maqsadi. Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo’llaniladigan
asosiy ko’rsatkichlar va ularning iqtisodiy mohiyati haqida tushunchaga ega
bo lish va ular haqida umumiy xulosa chiqarish.ʻ
3

Mavzuning ob'yekti - Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo’llaniladigan
asosiy ko’rsatkichlar va ularning iqtisodiy sohasini rivojlantirish istiqbollari
tarkibiy qismilarini hisoblash tizimini tashkil etish
Ishning predmeti Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo’llaniladigan asosiy
ko’rsatkichlar va ularning iqtisodiy sohasini rivojlantirish tarkibiy qismilarini
o`rganish mazmuni,shakl va usullarini to'liq o'rganish va mohiyatini ochib berish.
Mavzuni o rganish vazifalari:ʻ
-Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish;
- Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni tahlil qilish;
- Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo’llaniladigan asosiy ko’rsatkichlar va
ularning iqtisodiy sohasini rivojlantirish istiqbollari moliyaviy – iqtisodiy
nazariyasini rolini aniqlash.
- Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo’llaniladigan asosiy ko’rsatkichlar va
ularning iqtisodiy sohasini rivojlantirish istiqbollari nazariyasi bo’yicha jahon
tajribasidan foydalanish.
Kurs ishining tuzilish tarkibi :Mazkur kurs ishi kirish asosiy qism xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tarkib topgan.
4

II.ASOSIY QISM
1.Milliy iqtisodiyot va uning makroiqtisodiy o’lchamlari.
Milliy iqtisodiyot ko’plab o’zaro bog’liq iqtisodiy tizimlar birikmasidan
iborat bo’lgan murakkab iqtisodiy tizimni vujudga keltirdi.
Milliy iqtisodiyot - barcha tarmoqlar va sohalarni, mikro va makrodarajadagi
iqtisodiyotlarni, funktsional iqtisodiyotni, ko’plab infratuzilmalarni o’z ichiga
olgan yaxlit iqtisodiyotdir. Milliy iqtisodiyot bu turli shakldagi xo’jaliklarning
tarkib topgan tuzilishi bo’lib, uning asosida mehnat taqsimoti va uning rivojlanishi
yotadi. Turli shakldagi xo’jalik shakllari milliy iqtisodiyotning tarkibiy
tuzilmasini tavsiflab beradi.
Makroiqtisodiy jihatdan qaralganda milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi
mamlakatda mavjud bo’lgan ishlab chiqarish resurslari; ularning ijtimoiy mehnat
taqsimoti asosida ajralib chiqqan iqtisodiy sub‘ektlar o’rtasidagi taqsimoti hajmi;
mazkur sub‘ektlar ishlab chiqarish hajmlari, milliy mahsultni ishlab chiqarish
jarayonlarida shakllanuvchi tarkibiy qismlari o’rtasidagi munosabat sifatida
namoyon bo’ladi. Milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini chizma orqali
tasvirlash mumkin:
Milliy
iqtisodiyot
↓ ↑
Iqtisodiy jihatdan nisbatan mustaqil
birliklar
↓
↓ ↓ ↓
Korxonalar Uy
xo’jaliklari Davlat (ko’plab xo’jalik
yurituvchi birliklari
5

bilan
Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish hajmi va ularning
o’sishi bir qator ko’rsatkichlar tizimi orqali, mikro va makroiqtisodiy darajada
aniqlanib, tahlil qilinadi.
Makroiqtisodiyot – bu mamlakat miqyosida moddiy ishlab chiqarish va
nomoddiy sohalarini bir butun qilib birlashtirish natijasida hosil bo’lgan milliy va
jahon xo’jaligi darajasidagi iqtisodiyotdir.Makroiqtisodiyot o’z ichiga
iqtisodiyotning moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish hamda xizmat ko’rsatish
sohalarini oladi. Milliy iqtisodiyotning asosiy funktsional ahamiyati mamlakat
barcha aholisining doimiy ravishda o’sib boruvchi ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini
qondirishda namoyon bo’ladi. Milliy iqtisodiyotning mazkur asosiy muammosi
naqadar samarali hal etilayotgan makroiqtisodiy tahlilyordamida aniqlanadi.
Makroiqtisodiy tahlilning maqsadi – takror ishlab chiqarish jarayonini
ob‘ektiv ravishda aks ettiruvchi ko’rsatkichlardan foydalanish asosida mamlakat
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida vujudga kelgan holatlarni ochib berishdan
iboratdir. Bu maqsadga erishishning muhim shartlari sifatida quyidagilarni
ko’rsatish mumkin:
1. Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning holati va harakatini ob‘ektiv aks
ettiruvchi statistik (holat, vaziyat) ma‘lumotlarning mavjudligi;
2. Mamlakat iqtisodiyotini tahlil qilishda keng miqyosda va tarixiy jihatdan
yondashuv;
3. Iqtisodiy tizim salohiyatini haqqoniy ravishda baholamasdan hamda
iqtisodiy qonunlarning ob‘ektiv amal qilishini bilmasdan turib mamlakat
iqtisodiyotiga aralashuv salbiy holatlarni keltirib chiqarishini anglash;
6

4. Makroiqtisodiy nazariya muayyan mamlakatlarning iqtisoiyotini ob‘ektiv
ravishda tadqiq etish asosida yaratilishini hamda undan boshqa mamlakatlar
amaliyotida o’ta ehtiyotkorlik bilan foydalanish mumkinligini tushunish;
5. Ishlab chiqarishni mamlakat barcha aholisining daromalari va iste‘mol
darajasini o’stirishga yo’naltirish;
6. Aholi daromadlari, siyosiy va ijtimoiy barqarorlik o’sishining yagona
manbai bo’lib mamlkatning barcha aholisining ish joylari hamda aromadlarning
oshishi bilan ta‘minlovchi milliy ishlab chiqarishning barqarorva samarali o’sishi
ekanligini tushunish.
Butun milliy iqtisodiyotning holatini tavsiflovchi muhim makroiqtisodiy
ko’rsatkichlar – yalpi milliy mahsulot (YaMM), yalpi ichki mahsulot (YaIM), sof
milliy mahsulot (SMM), milliy daromad (MD), ishchi kuchi bandligi, ishsizlik,
inflyatsiya va boshqa shu kabilar hisoblanadi.
Bu ko’rsatkichlar moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy xizmat ko’rsatish
sohalaridagi barcha xo’jaliklar iqtisodiy faoliyatlarining umumiy va pirovard
natijalarini qarab oladi. Ko’pgina maroiqtisodiy ko’rsatkichlar yordamida
korxonalar faoliyatiga baho beriladi va ular faoliyatining rivojlanish tamoyillari
aniqlansa, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar orqali butun iqtisodiyotning holati, uning
o’sishi yoki pasayishi tahlil qilinib, xulosa chiqariladi, ular yordamida davlat o’z
iqtisodiy siyosatini belgilaydi.
Jamiyat a‘zolarining ehtiyojlari muntazam ravishda yangilanib, miqdoran
ko’payib va sifat jihatdan takomillashib borgani sababli, bu ehtiyojlarni
qondirishga qaratilgan ishlab chiqarish jarayoni ham to’xtovsiz yangilanib,
takroran amalga oshib boradi. Jamiyat miqyosidagi ishlab chiqarish
jarayonlarining muntazam ravishda yangilanib va takroran amalga oshirilib
turilishi ijtimoiy takror ishlab chiqarish deyiladi.
Ijtimoiy takror ishlab chiqarish ikki ko’rinishida amalga oshirilishi mumkin:
1. Oddiy takror ishlab chiqarish;
2. Kengaytirilgantakror ishlab chiqarish.
7

Oddiy takror ishlab chiqarish – bu ishlab chiqarish miqyoslarining
o’zgarmagan holda takrorlanishini ifodalaydi. Bu o’zini ichki ehtiyojlarni
qondirishga qaratilgan bo’lib, an‘anaviy iqtisodiyot sharoitidagi xo’jalik yurituvchi
sub‘ektlar uchun xos bo’lgan.
Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish – bu ishlab chiqarish miqyoslarini
muntazam ravishda oshirib borishga asoslangan holdagi takrorlanishidir.
Ijtimoiy takror ishlab chiqarish natijasida mamlakat miqyosida milliy
mahsulot yaratiladi. Milliy mahsulot barcha moddiy va nomoddiy ne‘matlar hamda
xizmatlarni o’z ichiga olib, milliy hisobchilikda yalpi milliy mahsulot (YaMM)
deb yuritiladi.
Yalpi milliy mahsulot (YaMM) – bu o’z mamlakati yoki xorijda
joylashuvidan qat‘iy nazar, milliy korxonalar tomonidan yaratilgan mahsulot va
xizmatlar umumiy hajmining jami qiymatidir.
Mamlakat ichkarisida yaratilgan iqtisodiyt bu yalpi ichki mahsulotni tashkil
etadi. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) – bu ma‘lum vaqt mobaynida (davomida),
masalan, bir yilda yaratilgan va bevosita iste‘molchilarga borib yetadigan barcha
tayyor mahsulot va ko’rsatilgan xizmatlarning bozor narxidagi qiymatidir.
YaIM

Mamlakat ichidagi ishlab
chiqarish
Xorijiy korxonalar
mahsuloti
M1
(2 trln) Milliy korxonalar
mahsuloti
M2
(10 trln) CHet ellardagi milliy
korxonalar mahsuloti
M3
(3 trln)
8

Hozirgi vaqtda O’zbekistonda yalpi ichki mahsulot ko’rsatkichi hisobga
olinmoqda. 2007 yilda yalpi ichki mahsulot 9,5 foizga o’sdi, 2008 yilda 9,0 foiz,
2009 yilda – 8,21 foiz o’sish ta‘minlandi.
Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini to’g’ri hisoblab chiqish uchun
mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta hisobga
olinishi zarur. YaIM hajmini topishda sotilgan va qayt sotilgan mahsulotlarni ko’p
marta hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida
yaratilgan qo’shilgan qiymatlar yig’indisi olinadi.
Qo’shilgan qiymat – bu korxona yalpi mahsuloti bozor narxidan
(amortizatsiya ajratmasidan tashqari) joriy moddiy xarajatlar chiqarib tashlangan
miqdoriga teng.
T =c + v + m (1) lar yig’indisi va xizmatlar hajmi YaIMni tashkil qiladi,
undan Aa (amortizatsiya ajratmasi) chiqariladi va sof milliy mahsulot (SMM)
qoladi.
YaIM – Aa = SMM (2)
Tovar qiymatidagi (c + v) moddiy xarajatlarni mahsulotni bozor narxidan
ajratib tashlansa qolgan miqdor qo’shilgan qiymatni hosil qiladi.
Yalpi milliy mahsulotga baho berishda nominal va real milliy mahsulot
hisobga olinadi. Joriy bozor narxlarida hisoblangan milliy mahsulot nominal milliy
mahsulot, o’zgarmas qiyosiy narxlarda hisoblangan milliy mahsulot esa real milliy
mahsulot deb yuritiladi. Narx darajasi indeks shaklida ifodalanadi. Narx indeksi
joriy yildagi ma‘lum guruh tovarlar va xizmatlar to’plami narxlari summasini,
xuddi shunay tovarlar va xizmatlar miqdorining bazis davridagi narxlari
summasiga taqqoslash orqali hisoblanadi. Taqqoslashning boshlang’ich davri
9

“bazis yili” deyiladi. Agar aytilganlarni formula shakliga keltirsak, u quyidagi
ko’rinishni oladi:
Narx indeksi = joriy yildagi iste ‘mol tovarlari narxi
basis yildagi iste ‘mol tovarlari narxi

Joriy tsikldagi nominal YaIMni real YaIMga aylantirishning ancha oddiy va
to’g’ridan-to’g’ri usuli nominal YaIMni narx indeksi (Ni) ga bo’lishdir, ya‘ni:

Real YaIM = nominal YaIM
¿
Yalpi ichki mahsulot (YaIM) dan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida
iste‘mol qilingan asosiy kapital qiymati yoki yillik amortizatsiya summasi ayirib
tashlansa sof milliy mahsulot (SMM) ko’rsatkichi hosil bo’ladi.
YaIM – amortizatsiya yillik summasi = SMM
SMM qiymatiga davlat tomonidan o’rnatiladigan egri soliqlar summasi kiradi.
Egri soliqlar korxona tomonidan o’rnatiladigan narxga qo’shimcha hisoblanadi.
Bunday soliqlar og’irligi iste‘molchi zimmasiga tushai va uning hisobiga
o’zlarining daromadining bir qismini yo’qotadi. Shuning uchun, SMMdan egri
soliqlar chiqarib tashlansa milliy daromad (MD) ko’rsatkichi hosil bo’ladi.
SMM – biznesga egri soliqlar = milliy daromad
Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan milliy daromad farqlanadi.
Ishlab chiqarilgan milliy daromad (MD) – bu yangidan yaratilgan qiymatning
butun hajmidir, ya‘ni:
MD = ZM + QM dan iborat.
Foydalanilgan milliy daromad (MD) – bu ishlab chiqarilgan milliy
daromaddan yo’qotishlar (tabiiy ofatlar, mahsulotlarni zaxirada saqlashdagi
yo’qotishlar va h.k.) va tashqi savdo qoldig’i chiqarib tashlangan miqdoriga teng.
10

Milliy daromadning bir qismi, jumladan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar,
korxona foydasidan to’lanuvchi soliqlar (10%, 9% hozir 8 % ga tushirildi) va
korxonaning taqsimlanmaydigan foydasi amalda uy xo’jaliklari qo’liga kelib
tushmaydi. Aksincha, uy xo’jaliklari oladigan daromadning bir qismi, masalan,
ijtimoiy to’lovlar – ular mehnatining natijasi hisoblanmaydi.
SHaxsiy daromad ko’rsatkichini topish uchun milliy daromaddan uy
xo’jaliklari qo’liga kelib tushmaydigan daromadlarning yuqoridagi uchta turini
chiqarib tashlashimiz hamda joriy mehnat faoliyatining natijasi hisoblanmagan
daromadlarni unga qo’shishimiz zarur.
Milliy daromad – ijtimoiy sug’urta ajratmasi – korxona foydasiga soliqlar +
ijtimoiy to’lovlar = shaxsiy daromad
SHaxsiy daromaddan soliqlari to’langandan keyin, uy xo’jaliklarining to’liq
tasarrufida qoladigan daromad shakllanadi.
Milliy mahsulot hajmining aniq baholanishiga xufyona iqtisodiyot ta‘sir
ko’rsatadi. Xufyona istiqodiyot – bu tovar-moddiy boyliklar va xizmatlarning
jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan harakati, ya‘ni davlat boshqaruv
organlaridan yashirin holda alohida fuqarolar va ijtimoiy guruhlar o’rtasida amalga
oshiriluvchi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardir. Bu munosabatlar o’z ichiga
iqtisodiy faoliyatning barcha hisobga olinmagan, tartibga solinmagan turlarini
oladi. Xufyona iqtisodiyot tarkibiga quyidagilar kiradi:
1. Jamiyatga aloqador iqtisodiyot – rasmiy iqtisodiyot tarkibiga iqtisodiy
jinoyatning kiritilishi (boyliklarning talon-taroj qilinishi; nazoratning har qanday
shaklidan yashiringan holdagi xufyona iqtisodiy faoliyat – narkobiznes, qimor
o’yinlari, fohishabozlik; daromadlarni noiqtisodiy qayta taqsimlash shakli
sifatidagi fuqarolarning shaxsiy mulkiga qarshi mulkni zo’rlik bilan tortib olish,
o’g’irlash, reket);
2. Soxta iqtisodiyot – hisobga olish va hisobotlarning amaldagi tizimiga soxta
natijalarni haqiqiy natijalarni haqiqiy natija sifatida kirituvchi rasmiy iqtisodiyot
(qo’shib yozishlar);
11

3. Norasmiy iqtisodiyot – iqtisodiy sub‘ektlar o’rtasidagi norasmiy o’zaro
aloqalar tizimi bo’lib, u mazkur sub‘ektlar o’rtasidagi shaxsiy munosabatlar va
bevosita aloqalarga asoslanadi;
4. Yashirin ikkilamchi iqtisodiyot – yakka tartibdagi va kooperativ
faoliyatining nazoratdan yashiringan, ya‘ni qonun tomonidan taqiqlangan yoki
belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tmagan turi.
2.Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo‘llaniladigan asosiy
ko‘rsatkichlar.
Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini tahlil qilish, milliy iqtisodiyot
rivojlanishidagi muammolarni aniqlash hamda uni yanada rivojlantirish bo‘yicha
chora-tadbirlar ishlab chiqarish uchun bir qator iqtisodiy ko‘rsatkichlardan
foydalaniladi.Hukumat statistik raqamlardan rivojlanish darajasini monitoring
qilish va iqtisodiy siyosatni shakllantirish maqsadida foydalanadi.Alohida firmalar
faoliyatiga baho berishda qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlardan farqli tarzda bu
ko‘rsatkichlar milliy iqtisodiyotning barcha sub’ektlari faoliyatiga umumiy baho
berish, makroiqtisodiy tahlil o‘tkazish, mamlakat iqtisodiyotining jahon xo‘jaligida
raqobatga bardoshliligi darajasini aniqlash imkonini beradi.
Bu ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi:
 Yalpi ichki mahsulot (YaIM), Sof ichki mahsulot (SIM), Yalpi milliy
daromad (YaMD), Sof milliy daroimad (SMD), shaxsiy daromad (ShD),
 Shaxsiy tasarrufidagi daromad (ShTD), Iste’mol (C), Jamg‘arish (S)
ko‘rsatkichlarining hajmi va o‘sish sur’atlari;
 iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi;
 mamlakat eksporti va importi hajmi, tarkibi, YaIMdagi ulushi va o‘sish
suratlari;
 resurslardan foydalanishning samaradorligini xarakterlovchi
ko‘rsatkichlar (Mehnat unumdorligi, Fond qaytimi);
12

 davlat budjeti taqchilligi, deflator, iste’mol baholari indeksi,
inflatsiyaning o‘sish sur’atlari;
 ishsizlik darajasi va ishsizlar soni, aholining ish bilan bandlik darajasi;
 aholining moddiy ne’matlar va xizmatlar iste’moli hajmi, ularning
jamg‘armalari, ish haqining quyi miqdori va boshqalar.
Davlat budjeti taqchilligi va inflatsiya sur’ati kabi ko‘rsatkichlar umumiy
makroiqtisodiy vaziyatga baho berishda qo‘llanilsa, YaIM, SIM, YaMD, SMD,
ShD, ShTD, C, S ko‘rsatkichlari milliy ishlab chiqarishning parametrlarini va
dinamikasini tahlil etishda foydalaniladi.
Bu ko‘rsatkichlar iqtisodiyotning barcha sub’ektlari faoliyatlari natijasi
sifatida aniqlanib, ularni hisoblashning asosini Milliy hisobchilik tizimi (MHT)
tashkil etadi. MHT mamlakat buxgalteriyasi vazifasini o‘tagani holda uning
standartlaridan kelib chiqqan holda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash,
mamlakatlararo taqqoslovlarni amalga oshirish imkonini beradi.
Mamlakat iqtisodiyotining haqiqiy holatini o‘rganish, unga tizimli baho
berish uchun yuqorida sanab o‘tilgan barcha ko‘rsakichlardan foydalanish zarur,
aks holda bir tomonlama yondoshuvga yo‘l qo‘yilishi mumkin.
3.Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy shartlari.
Makroiqtisodiy statistika va tahlilda uzoq davr mobaynida yalpi milliy
mahsulot va yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichlaridan baravar foydalanib kelindi.
Har ikkala agregat ko‘rsatkich ham mamlakatdagi iqtisodiy faollik darajasini
xarakterlasada kapital va ishchi kuchi migratsiyasi mavjudligi sababli ular o‘zaro
farq qilishadi.Bugungi kunga kelib Milliy hisobchilik tizimini qo‘llaydigan deyarli
barcha davlatlarda yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichi asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkich sifatida tan olindi.Ko‘pgina iqtisodiy adabiyotlarda YaIMga ishlab
chiqarilishida qo‘llanilgan resurslar qaysi davlatga tegishliligidan qat’iy nazar,
mamlakatning jug‘rofiy hududida yaratilgan pirovard tovarlar va
xizmatlarning bozor baholari yig‘indisi deb ta’rif berib kelingan.
13

1993- yilda qabul qilingan (2008- yilda yangi tahrir) BMT MHTning yangi
talqiniga ko‘ra Yalpi ichki mahsulot (YaIM) tushunchasiga aniqliklar kiritildi.
Yangicha talqiniga ko‘ra:
Yalpi ichki mahsulot – mamlakat hududida ma’lum muddat davomida ishlab
chiqarilgan pirovard tovarlar va xizmatlar bozor baholarining umumiy
yig‘indisidan iborat.
YaIM ning «ichki» deb atalishiga sabab uning mamlakat rezidentlari
tomonidan yaratilishidir. Rezident deganda faqatgina mamlakatning yuridik va
jismoniy shaxslari tushunilmaydi. Chunki mamlakat yuridik shaxsi boshqa
mamlakat hududida bir yildan ortiq faoliyat yuritsa, o‘sha mamlakat rezidenti deb
qaraladi.«Milliy tegishliligi va fuqaroliligidan qat’i nazar, mazkur mamlakatning
iqtisodiy hududida iqtisodiy manfaat markaziga ega bo‘lgan (ishlab chiqarish
faoliyati bilan shug‘ullanadigan, yoki mamlakat hududida bir yildan ortiq
yashayotgan) barcha iqtisodiy birliklar (korxonalar, uy xo‘jaliklari) rezident
hisoblanishadi».
Elchixonalar va harbiy bazalar o‘zlari tegishli bo‘lgan mamlakatlarning
iqtisodiy makoni bo‘lib qolaveradilar. Aynan shu jihat YaIMni hisoblashda
iqtisodiy va jug‘rofiy hudud o‘rtasidagi farq deb qaraladi.
YaIM uch xil usul bilan hioblanadi:
1)ishlab chiqarish usuli;
2)xarajatlar usuli;
3)daromadlar usuli.
Har uchala usul bilan hisoblangan YaIM ko‘rsatkichi hajmi statistik xatolar
istisno etilganda o‘zaro teng bo‘lishi lozim. Shu bilan birga har uchala usul bilan
YaIM ko‘rsatkichni hisoblashda o‘ziga xos talablarga amal qilinishi talab etiladi.9
Yalpi ichki mahsulotni hisoblashning asosiy shartlari quyidagilar:
-yakuniy tovarlar va xizmatlar bahosini ifodalaydi;
-bozor baholarida hisoblanadi;
14

-faqat joriy yilda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar bahosini o’z ichiga
oladi;
-sof moliyaviy bitimlar bahosini o’z ichiga olmaydi.
Milliy mahsulotni hisoblashda milliy hisoblar tizimidan foydalaniladi. Milliy
hisoblar tizimi (MHT) – bu barcha asosiy iqtisodiy jarayonlarni, takror ishlab
chiqarish sharoitlari, jarayonlari va natijalarini tavsiflovchi o’zaro bog’liq
makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, tasniflar va guruhlar tizimi.
MHT BMT tomonidan e‘lon qilingan “milliy hisoblar va yordamchi jadvallar
tizimini” nomli hujjat asosida xalqaro statistikada standart tizim sifatida 1953
yildan boshlab qo’llana boshladi. Hozirgi davrda dunyoning 100 dan oshiq
mamlakatlarida, shu jumladan O’zbekistonda mazkur tizim keng qo’llaniladi.
Milliy hisoblar tizimi asosini yig’ma balanslar tashkil qiladi. Bunga daromad
va xarajatlar balansi misol bo’lishi mumkin. Daromad xo’jalik birliklari va aholi
daromadlari (ish haqi, foyda, daromadlarning boshqa turlari, amortizatsiya)
summasini aks ettiradi. Xarajatlar to’rtta guruhdan iborat bo’ladi:
1. Iste‘mol;
2 . Investitsiyalar;
3. Davlat xaridi;
4. Sof eksport.
Milliy hisoblar makroiqtisodiyotning me‘yordagi – muvozanatli holatga
erishish darajasini aniqlashga yordam beradi. Ushbu milliy hisoblar tizimi asosida
YaIM uch xil usul bilan hisoblanishi mumkin:
Birinchi usul – bu YaIMni hisoblashga ko’shilgan qiymatlar bo’yicha
yondashuv. Bunda milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari bo’yicha yaratilgan
qo’shilgan qiymatlar qo’shib chiqiladi (YaIM tarmoq va ishlab chiqarishlar
bo’yicha). Bu usul bilan hisoblangan YaIM alohida tarmoq (va ishlab chiqarishlar)
larning o’z mahsulotini yaratishdagi o’rnini va hissasini aniqlash imkonini beradi.
Ikkinchi usul - bu YaIMni hisoblashga sarf-xarajatlar bo’yicha yondashuv.
Bunda mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot (xizmat)lar hajmini sotib
15

olishga qilingan butun sarflar qo’shib chiqiladi. Milliy iqtisodiyotda ishlab
chiqrailgan pirovard mahsulotlarni mamlakat ichida xo’jalikning uchta sub‘ekti –
uy xo’jaliklari, davlat, tadbirkorlar hamda tashqaridan chet ellik iste‘molchilar
sotib olishi mumkin.
Uy xo’jaliklarning iste‘mol sarflari – bu kundalik ehtiyojdagi tovarlarga,
xizmatlarga, uzxoq muddat foydalaniladigan iste‘mol buyumlariga va boshqalarga
qilinadigan sarflardir.
Investitsion sarflar – tadbirkorlik sektorining asosiy kapitalni yalpi
jamg’arishga qilinadigan sarflardir. Investitsion sarflar asosan 3 ta qismdan iborat:
a) tadbirkorlar tomonidan mashina, uskuna va stanoklarning barcha xaridi;
b) barcha qurilishlar;
v) zahiralarning o’zgarishi.
YaIM o’z ichiga yil davomidagi zag’iralar va ehtiyojlar barcha o’sishining
bozor qiymatini oladi. Zahiralarning bu o’sishi YaIMga joriy ishlab chiqarish
hajmi ko’rsatkichi sifatida qo’shiladi. Milliy hisoblar tizimida YaIMni hisoblashda
yalpi, xususiy va ichki investitsiyalar tushunchasidan foydalaniladi. Xususiy va
ichki investitsiyalar mos ravishda xususiy va milliy kompaniyalar amalga
oshiradigan investitsion sarflarni bildiradi.
Yalpi investitsiyalar o’z ichiga joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste‘mol
qilingan mashina, uskuna va qurilmalarning o’rnini qoplash uchun mo’ljallangan
barcha investitsion tovarlar ishlab chiqarishni hamda iqtisodiyotda kapital
qo’yilmalar hajmiga har qanday sof qo’shimchalarni oladi. Yalpi investitsiyalar
ohiyatiga ko’ra iste‘mol qilingan asosiy kapitalni qoplash summasini va
investitsiyalarning o’sgan qismidan iborat bo’ladi.
Davlat sarflari – bu mahsulotlarni va iqtisodiy resurslarni, xususan, ishchi
kuchini sotib olishga davlatning (boshqaruvning quyi va mahalliy organlari bilan
birga) qilgan barcha sarflarini o’z ichiga oladi.
CHet elliklarning milliy iqtisodiyot tovarlariga sarflari xuddi mamlakat
ichidagi iste‘molchilik sarflari kabi milliy ishlab chiqarish darajasiga bog’liq. Shu
16

sababli YaIMni sarflar bo’yicha hisoblashda tovar va xizmatlarga chet elliklarning
sarflari, ya‘ni eksport qiymati ham qo’shiladi. Eksport va import miqdorlari
o’rtasidagi farq tovar va xizmatlarning sof eksport deyiladi. Sof eksport ijobiy va
salbiy bo’lishi mumkin. Agar eksport importdan ortiq bo’lsa ijobiy, import
eksportdan rtiq bo’lsa salbiy bo’ladi. YaIM hajmi – kasaba uyushmalar, siyosiy
partiyalar, diniy tashkilotlar va ijtimoiy tashkilotlarning sarflari va moddiy
aylanma vositalari zaxirasidagi o’zgarishlarni qo’shib chiqish yo’li bilan
aniqlanadi.
Uchinchi usul – bu YaIMni hisoblashga daromadlar bo’yicha yondashuv.
Mazkur yilda ishlab chiqarilgan pirovard mahsulot hajmidan olingan barcha
daromadlar uy xo’jaliklari ixtiyoriga ish haqi, renta to’lovlari, foiz va foyda
shaklida kelib tushadi. Ana shu daromadlarni barchasini qo’shib chiqish orqali
YaIM aniqlanadi.
Amortizatsiya ajratmasi shu yil ishlab chiqarilgan mahsulot (YaIM) qiymati
tarkibiga ishlab chiqarish xarajatlari sifatida kirib, mahsulot sotilishi natijasida pul
shaklida qaytib keladi va amortizatsiya fondi hisobida to’planib boradi.
Egri soliqlar korxonalar uchun ishlab chiqarish xarajatlari sifatida chiqadi va
shu sababli mahsulot narxiga qo’shiladi. Bunday soliqlar o’z ichiga aktsiz
to’lovlari, sotishdan olinadigan soliqlar, mulk solig’i, litsenziya va bojxona
to’lovlarini oladi.
YaIMni daromadlar bo’yicha hisoblashda uy xo’jaliklari, korxona va davlat
muassasalarining dastlabki, ya‘ni taqsimlangan daromadlarini mehnat haqi va yalpi
foydaga (renta, ssuda foizi va tadbirkorlik foydasi va h.k.) ajratish mumkin.
YaIMni hisoblashga sarflar va daromadlar bo’yicha yondashuv
Milliy mahsulot hajmini sarflar
summasi bo’yicha hisoblash Milliy mahsulot hajmini
daromadlar summasi bo’yicha
hisoblash
1 Uy xo’jaliklarining iste‘mol 1 Daromad bilan bog’liq bo’lmagan
17

sarflari
+ sarf va to’lovlar
a) amortizatsiya
b) egri soliqlar
+
2 Tadbirkorlarning investitsion
sarflari
+ 2 Ish haqi
+
3 Tovar va xizmatlarning davlat
xaridi
+ 3 Renta to’lovlari
+
4 CHet elliklar sarfi
+ 4 Foiz
+
5 Notijorat muassasalari sarfi
+ 5 Foyda
+
6 Moddiy aylanma vositalar
zaxirasidagi o’zgarishlar
YaIM YaIM
Daromadlarning eng muhim turi ish haqi tadbirkorlar va davlat tomonidan
ishchi kuchini taqdim qilganlarga to’lanadi. U ish haqiga ko’plab qo’shimchalar,
ijtimoiy sug’urta to’lovlari va nafaqa ta‘minotining har xil xususiy fondlari,
ishsizlik nafaqalari va boshqa har xil mukofot hamda imtiyozlarni o’z ichiga oladi.
Ish haqiga bu qo’shimchalar ishchi kuchini yollash bilan bog’liq bo’lgan
xarajatining bir qismi sifatidai chifadi va shu sababli korxonaning ish haqi
to’lashga umumiy sarflarining tarkibiy qismi sifatida qaraladi. Foiz pul kapitali
egalariga pul daromadi to’lovlaridan iborat. Bunda davlat tomonidan amalga
oshiriladigan foizli to’lovlar, foizli daromadlar tarkibidan chiqariladi. Mulkdan
olinadigan daromadlar ikki turga bo’linadi: bir qismi mulkga daromad va boshqa
qismi esa korporatsiyalar foydasi deyiladi.
18

Ishlab chiqarish usulida hisoblangan YaIM yakuniy tovarlar va xizmatlarni
ishlab chiqarishning turli bosqichlarida qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi sifatida
aniqlanadi. YaIMni bu usulda aniqlash statistik jihatdan qulay bo‘lishi bilan birga
uni hisoblashning muhim shartiga amal qilish,ya’ni bir qiymatni ikki bor hisobga
olish, yoki oraliq mahsulot qiymatini YaIMga kiritib yuborishning oldini oladi.
Ishlab chiqarish hajmini to‘g‘ri hisoblash uchun joriy yilda ishlab chiqarilgan
tovar va ko‘rsatilgan xizmatlar qiymati bir marta hisobga olinish kerak. Ko‘pgina
mahsulotlar bozorga borguncha bir nechta ishlab chiqarish bosqichini o‘taydi. Shu
sababli YaIMda ayrim mahsulotlarni ikki va undan ko‘p marta hisobga olmaslik
uchun, faqat pirovard mahsulotning bozor qiymati hisobga olinadi, oraliq
mahsulotlar esa hisobga olinmaydi.
Yakuniy tovarlar va xizmatlar deganda ularning ishlab chiqarish, yoki ichki
ayirboshlash siklidan chiqqan, yakuniy iste’mol, jamg‘arish yoki eksport uchun
foydalaniladigan qismi tushuniladi.Yakuniy tovarlar va xizmatlarni ishlab
chiqarishda sarflangan oraliq tovarlar va xizmatlar bahosi YaIMga qo‘shilmaydi.
Qo‘shilgan qiymat tovar va xizmatlarning sotish bahosi bilan ularni ishlab
chiqarish uchun foydalanilgan xom ashyo va materiallarni sotib olishga qilingan
xarajatlar o‘rtasidagi farq ko‘rinishida aniqlanadi.
Ishlab chiqarish usulida aniqlangan YaIM ko‘rsatkichinig strukturasini va
undagi siljishlarni tahlil qilish juda muhim xulosalar beradi. Alohida tarmoqlarning
mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan yalpi qo‘shilgan qiymatdagi ulushi, bu
ulushning o‘zgarishi bu mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi va
kutilayotgan istiqboliga baho berish imkonini beradi.
Iqtisodiyot rivojlanishi, real sektorda ishlab chiqarish samaradrligi oshib
borishi bilan sanoat va ayniqsa xizmat ko‘rsatish sohalarining YaIMdagi ulushi
ortib borilishi jahon iqtisodiy tarixida kuzatilgan hodisadir. O‘zbekiston
Respublikasida 2020-222-yillarda sanoat tarmoqlarining YaIM dagi ulushi ortib
borayotganligi progressiv tarkibiy siljishdan dalolat beradi.
19

Mamlakatimizda iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirish borasida
olib borilgan chora-tadbirlar natijasida ijobiy sifat o‘zgarishlariga erishildi. Bu
avvalambor YAIMning tarmoq tarkibida ro‘y bergan o‘zgarishlarda o‘z aksini
topadi.
2.1-jadval ma’lumotlariga tayangan holda O‘zbekiston Respublikasida ishlab
chiqarilgan YaIMning tarmoq tuzilishini ko‘rib chiqamiz.
Mustaqillik yillarida xomashyo resurslarini chuqurroq qayta ishlash, yuqori
qo‘shilgan qiymatli tovarlar ulushining ortishiga qaratilgan tarkibiy siyosatni
amalga oshirish natijasida mamlakat yalpi ichki mahsulot tarkibida qishloq
xo‘jaligi ulushining pasayishi va sanoat, xizmat ko‘rsatish sohalarining ulushini
ortishi kuzatilmoqda.
2.1-jadval
O‘zbekiston Respublikasida YaIM ishlab chiqarish tarkibi
Savdo va
Yillar YAI Sanoat Qishloq Quri- Transpor
t umumiy Boshq
a Sof
M xo‘jaligi lish va aloqa ovqatlan lar soliqlar
ish
2006 100 16,2 34,4 6,9 8,8 12,3 21,4 12,5
2006 100 16,0 34,0 6,6 8,6 13,3 21,5 11,9
2007 100 16,6 34,5 5,6 9,4 12,6 21,3 12,6
2008 100 18,3 33,0 5,4 10,9 11,7 20,7 13,7
2009 100 20,4 30,8 5,6 11,9 11,2 20,1 14,1
2010 100 23,7 29,5 5,4 11,8 9,8 19,8 10,6
2011 100 24,2 27,9 5,6 12,3 10,0 20,0 10,1
2012 100 23,3 25,9 6,6 12,6 10,5 21,1 10,1
2013 100 26,0 21,9 6,2 13,9 9,6 22,4 9,9
2014 100 26,1 20,6 7,5 12,8 9,8 23,2 9,6
2010 100 20,2 32,9 5,8 11,3 9,3 20,5 12,8
2015 100 18,7 35,9 5,2 11,1 8,9 20,2 12,0
2016 100 19,3 34,9 5,3 11,2 8,5 20,8 11,9
2017 100 19,7 33,1 5,7 11,4 8,7 21,4 11,0
20

2018 100 20,2 33,8 5,7 10,7 8,7 20,9 10,4
2019 100 20,2 34,1 6,0 10,0 8,5 21,2 9,6
2020 100 20,6 34,0 6,0 9,6 8,5 21,3 9,2
2021 100 22,2 34,0 5,7 9,5 8,0 20,6 11,5
2022 100 26,3 32,4 5,7 8,3 7,3 20,0 11,2
2006–2022- yillarda YAIM tarkibida sanoatning ulushi 16,2 foizdan 26,3
foizgacha ( qurilish tarmog ‘ ini ham qo ‘ shib hisoblaganda 32 foizgacha ) o ‘ sdi ,
bunda sanoatning tarkibi sezilarli darajada diversifikatsiya qilindi , bu sanoatda
xomashyoga yo ‘ naltirilishdan ichki va tashqi bozorda talab etilgan tayyor tovarlar
ishlab chiqarishni kengaytirish borasida amalga oshirilgan chora - tadbirlar natijasi
hisoblanadi . Bu avvalo mamlakatimiz iqtisodiyotida industrial sanoat tarmoqlari va
xizmatlarning jadal rivojlanib borayotgani bilan izohlanadi.
Qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi ko‘rinishida hisoblangan YaIM tarkibiga sof
bilvosita soliqlar, ya’ni davlat budjetiga tushgan qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz
solig‘i va bojxona boji to‘lovlari bilvosita soliqlar bilan davlat budjetidan ishlab
chiqaruvchilarga berilgan subsidiyalar o‘rtasidagi farq ham qo‘shiladi.
Sof soliqlarning YaIMdagi ulushi 2020-yilda O‘zbekiston Respublikasida
12,5 foizni, 2021- yilda esa 11,2 foizni tashkil etdi. Sof soliqlarning YaIMdagi
ulushi kamayib borishini ijobiy tendensiya deb baholash mumkin.
Shu bilan birga, ushbu davrda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi o‘sishining
yuqori sur’atlari (har yili o‘rtacha 6,2 foiz) saqlab qolingan holda YAIM tarkibida
qishloq xo‘jaligining ulushi 34,4 foizdan 32,4 foizgacha o‘zgardi.
O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritishi bilan qisqa muddatlarda
mamlakatning g‘alla va umuman oziq-ovqat mustaqilligiga erishish, aholini
o‘zimizda ishlab chiqarilgan asosiy oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash
strategik maqsadi qo‘yildi.
Oziq-ovqat muammosini hal etish uchun paxta ekin maydonlari 2 marta
qisqartirildi, bo‘shatilgan maydonlarda esa oziq-ovqat ekinlari, shu jumladan,
g‘alla, meva-sabzavot, kartoshka, uzum, poliz va ozuqa ekinlari etishtirila
boshladi.
21

O‘zbekiston mustaqillik yillarida mamlakatimizda sanoatning
avtomobilsozlik, neft-gaz-kimyo, neft-gaz mashinasozligi, zamonaviy qurilish
materiallari sanoati, temir yo‘l mashinasozligi, maishiy elektrotexnika,
farmatsevtika, zamonaviy oziq-ovqat va to‘qimachilik kabi mutlaqo yangi
tarmoqlari barpo etildi. Asaka va Pitnak shaharlarida «Jeneral Motors»
kompaniyasi bilan hamkorlikda yengil avtomobillar, Samarqandda «Isuzu»
avtobuslari va «MAN» kompaniyasi bilan hamkorlikda yuk avtomobillari ishlab
chiqarish bo‘yicha yangi zavodlar ishga tushirildi. Neft-gaz-kimyo tarmog‘ida
Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, SHo‘rtan gaz-kimyo majmui, Qo‘ng‘irot soda
zavodi, Dehqonobod kaliyli o‘g‘itlar zavodi va bir qator boshqa yuqori
texnologiyali ishlab chiqarishlar qurildi.
Mustaqillik yillarida xizmatlar ko‘rsatish sohasi O‘zbekiston Respublikasi
iqtisodiyotining eng istiqbolli va jadal rivojlanuvchi tarmog‘iga aylandi.
Barchamizga ayonki,xizmat ko‘rsatish sohasi iqtisodiyotimizni barqaror
rivojlantirishning eng muhim manbai va omili hisoblanadi. Jahon tajribasi bugun
aynan ushbu soha yalpi ichki mahsulotni shakllantirish, aholi bandligini
ta’minlash, odamlarning farovonligini oshirishda etakchi o‘rin tutishini
ko‘rsatmoqda.
Agar 2020 yilda YAIM tarkibida xizmat ko‘rsatish sohasining ulushi 42,5
foizni tashkil qilgan bo‘lsa, so‘nggi 18 yil mobaynida mazkur sohaning jadal
tarkibiy siljishlari (o‘rtacha o‘sish sur’ati 114 foiz) ushbu sohaning YAIMdagi
ulushini 2021 yildagi 41,4 foizdan 2022 yilda 35,6 foizgacha o‘zgarishini
ta’minladi (2-jadval).
2-jadval
Iqtisodiy faoliyat turlari tasniflagichi bo‘yicha iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha
YaIM tuzilmasi (yakunga nisbatan foizda).
Ko‘rsatkichlar2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
22

1. YaIM, jami 100,0100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Tarmoqlarning yalpi
87,5
89,4 87,2 90,4 90,8 88,5 88,8
qo‘shilgan qiymati
Mahsulotlarga sof
12,5
10,6 12,8 9,6 9,2 11,5 11,2
soliqlar
2. Tarmoqlarning yalpi
100,0
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
qo ‘ shilgan qiymati
Qishloq, o`rmon va
34,4
29,5 32,9 34,1 34,0 34,0 32,4
baliq xo‘jaligi
Sanoat (qurilishni
23,1
29,1 26,0 26,2 26,6 27,9 32,0
qo‘shgan holda)
Xizmatlar
42,5 41,4 41,1 39,7 39,4 38,1 35,6
Qayd etish joizki, 2019- yil yanvar oyida Davlat statistika qo‘mitasi
tomonidan 2017- yil uchun YaIM ko‘rsatkichi keng miqyosda qayta ko‘rib chiqildi
va bu asosan qishloq xo‘jaligi tarmog‘i ma’lumotlaridagi o‘zgarishlar natijasida
kelib chiqdi. Bu o‘zgarishlar, bir necha yillar davomida qishloq xo`jaligida ishlab
chiqarish hajmini hisoblashda bozor narxlariga nisbatan sezilarli darajada past
bo‘lgan narxlardan foydalanilganligi bilan izohlanadi.
Ushbu muammoni bartaraf etish maqsadida qishloq xo`jaligi mahsulotlarining
barcha turlari bo‘yicha o‘rtacha yillik narxlar qayta ko‘rib chiqilib, bozor
narxlariga o‘tkazildi. Bunda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish
miqdori, ya’ni natura ko‘rinishidagi hajmlari o‘zgarmadi. Masalan, 2017- yil
uchun qayta baholashga qadar 1 kg donning o‘rtacha yillik narxi 648 so‘mni
tashkil qilgan bo‘lsa, qayta baholashdan keyin 1686 so‘mni, sabzavotlar qayta
baholashga qadar – 895 so‘mni, qayta baholashdan keyin – 2547 so‘mni, poliz
23

ekinlari qayta baholashga qadar – 865 so‘mni, qayta baholashdan keyin – 1128
so‘mni, tirik vazndagi mol go‘shti qayta baholashga qadar – 5986 so‘mni, qayta
baholashdan keyin – 17470 so‘mni; sut qayta baholashga qadar – 577 so‘mni,
qayta baholashdan keyin – 1678 so‘mni tashkil etdi.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining o‘rtacha yillik narxlari qayta hisoblab
chiqilganidan so‘ng ushbu tarmoqning yalpi qo‘shilgan qiymati hajmi 43,1 trln.
so‘mdan 91,0 trln. so‘mga va mos ravishda, YaIM hajmi 254,0 trln. so‘mdan 302,5
trln. so‘mga oshdi (+47,9 trln. so‘m qishloq xo‘jaligi hisobiga, +0,6 trln. so‘m
boshqa tarmoqlarga kiritilgan aniqliklar hisobiga). Shu bilan birga, qayta hisoblash
natijasida YaIMning o‘sish sur’atlari 5,2 foizdan 4,5 foizgacha pasaydi.
Shuningdek, qishloq xo‘jaligining YaIM tarmoqlari bo‘yicha tarkibidagi ulushi
19,7 foizdan 34,0 foizgacha o‘sdi, sanoatning ulushi 27,2 foizdan 22,2 foizgacha,
qurilishning ulushi 6,9 foizdan 5,7 foizgacha, xizmatlar sohasining ulushi 46,2
foizdan 38,1 foizgacha kamaydi.Qayd etib o‘tish lozimki, mahsulotlarga sof
soliqlar ko‘rsatkichidagi o‘zgarishlar Milliy hisoblar tizimi va Davlat moliyasi
statistikasi ma`lumotlari o‘rtasidagi o‘zaro muvofiqlikni ta’minlash maqsadida
amalga oshirilganligi bilan izohlanadi.
Jahon tajribasida qabul qilinganidek, dinamik qatorlarda o‘zaro muvofiqlikni
ta’minlash maqsadida 2017–2022yillar uchun YaIMni qayta baholash ishlari
amalga oshirildi.Ta’kidlash lozimki, uzoq davrlar uchun statistik ko‘rsatkichlarni
bunday qayta hisoblash ishlari tez-tez amalga oshirilmaydi va ular, odatda, uslubiy
yondashuvlardagi sezilarli o‘zarishlar bilan bog‘liqdir.
YaIMni xarajatlar bo‘yicha hisoblash. Bu usul yakuniy foydalanish usuli deb
ham yuritilib, unda YaIMni hisoblash uchun yakuniy mahsulotlarni sotib olishga
qilingan barcha xarajatlar o‘zaro qo‘shib chiqiladi. Bu xarajatlar quyidagicha
guruhlanadi:
Uy xo‘jaliklarining iste’mol xarajatlari (C):
a) uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlari sotib olishga;
b) kundalik foydalaniladigan iste’mol buyumlari sotib olishga;
24

v) iste’mol xizmatlari to‘loviga.
Yalpi ichki xususiy investitsiya xarajatlari (I):
a) asbob-uskunalar, mashinalarni yakuniy sotib olishga;
b) korxonalar, inshootlar, turar-joy binolarini qurishga sarflangan;
v) tovar zaxiralari o‘rtasidagi farqlar yoki zaxiralarning o‘zgarishi.
2.3-jadval
O‘zbekiston Respublikasida YaIMning foydalanish tarkibi(foiz)
Yakuniy iste’mol
Yalpi jamg‘arish
xarajatlari jami, foizSof
Davr Asosiy
Zaxiralarning
kapitalga yalpi eksport
Xususiy Davlat o‘zgarishi va
ichki
boshqalar
investitsiya
2005 61,9 18,7
24,0 -4,4 -0,2
2006 61,5 18,5
27,9 -6,8 -1,1
2007 60,2 18,0
22,1 -0,9 0,6
2008 55,6 17,4
21,5 -0,7 6,2
2009 51,9 16,2
23,5 1,0 7.4
2010 48.4 15.9
22.0 6.0 7.7
2011 48.2 15.3
21.6 8.0 6.9
2012 47,9 15.6
23.5 4,7 8,3
2013 47,1 17,5
25,5 5,5 4,4
25

2014 48,3 18,928,6 -1,7 5,9
2015 49,0 15,8
27,3 -1,8 9,7
2016 50,3 15,4
25 1,5 7,8
2017 52,2 15,8
25,4 3,5 3,1
2018 54,5 15,8
23,2 4,4 2,1
2019 56,0 15,9
23,0 4,8 0,3
2020 55,3 17,6
26,9 -0,1 0,3
2021 56,5 18,1
26,2 -0,9 0,0
2022 53,2 16,7
26,1 1,5 2,5
Tovar va xizmatlarning davlat xaridi (G).
Bu guruh xarajatlariga mahalliy va markaziy boshqaruv hokimiyati idoralari
tomonidan korxonalarning pirovard mahsulotlari va resurslari xaridi (avtomobil
yo‘llari va pochta muassasalari qurilishi, davlat korxonalarida to‘lanadigan ish
haqi) xarajatlari kiritiladi. Lekin shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, bu xarajatlarga
davlat transfert to‘lovlari kiritilmaydi.
Sof eksport (Xn):mamlakatning import va eksport operatsiyalari bo‘yicha
xarajatlar o‘rtasidagi farq.YaIMni xarajatlar orqali hisoblash formulasini
quyidagicha tasvirlash mumkin:
YaIM = C + I + G + Xn
O‘zbekiston Respublikasida yaratilgan YaIMning foydalanish (xarajatlarga
ko‘ra) tarkibi tahlili (3-jadval) shuni ko‘rsatadiki,uy xo‘jaliklarining iste’mol
xarajatlari YaIM tarkibidagi eng salmoqli komponent ekan.Bu ko‘rsatkichning
YaIMdagi ulushiga ko‘ra, O‘zbekiston Rossiya Federatsiyasi, Yaponiya va
Ispaniya davlatlariga yaqin turadi. Yalpi jamg‘arish, yoki yalpi investitsiyalar
26

ulushi kattaligi bo‘yicha ikkinchi komponent bo‘lib 2021-yilda YaIMning 27,6
foizini (shu jumladan asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar 26,1 foizni,
zaxiralarning o‘zgarishi 1,5 foizni tashkil etgan. Taqqoslov uchun maqlumotlar
keltiradigan bo‘lsak,2021-yil yakunlariga ko‘ra, yalpi investitsiyalarning
YaIMdagi ulushi Rossiya Federatsiyasida 24,1 foizni, Yaponiyada 24,0 foizni,
Ispaniyada 20,6 foizni, Xitoy Xalq Respublikasida esa 44,4 foizni tashkil etgan.
Mamlakatda 2005– 2022 yillarda iste’mol ulushi o‘rtacha 53,2 foizga teng
bo‘lib, uning tarkibidagi 2021-yilda davlat xarajatlari ulushi o‘rtacha 16,7 foiz,
xususiy iste’mol ulushi esa o‘rtacha 53,2 foizga teng bo‘lgan.
YaIMni daromadlar (taqsimot usuli) bo‘yicha hisoblash. YaIMni daromadlar
bo‘yicha aniqlashda yakuniy mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida rezident-
ishlab chiqarish birliklari tomonidan, qo‘shilgan qiymatlar hisobidan, to‘langan
dastlabki daromadlar qo‘shib chiqiladi.
YaIMni daromadlari yig‘indisi ko‘rinishida hisoblashda asosan quyidagi
ko‘rsatkichlardan foydalaniladi:
- sof bilvostia soliqlar (Tn) – bilvosita soliqlar (qo‘shilgan qiymat solig‘i,
aksizlar, bojxona bojlari) va subsidiyalar hajmlari o‘rtasidagi farq;
- yollanma ishchilarning ish haqlari (W) – xususiy va davlat
kompaniyalarining yollanma ishchilarga hisoblagan barcha turdagi mehnat haqi
to‘lovlarining nominal miqdori plyus ish beruvchilar tomonidan ish haqi fondiga
nisbatan hisoblanib to‘lanadigan ijtimoiy sug‘urta ajratmalari.
O‘zbekiston Respublikasida bu ajratma normasi 2020- yilda ish haqi fondiga
nisbatan 31 foiz bo‘lgan bo‘lsa. 2021-yildan boshlab 25 foiz qilib belgilandi, 2017-
yildan boshlab 15-25 foiz atrofida qilib belgilandi.
- Korporatsiyalarning yalpi foydasi + nokorporativ korxonalar daromadi (R).
Nokorporativ korxonalar – kichik hajmdagi, uy xo‘jaliklariga tegishli
korxonalar bo‘lib ularda korxona foydasi va korxona egasining ish haqi elementlari
o‘zaro qo‘shilib ketgan bo‘ladi. Bu holat aralash daromad atamasini qo‘llashga
sabab bo‘ladi.
27

R= Korporatsiyalarning sof foydasi (R1 ) + nokorporativ korxonalar sof
daromadlari(R2) +amortizatsiya (A);
YaIMni daromadlar ko‘rinishida yalpi qo‘shilgan qiymatni ko‘rsatilgan uch
guruhga bo‘lib topish mumkin:
YaIM = Tn + W+R
Olingan dastlabki daromadlar qayta taqsimlanishi natijasida dividend, renta,
to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalardan olingan reinvestitsiya ko‘rinishidagi
daromadlar paydo bo‘ladi.
Shuningdek, YaIMni daromadlar ko‘rinishida aniqlashda, iqtisodiy
nazariyada, daromadlarni quyidagi komponentlarga bo‘lish ko‘zda tutiladi:
-amortizatsiya (A);
- bilvostia soliqlar (T);
-yollanma ishchilarning ish haqlari (W);
- ijara haqi to‘lovi va renta ko‘rinishidagi daromadlar(R1);
- kapital uchun olingan foiz daromadlari (R2);
-mulkdan keladigan daromad (nokorporativ korxonalar daromadi) (P1); -
korporatsiya foydasi (P2).
Korporatsiyalar foydasi o‘z navbatida quyidagilarga bo‘linadi:
a) korporatsiyasi foydasidan to‘lanadigan soliqlar (P2.1);
b) hissadorlar o‘rtasida taqsimlanadigan dividendlar (P2.2);
v) korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi (P2.3).
Keltirilgan yondoshvuga ko‘ra:
YaIM (Y) = A + T + W + R1 + R2 + P1 + P2
Xarajatlar va daromadlar ko‘rinishida hisoblab topilgan YaIM hajmi o‘zaro
mos keladi. Chunki milliy iqtisodiyot doirasida bir sub’ekt tomonidan qilingan har
qanday xarajat ikkinchi sub’ekt uchun daromad bo‘lib tushadi.
28

4.Milliy hisobchilik tizimidagi boshqa ko‘rsatkichlar va ular o‘rtasidagi
nisbat.
Milliy hisobchilik tizimiga ko‘ra milliy iqtisodiyot rivojlanishini tahlil etish
uchun YaIM ko‘rsatkichidan boshqa yana bir qator ko‘rsatkichlardan
foydalaniladi. Bu ko‘rsatkichlar jumlasiga Yalpi milliy daromad (YaMD)
ko‘rsatkichi ham kiradi. Bu ko‘rsatkich MHTning oldingi ko‘rinishida hisoblangan
Yalpi milliy mahsulot (YaMM) ko‘rsatkichi bilan mohiyatan bir xil.
YaMD – mamlakat rezidentlari tomonidan, mamlakatda va mamlakat
tashqarisida, ishlab chiqarishda ishtirok etish va mulkdan olgan boshlang‘ich
daromadlari yig‘indisidir.
YaIM va YaMD ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi farqni quyidagi formula
ko‘rinishida tasavvur etish mumkin:
YaMD = YaIM + mamlakat rezidentlari tomonidan xorijdan olingan
daromadlari – norezidentlarning mamlakatdan xorijga jo‘natgan daromadlari.15
YaIM va YaMD ning prinsipal farqlari shundaki ulardan birinchisi mamlakat
rezidentlri tomonidan ishlab chiqarilgan yakuniy tovarlar va xizmatlar oqimini
o‘lchasa, ikkinchisi ular olgan boshlang‘ich daromadlarni o‘lchaydi.
Sof ichki mahsulot (SIM) va Sof milliy daromad (SMD) ko‘rsatkichlariYaIM
va YaMD ko‘rsatkichlaridan amortizatsiya (iste’mol qilingan asosiy kapital)
summasi miqdoriga farq qiladi.16
SIM = YaIM - A
SMD = YaMD - A
Makroiqtisodiy tahlilda shuningdek MHTga kirmagan Shaxsiy daromad
(ShD) ko‘rsaikichi ham qo‘laniladi.
ShD = SMD –[ ISA (Ijtimoiy sug‘urta ajratmalari) + T (bilvosita soliqlar) +
(R1.1) korporatsiya foydasiga soliqlar) + R1.3 (Korporatsiya-larning
taqsimlanmagan foydasi + biznesning foiz daromadlari ] + transfert to‘lovlari
(TR) + foizlar ko‘rinishida olingan shaxsiy daromad17 Foizlar ko‘rinishida aholi
29

olgan daromadga davlat qarzlari bo‘yicha olingan foiz daromadlari ham
kiritiladi.
Shaxsiy daromaddan aholi to‘laydigan daromad solig‘i, mulk solig‘i va ayrim
nosoliq to‘lovlarini ayirib tashlab shaxsiy tasarrufdagi daromad (ShTD)
ko‘rsatkichi topiladi.
ShTD uy xo‘jaliklari tomonidan iste’mol (C) va jamg‘arish (S) uchun
ishlatiladi.
ShTD =C + S
Makroiqtisodiy tahlilda uy xo‘jaliklarining ShTD va Yalpi milliy tasarrufdagi
daromad (YaMTD) ko‘rsatkichlari o‘zaro farqlanadi.
YaMTD= YaMD + Xorijdan olingan sof transfertlar
Xorijdan olingan sof transfertlar = Mamlakat tashqarisidan olingan
transfertlar – Mamlakatdan tashqariga berilgan transfertlar)
Yalpi milliy tasarrufidagi daromad yakuniy iste’mol va milliy jamg‘armish
uchun ishlatiladi.
YaMTD= Yakuniy iste’mol +Milliy jamg‘armalar
Yakuniy iste’mol uy xo‘jaliklarining iste’mol xarajatlaridan tashqari
hukumatning iste’molga xarajatlarini ham o‘z ichiga oladi.
30

XULOSA
Milliy iqtisodiyot - ijtimoiy iqtisodiyotning mavjudlik shakli; mamlakat,
davlat qududida yashovchi millat (xalqlar)ning tarixan shakllangan yoki tubdan
yangilanayotgan, o zgarayotgan va rivojlanayotgan mulkiy va boshqaʻ
ijtimoiyiqtisodiy munosabatlari, ular bilan shartlangan, mahalliy xususiyatlarga
ham ega bo lgan iqtisodiy faoliyat sohalari, tarmoqlari, tashkilotlari, korxonalari,
ʻ
hududlari va mintaqalari sistemasi. Imkon darajasida tashqi bozor ta siridan xoli
ʼ
bo lgan milliy xo jalik sistemasi. Milliy iqtisodiyot kapitalizmning vujudga kelishi
ʻ ʻ
va qaror topishi bilan bog liq bo lib, eng avvalo, Angliyada shakllandi. Hozirgi
ʻ ʻ
paytda Milliy iqtisodiyotning kapitalistik, sotsi-alistik, postsotsialistik va kam
rivojlangan mamlakatlardagi kapitalistik yo nalishli kabi turlari ma lum. Shu bilan
ʻ ʼ
birga har bir muayyan turdagi iqtisodiyotining o z milliy modellari va shakllari
ʻ
bor. Mas, kapitalistik Milliy iqtisodiyotning amerikacha, yevropacha va yaponcha
turlari, milliy modellari va ularning "aralash iqtisodiyot" deb atalayotgan
zamonaviy shakli bor (qarang Iqpgisodiy taraqqiyot modeli). Rivojlangan
mamlakatlardagi "aralash iqtisodiyot" xususiy va davlat kapitallariga asoslangan
hamda bozor va davlat tomonidan tartiblanadigan, boshqariladigan,
umumdemokratik tamoyillar ham karor topa borayotgan kapitalistik Milliy
iqtisodiyotdir (qarang Davlat kapitalizmi).
Zamonaviy sotsialistik Milliy iqtisodiyot Xitoy, Vyetnam va Kubada mavjud
bo lib, unga eng muhim tarmoqlarda sotsialistik davlat mulkini va korxonalarini
ʻ
saqlab qolgan holda, xususiy mulkchilikka, tovarli-pulli xo jaliklarga va bozor
ʻ
munosabatlariga keng yo l ochilmoqda (qarang Davlat sotsializmi).
ʻ
31

Sharqiy Yevropa mamlakatlarida va SSSRda o ta markazlashganʻ
ma muriydavlat sotsializmi inqirozga uchrab, parchalanishi natijasida vujudga
ʼ
kelgan yangi mustaqil davlatlarda (Polsha, Rossiya va boshqalarda) postsotsialistik
Milliy iqtisodiyotga aylanmoqda. Boshqa ba zi postsotsialistik mamlakatlarda,
ʼ
jumladan, O zbekistonda o ziga xos demokratik, bozorga asoslangan
ʻ ʻ
umumdemokratik Milliy iqtisodiyot shakllantirilmoqda. O zbekiston
ʻ
mustaqilligining dastlabki o n yilida mamlakatda umummilliy va xususiy
ʻ
mulkchilikka asoslangan ko p ukladli Milliy iqtisodiyot — xilma-xil xususiy va
ʻ
davlat xo jaliklari sistemasi shakllandi. Unda xususiy sektor ustuvor o ringa,
ʻ ʻ
asosiy mavqega ega bo ldi. Xo jalik yurituvchi sub yektlarning mutlaq
ʻ ʻ ʼ
ko pchiligini yakka shaxsiy, guruhiy, shirkat, jamoa, aksiyali korxonalar, fermer va
ʻ
dehqon xo jaliklari tashkil etadi; ularning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi uchdan
ʻ
ikki qismdan oshib ketdi va tobora o smoqda.
ʻ
Milliy ehtiyojlarni yaxshiroq qondirish zarurati iqtisodiy resurslardan
samarali foydalanishni, tovarlar va xizmatlarning ijtimoiy zarur maksimal
hajmlariga erishishni taqozo etadi. Ayniqsa, ijtimoiy zarur mahsulot (tovar) ishlab
chiqarish, uni zarur mik,dorlarda va sifatlarda, tabiatni asrab-avaylab, ekologiyani
yaxshilab ishlab chiqarish har qanday Milliy iqtisodiyotning asosiy krnunidir.
Milliy iqtisodiyotning ishlab chiqarish va no-ishlab chiqarish sohalari o rtasida
ʻ
maqsadga muvofiq nisbati ta minlanishining , ishlab chiqariladigan
ʼ
mahsulotlarning va ko rsatiladigan xizmatlarning mumkin qadar ijtimoiy zarur
ʻ
yuqori hajmlarda bo lishining muhim sharti fantexnika taraqqiyotini tezlashtirish,
ʻ
zamonaviy va samarali texnologiyalarni qo llash, kadrlar tayyorlash sifatini
ʻ
oshirish, ishlashni xoxlovchi barcha mehnatga qobil kishilarning ish bilan
ta minlanishiga erishishdir. Birinchi navbatda, moddiy ishlab chiqarish sohasini
ʼ
intensiv rivojlantirish, mahsulot hajmini, ayniqsa, sof mahsulot hajmini sarf-
harajatlarning va aholining o sishiga nisbatan tezroq o stirish Milliy iqtisodiyot va
ʻ ʻ
iqtisodiy taraqqiyot muammolarini hal etishning , uni uzluksiz yuksaltirishning
bosh yo lidir. Bundan tashqari Milliy iqtisodiyotning sanoat, qishloq xo jaligi,
ʻ ʻ
32

qurilish, transport, aloqa va boshqa tarmoqlari ichida hamda shu tarmoqlar
o rtasida barqaror, o suvchan tarkibiy o zgarishlar va maqsadga muvofiq nisbatlar,ʻ ʻ ʻ
mutanosibliklar bo lishi muhimdir. Fuqaroviy va harbiy ishlab chiqarishlar nisbati
ʻ
ham to g ri, me yorida bo lishi kerak. Ishlab chikarilayotgan tovarlarning va
ʻ ʻ ʼ ʻ
ko rsatilayotgan xizmatlarning asosiy qismi, birinchi navbatda, ichki bozor talab-
ʻ
ehtiyojlarini qondirishga yo naltirilishi, eng avvalo ichki bozorni sifatli va arzon
ʻ
milliy tovarlar bilan to yin-tirish (to ldirish) maqsadga muvofiqsir. Shu bilan birga
ʻ ʻ
tashqi iqtisodiy aloqalarni har tomonlama kengaytirish, jahon iqtisodiyotiga tobora
qo shilib borish, uning imkoniyatlaridan samarali foydalanish obyektiv zaruratdir,
ʻ
xo jalik yurituvchi sub yektlarga, aholiga soliq yukini yengillatish, davlat
ʻ ʼ
byudjetini va undan qilinadigan sarf-harajatlarni optimallashtirish, inflyasiyani
jilovlash kabilar Milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga jidsiy va ijobiy ta sir etadi.
ʼ
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Asosiy adabiyotlar
1. Djumayev Z.A. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma.- T.: «Innovatsion
rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2018. - 300 bet.
2. Romer D., Advanced Macroeconomics. 5th ed. — McGraw-Hill,
2018. - 800 p.
3. Romer D., Advanced Macroeconomics. 4th ed. — McGrow Hill Book
Company: London, 2012.
4. Дэвид Ромер. Высшая макроэкономика: учебник /пер. с англ. под
науч. ред. В. М. Полтеровича. - 2-е изд. - Москва : Издательский дом Высш.
шк. экономики, 2015. – 854 с
5. Бродский Б.Е. Лекци по макроэкономике. Продвинутый
уровень. М.: Магистр, НИЦ ИНФРА-М, 2016. - 336 с
6. Макроэкономика-2. Шагас Н.Л, Туманова Е.А. М.: изд-во МГУ,
2006. — 427 с.
Qo‘shimcha adabiyotlar
33

7. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O‘zbekiston, 2018.–
76 b.
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy
Majlis Senatining yigirmanchi yalpi majlisidagi nutqi // Xalq so‘zi gazetasi, 2019
yil 21 iyun.
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2018 yil 29 dekabr.
10. Sh.M. Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston
davlatini birgalikda barpo etamiz. –Toshkent: O‘zbekiston, 2016. -56 b.
11. Sh.M. Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –
Toshkent: O‘zbekiston, 2017. -104 b.
12. Sh.M. Mirziyoyev. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. –Toshkent:
O‘zbekiston, 2017. -48 b.
13. Sh.M. Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz
bilan birga quramiz. –Toshkent: O‘zbekiston, 2017. -488 b.
14. N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 9 th edition. Harvard
University. NY.: Worth Publishers, 2016
15. Abel A.B., Bernanke B.S., Croushore D. Macroeconomics. 8 th
edition . USA : Amazon , 2013.
16. Миропольского Д.Ю., Бродский Т.Г., Макроэкономика. Учебник
для вузов. – СПб.: Пoер, 2018. – 368 с
17. O‘zbekiston raqamlarda 2017-2018. O‘zbekiston Respublikasining
yillik statistik to‘plami – T.: 45. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statitika
qo‘mitasi. 2019. - 130 b.

34

32

Sotib olish