Milliy mustaqil taraqqiyotning o‘zbek modeli va uning jahonda tan olinishi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI   OLIY  VA  O’RTA  MAXSUS  
TA’LIM    VAZIRLIGI
QARSHI  DAVLAT  UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
T ARIX KAFEDRASI  
“5120300  –  Tarix  (m amlakatlar va mintaqalar  bo’yicha ) ”   ta’lim
yo’nalishi  bo’yicha bakalavr  darajasini olish  uchun   
“ Milliy mustaqil taraqqiyotning o‘zbek modeli va uning jahonda tan
olinishi ”    mavzusida  yozgan   
          
       
“ Himoyaga   tavsiya etildi ”
Tarix       va ijtimoiy fanlar
            fakulteti dekani  _______ _  
“_____”____________ 
Ilmiy  rahbar
Qarshi 
1  M U N D A R I J A
KIRISH…………………………………………………………………………...3
I. BOB.  …....7
1.1.   O’zbekistonda   bozor   iqtisodiyotiga   o’tish   zarurati   va   uning   o’ziga   xos   xususiyatlari
……………………………….…………….….….....7
1.2.  Iqtisodiyotni   tubdan   o’zgartirish   va   isloh  etishda   “o’zbek   modeli”   ning  o’rni
va ahamiyati…………………………………………………..
1.3. «O’zbek modeli» ning asosiy  tamoyillari………………
II.BOB. ………..19
2.1.  Iqtisodiyotni   tubdan   o’zgartirish   va   isloh  etishda   “o’zbek   modeli”   ning  o’rni
va ahamiyati…………………………………………………………….…...19
2.2. «O’zbek modeli» ning asosiy  tamoyillari………………………………… 24
2.3. …………………………………………………………...33
XULOSA................................................................................................................66
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.........................................40
2 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi.   Ma’lumki,     O’zbekiston   o’z   mustaqilligini   qo’lga
kiritganidan   so’ng   sobiq   sho’ro   tuzumining   umrini   o’tab   bo’lgan   ma’muriy-
buyruqbozlik,   rejali-taqsimot   tizimidan   voz   kechilib,     butun   dunyoda   “o’zbek
modeli”   degan   nom   bilan   haqli   ravishda   e’tirof   etilayotgan   o’ziga   xos   taraqqiyot
yo’li birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ishlab chiqildi va bugungi
kunda   o’zini   to’la   oqlamoqda.   Mazkur   model   iqtisodiyotni   mafkuradan   holiligi,
uning siyosatdan ustunligi, qonun ustuvorligi, davlatning bosh islohotchi  bo’lishi,
islohotlarning   bosqichma-bosqich   amalga   oshirishi,   kuchli   ijtimoiy   siyosat   olib
borish kabi muhim tamoyillarni o’z ichiga oladi. 1
Yurtimiz   istiqloli   bizning   oldimizda   ulkan   imkoniyatlar   ochdi   va   xalqimiz
uchun   munosib   hayot   barpo   etish,   dunyo   hamjamiyatidan   munosib   o’rin
egallashdek   yuksak   maqsadlar   yo’lida   mustahkam   poydevor   bo’lib   xizmat
qilmoqda.
O’tgan   davr   mobaynida   amalga   oshirilgan   ulkan   ishlar   tufayli   yurtimizning
barcha   hudud   va   mintaqalari   qiyofasi   tubdan   o’zgarib,   obod   bo’lib   borayotgani,
O’zbekiston   o’zining   barqaror   iqtisodiy   o’sish   sur’atlari,   izchillik   bilan   hayotga
joriy   etilayotgan   keng   qamrovli   ijtimoiy   dasturlari   bilan   jahon   miqyosida   yuksak
e’tibor  va e’tirofga sazovor  bo’layotgani  hammamizga, avvalambor, shu  zaminda
unib-o’sib   kelayotgan   yoshlarga   xursandchilik   va   ertangi   kunga   ishonch
bag’ishlamoqda.   Eng   muhimi,   ana   shunday   o’zgarishlar   tufayli
yurtdoshlarimizning   dunyoqarashi,   ma’naviy   olami   izchil   yuksalib,   hayotga,
mehnatga munosabati keskin o’zgarib bormoqda. 2
Mamlakatimiz   mustaqil   taraqqiyot   yo’lida   o’z   oldiga   qo’ygan   marralarga
yetish, ya’ni  rivojlangan  demokratik davlatlar  qatoriga kirish,  xalqimizning hayot
sifati   va   darajasini   yuksaltirish   va   yurtimizning   jahon   hamjamiyatida   munosib
1
  O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Islom   Karimovning   O‘zbekiston   Respublikasi   Oliy   Majlisi   Qonunchilik
palatasi   va   Senatining   2010   yil   12   noyabrdagi   qo‘shma   majlisidagi   “Mamlakatimizda   demokratik   islohotlarni
yanada   chuqurlashtirish   va   fuqarolik   jamiyatini   rivojlantirish   konsepsiyasi”   mavzusidagi   ma’ruzasi.   -T.,   2010.,   4-
bet.
2
  N.To‘xliyev. Taraqqiyotning o‘zbek modeli.- T.:2012. 4-bet.
3 o’rin   egallashida   avvalo   juda   tez   o’zgarib   borayotgan   bugungi   zamon   bilan
hamnafas bo’lib, ertaga yo’limizda paydo bo’lishi mumkin bo’lgan turli muammo
va tahdidlarni bartaraf etish haqida doimo o’ylab yashash zaruratini hayotning o’zi
talab qilmoqda.
Shu muqaddas zaminda yashab o’tgan qancha-qancha ajdodlarimizning asriy
orzusi   bo’lgan   mustaqillik   bundan   yigirma   ikki   yil   muqaddam   birinchi
Prezidentimiz   Islom   Karimov   boshchiligida   olib   borilgan   mardona   kurashlar
natijasida   ro’yobga   chiqdi.  Tarixan   juda   qisqa,   biroq   mazmunan   asrlarga  teng   bu
yillar  davomida xalqimiz milliy taraqqiyot yo’lidan izchil  va qat’iyat  bilan borib,
barcha   sinov   va   mashaqqatlarni   yengib   o’tib,   olamshumul   yutuq   va   marralarga
erishdi. Hayotning o’zi biz tanlagan yo’l juda to’g’ri ekanini ko’rsatdi. Buni bugun
jahon   ahli   e’tirof   etmoqda.   Bu   yo’l   taraqqiyotning   o’zbek   modeli   sifatida   keng
o’rganilmoqda.   Bu   o’z   navbatida   xalqimizning   irodasi,   kuch-qudrati   va
bunyodkorona mehnati samarasiga, davlatimiz rahbari tomonidan olib borilayotgan
siyosatga berilgan munosib bahodir. 1
 
" O’ zbek   modeli"   tushunchasining   ha yotimizga   shiddat   bilan   kirib   keldi.
O’ zbekiston   Respublikasi   birinchi   Prezidenti   Islom   Karimov   dastlab   1992   yilda
chop   etilgan   " O’ zbekistonning   o’ z   isti qlo l   va   tara qq iyot   yo’ li"   asarida   o’ zbek
modelining   mo h iyati   va   shakl-shamoyillari   h amda   tamoyillarini   belgilab   bergan
edi.   Keyinchalik   bu   g’oya   davlatimiz   ra h barining   1993   yildagi   " O’ zbekiston   -
bozor   munosabatlariga   o’ tishning   o’ ziga   xos   y o’ li"   kitobida,   "Komsomol skaya
pravda"   gazetasi   muxbiri   savollariga   bergan   javobida,   ijtimoiy-i q tisodiy   so h adagi
asarlari, nut q   va  ma q olalarida yanada rivojlantirildi.
Q isq a  davr mobaynida bu tushuncha shunchaki oddiy  g’oya   emas, balki ulkan
h ayotbaxsh   kuch   ekanligini   t o’ la   namoyon   etdi.   O’ zbek   modeli   ikkita   katta
sinovdan   muvaffa q iyatli   o’ tdi.   Birinchi   sinov   -   o’ tgan   asrning   90-yillarini   o’ z
ichiga olgan yosh musta q il mamlakatimiz boshidan kechirgan  o’ tish davri edi.  H al i
o’ tish   davri   davom   etayotgan   pallada   O’ zbekiston   postsovet   maydonida   birinchi
b o’ lib makroi q tisodiy bar q arorlikka erishdi, sanoat  va yalpi ichki ma hs ulot ishlab
1
  Islom Karimov.  Asarlar, 17-jild. - T.: “O‘zbekistan”. 2011. 223- bet
4 chi q arishda islo ho tdan oldingi yillardagi k o’ rsatkichlardan   o’ zib ketdi. Bosh q acha
aytganda,   in q irozdan   rivojlanish   or q ali   chi q ib   ketish   birdan-bir   t o’g’ ri   y o’ l
ekanligini   isbotladi.   Ikkinchi   sinov   -   2008   yil da   boshlangan   global   moliyaviy-
i q tisodiy   in q iroz   b o’ ldi.   Tara qq iyotning   o’ zbek   modeli   nafa q at   butun   ja ho nni
q amrab   olgan   moliyaviy-i q tisodiy   in q i roz   zarbalariga   q arama- q arshi   tura   oldi,
balki   dunyodagi   10   mamlakat   qatorida   iktisod i y   o’ sishning   eng   yu qo ri
(yiliga   8 - 9   foizdan   k a m   b o’ lmagan)   sur’atlarini   ta’minladi.   Birinchi
Yo`lboshch i mizning   shu   munosabat   bilan   chop   etilgan   “Ja h o n   moliyaviy-
i q tisodiy   inqirozi,   O’ zbekiston   sh aroitida   uni   bartaraf   etishning   y o’ llari   va
choradari”   asarida   h amda   mamlakatimizda   ja h on   i q tisodiy   in q irozining
salbiy   oqibatlarini   bartaraf   etish   b o’ yicha   2009 - 2012   yillarga   m o’ ljallangan
Inqirozga   q arshi   choralar   dasturida   O’ zbekistan   i q tisodiyotining   in q irozdan
keyingi   yanada   kuchli,   barqaror   va   mutanosib   rivojlanishi   konsepsiyasi
ilgari   surildi.   Bu   i qt isodiyot   nazariyasini   rivojlantirishga   qo’ shilgan   katta
h issa edi. 1
“Shuni   doimo   yo d da   tutishimiz   kerakki,   h ayot   h yech   qachon   bir   joyda
t o’ xtab   turmaydi   va   erishgan   natijalari   bilan   kifoyalanmasdan,   dunyoda
kechayotgan   tub   o’ zgarishlar   jarayonidagi   o’ z   o’ rniga   h a qq oniy   va   tan qi diy
ba h o   beradigan,   davrning   tobora   ortib   borayotgan   talablari   va   ja h on
bozorida   kuchayib   borayotgan   ra qo bat   kurashiga   mos   ho lda   qadam
tashlaydigan davlatgina birinchi navbatda muvaffa q iyat qozona oladi” 2
,  - deb
ta’kidlandi Islom Karimov  tomonidan.
Ishning maqsadi va vazifalari.  Malakaviy ishning maqsadi  "O’zbek modeli"
tushunchasini o`rganish, uning  takomillashuvi va ahamiyatini yoritib berish. Ushbu
maqsaddan kelib chiqib  quyidagi vazifalarni bajaramiz:
- ++5654
- 55454
Bitiruv   malakaviy   ishning   ahamiyati.   Bitiruv   malakaviy   ish   mazmunini
1
  I.A.Karimov   Jahon   moliyaviy-iqtisodiy   inqirozi,   O‘zbekiston   sharoitida   uni   bartaraf   etishning   yo‘llari   va
choralari // – T: O‘zbekiston, 2009. 16-bet
2
  Islom Karimov, Asarlar, 19-jild. - T.: “O‘zbekistan”. 2011. 333-334- betlar
5 qamrab оlgan ma’lumоtlar quyidagi ilmiy ahamiyatga ega dеb hisоblaymiz:
 ++++
Ushbu bitiruv  malakaviy ishdan Оliy o’quv yurtlarining Tariх fakultеti Tariх
bo’limi   хuzurida,   Tariх   faniga   iхtisоslashgan   umumta’lim   maktabida   va   litsеy
maktablarda   O’zbеkistоn   tariхi   fani   bo’yicha   “Tariх”   va   “O’lkashunоslik”
to’garaklarida оlib bоriladigan mavzularni ishlab chiqishda fоydalanish mumkin.
Mavzuning   o`rganilganlik   darajasi .   Ishni   bajarishda   birinchi
Prezidentimiz   I.A.Karimovning   tanlangan   asarlari,   shuningdek,   O’zbekiston
Respublikasi   birinchi   Prezidenti     Islom   Karimovning   O’zbekiston   Respublikasi
Oliy Majlisi  Qonunchilik palatasi  va Senatining 2010 yil  12 noyabrdagi  qo’shma
majlisidagi   “Mamlakatimizda   demokratik   islohotlarni   yanada   chuqurlashtirish   va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” (Toshkent., 2010), “Tarixiy xotira
va   inson   omili   –   buyuk   kelajagimizning   garovidir”   (Toshkent.,2012),   “Buyuk   va
muqaddassan, mustaqil vatan”   (Toshkent., 2011), «Qadr qimmatim, tayanchim va
iftixorimsan mustaqil O’zbekiston» (Toshkent., 2013) nomli risolalari, shuningdek,
I.A.Karimovning   “O’zbekiston   Mustaqillikka   erishish   ostonasida”   (Toshkent.,
2011),   N.To’xliyevning   “Taraqqiyotning   o’zbek   modeli”   (Toshkent.,2012)   va
davriy matbuot nashrlaridagi ma’lumotlar asosida yoritib berildi.
BMIning  tuzilishi  va  hajmi.   Bitiruv  malakaviy ish  kirish,  ikki   bоb, хulоsa
va adabiyotlar ro’yхatidan ibоrat. 
6 I-BOB++++
1.1. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish zarurati va uning o’ziga xos
xususiyatlari
XX   asrning   90-yillari   boshida   O’zbekiston   ijtimoiy   -   iqtisodiy   taraqqiyotida
mutlaqo yangi mazmun va mohiyatga ega tarixiy vaziyat yuzaga keldi. Bu, avvalo,
birinchi   Yurtboshimiz   Islom   Karimov   rahnamoligida   xalqimizning   mustaqillikka
erishgani   bi lan   boqliqdir.   Istiqlolimiz   sharofati   bilan   iqtisodiyotimizga   bozor
munosabatlarini   joriy   etish,   mavjud   ijtimoiy-iqdisodiy,   xalqaro   masalalarni   o’z
milliy   manfaatlarimizdan   kelib   chiqqan   holda   mustaqil   hal   etish   imkoniyati
yaratildi.   Boshqacha   aytganda,   mamlakatimizda   bozor   iqtisodiyotiga   o’tish
jarayoni qadimiy milliy davlatchiligimizni qayta tiklash va milliy iqtisodiyotimizni
shakllantirish bilan uyg’unlikda olib borildi.
Ayni   paytda,   bozor   munosabatlari   xalqimiz   va   Vatanimiz   uchun   butunlay
yangi tushunchalar emasdi. Osiyo va Yevropaning savdo yo’li - Buyuk ipak yo’li
chorrahasida joylashgan o’zbek zamini asrlar osha Sharq va G’arb o’rtasida o’ziga
xos ko’prik bo’lib keldi. O’zbekiston o’zining ana shu tarixiy va an’anaviy o’rnini
egallashi   uchun   yurtimizda   zamonaviy   bozor   munosabatlarini   va   aholi   o’rtasida
esa   bozor   madaniyatini   shakllantirish   lozim   edi.   Bu   esa   oson   ish   emasdi.   Zero,
kommunistik mafkura hukmronlik qilgan sovet zamonida - yetmish yil mobaynida
xalqimiz   haqiqiy   bozor   qadriyatlaridan   butunlay   uzoqlashtirilgan,   odamlardagi
bozor   munosabatlariga   xos   tashabbuskorlik,   izlanuvchanlik   va   tadbirkorlik
so’ndirilgan, boqimandalik kayfiyati hukmronlik qilgan.
To’g’ri, sosializm sharoitida ham «xufiyona iqtisodiyot», kooperativ faoliyat,
kolxoz bozori singari bir qarashda bozorni eslatadigan yarim ochiq, yarim yashirin
ko’rinishdagi   unsurlar   ham   mavjud   bo’lgan.   Ammo,   sosializm   mazmun-
mohiyatiga   ko’ra   bozor   iqtisodiyotiga   butunlay   zid,   davlat   mulkini   eng   ustuvor
o’ringa qo’yar va xususiy mulkchilikning har qanday ko’rinishini inkor etardi.
Shu bois mulk obyektlarini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va
monopollashuvdan   qaytish   mehanizmlari   orqali   raqobat   muhitini   yaratish,   erkin
7 tadbirkorlikka keng yo’l ochish, bozor infratuzilmasini rivojlantirish, talab va taklif
asosida   shakllanadigan   narx   mexanizmini   joriy   etish   kabi   bozor   ustunlarini   qaror
toptirish, pirovardida aralash iqtisodiyotga erishish lozim edi. Chunki, shusiz ham
chuqur   inqiroz   girdobiga   tushib   qolgan   iqtisodiyotimizni   sog’lomlashtirishning
bozordan   boshqa   yo’li   yuq,   oldinda   ulkan   islohotlarni   amalga   oshirish   vazifasi
turardi.
Shukrki,   O’zbekistonimiz   jahonning   tabiiy  resurslarga   boy  mamlakatlaridan.
Yurtimizda   turli   xil   oziq-ovqat   mahsulotlarini   yetishtirish   uchun   keng   ekin
maydonlari,   yirik   industrial   baza,   malakali   kadrlar,   qisqasi,   jamiyat   a’zolari
extiyojlarini   to’la   qondirish   uchun   zarur   barcha   imkoniyatlar   mavjud   bo’lsa-da,
eng ayanchlisi, ana shunday ul kan imkoniyatlarga qaramasdan, yurtimiz qashshoq
mamlakatlar qatoriga tushib qolgan, jamiyatda eng zarur iste’mol mollarining ham
keskin tanqisligi vujudga kelgan edi. Sababi eski tuzum davrida jamiyatdagi tabiiy
muvozanat   buzilgan   —   shaxsiy   manfaat   va   mehnat   natijalari   o’rtasida   bevosita
uzviylik yo’q edi. Bu uzviylik esa har qanday ja miyatda taraqqiyotning lokomotivi
vazifasini bajaradi, mavjud barcha resurslardan oqilona va samarali foydalanishga
xizmat qiladi 1
.
Sobiq   SSSRda   ham   bir   qancha   iqtisodiy   islohotlar   o’tkazilganini   ta’kidlash
lozim.   1953,   1965,   1979   yillarda   o’tkazilgan   xo’jalik   yuritish   mexanizmlarini
takomillashtirish,   moddiy   manfaatdorlikni   oshirishga   qaratilgan   islohotlar   shular
jumlasidandir.   Lekin,   iqtisodiy   rivojlanishda   burilish   yasash   maqsadida   amalga
oshirilgan bunday urinishlarning birortasi ham kutilgan samarani bermadi. Berishi
ham   mumkin   emasdi.   Chunki,   islohotlarni   amalga   oshirishda   shaxsiy   manfaat   va
mehnat   natijalari   o’rtasidagi   bevosita   uzviylik  hisobga   olinmagan   edi.   Bu   masala
esa,   ta’kidlanganidek,   jamiyat   poydevori   hisoblanadigan   mulk   munosabatlarini
qayta   qurish   bilan   bog’liq.   Mulk   munosabatlarini   o’zgartirish   esa   bevosita
sosializmning   taqdiri   bilan   bog’liq   edi.   Murt   poydevor   ustiga   qurilgan   binoni
ta’mirlash   bilan   uning   ko’rkamligini   oshirish   mumkin.   Ammo   uning
mustahkamligi-yu samaradorligini oshirib bo’lmaydi. Shuro zamonidan katta shov-
1
 N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.-7-9 betlar.
8 shuv   va   dahmaza   bilan   boshlangan,   biroq   nihoyasiga   yetmay,   orayo’lda   qolib
ketgan   iqtisodiy   islohotlar   ham   xo’jalik   yuritishning   ayrim   bo’g’inlarini
takomillashtirishdan   nariga   o’ta   olmadi,   butun   iqtisodiyotni   jonlantirishga   ojizlik
qildi.   Natijada,   yana   odatdagidek   ma’muriy-buyruqbozlik   tartibotiga   zo’r   berildi.
Bu usul ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o’rtasidagi aloqani ekstensiv omillardan
keng   foydalanish   orqali   naridan-beri   ta’minlash   imkonini   berdi.   Ammo   ta biiy
resurslarning ham chegarasi bor, imkoniyatlari cheklangan. Ulardan kelajak avlod
manfaatlarini   hisobga   olmasdan,   pala-partish   foydalanish   talay   muammoalarni,
jumladan, ekologik keskinlikni keltirib chiqardi.
Ekstensiv   omillarning   borgan   sari   imkoniyatla ri   torayib   ketaverishi,   intensiv
xo’jalik   yuritish   mexanizmining   mavjud   emasligi   ertami-kech   iqtiso diy   tanqislik
va tanglikni keltirib chiqarishi muqarrar edi. Shunday bo’ldi ham! Iqtisodiy tanglik
XX asr 80-yillarining oxiriga kelib yanada keskin va halokatli tus oldi. Bu, avvalo,
mahsulot   ishlab   chiqarishning   butunlay   pasayib   ketishida,   ishlab   chiqarish
quvvatlarining   ish   bilan   ta’minlanmaganida,   ishsizlik   darajasining   o’sishida,   pul-
kredit va valyuta tizimining izdan chiqishida na moyon bo’ldi. Xususan, 1990 yilda
sobiq   ittifoq   yalpi   milliy   mahsuloti   1989   yildagiga   nisbatai   2   foiz,   ishlab
chiqarilgan   milliy   daromad   hajmi   4   foiz,   mehnat   unumdorligi   3   foiz   pasaydi.
Tashqi   savdo   aylanmasi   6,6   foiz   qisqarib,   tashqi   savdoning   salbiy   saldosi   9,8
millard   rublga   yetdi.   Dav lat   qarzi   esa   bir   yilda   150   millard   rubl   ko’payib,   550
millard rubldan oshib ketdi 1
.
Surunkali   inflyasiya   hammaning   tinkasini   qurita   boshladi.   Natijada   shusiz
ham nochor ahvolda kun kechirayotgan aholining daromadlari va turmush darajasi
muttasil   pasaya   boshladi.   Ishlab   chiqarish   ko’lami   va   hajmining   tinimsiz
qisqarishi,   ayniqsa,   O’zbekistondek   keskin   demografik   sharoitda   yashayotgan
respublikalardagi   aholi   turmush   darajasiga   yanada   og’irroq   ta’sir   ko’rsatdi.
O’zbekiston   aholi   jon   boshiga   milliy   daromad   ishlab   chiqarish,   real   daromadlar,
ish   haqi,   mehnat   unumdor ligi   ko’rsatkichlari   bo’yicha   sobiq   shuro   respublikalari
orasida eng oxirgi o’rinlardan biriga tushib qolgan edi.
1
  Isl om  Kari m ov, O‘zbeki st on  m ust aqi l l i kka eri shi sh ost onasi da. -  T.:  " O‘zbeki st on" . 2011. - 156- bet .
9 Islom   Karimov   bu   ayanchli   vaziyat   haqida   shun day   ta’kidlagan   edi:
"O’zbekiston   kishi   boshiga   yalpi   ijtimoiy   mahsulot   ishlab   chiqarish   bo’yicha
mamlakatda   12-o’rinni   egallab   turibdi,   aholi   jon   boshiga   milliy   daromad   ishlab
chiqarish bo’yicha esa ittifoqdagi o’rtacha darajadan ikki hissa past". 1
Bu   davrda   sanoatdagi   mehnat   unumdorligi   jihatidan   O’zbekiston   o’rtacha
ittifoq ko’rsatkichidan 40 foiz, qishloq xo’jaligidagi mehnat unumdorligi jihatidan
esa   ikki   barobar   orqada   edi.   Respublika   aholi   jon   boshiga   xalq   iste’moli   mollari
ishlab chiqarish bo’yicha ittifoq darajasining 40 foizini tashkil etardi. 2
Boz   ustiga   iqtisodiyotning   tarkibiy   tuzilishi   va   uni   tashkil   etish   shakllari
zamon   talablariga   mutlaqo   javob   berolmasdi.   Mamlakat   xo’jaligining   amal   qilib
kelgan   tarkibi   ekstensiv   rivojlanish   mahsuli   bo’lgan   bu   tizim   iqtisodiy   zarurat
emas, balki qat’iy markazlashgan ma’muriy va rejali boshqarishga asoslangan edi.
Qat’iy   reja   asosiga   qurilgan   iqtisodiyot   esa   rivojlanishga   qodir   emasligi   bugun
ko’pchilikka   ma’lum.   Rejali   iqtisodiyotning   tanqislik,   ishlab   chiqarish
monopolizmi   kabi   "surunkali   kasalliklar"   doimiy   hamroxidir.   Sobiq   sho’rolar
mamlakatida   ijtimoiy   ahamiyati   kam   bo’lgan,   xalq   ehtiyojlarini   bevosita
qondirishga emas, balki "planni to’ldirish" uchun mahsulot chiqariladigan sohalar,
korxonalar behad ko’payib ketgan edi.
Iqtisodiyotning   tarkibiy   tuzilishini   xalq   extiyojlari   tomonga   burmasdan   turib
tanqislikka   barham   berib   bo’lmaydi.   Ishlab   chiqarish   tarkibiga   faol   ta’sir
ko’rsatadigan   asosiy   samarali   mexa nizm   bu   —   bozordir.   Chunki   bozor
sharoitidagina ijtimoiy ehtiyojlarga mos  kelmaydigan sohalar  o’z-o’zidan barham
topadi.   Davlat   bozor   tan   olmagan,   zarar   keltirib   ishlaydigan,   norentabel   soha   va
korxonalarni   qo’llab-quvvatlamaydi.   Xalq   ehtiyojlariga   xizmat   qiladigan,
xaridorgir,   byudjet   uchun   mablag’   beradigan   ishlab   chiqarish   turlari   esa
rag’batlantiriladi.
Tanqislikni   keltirib   chiqaradigan   shart-sharoitlardan   yana   biri   ishlab
chiqarishdagi  yakka hukmronlikdir. Monopolizm  iste’molchini  tanlash huquqidan
1
 Isl om  Kari m ov, O‘zbeki st on  m ust aqi l l i kka eri shi sh ost onasi da. -  T.:  " O‘zbeki st on" . 2011. - 167- bet .
2
 O‘sha as a r, 167- bet
10 mahrum   qiladigan   va   shu   yo’l   bilan   bozorda   yakka   hukmronlik   imkoniyatini
qo’lga kiritadigan kuchdir.
Odatda,   tanqislik   qondirilmagan   talab   sifatida   vaqti-vaqti   bilan   har   qanday
bozorda   vujudga   kelishi   mumkin.   Bu   hodisaga   barham   berish   yangi   xaridorgir
mollarning paydo bo’lishi bilan bog’liq ayrim mollarning miqdori dastlab kamroq
bo’lganligi   tufayli,   ularga   xarid   talabi   ma’lum   vaqtgacha   to’la   qondirilmasligi
mumkin.   Bunday   sharoitda   uo’sha   tovarni   ishlab   chiqaruvchi   boshqa   shunday
tovar   ishlab   chiqaruvchi   paydo   bulgunicha   bozorda   monopol   huquqqa   ega   bo’lib
turadi. Bu imkoniyatdan foydalanib, u vaqtincha monopol foyda oladi. Foyda esa,
buyuk   iqtisodchilar   ta’kidlaganidek,   shunday   qudratli   va   jozibali   xoxish-istakki,
xaridorgir   tovar   ishlab   chiqarish   yo’li   bilan   uni   qo’lga   kiritishni   xohlovchi
raqobatchilarni   ertami-kechmi,   albatta,   o’ziga   jalb   qilmasdan   qolmaydi.   Natijada,
raqobatchi   mahsulot   turining   paydo   bo’lishi   bilan   dastlab   yangi   mahsulot   ishlab
chiqargan   korxonaning   yakka   hukmronlik   mavqyei   barham   topadi.   Bundan   esa
bozor, iste’molchi  yutadi. Sog’lom iqtisodiyotda antimonopol, antitrest  qonunlari,
soliqlar, imtiyozlar (masalan, kredit olish) orqali doimo monopolizmning qarshiligi
sindirilib, tovar ishlab chiqaruvchilar rag’batlantirilib turiladi.
Sosializm   xo’jalik   yuritish   sohasidagi   o’zining   dastlabki   qadamlaridan
iqtisodiyotni   qat’iy   mar kazlashgan   rejali   asosda   tashkil   etish   yo’li   bilan   amalda
yakkahokimlikni   qonunlashtirdi.   Xususiy   mulk   umumlashtirilib,   yagona
"umumxalk” boshqacha aytganda, davlat mulkiga aylantirilishi shuni taqozo etardi.
Natijada,   monopolizm   surunkali   hodisaga   aylanib,   har   kuni,   har   soatda   takror
ishlab   chiqariladigan   bo’ldi.   Chunki   davlat   bozordagi   real   ahvolni   o’zida   aks
ettirmaydigan,   oldindan   belgilab   qo’yiladigan   tovar   turlari   va   ularning   narxlarini
qo’llab-quvvatlardi.   Shu   yo’l   bilan   doimo   talabning   taklifdan   ustunligi,   ya’ni
taqchillik   ta’minlab   kelindi.   Amalda   deyarli   barcha   korxonalar   doimiy
monopolistlarga   aylanib,   bo zor   va   iste’molchiga   o’z   shartlarini   qat’iy   o’tkazish
imkoniyatiga ega edi 1
.
Ishlab   chiqarishni   yiriklashtirish   va   ixtisoslashtirish,   ijtimoiy   mehnat
1
 N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012. 10-11 betlar.
11 taqsimotini   chuqurlashtirish   ayrim   tarmoq   va   korxonalarning   yakkahokimligini
yanada   kuchaytirdi.   Yiriklashuv,   markazlashuv   va   ixtisoslashuv   iqtisodiy
qonuniyat   darajasiga   ko’tarildi.   Xo’jaliklararo   kooperasiyalash   va   agrosanoat
integrasiyasi   negizida   qishloq   xo’jaligi   ishlab   chiqarishini   yanada   yi riklashtirish
hamda ixtisoslashtirish tug’risida maxsus qarorlar qabul qilindi. Yiriklashtirish va
ixtisoslashtirish   iqtisodiyotning   barcha   tarmoqlariga,   moddiy   va   nomoddiy
sohalarga,   hatto   ijtimoiy-madaniy   jabhalarga   ham   keng   singdirildi.   Bu   mash’um
tajriba shunga olib keldiki, butun mamlakat bo’yicha ko’pchilik sanoat mhsulotlari
turlarini   bir-ikki   korxona   yetkazib   beradigan   bo’ldi 1
.   O’tgan   asrning   80-yillari
oxiriga   kelib,   O’zbekistonda   100   nafargacha   ishchisi   bo’lgan   sanoat
korxonalarining   umumiy   soni   to’rt   yuzdan   oshmagani   bunga   misoldir.   Hamma
joyda gigantomaniya vasvasasi avj oldi. Yagona partiya, yagona mafkura, yagona
korxona, yagona to var va yagona xalq! 2
Shunday qilib, bir tomondan, monopolizm tanqislikning kelib chiqishi uchun
sharoit   yaratadi.   Ikkinchi   tomondan,   ana   shu   tanqislikning   o’zi   monopolizmning
keng tomir otishiga xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, ularning har ikkisi bir-biri
bilan o’ta bog’liq hodisalardir.
Sog’lom   iqtisodiyotda   monopoliyalar   qattiq   raqobat   asosida   paydo   bo’ladi,
raqobatdan o’sib chiqa di. Shuning uchun ular ilg’or, yuqori samaradorlikka va kam
mehnat   xarajatlariga,   zamonaviy   texni ka   va   texnologiyalarga   ega   bo’lishga
intiladilar.   Raqobatdan   xoli,   iqtisodiy   jihatdan   o’zini   oqlamaydigan,   sun’iy,
yuqoridan   turib   boshqariladigan   korxonalar   esa,   odatda,   texnik   va   iqtisodiy
jihatdan   qoloq   bo’lsa   ham,   monopolistga   aylanishi   mumkin.   Monopolizm
sharoitida   iste’molchi   ishlab   chiqaruvchining   oldida   hamisha   ta’zimda   bo’ladi.
Chunki,   tanqis   tovarni   topganiga   shukr   qiladi,   boriga   baraka,   deb   kun   ko’radi.
Monopolizm iste’molchini nafaqat mol egasiga iqtisodiy qaram qilib qo’yadi, balki
uning   muayyan   haq-huquqlarini   ham   buzadi.   Monopolizm   sharoitida   ishlab
chiqaruvchi   (sotuvchi)   qirol   bo’lsa,   raqobat   sharoitida   is te’molchi   ana   shunday
1
  Isl om  Kari m ov, O‘zbeki st on  m ust aqi l l i kka eri shi sh ost onasi da. -  T.:  " O‘zbeki st on" . 2011. - 169- bet .
2
 N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.-12-14 betlar.
12 mavqyega erishadi 1
.
Monopolizm   ham,   tanqislik   ham   jamiyatda   mas’uliyatsizlik,   iste’molchining
talab-extiyojlarini   mensimaslik   muhhitini   yuzaga   keltiradi.   Na tijada   savdo
do’konlarini   sifatsiz,   behad   qimmat   va   kam   sonli   tovarlar   egallaydi.   Sanoat   reja
ko’rsatkichlarini   ortig’i   bilan   bajaradi,   iste’molchi   esa   ishlab   chiqarilgan
mahsulotlardan   qoniqmay   qolaveradi.   Masalan,   1980-89   yillarda   sobiq   ittifoqda
yalpi   ijtimoiy   mahsulot   ishlab   chiqarish   32   foiz,   sanoat   mahsuloti   —   46,   shu
jumladan xalq iste’moli mahsulotlari 74 foiz oshgan edi. Aholi sonining o’sishi esa
bu   yillarda   26   foizni   tash kil   etdi.   Ko’riiib   turibdiki,   ishlab   chiqarish   sur’atlari,
aholining o’sish sur’atlaridan ancha yuqori. Ammo ahali turmush darajasida keskin
o’zgarish yuz bergani yo’q .
Bunday   sharoitda   pul   o’zining   qiymatini   yo’kotib,   keskin   qadrsizlanishi
tabiiy. Qo’lga kiritilgan puldan qanday foydalanish muammosi ham pay do bo’ladi.
Korxona endi o’zining mahsulotini sotishga emas, balki o’ziga kerakli boshqa bir
mahsulot   turiga   ayirboshlash   —   barterga   intiladi.   Bunday   ayirboshlash
harakatlarida   taqchil   mahsulotlar   umumiy   muqobil   vazifasini   o’tay   boshlaydi.
Shun day   qilib,   o’z-o’zidan   barterga,   ya’ni   tug’ridan-tug’ri   valyutasiz   tovar
ayirboshlashga   yo’l   ochiladi.   Iqtisodiy,   ijtimoiy  va   siyosiy   voqyealarning   bunday
tadrijiy rivoji bozor iqtisodiyotiga o’tishni muqarrar qilib qo’ydi.
Lekin   o’sha   o’ta   murakkab   sharoitda   bu   borada   bir-birini   amalda   inkor
etadigan   har   xil   nuqtai   nazarlar   mavjud   bo’lgani   ham   sir   emas.   Birinchisi   —
iqtisodiyotimizni   bozor   munosabatlariga   o’tish   halokatdan   qutqaradi,   deb
hisoblaydigan   uzoqni   ko’zlab,   oqilona   g’oyalar   ilgari,   surilgan   realistik   qarash.
Ikkinchisi   -   avval   ma’muriy   yo’llar   orqali   iqtisodiy   va   moliyaviy   tushkunlikka
barham   berib,   undan   keyin   bozorga   o’tish   kerak,   degan   qarash.   Bun da   ikkinchi
guruh vakillari o’z qarashlaridagi zid diyatni anglab yetmagani qiziq agar ma’muriy
yo’llar   bilan   iqtisodiyotdagi   surunkali   xastalikni,   moliyaviy   boshboshdoqlikni,
1
 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Mamlakatimizni modernizatsiya  qilish va kuchli fuqarolik
jamiyati   barpo   etish   –   ustuvor   maqsadimizdir”   hamda   “Asosiy   vazifamiz   –   Vatanimiz   taraqqiyoti   va   xalqimiz
farovonligini   yanada   yuksaltirishdir”   nomli   ma’ruzalarini   o‘rganish   bo‘yicha   o‘quv-uslubiy   majmua.   –   Toshkent:
Iqtisodiyot. - 2010.14-bet. 
13 xo’jasizlikni  bartaraf etish mumkin bo’lsa, unda bozorga o’tishning nima zarurati
bor?
To’g’ri,   bozor   iqtisodiyotiga,   Yurtboshimiz   ko’p   bor   ta’kidlaganidek,   bir
kunda   va   bir   zarb   bilan   o’tish   aslo   mumkin   emas.   Sababi   -   O’zbekistonda   bozor
munosabatlariga   o’tishning   iqtisodiy   asoslari   juda   zaif   edi.   Buning   ustiga
iqtisodiyotimiz   xom   ashyoga   yo’naltirilgan   va   asosiy   ishlab   chiqarish   fondlari
g’oyat   eskirgan.   O’zbekiston   sobiq   ittifoq   davrida   amalda   arzon   mineral   hamda
qishloq   xo’jaligi   xom   ashyosini   yetkazib   beruvchiga   aylanib   qolgan.   Bu
mustamlakachilik   amaliyoti   chor   Rossiyasining   O’rta   Osiyoni   bosib   olganidan
keyin   boshlangan,   sho’rolar   davrida   esa   u   ixtisoslashuv,   mehnat   taqsimoti   vajlari
bilan yanada chuqurlashtirilgan va mustahkamlangan edi.
Respublika   nafaqat   jihozlar,   texnologiyalar   va   juda   ko’p   turdagi   xom   ashyo
mahsulotlarini,   balki   birinchi   darajali   ahamiyatga   ega   oziq-ovqat   mahsulotlari   —
g’alla, go’sht, shakar, tuz, qandolatchilik mahsulotlari va boshqalarni, shuningdek,
yurtimizda   ishlab   chiqarish   mumkin   bo’lgan   juda   keng   doiradagi   xalq   iste’moli
mollarini ham tashqaridan keltirishga majbur bo’lgan. Deyarli barcha tarmoqlarda
tugallanmagan   siklga   ega   ishlab   chiqarish   yo’lga   qo’yilgani   sababli   ular   atayin
xom   ashyoni   qazib   olish   va   dastlabki   ishlov   berish,   yarim   fabrikalar   tayyorlash
bosqichida tuxtab qolar edi.
Oddiy xalq ommasida agar ishlab chiqarish vositalarining asosiy qismi davlat
tasarrufidan   chiqariladigan   va   xususiylashtiriladigan   bo’lsa,  
bundan   birinchi   navbatda,   sho’ro   zamonidan   qolgan     xufiyona   iqtisodiyot
korchalonlari   yutadi,   o’zining   «o’lik   kapitalini»   ishga   solib   yuboradi,   degan
hadiksirashlar ham mavjud bo’lgan. 
Albatta,   hyech   bir   yangilikni   hamma   ham   quchoq   ochib   kutib   olmaydi.
Tuzumni,   iqtisodiy-ijtimoiy   munosabatlarni   butunlay   yangicha   asosda
shakllantirishni taqozo qiladigan bozor iqtisodiyotini ham o’z tarafdorlari-yu, unga
shubha   bilan   qaraydiganlari   ham   bo’lishi   tabiiy.   Ko’p   jihatdan   tavakkalchilikka
asoslangan   bozor   sharoitida   o’z   biznesi   sinishidan,   raqobat   kurashida
mag’lubiyatga uchrashidan hyech kim kafolatlanmaydi. 
14 Bunday   munosabatlarni   chuqur   tadkiq   etganlarning   fikricha,   kapital
jamg’arilishining   tarixiy   tendensiyasi,   ya’ni   mayda   mulklarning   kimlardir
tomonidan   g’oyat   yiriklashtirilishi,   keng   xalq   ommasining   yeri,   tirikchilik
vositalari   mehnat   qurollarining   ekspropriasiya   kilinishi   kapitalizm   tarixining
muqaddimasidir.   Bevosita   ishlab   chiqaruvchilarning   ekspropriasiya   qilinishi   ko’p
mamlakatlarda   katta   yo’qotishlar,   o’pirilishlar,   ayniqsa,   aholi   kam   ta’minlangan
tabaqalarini haq-huqulari hisobga olinmasdan amalga oshirildi. 1
Davlatimizning   birinchi   rahbari   Islom   Karimov   uzoqni   ko’zlab,   oqilona
yuritayotgan   siyosati   samarasida   O’zbekistonda   bozor   iqtisodiyotiga   o’tishda
bunday   katta   yo’qotish   va   talotumlardan   chetlab   o’tildi.   Ijtimoiy   adolatsizlikka,
aholining   keskin   tabaqalanishiga   yo’l   qo’yilmadi.   Bozor   iqtisodiyotiga   o’tishning
evolyusion,   bosqichma-bosqich   yo’li   tanlandi.   Bu   borada   ijtimoiy   adolatni
ta’minlashda   davlatning   islohotchilik   roli   katta   ahamiyatga   ega   bo’ldi.   Islom
Karimov   o’zining   iqtisodiy   siyosatga   bag’ishlangan   asarlarida   bozor
iqtisodiyotining   shakl-shamoyillari,   unga   o’tishning   zarurati,   shart-sharoitlari   va
omillarini puxta asoslab berdi. «Biz mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab, - deb
yozadi   davlatimiz   rahbari,   -   o’z   umrini   o’tab   bo’lgan   eski   mustabid   sovet
tuzumidan   voz   kechib,   jahon   tajribasini   har   tomonlama   puxta   o’rganish,
umuminsoniy   qadriyatlarni   chuqur   anglash,   milliy   urf-odat   va   an’analarimizni
asrab   avaylash   va   yanada   mustaxkamlash   asosida   ijtimoiy   yo’naltirilgan   bozor
iqtisodiyotiga   asoslangan   ochiq   demokratik   davlat   barpo   etishga   azmu   qaror
qildik». 2
 
Mulkni   davlat   tasarrufidan   chiqarish   va   xususiylashtirish,   raqobat   muhitini
yaratish,   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni   rivojlantirish   bozor
munosabatlarini   qaror   toptirishning   asosiy   shart   va   yunalishlarini   tashkil   etdi.
O’tgan davr ichida iqtisodiyotga oid qabul qilingan qonunlar. Prezident farmonlari
va   qarorlari,   Vazirlar   Mahkamasi   qarorlarining   asosiy   qismi   ana   shu   uch
yo’nalishni   rivojlantirishga   qaratilganini   alohida   ta’kidlash   darkor.   Bu   yillarda
minglab   davlat   korxonalari   xususiylashtirildi,   aksiyadorlik   jamiyatlari   yoki
1
  Karimov I.A. O‘zbekiston – bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li– T.: O‘zbekiston, 1993. 96-bet.
2
  Isl om  Kari m ov, Asarl ar,  19- ji l d - T.:  " O‘zbeki st on" ,  2011, 324-bet .
15 mulkchilikning   boshqa   nodavlat   kor xonalari   sifatida   qayta   tashkil   etildi.   Natijada
nodavlat   sektorining   ulushi   1995   yilga   kelib   yalpi   ichki   mahsulot   ishlab
chiqarishda   58,4   foizni   tash kil   etdi.   2010   yilda   esa   bu   ko’rsatkich   81,7   foizga
yetdi. 1
 Ular xo’jalik birlashmalari, qo’shma korxonalar, xususiy fermer xo’jaliklari,
aholi xususiy mulkining boshqa obyektlari sifatida faoliyat yurita boshladi.
Mulkni   davlat   tasarrufidan   chiqarish   va   xususiylashtirish,   kichik   biznesni
rivojlantirish   samarasida   O’zbekistonda   yangi   ijtimoiy   qatlam   mulkdorlar   paydo
bo’ldi.   Qimmatli   qog’ozlar   va   kuchmaye   mulk   bozori   kabi   yangi   bozorlar   paydo
bo’ldi 2
.
O’zbekistonda   2000   yilda   bozor   munosabatlariga   xos   institusional   qayta
qurishning   tugallanishi   bilan   o’tish   davri   nihoyasiga   yetdi   va   aralash   iqtisodiyot
asosan shakllanib, uning yanada jadalroq rivojlanish bosqichi boshlandi.
1.2.  Iqtisodiyotni tubdan o’zgartirish va isloh etishda “o’zbek modeli” ning
o’rni va ahamiyati
Ma’lumki, O’zbekiston 1991 yili o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng
1
  O‘zbekistan   Respublikasi   iqdisodiy-ijtimoiy   taraqqiyotining   mustaqillik   yillaridagi   (1990-2010   yillar)   asosiy
tendensiya   va   ko‘rsatkichlari   hamda   2011-2015   yillarga   mo‘ljallangan   prognozlari   (Keyingi   o‘rinlarda   Statistik
to‘plam), T., "O‘zbekistan", 2011, 63-bet.
2
  N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.-22  bet.
16 umrini   o’tab   bo’lgan   mustabid,   ma’muriy-buyruqbozlik,   rejali-taqsimot   tizimidan
voz   kechib,   “o’zbek   modeli”   deb   nom   olgan   o’z   taraqqiyot   yo’lini   tanlab   oldi.
Yurtboshimiz   tomonidan   ishlab   chiqilgan   mamlakatni   ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish konsepsiyasiga asosan, O’zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin
ijtimoiy   yo’naltirilgan   bozor   munosabatlariga   o’tish,   mamlakatimizda   isloh   etish
va modernizasiya qilish borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi.
Yaqin   o’tmishga   qarab   shuni   ta’kidlash   mumkinki,   haqiqatan   ham,
mustaqillik   qo’lga   kiritilgan   davr   o’ta   murakkab   bo’lib,   u   paytda   sobiq   ittifoq
parokandalikka yuz tutgan, mamlakatimizda siyosiy,  ijtimoiy va iqtisodiy vaziyat
tobora keskin tus ola boshlagan edi. Shunday qaltis vaziyatda o’zligimizni anglash
va   toptalgan   milliy   g’ururimizni   tiklashga   qaratilgan   intilish   yanada   kuchaydi.
O’sha tahlikali va og’ir vaziyatda respublika rahbari Islom Karimov bosiqlik bilan
oqilona   ish   tutib,   qat’iy   siyosiy   irodani   namoyon   etib,   mamlakatimizni   chuqur
tanazzuldan   olib   chiqishga   qaratilgan,   barqaror   ijtimoiy   yo’naltirilgan   bozor
iqtisodiyotini   barpo   etishning   har   tomonlama   puxta   o’ylangan   islohotlar
strategiyasini     ishlab   chiqdi   va   uni   amalga   oshirishga   rahnamolik   qildi.
Yurtboshimiz   rahbarligida   ijtimoiy   yo’naltirilgan   bozor   iqtisodiyotiga   asoslangan
huquqiy   demokratik   davlat   barpo   etish   va   fuqarolik   jamiyatini   shakllantirish
maqsadida   g’oyat   mashaqatli,   shu   bilan   birga,   sharafli   taraqqiyot   yo’li   bosib
o’tildi.
Istiqlolimizning  ilk yillaridayoq, Prezidentimiz yuksak   demokratik  talablarni
hayotimizga   to’liq   joriy   etish,   fuqarolik   jamiyati   barpo   qilish,   farovon   hayotga
erishish     bilan   chambarchas   bog’liq   va   uzluksiz   davom   etadigan   jarayon   ekanini
ta’kidlab,   bunday   darajaga   ko’tarilish   hyech   qachon   osonlikcha   kechmasligini
uqtirib o’tgan edi 1
.
I.A.Karimov   “O’zbekiston   –   bozor   munosabatlariga   o’tishning   o’ziga   xos
yo’li”   risolasida   mamlakatimiz   mustaqillikka   erishganidan   keyingi   dastlabki
yillardagi   rivojlanish   jarayonlarini   tahlil   qilib,   O’zbekistonda   davlat   qurilishi   va
1
  O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Islom   Karimovning   O‘zbekiston   Respublikasi   Oliy   Majlisi   Qonunchilik
palatasi   va   Senatining   2010   yil   12   noyabrdagi   qo‘shma   majlisidagi   “Mamlakatimizda   demokratik   islohotlarni
yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” mavzusidagi ma’ruzasi. -T., 2010., 16-
bet.
17 iqtisodiyotni isloh qilish dasturining o’zagi  sifatida 5 ta asosiy  tamoyilni belgilab
berdi.   Ilmiy   va   amaliy   jihatdan   puxta   ishlab   chiqilgan   bu   dastur   nafaqat   o’sha
davrdagi   avlod   taqdiri,     balki   kelajak   avlodlarimiz   taqdirini   ham   o’ylab   tuzilgan
bo’lib,   eski   tuzumdan   meros   bo’lgan   illatlarni   tezroq   bartaraf   etish,
mamlakatimizning   rivojlangan,   madaniyatli   davlatlar   darajasiga   chiqib   olishini
ta’minlashni   ko’zda   tutgan   edi.   Bu   haqiqatan   ham   Prezidentimiz   nomi   bilan
bevosita bog’liq holda jahonga tanilgan taraqqiyotning o’zbek modeli edi 1
. 
Islohotlarning   o’zbek   modeli   bundan   oldin   dunyoda   yaratilgan   va   mavjud
bo’lgan   modellarning   birortasini   takrorlamagan   holda,   o’z   mohiyati   va   mazmuni
jihatidan   butunlay   yangi   taraqqiyot   modeli   bo’ldi.   Taraqqiyotning   o’zbek   modeli
quyidagi besh tamoyilga asoslanadi:
birinchidan, iqtisodiy islohotlar hyech qachon siyosat ortida qolmasligi kerak,
ya’ni   iqtisodiyot   siyosatdan   ustun   bo’lishi   kerak.   Shuningdek,   ichki,   tashqi   va
iqtisodiy munosabatlarni mafkuradan holi etishni ta’minlash zarur;
ikkinchidan,   o’tish   davrida   davlat   asosiy   islohotchi   bo’lishi   lozim.   U
islohotlarning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berishi, o’zgarishlar siyosatini ishlab
chiqishi va uni izchillik bilan amalga oshirishi shart;
uchinchidan,   qonun   ustuvorligiga   erishish,   qonunlarga   qat’iy   rioya   etish
lozim.   Buning   ma’nosi   shuki,   demokratik   yo’l   bilan   qabul   qilingan   yangi
Konstitusiya   va   qonunlarni   barcha   hyech   istisnosiz   hurmat   qilishi   va   ularga
og’ishmay rioya etishi lozim;
to’rtinchidan,   aholining   demografik   tarkibini   hisobga   olgan   holda   kuchli
ijtimoiy siyosat o’tkazish kerak. Aholining salkam 50 foizini 16 yoshga yetmagan
bolalar tashkil etadigan O’zbekistonda buning alohida ahamiyati bor;
beshinchidan, bozor iqtisodiyotiga o’tish iqtisodiyotning obyektiv qonunlarini
e’tiborga   olib,   yaqin   o’tmishdagi   “inqilobiy   sakrashlar”siz,   ya’ni   evolyusion   yo’l
bilan puxta o’ylab, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak. 
Mamlakatimiz iqtisodiyotini isloh qilish va yurtimizda ijtimoiy yo’naltirilgan
bozor   iqtisodiyotini   shakllantirish   asosida   chuqur   tanazzuldan   xalos   bo’lib,
1
  Karimov I.A. O‘zbekiston – bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li– T.: O‘zbekiston, 1993. 14-bet
18 barqaror   taraqqiyot   va   aholi   turmush   farovonligiga   erishishga   qaratilgan   tub
o’zgartirishlar   siyosatining   strategik   maqsadlari   I.A.Karimov   tomonidan
quyidagicha izohlab berildi: 
- ijtimoiy   yo’naltirilgan   bozor   iqtisodiyotini   bosqichma-bosqich
shakllantirish, qudratli va tinimsiz rivojlanib boradigan, kishilar hayoti va faoliyati
uchun zarur shart-sharoitlarni ta’minlaydigan iqtisodiy tizimni barpo etish;
- ko’p  ukladli  iqtisodiyotni  yaratish,   insonning   mulkdan  mahrum  bo’lishiga
barham   berish,   tashabbuskorlik   va   uddaburonlikni   butun   choralar   bilan
rivojlantirish negizi bo’lgan xususiy mulkning davlat tomonidan himoya qilinishini
ta’minlash;
- korxonalar   va   fuqarolarga   keng   iqtisodiy   erkinliklar   berish,   ularning
xo’jalik   faoliyatiga   davlatning   bevosita   aralashuvidan   voz   kechish,   iqtisodiyotni
boshqarishning   ma’muriy-buyruqbozlik   usullarini   bartaraf   etish,   iqtisodiy   omillar
va rag’batlantirish vositalaridan keng foydalanish; 
- iqtisodiyotda   moddiy,   tabiiy   va   mehnat   resurslaridan   samarali
foydalanishni   ta’minlaydigan   chuqur   tarkibiy   o’zgarishlar   qilish,   raqobatdosh
mahsulotlar ishlab chiqarish, jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilib borish;
- kishilarda   yangicha   iqtisodiy   fikrlashni   shakllantirish,   ularning
dunyoqarashini   o’zgartirish,   har   bir   kishiga   o’z   mehnatini   sarflash   sohasi   va
shakllarini mustaqil belgilash imkonini berish 1
.
  Mustaqillikning   ilk   yillarida,   ya’ni   ijtimoiy   yo’naltirilgan   bozor
iqtisodiyotiga   o’tishning   birinchi   bosqichida   quyidagi   ikki   vazifani   birdaniga   hal
qilish maqsad qilib qo’yildi:
- totalitar   tizimning   og’ir   oqibatlarini   yengish,   tanglikka   barham   berish,
iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
- respublikaning   o’ziga   xos   sharoiti   va   xususiyatlarini   hisobga   olgan   holda,
bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish;
Mazkur   vazifalarni   hal   qilish   uchun   birinchi   bosqichda   isloh   qilishning
quyidagi muhim yo’nalishlari aniqlab olindi va amalga oshirildi:
1
 Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. –T., “O‘zbekiston”, 1995, 18-bet.
19 - o’tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning qonuniy-
huquqiy negizini mustahkamlash;
- mahalliy   sanoat,   savdo,   maishiy   xizmat   ko’rsatish   korxonalarini,   uy-joy
fondini xususiylashtirish, qishloq xo’jaligi va xalq xo’jaligining boshqa sohalarida
mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish;
- ishlab  chiqarishning  pasayib  borishiga  barham  berish,  moliyaviy  ahvolning
barqarorlashuvini ta’minlash.
Respublikada   bozor   munosabatlariga   o’tishning   birinchi   bosqichida
iqtisodiyot va ijtimoiy sohada yuz bergan tub o’zgarishlar uning o’z taraqqiyotida
keyingi   sifat   jihatdan   yangi   bosqichga   o’ta   boshlash   uchun   mustahkam   shart-
sharoit yaratdi. Shu bilan birga, isloh qilishning birinchi bosqichi natijalari keyingi
bosqichning   strategik   maqsadlari   va   yo’nalishlarini   aniq   belgilab   olish   imkonini
berdi.
Ikkinchi bosqichda iqtisodiyotni modernizasiya qilish va isloh etishni yanada
chuqurlashtirish, investisiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy o’zgarishlarni
amalga   oshirish,   shuning   negizida   iqtisodiy   o’sishni   ta’minlab,   bozor
munosabatlarini   to’liq   joriy   qilish   maqsad   qilib   qo’yildi.   Shu   maqsaddan   kelib
chiqib,   mazkur   bosqichda   amalga   oshirilishi   lozim   bo’lgan   vazifalar   quyidagi
tartibda belgilandi:
- davlat mulkini xususiylashtirish sohasida boshlangan ishni oxiriga yetkazish;
- ishlab   chiqarishning   pasayishiga   barham   berish   va   makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash; 
- milliy valyuta – so’mni yanada mustahkamlash;
- iqtisodiyotning   tarkibiy   tuzilishini   tubdan   o’zgartirish,   xomashyo   yetkazib
berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o’tish.
O’tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta’minlangan qatlamlarini
ijtimoiy   himoyalashni   kuchaytirish,   ularga   tegishli   yordam   ko’rsatish   borasida
birinchi bosqichda tutilgan yo’l davom ettirildi.
Birinchi   Prezidentimiz   I.A.Karimov   ta’kidlab   o’tganidek,   mazkur   bosqichda
“erkinlashtirish   va   islohotlarni   chuqurlashtirish   nafaqat   iqtisodiy,   balki   ham
20 ijtimoiy,   ham   siyosiy   vazifalarni   hal   qilishning   asosiy   shartidir” 1
.   Bu   esa
iqtisodiyot sohasida quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko’zda tutdi:
- iqtisodiyotning   barcha   soha   va   tarmoqlarida   erkinlashtirish   jarayonini
izchillik bilan o’tkazish hamda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish;
- xususiylashtirish   jarayonini   yanada   chuqurlashtirish   va   shu   asosida
mulkdorlar sinfini shakllantirish;
- mamlakat   iqtisodiyotiga   xorij   sarmoyasini,   avvalo,   bevosita   yo’naltirilgan
sarmoyalarni   keng   jalb   etish   uchun   qulay   xuquqiy   shart-sharoit,   kafolat   va
iqtisodiy omillarni yanada kuchaytirish;
- kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikning   iqtisodiy   taraqqiyotda   ustuvor
o’rin egallashiga erishish;
- mamlakatning   eksport   salohiyatini   rivojlantirish   va   mustahkamlash,
iqtisodiyotimizning   jahon   iqtisodiy   tizimiga   keng   ko’lamda   integrasiyalashuvini
ta’minlash;
- iqtisodiyotda   mamlakatimiz   iqtisodiy   mustaqilligini   yanada
mustahkamlashga qaratilgan tarkibiy o’zgarishlarni izchil davom ettirish.
Shunday ekan, demokratik jamiyat qurishdan ko’zlangan maqsad yurtimizda
istiqomat   qiladigan   barcha   insonlar   uchun   munosib   hayot   sharoiti   yaratib   berish,
rivojlangan   demokratik   mamlakatlar   kabi   kafolatlangan   yuksak   turmush   darajasi
hamda erkinliklarni ta’minlashdan iborat. Mazkur ezgu maqsadni amalga oshirish
uchun birlamchi ahamiyat kasb etgan, ya’ni ijtimoiy bozor iqtisodiyotini yaratishga
yo’naltirilgan iqtisodiy islohotlarga e’tibor qaratildi. 
Iqtisodiy   islohotlar   esa   o’z   o’rnida   jamiyatimizning   siyosiy,   ijtimoiy,
ma’naviy   hamda   davlat   qurilishi   sohalaridagi   tub   islohotlar   bilan   chambarchas,
uzviy bog’liqlikda amalga oshirib kelinmoqda 2
.
1
 Karimov I.A. Ozod va obod  Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. -T.: “O‘zbekiston”, 2000, 15-
bet.
2
  O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Islom   Karimovning   O‘zbekiston   Respublikasi   Oliy   Majlisi   Qonunchilik
palatasi   va   Senatining   2010   yil   12   noyabrdagi   qo‘shma   majlisidagi   “Mamlakatimizda   demokratik   islohotlarni
yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” mavzusidagi ma’ruzasi. -T., 2010., 18-
bet.
21 1. 3. «O’zbek modeli» ning asosiy  tamoyillari
Iqtisodiyotni   mafkuradan   xoli   etish   va   uning   siyosatdan   ustunligini
ta’minlashning   qanday   zarurati   bor   edi?   O’zbekiston   Respublikasining
birinchi   Prezidenti   Islom   Karimov   iqtisodiyotni   mafkuradan   xoli   etish,
uning   siyosatdan   ustunligini   ta’minlash   -   demokratik   va   bozor
22 o’zgarishlarining   asosi,   deb   ta’kidlaydi.   Iqtisodiyot   mafkuraviy  tazyiqlarsiz,
o’ziga xos ichki qonun va qoidalarga muvofiq rivojlangandagina demokratik
siyosiy   va   ijtimoiy   islohotlar   uchun   mustahkam   moddiy   asos   yaratiladi.
«Birinchi   navbatda   iqtisodiy   negizni   (bazisni)   barpo   etish   va   iqtisodiy
islohotlarni   amalga   oshirish   yangi   jamiyat   qurishning   eng   muhim   shartidir.
Bunda   iqtisodiy   o’zgartirishlar   strategiyasi   mafkuradan   butunlay   xoli
etilishi,   ya’ni   siyosiy   maqsadlarga   erishish   vositasi   bo’lib   xizmat   qilmasligi
kerak» 1
.
Sho’rolar   davrida   iqtisodiyot   yetmish   yil   hukmronlik   qilib   kelgan
kommunistik   mafkuraning   siyosatning   qurboniga   aylangan   edi.   Natija
ma’lum.   Iqtisodiyot   ham   bamisoli   tirik   organizm   -   erkin   harakat
qilgandagina   yuksalishi   mumkin.   Zug’um   ostida   qolsa,   o’zidagi   mavjud
imkoniyatlarni   ruyobga   chiqara   olmaydi.   Sobiq   ittifoq   -   sho’rolar   davrida
milliy   iqtisodiyotlar   mehnat   taqsimoti   va   ixtisoslashuvi   kabi   qator   iqtisodiy
qonuniyatlar   va   prinsiplar   orqali   amalda   markazga   bog’lab   qo’yilgan,
hukmron mafkura va siyosatga tamoman bo’ysundirilgan edi. 2
Sho’rolar   davrida   mavjud   mehnat   taqsimoti   va   ixtisoslashuviga   ko’ra,
sobiq   respublikalarning   iqtisodiy   rivojlanishida,   bir   tomondan   markazdagi
yirik sanoat birlashmalari  qatnashar  edi. Ularning faolligi, eng avvalo, qayta
ishlash   va   konchilik   sanoati   kompleksi   tarmoqlariga   qaratilgani   ham   sir
emas.   Bu   ishtirok   milliy   respublikalar   sanoatining   muayyan   darajada   o’sib,
nisbatan   zamonaviy   texnologiyalar,   yangi   ishlab   chikarish   tarmoklarining
paydo bo’lishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi, albatta. 3
 
1990-yillarning  boshida   O’zbekiston   sanoat   mahsuloti   umumiy   hajmida
sobiq   ittifoq   vazirlik   va   idoralariga   bo’ysunuvchi   birlashma   va   korxonalar
ishlab   chikdradigan   mahsulotlar   hajmi   30   foizga   yetgan   edi.   Ittifoq-
1
     Islom Karimov. Asarlar, 1-jild, T., «O‘zbekiston», 1996, 301-bet.
2
  O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2013 yilga mo‘ljallangan eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasidagi «Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini
oshirishga   xizmat   qiladi»   mavzusidagi   ma’ruzasini   o‘rganish   bo‘yicha   O‘quv-uslubiy   majmua.   –   Toshkent:
Iqtisodiyot. - 2011. 4-bet
3
 N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.63-bet
23 respublika   vazirlik   va  idoralariga  qarashli   korxona  va   birlashmalarda   esa   54
foiz   sanoat   mahsu loti   ishlab   chiqarilar   edi.   Ikkinchi   tomondan.
O’zbekistonning   Rossiya   va   boshqa   respublikalardan   keltiriladigan   ishlab
chiqarish   va   iste’mol   tovarlariga   bog’liqligi   g’oyat   kuchli   edi.   Iqtisodiy
o’sishning   tashqi   omillarga   bog’lanib   qolganligi   yakunlovchi   ishlab
chiqarish   bosqichi   ahamiyatining   75   haddan   tashqari   oshishiga,   maxalliy
mashinasozlikning esa zaifligicha qolishiga olib keldi. O’zbekistonda barcha
sanoat   mahsulotlari   tarkibida   mashinasozlik   sanoatining   ulushi   nihoyatda
past   edi.   Bunday   taqsimot   oqibatida   sanoat   asbob-uskunalari,   texnologiya,
fan-texnika   yutuqlari   tashqaridan   olib   kelinadigan   mahsulotlarning   asosiy
yo’nalishi bo’lib qolaverdi. Cheksiz fosforit konlariga boy o’lkamizga, hatto
gugurt ham tashqaridan olib kelinar edi.
O’zbekistonda   mashinasozlikning   asosi   bo’lgan   dastgoxsozlik   ayniqsa
zaif   rivojlangan   edi.   Natijada   ishlab   chiqarish   vositalari   va   sanoat
materiallari   ishlab   chiqarish   quvvatlarini   yaratish,   zamonaviy   yirik   yalpi
ishlab   chiqarish   talablariga   javob   beradigan   avtomat   va   yarim   avtomat
murakkab   dastgohlar   ishlab   chiqarishni   keng   yo’lga   qo’yib   bo’lmasdi.
Bularning   barchasi   metropoliya   va   mustamlaka   xalqlar   o’rtasidagi
munosabatlarning   amaldagi   yakqol   ifodasidir.   Metropoliya   hyech   qachon
mustamlaka   o’lkaning   jadal   rivojlanishini   istamaydi.   Uni   doim   o’z   tizginida
tutib, har xil yo’llar bilan ipsiz bog’lab turishdan manfaatdordir.
Iqtisodiyotning   siyosat   va   mafkuraga   bo’ysundirilgani   yirik   o’rta   va
kichik   korxonalar   o’rtasida gi   nisbatga   ham   salbiy   ta’sir   ko’rsatmasdan
qolmadi.   Sobiq   ittifoq   vazirlik   va   idoralari   tomonidan   milliy
respublikalarda, asosan,  yirik korxona va  birlashmalar  qurildi. Chunki  sobiq
ittifokdagi   mehnat   taqsimoti   va   ixtisoslashuv   shunday   amaliyotni   taqozo
qilar   edi.   Zo’rma-zo’raki   tiqishtirilgan   bunday   amaliyotlar   natijasida
O’zbekiston   iqtisodiyoti   ham   "gigantomaniya"   degan   xavfli   "xas talikka"
chalindi.   Bu,   albatta,   o’lkamizda   sanoat   ishlab   chiqarishning   an’anaviy
24 turlarini   rivojlantirish,   mehnat   jamoalarining   faolligi   va   tashabbuskorligini
oshirish, bozor kon’yunkturasiga tezkor moslashishga katta monelik qildi.
Xalqaro   tajribadan   ma’lumki,   bir   turdagi   mahsulot   ommaviy   ishlab
chiqariladigan   joyda   yirik   ishlab   chiqarish   yaxshi   samara   berishi   mumkin.
Mayda   (bir   nafardan   19   kishigacha   mehnat   qiladigan)   kor xonalar   1980-
yillarda   AQShdagi   barcha   korxonalarning   26,1,   Yaponiyada   49,4   va
Italiyada   43,4   foizini   tashkil   etgan.   Kichik   korxonalar   (ya’ni   yigirmadan   99
kishigacha   ishlaydigan   korxonalar)   mos   ravishda   28,4,   27,7   va   30,4   foizga
teng   edi.   O’rta   korxonalar   (bunga   yuzdan   499   kishigacha   ishlaydigan
korxonalar  kiradi)  24,0, 14,6 va 14,2 foiz, 500 nafardan oshiq ishchi  mehnat
qiladigan   yirik   korxonalar   21,5,   8,2   va   12,1   foizni   tashkil   etardi.   Ushbu
raqamlardan   ko’rinib   turibdiki,   zamonaviy   iqtisodiyotga   ega   Yapo niyada
ishchilarning   qariyb   yarmi   kichik   korxonalarda   mehnat   qilgan.   Mayda   va
kichik   firmalar   ish   bilan   band   bo’lgan   yaponlarning   t o’ rtdan   uch   q ismini
birlashtirgan.   Kichik   korxonalar   -   iqtisodiyot   poydevori,   degan   gapda
hikmat ko’p. 1
Yirik   korxonalar   mayda   ishlab   chiqarishga   nisbatan   bozor
kon’yunkturasiga   q iyin   moslasha d i ,   har   qanday   yirik   ishlab   chiqarish
jarayonida   katta-kichik   bo’shliqdar   paydo   bo’lishi   tabiiy.   Yirik   korxonalar
ularning   hammasini   ham   yolg’iz   o’zi   hal   etishi   q iyin.   Bunday   sharoitda
kichik   ishlab   chiqa rish   yordamga   kelishi   va   paydo   bo’lgan   bo’shliqni
to’ldirishi   mumkin.   Kichik   ishlab   chiqarish,   o’ z   navbatida,   ists’mol   bozorini
tovar   bilan   to’ldirish,   a ho lini   ish   bilan   ta’minlashni   yaxshilash,   raqobat
mu h itini yaratishga xizmat qiladi.
Shuro   zamonida   sanoat   mahsulotlari   takibida   ishlab   chiqarish   vositalari
bilan   iste’mol   buyumlari   ishlab   chik a radigan   ishlab   chiqarish   o’rtasidagi
nisbatni   mutanosib   deb   b o’ lmasdi.   Rivojlangan   mamlakatlar   tajribasidan
1
  O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2013 yilga mo‘ljallangan eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasidagi «Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini
oshirishga   xizmat   qiladi»   mavzusidagi   ma’ruzasini   o‘rganish   bo‘yicha   O‘quv-uslubiy   majmua.   –   Toshkent:
Iqtisodiyot. - 2011. 26-27 betlar
25 ma’lumki,   iste’mol   buyumlari   ishlab   chiqarish   bunda   ustuvor   o’rin   tutishi,
jadalroq rivojlanishi lozim.
Q azib   oluvchi   va   q ayta   ishlovchi   tarmo ql ar   ri vojlanishi   o’rtasida   ham
nisbat   buzilib   keldi.   Mineral   xom   ashyolarning   katta   q i s mi   q ayta
ishlanmagan   yoki   yarim   tayyor   mahsulot   ho lida   O’zbekistondan   olib   chikib
ketilardi.   Deyarli   barcha   kon - ruda,   metallurgiya   kombinatlarida   xom
ashyoni   q ayta   ishlash   darajasi   g’ oyat   past   bo’lgan.   Buning   sababi   shuki,
konchilik   sanoati   sohasidagi   ittifoq   ahamiyatidagi   yirik   korxonalarning
asosiy   faoliyati   respublikamizda   mineral   xom   ashyoni   t o’l a   q ayta   ishlash,
vertikal   integrasiya   jarayoni,   diversifikasiyani   rivojlantirishga   emas,   balki
xom   ashyo   ishlab   chi q arish   va   markazga   yetkazib   berishga   y o’ naltirilgan
edi.
Bu   boradagi   salbiy   oqibatlardan   yana   birini   sa noat   korxonalarini
ma h alliy   ishchi   kadrlar   bilan   ta’minlashda   ham   ko’ rish   mumkin.   Bu
sohadagi   vaziyat   shunday   ayanchli   ho lga   olib   kelingan   ediki,   zamona viy
korxonalar   narida   tursin,   nisbatan   ancha   past   rivojlangan   sanoat   sektorida
ham   ma h alliy   ishchi   kadrlarning   umumiy   mi q dori   juda   kam   edi.   50 - 60
yillarda   ishga   tushirilgan   Navoiy,   Zarafshon,   Mubora k,   Angren,   Yangiyer
singari   industrial   shaharlar   sobiq   markaz   vazirlik   va   idoralariga
buysunuvchi   yirik   sanoat   korxonalari   bazasida   bo’lgani   uchun   ularga   zarur
ishchi   kadrlar   ittifo q ning   boshqa   respublikalaridan,   asosan   Rossiyadan
k o’ chirib   keltirildi.   Xolbuki,   O’zbekistonning   o’zida   ishchi   kuchi,
salohiyatli   kadrlar   va   mutaxassislar   kam   emasdi.   Kam   bo’lsa,   ularni
o’q itish,   tayyorlash   va   kasbga   yunaltirish   ham   mumkin.   Bu,   bir   tomondan,
ma h alliy a ho liga nisbatan e’tiborsizlik bilan   q arashning, ikkinchi  tomondan,
mustamlakachilikka   asoslangan   siyosatning   natijasidir.   Bunday   yondashuv
nafa q at   ma h alliy   millat   vakillari   orasidan   yetuk   ishchi   kadrlar   yetishib
chi q ishiga,   balki,   sanoatning   jadal   suratlarda   rivojlanishiga   h am   monelik
q iladi.  Natijada   ma h alliy  ishchi   kadrlarni   tayyorlash   va  tarbiyalash   masalasi
o’tgan   asrning   20 - 30-yillarda   q anday   dolzarb   a h amiyat   kasb   etgan   bo’lsa,
26 keyinchalik   h am   shundayligicha   qolaverdi.   Maxalliy   millat   vakillari
Toshkent   samolyotsozlik   birlashmasi,   va gon   ta’mirlash   zavodida   20 - 30
foizdan   oshmadi.   Konmetallurgiya,   mashinasozlik   kabi   tarmo ql arda   ham
vaziyat deyarli shundayligicha  q oldi.
Iqtisodiyotning   mafkura   va   siyosat   q urboni   bo’lishi   respublikaning
tashqi   iqtisodiy   faoliyatida   yanada   kengro q   namoyon   b o’ ldi.   1990   yilda
O’zbekistonga   tashqaridan   olib   kelingan   ma h sulotning   90   foizga   ya q inini
sanoat   mahsulotlari   tashkil   etardi.   Chetdan   keltiriladigan   moddiy   ishlab
chi q arish   tarmo ql ari   mahsulotining   80   foizdan   ziyodro g’ i   sobiq   ittifoq
respublikalari   ulushiga   t o’g’r i   kelardi.   Keltiriladigan   sanoat   mahsulotlari
tarkibida   asosiy   o’rinni   mashinasozlik   va   metallga   ishlov   berish   (27,7%),
yengil (22,7%) va oziq-ov qa t (15,2%) sanoatlari egallagan.
Mahsulotlar,   asosan,   respublikalararo   ayirboshlash   b o’ yicha   chiqarilar
va   kiritilar   edi.   Tashqariga   chiqarilgan   sanoat   mahsulotlari   orasida   asosiy
o’rinni (59,7%) yengil sanoat mahsulotlari (paxta tolasi) tashkil etardi.
Yana   bir   ayanchli   h olat   shundan   iborat   ediki,   tash qa riga   mahsulot
chiqarishga   nisbatan   tashqaridan   mahsulot   kiritish   ko’pchilik   tarmo ql arda
ancha   yuqori   edi.   O’zbekistonning,   ayniksa,   mashinasoz lik   va   metallga
ishlov berish, kimyo va neft-kimyo, oziq-ovqat s an oati mahsulotlari buyicha
tashqi bozorga bo g’ li q ligi kuchaydi.
1990   yilda   xalq   iste’moli   tovarlari   b o’ yicha   tash qa ridan   mol   kiritish
(importni  qo’ shganda) tashqariga mol chi qa rishdan (eksportni  qo’ shganda) 3
barobar   ortiq   bo’lgan.   Nooziq-ovqat   mahsulotlari   (yengil   sanoat
mahsulotlari,   madaniy-maishiy   va   xo’jalik   mollari)   buyicha   mahsulot
kiritish mahsulot chiqarishdan 4 barobar ko’p edi.
Oziq-ovqat   tovarlaridan   g o’ sht   va   g o’ sht   mahsulot lari,   sut   va   sut
mahsulotlari,   tuxum,   un,   yorma,   makaron,   q and,   q andolatchilik
mahsulotlari,   baliq,   balik   konservasi,   margarin,   konservalar,   alkogolli
ichimliklar   keltirilsa,   noozi q -ovqat   tovarlari dan   deyarli   barcha   turdagi
gazlamalar,   tikuvchilik   va   trikotaj   mahsulotlari,   charm   poyabzal,   madaniy - -
27 maishiy   va   xo’jalik   tovarlaridan   mebel,   muzlatkichlar,   kir   yuvish
mashinalari,   televizorlar,   ra diopriyomnik   q urilmalari,   farfor-fayans,   shisha
va   billur   idishlar,   velosiped   va   mopedlar   keltirilgan.   H ar   yili   millionlab
tonna   paxta   yetishtiriladigan   o’lkada,   h atto   durustroq   paypoq   ishlab
chiqaradigan   fabrika   ham   q urilmagan,   shoir   aytganideq   "dar yo   b o’ yida
q ultum suvga zor" edik! 1
Musta q illikning   dastlabki   yillaridan   boshlab   vaziyat   o’ nglana   boshladi.
Lekin,   iqtisodiyotning   eski   tuzumdan   qolgan   bunday   mustamlakacha   tarkibi
bilan   bozor   munosabatlariga   asoslangan   mustaqil   milliy   iqtisodiyotni   barpo
etib   b o’ lmasdi.   Buning   uchun   izchil,   tizimli   va   uzo q ni   k o’ zlab   ish   tutish
lozim   edi.   Mamlakatimizda   bu   borada   amalga   oshirilayotgan   ishlar
berayotgan samaralarni  qu yidagi ra q amlardan ham q o’ rish mumkin.
1-jadval
Iqtisodiyot tarmoqlarining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2
  (%hisobida)
Iqtisodiyot  t armo q lari 1990 yil 2000 yil 2010 yil
Sanoat 17,6 14,2 24,0
Q ishlo q   x o’ j al igi 33,4 30,1 17,5
Q uril ish 5,8 7,7 12,4
Savdo 4,5 10,8 9,0
Bosh q alar 22,2 18,7 23,7
1
  O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2013 yilga mo‘ljallangan eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasidagi «Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini
oshirishga   xizmat   qiladi»   mavzusidagi   ma’ruzasini   o‘rganish   bo‘yicha   O‘quv-uslubiy   majmua.   –   Toshkent:
Iqtisodiyot. - 2011. 39-42 betlar
2
 N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.108-bet 
28 Sof soli q lar 11,3 12,5 7.0
Jami 100,0 100,0 100,0
Mahalliy   sanoatni   rivojlantirish   borasida   amalga   oshirilgan   izchil   va
tizimli   chora-tadbirlar   samarasida   o’tgan   20   yil   mobaynida   mamlakatimiz
yalpi   ichki   mahsuloti   tarkibida   sanoatning   ulushi   17,6   foizdan   24,0
foizgacha   ko’tarildi.   Kishloq   xo’jaligining   ulushi   esa   qariyb   2   barobar
kamaydi.   Boshqa   tarmoqlarda   ham   xuddi   shunday   sifat   o’zgarishlari   amalga
oshirildi.
Istiqlol   yillarida   sanoat   mahsulotlari   ishlab   chiqarishning   yillik   hajmi   3
barobar,   uning   o’tmishda   juda   zaif   rivojlangan   mashinasozlik   va   metallga
ishlov   berish   tarmog’i   esa   11,6   barobar   o’sdi.   Bu   umumiy   sanoat
ko’rsatkichidan   qariyb   4   barobar   ko’pdir.   Bunday   ulkan   yuksalishga
mamlakatimizda   avtomobilsozliq   neft-gaz   mashinasozligi,   temir   yo’l
mashinasozligi   kabi   nisbatan   yangi   va   zamonaviy   sohalarni   barpo   etish   va
jadal rivojlantirish orqali erishilganini alohida ta’kidlash darkor.
Istiqlol   yillarida   birinchi   Prezidentimiz   Islom   Ka rimov   tomonidan   asos
solingan   mamlakatimiz   uchun   butunlay   yangi   tarmoq   —   avtomobil   sanoati
sohasida   hozir   18   mingdan   ortiq   kishi   ish   bilan   bandligi   alohida   ta’kidlash
o’rinlidir.   Ma’lumotlarga   ko’ra,   «O’zavtosanoat»   kompaniyasi   tizimiga
kiruvchi korxonalarda 2011 yilning o’zida 1,4 mingdan ziyod yangi ish o’rni
yaratilgai.   Investisiya   dasturi   doirasida   mashinasozlarimiz   avtomobillar
uchun zarur ko’plab detallarni ishlab chiqarishni  o’zlashtirish ustida ish olib
bormoqda.   O’tgan   yillar   davomida   bu   borada   ulkan   yutuqlarga   erishildi.
Bamperlar.   avtoemallar,   germetiklar ,   sanoat   bo’yoqlari,   tutun   chiqargichl ar.
yonilg’i   baqlari,   yoqilg’i   nasoslari,   avto mobil   oynalari   va   o’rindiqdari,
akkumulyatorlar,   elektr   o’tkazgichlar   uchun   jgutlar,   avtomobil   salonining
ichki   qoplash   qismlari,   tashqi   yoritish   vositalari,   yonilg’i   moyi   va   havo
filtrlari,   kapsulalangan   oynalar,   generatorlar   va   kompressorlar,   g’ildirak
29 disklari   va   shassi   uzellari   ishlab   chiqaruvchi   korxonalar   faoliyat
ko’rsatmoqda.
Mamdakatimizda   tarkibiy   qayta   qurish,   mulk   munosabatlarini
takomillashtirish   davlat   tasarrufidan   chiqarish   va   xususiylashtirish
mexanizmlari   orqali   amalga   oshirildi.   Bu   ko’p   ukladli   aralash   ijtimoiy
yo’naltirilgan   bozor   iqtisodiyotini   shakllantirishning   muhim   shartlaridan
biridir.  Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik iqtisodiy yuksalishning muhim
omillaridan biriga aylandi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra  2010 yilda mamla -
katimiz   a h olisining   h ar   ming   nafariga   15,2   ki chik   biznes   va   xususiy
tadbirkorlik   subyekti   t o’g’ ri   kelgan.   Bu   ko’rsatkich   Moldovada   -   12,3,
Qozo g’ istonda   -   6,9,   Rossiyada   -   11,3,   Ukrainada   -   7,5,   Belarusda   -   7,3,
Ozarbayjonda   -   1,6   tani   tashkil   etdi.   Kichik   biznes   va   xususiy
tadbirkorlikning   rivojlanish   sur’atlari,   milliy   iqtisodiyotimizdagi   muhim
o’rni   va   salmo g’ i   naqadar   tez   usayotganligini   q uyidagi   2-jadvaldan   ha m
bilsa bo’ladi. 1
2-jadval
O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi 2
  (%
hisobida)
Kichik biznes va xususiy  t adbirkorlikning
ulushi 2000 yil 2005 yil 2010 yil
YaIMda 31,0 38,2 52,5
Sanoatda 12,9 10,0 21,1
Ish bilan band b o’ lgan l arning umumiy sonida 49,7 64,8 74,3
Eksportda 10,2 6,0 13,6
1
  O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2013 yilga mo‘ljallangan eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasidagi «Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini
oshirishga   xizmat   qiladi»   mavzusidagi   ma’ruzasini   o‘rganish   bo‘yicha   O‘quv-uslubiy   majmua.   –   Toshkent:
Iqtisodiyot. - 2011. 46-49 betlar
2
 N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.110-bet 
30 Mamlakatimizda   o’tgan   20   yil   ichida   tashqi   savdo   aylanmasi   805,6
million   AQSh   dollaridan   21,8   milliard   dollarga,   ya’ni   27,1   barobar   o’sdi.
Jumladan, eksport hajmi 442,7 million dollardan 13,1 milliard dollarga, yoki
29,5,  import  362,9  million  dollardan  8,8  milliard  dollarga   yoki  24,2  barobar
ko’paydi.   Ayni   paytda   tashqi   savdoning   ijobiy   saldosi   79,8   million
dollardan   4,2   milliard   dollarga,   ya’ni   53   barobar   ortdi.   Bu   oltin-valyuta
zaxiralarimizning   muttasil   o’sishi   va   milliy   valyutamiz   barqarorligini
ta’minlashga   ham   xizmat   qilmoqda.   Eks port   va   importning   tarkibi   keskin
o’zgardi.   Mustakillikkacha   O’zbekiston   chetga   xom   ashyo   chiqaradigan   va
tayyor   mahsulotlar,   asosan,   iste’mol   mollarini   olib   keladigan   mamlakatdan
bugun   qo’shimcha   qiymat   yuqori   bo’lgan   tayyor   mahsulotlarni   tobora   ko’p
va   keng   eksport   qilayotgan,   ishlab   chiqarishni   texnik   va   texnologik
modernizasiya   kilishga   muljallangan   texnika   va   asbob-uskunalarni   import
qiladigan mamlakatga  aylandi.  Mashina   va uskunalarning  im port   tarkibidagi
ulushi   izchil   o’smokda:   1990   yilda   12,1   foizni   tashkil   qilgan   bo’lsa,   2010
yilda 44,1 foizgacha yetdi.
Eksportning   tarkibi   diversifikasiya   qilinishi   natijasida   paxta   tolasi
ulushi   jiddiy   kamaydi.   Uning   eksportdagi   ulushi   1990   yilda   59,7   fo izni
tashkil   etgan   bo’lsa,   2010   yilda   11,3   foizdan   oshmadi.   Oziq-ovqat
mahsulotlari   importa   o’tgan   davr   mobaynida   48,9   foizdan   10,9   foizga
tushdi. 1
Tashqi   savdo   geografiyasi   ham   diversifikasiyalashdi.   Ilgari,   birinchi
navbatda,   sobiq   ittifoq   tarkibidagi   respublikalar   va   sosialistik   lagerga
kiruvchi   mamlakatlar,   sosialistik   yo’nalishni   tanlagan   davlatlar   bilan   tovar
ayirboshlash va savdo-sotiq amalga oshirilishi shart bo’lgan.
O’zbekistonda tashqi savdo aylanmasining usishi 2
1
 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O‘zbekistonni
ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlantirishning   ustuvor   yo‘nalishlariga   bag‘ishlangan   O‘zbekiston   Respublikasining   Vazirlar
Mahkamasining   majlisidagi   «2012   yil   Vatanimiz   taraqqiyotini   yangi   bosqichga   ko‘taradigan   yil   bo‘ladi»
mavzusidagi ma’ruzasini o‘rganish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma.-T.: «O`qituvchi» NMIU, 2012. 36-bet
2
   N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.111-bet  
31 3-jadval
1990 yil 2000 yil 2010 yil
Tash q i savdo aylanmasi, million A QSh  
dollarida 805,6 6212,1 21842.2
Eksport, million doll. 442,7 3264,7 13044,5
Import, million doll. 362,9 1247,4 8799,7
Saldo (+,  - ) million doll. 79,8 317,3 4244,8
Bu   ham   mavjud   xukmron   mafkura   va   siyosatning   amaldagi   ifodasi   edi,
albatta.   Xalqimiz   mustaqillikka   erishganidan   keyin   tashqi   savdo   doirasi
keskin   kengaydi   va   uning   tarkibida   uzoq   xorij   mamlakatlari   soni   orta
boshladi. Agar 1990 yilda tashqi savdo aylanmasida uzoq xorij mamlakatlari
ulushi   39,9   foizni   tashkil   etgan   bo’lsa,   2010   yilda   bu   raqam   56,9   foizga
yetdi.   Eksportda   ularning   hissasi   37,7   foizdan   54,8   foizga,   importda   42,6
foizdan 59,9 foizga yetdi.
Haqiqiy   bozor   munosabatlari   xar   qanday   mafkuraviy   va   siyosiy
qoliplardan   xoli   va   ustun   bo’lishi   kerak   shundagina   barqaror   iqtisodiy
o’sishga   yo’l   ochiladi.   Bu   tamoyil   davlatimiz   rahbari   tomonidan   shuning
uchun   ham   bozor   munosabatlariga  o’tishning   muhim   shartlaridan  biri   sifatida
ilgari surildi.
Davlatning   bosh   islohotchiligi:   davlat   iqtisodiy   o’zgarishlarning
tashabbuskori va bosh islohotchisidir.
O’zbekistonda   bozor   munosabatlariga   o’tishda   davlat   bosh   islohotchi,
iqtisodiy qayta ko’rishlarning tashabbuskori sifatida maydonga chiqdi.
«Bozor   munosabatlariga   o’tish   davrida   davlat   bosh   islohotchi   bo’lishi.
iqtisodiyot va mjtimoiy turmushning hamma sohalarini o’zgartirish rejalarini tuzib,
uni izchillik bilan amalga oshirishi zarur» 1
, - deb ta’kidlaydi Islom Karimov.
Nima   uchun   bu   o’ta   mas’uliyatli   tarixiy   vazifa   aynan   davlatning   zimmasiga
yuklatildi? Chunki  mustaqil  milliy iqtisodiyotni  barpo etish va ayni  paytda  bozor
1
1
 Ислом Каримов. Асарлар, 1-жилд, Т., «Ўзбекистон», 1996, 309-бет.
32 munosabatlariga o’tish boshlanganida mamlakatimizda davlatdan ko’ra qudratliroq
kuch, tizim yo’q edi. Jamiyat barcha azolarining iqtisodiy imkoniyatlari deyarli bir
xil,   boshlang’ich   darajada   bo’lgan.   Bozor   islohotlarining   takdirini,   ayrim
davlatlarda   bo’lgani   kabi,   davlat   korporasiyalari   qo’liga   topshirib   qo’yib   ham
bo’lmasdi.
Xorijda kuchli diaspora va sahiy homiylarimiz ham yo’q. Boz ustiga bozorga
o’tishning   «shok   terapiyasidan»   farqli   o’laroq,   bosqisma-bosqich   amalga
oshiriladigan  ijtimoiy  yo’naltirilgan  modeli  tanlandi.  Bunday  sharoitda  aholining,
ayniqsa uning kam ta’minlangan qismi manfaatlarini qayta taqsimlash mexanizmi
orqali   faqat   davlatgina   himoya   qila   olishi   mumkin.   Shu   bois   davlatning   kuch-
qudratidan,   boy   imkoniyatlaridan   foydalanmaslik   keyinchalik   to’g’rilab   bo’lmas
xatolarga   olib   kelishi   tayin   edi.   Prezidentimiz   tomonidan   ushbu   yo’l   yago na   va
t o’g’ ri   yo’l   deb   tanlandi.   Davlat   bizda   azaldan   qudratli   kuch,   boshqarish   vositasi
bo’lib   kelgan.   Islohotlardan   oldin   barcha   mulk   obyektlarining   90   foizdan
ziyodro g’ i   davlat   tasarrufida   edi.   Qayd   etish   lozimki,   barcha   mamlakatlarda
iqtisodiyotning samarali faoliyat yuritishida davlat, uning muassasalari va tarkibiy
tuzilmalarining o’rni  bor. Buni  hyech kim  inkor etmaydi. Lekin bo zor o’zini  o’zi
boshqara   oladigan   tizim,   munosabatlar   silsilasi.   Bunday   sharoitda   davlatning
iqtisodiyotga   aralashuvi   yoki   iqtisodiyotning   davlat   tomonidan   tartibga   solinishi
qanday nisbatda, dara jada bo’lishi kerak?  Buning aniq bir mezoni yoki ko’rsatkichi
bormi? Bu - juda nozik masala.
O’tgan   asr   davomida   jahon   iqtisodiyoti   rivojlanishining   turli   bosqichlarida
ba’zan   bozor   qonuniyatlari,   ba’zan   iqtisodiyotni   da vlat   tomonidan   tartibga   solish
usullari   ustuvorlik   q ilib   keldi.   1940-70   yillarda   iqtisodiy   jarayonlar ы i   bosh qa rish
va   tartibga   solishda   davlatning   rolini   kuchaytirish   konsepsiyasi   ustunlik   qilgan
bo’lsa,   1980-90-yillarda   iqtisodiyotni   bozor   tomonidan   tartibga   solishning
cheklanmagan   imkoniyatlari   konsepsiyasini   ilgari   suruvchi   monetarizm   va   neo -
liberalizm nazariyalarining mav q yei oshdi.
4-jadval
33 Iqtisodiyotda nodavlat sektori 1
 (% hisobida)
1995 yil 2000 yil 2010 yil
Y a I M 58.4 72,6 81,7
Sanoat 49,1 63,9 91,0
Q ishloq xo’jaligi 97,6 99,1 99,9
Qu rilish 62,1 81,2 89,6
Transport 13,9 30,7 56,0
Alo q a x 82,4 96,1
Chakana savdo aylanmasi 91,7 96,8 99,9
Pullik xizmat 34,6 57,1 81,7
Tash q i savdo x 70,4 79,4
Bandlik 69,0 75,9 79,1
Iqtisodiy   adabiyotlarda   Yevropaning   yetakchi   mamlakatlari   hisoblanadigan
Fransiya   va   Germaniyada   davlatning   iqtisodiyotga   aralashuv   darajasi   48   foiz,
«superkommunistik» Skandinaviya mamlakatlarida 54-55 foiz deb ko’rsatiladi.
Bu ko’rsatkichlar  bozor  mukammal, o’zini  o’zi tartibga solib turuvchi  tizim,
davlatning   unga   aralashuvi   iloji   boricha   past   darajada   bo’lishi   kerak   deb
hisoblaydigan   klassik   bozor   iqtisodiyotini   ma’qul   ko’radigan   Shimoliy   Amerika
modeli   ko’rsatkichidan   ancha   yuqoridir.   4-jadvaldan   ko’rinib   turibdiki,
O’zbekistonda davlatning iqtisodiyot ning barcha sohalaridagi ulushi va aralashuvi
muttasil kamayib bormoqda.
2010   yilda   mamlakatimizda   davlat   sektorining   ulushi   yalpi   ichki   mahsulot
ishlab chiqarishda 18,3 foiz, sanoatda 9,0, qishloq xo’jaligida 0,1, ko’rilishda 10,4,
transportda   44,0,   aloqada   3,9,   chakana   savdo   aylanmasida   0,1,   pullik   xizmat
ko’rsatishda   20,6,   tashqi   savdoda   8,3   va   bandlikda   20,9   foizni   tashkil   etdi.   Bu
raqamlar   davlatning   mamlakat   iqtisodiyotidagi   o’rnini   to’liq   ko’rsata   oladimi?
Yo’q, albatta. Iqtisodiyotdagi davlat sektoridagidan hayotimizdagi davlatning urni
va roli ancha katta va rang-barangdir.
1
  Statistik to‘plam, T., O‘zbekiston, 2011, 64-bet
34 Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida davlat iqtisodiyotni
tartibga   solish,   qayta   taqsimlash   mexanizmi   orqali   aholi   manfaatlarini   himoya
qilishi, iqtisodiy faoliyatning huquqiy asoslarini, bozor shart-sharoitlarini yaratishi,
iqtisodiy   erkinlik   va   tenglikni   kafolatlashi,   bozor   institutlarini   shakllantirishi,
tadbirkorlik   tizimlarini   qaror   toptirish   va   rivojlantirishga   ko’maklashishi,   raqobat
muhitini   vujudga   keltirishi,   tarkibiy   qayta   ko’rishlarni   amalga   oshirishi   zarur.
Bunda davlat tartibga so lishning moliya, kredit, soliq ,  valyuta siyosati, narx-navoni
nazorat   qilish   vositalaridan   keng   foydalanadi.   Davlat   yirik   dastur   va   loyi hal arni
moliyalashtiradi, chet el investisiyalarini kiritishga kafolat bo’ladi.
O’tish   davrida   davlatning   iqtisodiyotni   tartibga   solish   roli   nafaqat   davlat
sektori,   balki   xususiy   sektorga   nisbatan   ha m   muntazam   kuchayib   bordi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish   davlat institutlar i   tomonidan amalga
oshiriladigan va mamlakatni barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashga
qa ratilgan   qonunchiliq   ijroiya   va   nazorat   harakteriga   ega   bo’lgan   chora-tadbirlar
tizimini amalga oshirishdir.
Bozor   munosabatlariga   o’tish   jarayonida   iqtisodiyotni   davlat   tomonidan
tartibga   solishning   a h amiyati   shakllangan   bozor   tartiblaridan   ancha   ustun   bo’ldi.
Bu   -   tabiiy.   O’tish   davrida   qab u l   kilinadigan   iqtisodiyotga   oid   qonun,   u aror   va
qoidalarning   k o’ lami   g’ oyat   keng   bo’lib,   ularning   h ayotga   tatbiq   etilishi   muhim
ahamiyatga   ega.   Shuningde k,   o’tish   davri   sharoitida   bozor   mexanizmining   hali
to’la q onli   ishga   tushib   keta   olmasligini   ham   nazardan   chetda   qoldirmaslik   lozim.
Ma’muriy   buyru q bozlikka   asoslangan   rejali   iqtisodiyotdan   bo zor   iqtisodiyotiga
o’tish   o’z-o’zidan   yuz   bermaydi.   Shuning   uchun   ham,   davlatning   asosiy
vazifalaridan   biri   ushbu   jarayonni   tartibga   solish,   iqtisodiyotning   bir   maromda
faoliyat   ko’rsatishini   ta’minlash   maqsadida   bozor   infratuzilmasini
shakllantirishdir.
Bozor   iqtisodiyotiga   o’tish   davrida   O’zbekistonda   davlat   qo’yidagi   asosiy
iqtisodiy vazifalarni bajardi:
-pul emissiyasi, pul - kredit, soliq va byudjet tizimini tartibga solish;
35 -fu q arolarning   huquq   va   erkinliklarini.   mulkdorlar   va   xo’jalik   subyektlari
huquq l arini kafolatlash;
-makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash;
-monopoliyaga   qarshi   chora-tadbirlarni   amalga   oshirish   va   ra q obat   mu h itini
yaratish;
-ilm-fan va axborot texnologiyalarini rivojlantirish;
-faol tashqi iqtisodiy siyosat yuritish;
- umumdavlat   ahamiyatiga   ega   ishlab   chi qa rish,   ijtimoiy   va   ekologik
infratuzilmani rivojla n tirish;
-kam ta’minlangan aholi guruhlarini ijtimo iy himoyalash;
-atrof-muhitni muhofaza qilish;
-iqtisodiyotning tarmoq va hududiy tarkibini optimallashtirish;
-mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash;
-bozor munosabatlarining huquqiy asoslarini yaratish;
-ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish
va hokazolar.
O’zbekistonda   iqtisodiyotni   davlat   tomonidan   tartibga   solish   huquqiy,
ma’muriy  va   iqtisodiy   usullar   bilan   birgalikda   olib  borildi.  Turli   mulk   shaklidagi
korxonalar   va   bozor   institutlarining   (bank,   birja,   aksionerlik   jamiyatlari)   fao liyat
ko’rsatishi   me’yorlarini   ta’minlovchi,   bozor   sharoitiga   mos   yangi   soliq   sug’urta,
aholini   ijti moiy   himoyalash,   davlat   tasarrufidan   chiqarish   va   xususiylashtirish,
raqobat muhitini yaratish, kichik va xususiy  biznesni  qo’llab-quvvatlash bo’yicha
qonunlar tizimi yaratildi.
Iqtisodiy faoliyatning alohida sohalarini boshqarish ta’kikdlash, ruxsat berish
va   majburiy   chora-tadbirlar   orqali   amalga   oshirildi.   Ma’muriy   yo’l   bilan
monopolist   korxonalar   va   ijtimoiy   ahamiyati   yuqori   mahsulot   narxlari   ustidan
davlat   nazorati   o’rnatildi.   Alo h ida   tovarlar   eksport   va   import   kvotalari   o’ rnatildi
yoki   lisenziyalar   belgilandi.   Ijtimoiy   sohalar   va   ekologiya   masalalarida   ham
davlatning ma’muriy usullaridan foydalanildi. 1
1
 N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.119-122 betlar
36 Tartibga solishning yaxlit iqtisodiy usullari tizimini yaratish davlatning o’tish
davridagi   eng   muhim   vazifalaridan   biri   hisoblandi.   Shu   maqsadda   davlatning
iqtisodiy   siyosati   (pul-kredit,   moliya-byudjet,   soliq,   valyuta,   bojxona,   narxlar,
amortizasiya va boshqalar) ishlab chiqildi va izchil amalga oshirildi. Shuningde k,
davlat   buyurtmasi,   kvotalar,   lisenziyalar,   byudjetdan   moliyalashtirish,
prognozlashtirish va dasturlar ishlab chiqish kabi tartibga solish vositalaridan keng
foy dalanildi.
2008   yilda   boshlangan   global   moliyaviy-iqtisodiy   in q iroz   birinchi
Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ilgari surilgan davlatning bosh islohotchi
bo’lishiga oid tamoyil na q adar to’g’riligini va  h ayotiyligini yana bir bor tasdiqladi.
Global   inqiroz   sharoitida   ko’plab   davlatlar   juda   katta   miqdordagi   oltin-valyuta
zaxiralari va jamg’armalarini o’z moliya-kredit tizimini saqlab qolishga sarflashga
majbur   bo’ldi.   Shu   yo’l   katta   bankrotliklarning   oldini   oldi,   iqtisodiyotning
arteriyasi   hisoblanadigan   bank   tizimini   xalokatdan   ko’tkardi.   Birgina   A Q Shning
o’zi   Federal   zaxira   jamg’armasidan   bir   necha   yuz   milliard   dollardan   iborat
mablag’ni   in qiroz   o q ibatlarini   yumshatishga   sarfladi.   2010   yilning   boshida
Shveysariyaning   Davos   sha h rida   o’tgan   an’anaviy   xalqaro   iqtisodiy   forumda
davlat arboblari va iqtisodchilar «davlat aralashmaganida hamma narsa bir zumda
barbod   bo’lar   edi»   deb   ruy - i   rost   tan   oldilar.   Bu   gap   zamirida   global   moliyaviy-
iqtisodiy   inqiroz   "eshik   q o qq an"   murakkab   sharoitda   mamlakatlar   bank-moliya
tizimiga davlat yordamga kelmaganida butun ja h on iqtisodiyoti bir zumda inqiroz
botqo g’ iga g’arq bo’lar edi, degan e’tirof bor 1
.
O’zbekistonda   makroiqtisodiy   barqarorliq   kat ta   oltin-valyuta   zaxiralarining
mavjudligi,   rivojlanish   jamg’armasi   imkoniyatlari,   tashqi   qarzning   minimumga
tushirilganligi   jahon   moliyaviy-iqtisodiy   inqirozi   sharoitida   bunday   murakkab
masalarni   o’z   va q tida   samarali   hal   qilish   imkonini   berdi.   Osiyo   tara qq iyot
bankining O’zbekistondagi  doimiy vakolatxonasi  ra h bari  Kazuxiko  Xiguchi  ha ql i
ravishda   ta’kidlaganide k,   "o’zbek   modeli"ning   o’ziga   xos   jihatlaridan   biri
1
  I.A.Karimov   Jahon   moliyaviy-iqtisodiy   inqirozi,   O‘zbekiston   sharoitida   uni   bartaraf   etishning   yo‘llari   va
choralari // – T: O‘zbekiston, 2009. 49-bet
37 shundaki, davlat boshqaruvi makro darajada, bozor iqtisodiyotini shakllantirish esa
mikro   darajada   amalga   oshirishni   nazarda   tutadi.   O’zbekistonda   izchillik   bilan
amalga   oshirilayotgan   islohotlar   mutanosib   va   bar qa ror   rivojlanishga,   sanoatni
modernizasiya   qilish   va   texnologik   qayta   jihozlashga   xizmat   qilayotir.
Makroiqtisodiy, tuzilmaviy va institusional o’zgarishlarda, ayni q sa, kichik biznesni
rivoj l antirishni qo’llab-quvvatlash borasida ulkan yutu ql ar  qo’ lga kiritilmo q da".
Erkin   raqobat   davrlaridan   farq l i   o’laroq,   bugun   zamonaviy   iqtisodiyotda
mi q dor va sifat o’zgarishlari yuz berib, faoliyat ko’rsatish tizimi   g’ oyat   murakkab
va   ziddiyatli   tu s   olmo q da.   Agar   o’tgan   asrda   monopoliyalar   iqtisodiyotda   noyob
holat   si f atida  uchragan   bo’lsa,   endilikda  har   bir   bozor,   tarmoqlarning  katta   qismi
monopol korxonalar ta’siriga tushib  qo layotir. Transmilliy korporasiyalar bozor va
uniig   segmentlaridan   kattaro q   ulush   olish   maqsadida   keng   tomir   yoymo q da.
Natijada,   iqtisodiyotni   muvozanatga   keltirib   turuvchi   bozor   mexanizmining
to’la q onli faoliyat doirasi toraymo q da. Ikkinchi tomondan, keng aholi qatlamlarini
ijtimoiy   himoyalash,   iqtisodiy   o’sishning   yuqori   sur’atlarini   ta’minlash
vazifalarining ahamiyati ortmo q da.
Mamlakat   iqtisodiy   tara qq iyoti   bilan   bo g’ li q   shunday   sohalar   borki,   ular
odatda   ulkan   h ajmlarda   investisiyalar   kiritishni   talab   qiladi.   Oddiy   tadbirkor   va
korxonalarning   bunga   q urbi   yetmaydi.   Ko’p   hollarda   bu   sohalar   daromad
keltirmaydi   yoki   foydasi   uzo q   va q tdan   keyin   kelishi   mumkin.   Odat da,   bunday
sohalar,   masalan,   transport,   kommuni kasiya,   ekologiya,   energetika   xizmatlaridan
barcha   barobar   foydalanadi.   Davlat   bozor   tizimining   samarali   ishlashiga   yordam
ko’rsatuvchi   mu h it   va   poydevor   yaratadi,   i qt isodiyotiing   barcha   ishtirokchilari
uchun   teng   imkoniyatlar   beruvchi   yagona   qoidalarni   joriy   qiladi,   ra q obatni
ra g’ batlantiradi, tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshiradi. daromadlarni ta q simlaydi,
keng   aholi   qatlamlarini   ijtimo iy   himoyalash   maqsadida   uni   qayta   ta q simlaydi,
iqtisodiy o’sishni qo’llab - quvvatlaydi va  hokozo.
Davlatning   islo h otchilik   roli   va   ahamiyati   shu   bilan   tugamaydi.
O’zbekistonda   davlat   ijtimoiy   sohadagi   islo h otlarga   ham   ra h namolik   q ilib
kelmo q da.   Shu   maqsadda   davlat   byudjetidan   ta’lim,   so g’ likni   sa ql ash,   sport,
38 kommunal   xizmat   va   boshqa   ijtimoiy   sohalarga   sarflanadigan   mablag’lar   hajmi
yildan   yilga   oshirilmo q da.   Ta’ l im,   so g’ liqni   saqlash,   sport   va   uy-joy   bilan
ta’minlash so h asida amalga oshirilgan islo h otlar k o’ lami keng va samarasi   g’ oyat
yuqori.   Ijtimoiy   infratuzilma   barqaror   faoliyat   ko’rsatmokda   va   rivojlanmokda.
2010   yilda   O’zbekistonda   9860   umumta’lim   maktabida   4676,1   ming   o’quvchi,
1539   o’rta   maxsus,   kasb -h unar   ta’limi   muassasalarida   1623,1   ming   o’quvchi,   66
oliy ukuv yurtida 300 mingdan ziyod talaba ta h sil  oldi 1
.
1997   yildan   Kadrlar   tayyorlash   milliy   dasturi   izchillik   bilan   va   samarali
amalga   oshirilmo q da.   Dastur   aholining   uzluksiz   ta’lim   olishini,   ta’ lim   tizimining
jamiyatda sodir  bo’layotgan o’zgarish va yangilanishlarini, iqtisodiyotdagi  yuqori
malakali kadrlarga bo’lgan extiyojlarni nazarda tutadi. 2004-2010 yillarda maktab
ta’limini   rivojlantirish   umummilliy   davlat   dasturi   doirasida   maktablarning
aksariyat qismi qaytadan  qu rildi, ta’mirlandi va rekonstruksiya  q ilindi, gaz, suv va
alo q a vositalari bilan ta’minlandi, markazlashgan ka nalizasiya tarmoq l ariga ulandi.
1998-2010   yillarda   o’rta   maxsus,   kasb- h unar   ta’limi   o’q uv   muassasalarini
yangidan   qu rish   va   rekonstruksiya   qilish   maqsadida   2,5   trillion   s o’ m   mablag’
sarflandi 2
.
Har   yili   ta’lim   sohasiga   ajratilayotgan   harajatlar   YaIMning   10-12   foizini
tashkil etmoqda.
1998 yilda so g’ li q ni sa ql ash tizimini isloh   qilish   davlat dasturi   q ab u l   q ilindi.
Dasturga   muvofiq   mamlakatimizda   butun   tibbiyot   tizimini   tubdan   qayta   qu rish,
ko’p   sarf-harajat   talab   etadigan   va   samarali   bo’lmagan   tibbiy   yordamdan   yangi
zamonaviy   ixtisoslashtirilgan   tibbiy   xizmat   turlariga   o’tish   boshlandi.   So g’ li q ni
sa ql ash   tizimini   qo’llab-quvvatlash   maqsadida   birgina   2010   yilda   2   trillion
s o’ mdan   ziyod   mablag’   sarflandi.   Bu   so hod agi   davlat   siyosatining   asosiy
yo’nalishlaridan   biri   ona   va   bola   salomatligini   muhofaza   qi lishdir.
1
 N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012. 126 bet
2
 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O‘zbekistonni
ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlantirishning   ustuvor   yo‘nalishlariga   bag‘ishlangan   O‘zbekiston   Respublikasining   Vazirlar
Mahkamasining   majlisidagi   «2012   yil   Vatanimiz   taraqqiyotini   yangi   bosqichga   ko‘taradigan   yil   bo‘ladi»
mavzusidagi ma’ruzasini o‘rganish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma.-T.: «O`qituvchi» NMIU, 2012. 46 bet
39 Mamlakatimizda   davlatning   bevosita   ishtirokida   qudratli   farmasevtika   sanoati
yaratildi.
Qish lo q   aholisini   ichimlik   suvi   va   tabiiy   gaz   bilan   ta’minlash   davlat   dasturi
amalga   oshirildi.   O’t ga n   davr   mobaynida   davlat   kafolati   bilan   kommunal   so ha
rivoji uchun 700 million AQSh dollari mi q doridagi uzo q  muddatli imtiyozli xorijiy
investisiya va kreditlar jalb etildi. Umuman har yili davlat byudjetining yarmidan
ziyodro g’ i   ijti moiy   sohaga   sarflanmo q da.   Birgina   ta’lim   so ho siga   ajratilayotgan
mablag’lar mamlakat yalpi ichki mahsulotining 10-12 foizini tashkil etmoqda. Bu
q adar   keng   k o’ lamli   harajatlarni   faqat   davlat   kuchi   va   imkoniyatidan   foydalanib
amalga oshirish mumkin, xolos.
Bundan tashqari  davlat  iqtisodiy erkinlikni  ta’minlaydi, iqtisodiy-ijtimoiy va
institusional   islo h otlarni   amalga   oshirishning   strategik   maqsad   va   vazifalarini
belgilaydi,   ra q obat   va   tadbirkorlik   tuzilmalarini   shakllantiradi   va   rivojlanishini
qo’llab-quvvatlaydi,   tarkibiy   qayta   qu rishlarni   amalga   oshiradi,   ishlab
chiqarishning   tarmoq   va   xududiy   nisbatini   ta’minlaydi,   yagona   moliya,   kre dit,
soliq valyuta, narx siyosatini amalga oshiradi.
Global   moliyaviy   iqtisodiy   inqiroz   davlatning   iqtisodiyotga   aralashuvini
kuchaytirdi.   Bu   sharoitda   davlat   bankrotlik   yo q asiga   kelib   qolgan   korxona   va
xizmat   turlarini   qayta   milliylashtirib,   «tiriltirib»   yana   o’z   tasarrufidan   xususiy
qo’ llarga sotish amaliyotini ham  qo’ lladi. 1
Iqtisodiyotni   modernizasiya   qilish,   ishlab   chiqarishni   diversifikasiyalash
jarayonida   davlatning   o’ rni   va   roli   katta.   Modernizasiyalash   ijtimoiy-iqtisodiy
jarayon   bo’lib,   iqtisodiyotning   asosiy   negizini   o’zgartirmasdan   turib,   muttasil
takomillashtirish   bo’yicha   davlat   tomonidan   jahon   tara qq iyotining   zamonaviy
tendensiyalarini   hisobga   olgan   h olda   ko’riladigan   chora - tadbirlar   tartibotidir.
Modernizasiyalash   davlatning   investision   va   ij timoiy   siyosatini   o’zida   ifoda   etib,
soli q   tartibini   takomillashtirishni,   iqtisodiyot   tarkibini   davlat   tomonidan
boshqarishni,   boshqaruv   organlari   vazifalariga   o’zgartirishlar   kiritishni   taqozo
1
  I.A.Karimov   Jahon   moliyaviy-iqtisodiy   inqirozi,   O‘zbekiston   sharoitida   uni   bartaraf   etishning   yo‘llari   va
choralari // – T: O‘zbekiston, 2009. 63-bet
40 etadi.   Modernizasiyalash   milliy   iqtisodiyotning   xalqaro   ra q obatbardoshligini
oshirishga   yo’naltirilgan   iqtisodiyotni   tarkibiy,   institusional,   texnologik
takomillashtirish   jarayoni   sifatida   davlatning   islo h otchiligiga   tayanadi.   Davlat
modernizasiyalashning   faol   subyekti   sifatida   uning   maqsadi,   vazifalari,   ustuvor
yo’nalishlari,   uni   amalga   oshirish   sur’atlari,   resurslari   va   innovasion   asoslarini
belgilaydi.   Modernizasiya   ilmiy   va   mehnat   si g’ imi   yuqori   bo’lgan   texnologiyaga
o’tishni   anglatadi   va   ishlab   chiqarishning   innovasion   yo’nalishini   kuchaytirishga
xizmat qiladi.
Qonun   ustuvorligini   ta’minlash .   O’zbek   modelining   yana   bir   harakterli
tamoyili   qonun   ustuvorligini   yoki   ijtimoiy   yo’naltirilgan   bozor   iqtisodiyotining
huquqiy   asoslarini   ta’minlash   bilan   bog’liqdir.   Chunki   bozor   munosabatlarining
o’ziga xos qonun va qoidalari bo’lishi tabiiy. Xorijda bunday tartib va  qo idalar bir
necha   yuz   yillar   mobaynida   shakllanib,   takomillashib   kelgan.   Ularni   inkor   etish
yoki mensimaslik - xato. Global iqtisodiyotga integrasiyalashuv ham aynan shuni -
ularga rioya etishni talab qiladi.
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganide k,
«ijtimoiy   yo’naltirilgan   bozor   iqtisodiyotining   qonunchilik   asosini   yaratish   -   bu
faqat   o’tish   davrining   majburiy   shartigina   bo’lib   kolmay,   balki   huquqiy   davlatni
barpo   etishning   o’ziga   xos   xususiyati   hamdir».     Bu   xulosadan   ko’rinib   turibdiki,
bozorga   o’tish   sharoitida   xo’jalik   yuritishning   muayyan   y o’ na lishlari ni   tartibga
solish bo’yicha   q ab u l   q ilinadigan qonunlar   q is q a muddatga yoki  tor  sohalar bilan
cheklanib   q olmasdan,   uzoq   muddatlarga   muljallangan   jamiyat   hayotining   barcha
jihatlarini   huquqiy   ta’minlashga   qaratilgan   bo’lishi   lozim.   Ayni   paytda
Prezidentimiz   qonunlar   xayotiy,   amaliyot   bilan   uzviy   bo g’ liq   bo’lishi   va   undan
kelib   chiqmo g’ i,   qonun   xujjatlarining   bevosita   ta’sir   kuchi   shunga   muvofiq
fukarolarning   ham   huquqiy   madaniyati   yuqori   bo’lishi   lozimligini   ta’kidlaydi.
«Qonunning   ustuvorligi   shuni   bildiradiki,   asosiy   ijtimoiy,   eng   avvalo,   iqtisodiy
munosabatlar  fa q at   qonun  bilan  tartibga   solinadi,  uning  barcha  katnashchilari  esa
xech bir istisnosiz huquq normalarini buzganligi uchun javobgar bo’ladi». 1
1
  Islom Karimov. Asarlar, 1-jild, T., «O‘zbekiston», 1996, 321-bet 
41 O’zbekiston   Respublikasi   Konstitusiyasining   53-moddasida   «Bozor
munosabatlarini   rivojlantirishga   qaratilgan   O’zbekiston   iqtisodiyotining   negizini
xilma-xil   shakldagi   mulk   tashkil   etadi.   Davlat   ...   barcha   mulk   shakllarining   teng
huquq l igini   va   huquqiy   jixatdan   bab - barobar   muhofaza   etilishini   kafolatlaydi.
Xususiy   mulk   boshqa   mulk   shakllari   kabi   daxleiz   va   davlat   himoyasidadir» 1
  deb
mustaxkamlab qo’yilgan. O’zbekistonda «Yer, yer osti boyliklari, suv, usimlik va
hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir». 2
Davlat   tasarrufidan   chiqarish   va   xususiylashtirishni   amalga   oshirishni
huquqiy-me’yoriy   ji hatdan   ta’minlash   maqsadida   «O’zbekiston   Respublikasida
mulkchilik to’g’risida»  (1990), «Davlat  ta sarrufidan  chiqarish  va xususiylashtrish
to’g’risida»gi   (1991)   O’zbekiston   Respublikasi   qonunlari,   Vazirlar
Maxkamasining «Mahalliy sanoat, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish, davlat savdo
va umumiy ovqatlanish korxona va tashkilotlarini davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirishni   tashkil   etishning   chora-tadbirlari   to’g’risida»gi   qarori   va
boshqa qonunosti hujjatlari qabul qilindi.
«Tovar   bozorlarida   monopolistik   faoliyatni   cheklash   va   raqobat   to’g’risida»
(1996),   «Iste’molchilar   huquqlarini   himoya   qilish   to’g’risida»   (1996),   «Tabiiy
monopoliyalar to’g’risida»gi (1997) qonunlar mamlakatimizda raqobat muhitini ri -
vojlantirish,   bozorlarda   monopolistik   holatlarning   oldini   olishda   huquqiy   asos
bo’lib xizmat qilayotir.
Tadbirkorlik   faoliyatining   qonuniy   asoslarini   yaratish   va   takomillashtirish
maqsadida   1995   yilda   «Kichik   va   xususiy   tadbirkorlikni   rivojlantirishni
rag’batlantirish   to’g’risida»gi   qonun   qabul   qilindi.   1997-1999   yillarda   esa
«Xo’jalik   yurituvchi   subyektlarni   davlat   tomoni dan   nazorat   qilish   to’g’risida»,
«Tovar  ishlab   chiqaruvchilar  va  tadbirkorlar  palatalari  to’g’risi da»,  «Tadbirkorlik
va   tadbirkorlar   faoliyatini   kafolatlash   to’g’risida»gi   qonunlar   qabul   qilindi.   2000
yilda   «Tadbirkorlik   faoliyati   erkinligining   kafolatlari   to’g’risida»gi   qonunning
qabul   qilinishi   ham   tadbirkorlik   faoliyatining   yanada   kengayishi   va
mustahkamlanishida muhim ahamiyat kasb etdi.
1
  O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T., «O‘zbekiston», 2003, 11-bet.
2
 O‘sha joyda. 12-bet
42 Qonun   ustuvor   bo’lmagan   joyda   korrupsiya   va   boqimandalik,   o’g’irlik
yulg’ichlik   g’aznani   talash,   tayyorga   ayyorlik   kabi   jamiyat   me’yoriy   holatiga   zid
illatlar   tomir   otadi.   Shular   orasida   bir   qarashda   oddiy,   beozor   tuyuladigan
boqimandalikning ham xavfi juda katta.
Boqimandalik,   o’zining   lug’aviy   ma’nosiga   ko’ra,   birovning   qaramog’ida
bo’lish, birovga boqimlik, nonxurlik, qaramlikni bildiradi.
Xo’sh, u qanday va  q ayerdan paydo bo’ladi?
H addan   tashqari   markazlashgan   reja   va   q at’iy   ta q simot   hukmron   jamiyatda
boqimandalik   uchun   iqtisodiy   va   ijtimoiy   sharoit   mavjud   bo’ladi.   Buni   sobiq
ittifoq misolida ko’rish mumkin. Chunki, moddiy ne’matlar ularni ishlab chiqarish
uchun   sarflangan   mehnatga   muvofiq   emas,   sun’iy   ravishda   ta q simlash   vositalari
orqali   bir   xil, ya’ni  hammaga  teng  bo’linar  va  iste’mol   etilardi.  O’tgan  70 yildan
ko’prok davr mobaynida bunday kayfiyat ("Bersang - yeyman, ursang - ulaman!")
kishilarning   ongiga   chu q ur   singib   ulgurdi.   Shuning   uchun   bunday   kayfiyatdan
qutulish   tez   va   oson   kechmaydi.   Jamiyatni   boqimandalik   kayfiyatidan   batamom
fori g’   etish  mulkka  egalik  k o’ nikmalarini  t o’l a  shakllantirish  kabi   muayyan   davr,
tar g’ ibot-tushuntirish, u q itish- o’ rgatish ishlarini talab  q ildi.
Albatta,   h yech   bir   jamiyat   boqimandalik   rivoj   topishidan   manfaatdor   emas.
Lekin, shunga  q aramay, u turli shakllarda zoxir bo’ladi.
Avvalo,   boqimandalikning   uch   turini   bir-biri dan   farqlash   kera k.   Birinchisi,
eng   oddiy,   maishiy   shaklda   namoyon   bo’ladi.   H yech   q ayerda   ishlamaydigan,
hyech kimga nafi tegmaydigan, birovlar mehnatining natijasini o’zlashtirishni odat
qilgan, boshqalar hisobiga kun o’tkazib yuradiganlar shular jumlasidandir. 1
Boqimandalikning   ikkinchi   turiga,   uning   yasama,   soxta   shakli   kiradi.
Masalan,   sho’ro   zamonida   «o g’ alar»ning   boshqa   respublikalar   a hol ini
boqimandalikda   ayblashi   davlat   siyosati   darajasiga   ko’tarilgan   edi.   G o’ yo   milliy
respublikalar   o’zlarini   o’zlari   boqa   olmaydi,   shuning   uchun   milliy   byudjet
ta q chilligini t o’ ldirish maqsadida umumittifoq byudjetidan dotasiya oladi, markaz
boshqa   o’ lkalar   uchun   donorlik   vazifasini   bajaradi.   Milliy   res publikalar   esa,
1
 N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012. 133-134 betlar
43 aksincha,   o’zlarini   «umumiy   q ozon»ga   ko’p   ulush   qo’shgan-u,   ammo
«ch o’ mich»da   q oqilgan   hi soblardi.   Aslida   yagona   xalq   xo’jaligi   kompleksi   deb
atalgan xal ql ar va milliy tuzilmalar konglomeratiga kim qancha bergani-yu, undan
qancha   olganini   aniq   aytish   q iyin   edi.   Qi z g’ in   baxslar   natijasi   o’laroq   respublika
xo’jalik hisobi tushunchasi paydo bo’ldi. Viloyatlar, shaharlar va tumanlar ham o’z
xo’jalik   hisobini   tashkil   etishga   kirishib   ketdi.   Biro q   ular   biron-bir   amaliy   natija
bermadi.   Boshqacha   bo’lishi   ham   mumkin   emasdi.   Bu   boradagi   baxs   va
extiroslarga   SSSRning   bar h am   topishi,   milliy   respublikalar   o’z   davlat
suverenitetini  o’ rnatishi, bozor munosabatlariga o’tish nu q ta qo’ydi.
Boqimandalikning uchinchi  shakli  ancha uyushgan  va takomillashgan.  Unga
qarshi samarali ko’rash olib borilmasa, jamiyatga juda katta iqtisodiy va ma’naviy
zarar   yetkazadi.   Odatda   u   davlat,   o’rta   va   q u yi   b o’g’ inlarda   yaratilgan   moddiy
ne’matlarni,   resurslarni   ta q simlash   jarayonida   sodir   bo’ladi.   To’g’ri,   bozor
iqtisodiyotiga   o’tish   munosabati   bilan   moddiy-texnika   ta’minoti,   fondlarni
ta q simlash,   har   xil   limitlarni   ajratish   kabi   mexanizmlarga   barham   berildi.   Ammo
xali   ham   turli   xil   darajalarda   markazlash g a n   pul   resurslarini   shakllantirish   va
ulardan foydalanish institutlari mavjud. Xuddi ana shu joyda boqimandalik uchun
imkoniyat vujudga kelishi mumkin.
Markazlashgan   pul   resurslarini   shakllantirish   va   undan   foydalanishning   eng
muhim   q uroli   d avlat   byudjeti   va   maxalliy   byudjetlardir.   Byudjet   daromadlari,
asosan, soli q lardan hosil bo’ladi. Uning kichik bir qismi bojxona bojlari va re surs
t o’ lovlari   hisobiga   to’g’ri   keladi.   Bevosita   aholi   daromadlaridan   undiriladigan
soli ql ar   hisobiga   ham   davlat   byudjeti   daromadlari   shakllanadi.   Mamlakatimizda
korxona   daromadlari   va   aholi   daromadlaridan   bevosita   undiriladigan   so li ql ar
sezilarli   darajada   o’ sganligiga   q aramasdan,   ularning   yalpi   ulushi   byudjet
daromadlarining 40 foizga   yaqinini   tashkil etadi, xolos. Bilvosita soli ql ar (asosan,
aksiz   va   qo’ shimcha   qiymat   soliqlari)   mi q dori   biroz   pasaygan   bo’lsada,   byudjet
daromadlarida ularning hissasi baland -  q ariyb 50 foizga  te ng.
Davlat  o’zi beradigan ayrim  xizmatlarga haq to’lash, iqtisodiyotda harajallar
darajasini   na zora t   qilish,   daromadlarni   ta q simlashdagi   tengsizlikni   bartaraf   etish,
44 mamlakat sanoatini chet ellik raqobatchilardan himoyalash va boshqa maq sadlarda
soliq u n diriladi. Agar davlat u yoki bu turdagi mahsulot ishlab chiqarishni (tamaki,
aroq) kamaytirishni xox l asa, unga ko’proq soliq belgilaydi.
Iqtisodiyotni   moliyalashtirishga   ketadigan   byud jet   harajatlari   hissasi   barcha
byudjet   h a r a j a t l a rining   50   foizdan   ziyodro g’ ini   tashkil   e t m o q d a .   Byudjet
harajatlarida ijtimoiy-madaniy tadbirlarning ulushi - 45,3 foiz.
Davlat   hamma   va q t   davlag   byudjeti   daromad   v a   harajat   qismlarining
muvozanatda   bo’lishidan   m a n faatdor.   Agar   byudjetning   daromad   qismidan
h a r a jati   oshib   ketsa,   passiv   byudjet   balansi   vujudga   keladi.   Bu   -   davlat   byudjeti
ta q chilligiga olib keladi. 1995 yili mamlakatimizda davlat byudjeti ta q chilligi yalpi
ichki mahsulotning 2,8 foiziga teng edi. Necha yillardan beri faol byudjet balan s i
a m a l   q ilib kelmo q da.
Pul   resurelaridan   foydalanishni   tashkil   etishning   davlat   va   ma h alliy
byudjetlaridan tashqari yana boshqa shakllari ham mavjud. Davlat sug’urta fondi,
davlat   bandli k,   salomatli k,   "Sog’lom   avlod   uchun ”   fondlari   va   boshqalar   shular
sirasiga kiradi. Ular davlat byudjeti mablag’larining  h a r a k a t chanligini oshirishga,
zarur bo’lganda mablag’lardan aniq yo’nalishlarda maqsadli foydalanishga xiz m a t
qiladi.   Ammo   mavjud   mablag’larni   qayta   ta q simlash   cho g’ ida   ijtimoiy   e h tiyojlar
z a r a r   k o’ rmas l i g i ,   davlatning   muhim   xayotiy   zaruratlariga   sarflanadigan
harajatlar mi q dori kamaymasligi   l o z i m .   Shuning uchun ham bozor iqtisodiyotiga
o’tish   sharoitida   aniq   yo’nalishlar   bo’yicha   byudjetdan   tashqari   maxsus   fondlar
tashkil   etiladi.   Ular   davlat   va   ma h alliy   byudjet   vositalaridan   ham   foydalanishi
mumkin.
Masalan,   ijtimoiy   sug’urta   fondi   turli   xil   nafaqalarni   to’lash   uchun   pul
resurelarini tashkil etishni ko’zda tutadi. U va q tincha ish  qo biliyatini y o’q otganli k,
homiladorlik   va   tu g’ ish,   sanatoriy   va   kurort   xizmatlarini   moliyalashtirish   va
boshqa   maqsadlarga   xizmat   qiladi.   Bu   fond   harajatlarining   asosiy   qismi   turli
nafaqalarga   sarflanadi.   U   sug’urta   yo’li   bilan   tashkil   etiladi.   Bu   jarayonda   turli
mulk   shakllaridagi   korxona   va   tashkilotlar,   ayrim   shaxslar,   xususan,   tadbirkorlik
faoliyati bilan shu g’ ullanadiganlar majburiy tarzda ishtirok etadi.
45 Davlat bandlik fondi esa o’z ish joyini y o’q otgan va y o’q otish xavfi bo’lgan
kishilarni   moddiy   qo’llab-quvvatlash   hamda   ularni   boshqa   mutaxassisliq   kasb-
h unarga   o’ rgatish uchun zarur vositalarni bir joyga t o’ plash maqsadida tashkil eti -
ladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida xodimlarning malakasi va ma’lumotiga
q arab   ish   joyi   bilan   ta’minlash   kafolati   o’z   ahamiyatini   y o’q otsa-da,   ammo
fu q arolarning o’z ish joyini egallash, mehnat qilish va erkin kasb tanlash huquqini
ta’minlash mas’uliyatini davlat o’zidan so q it qilmaydi.
Ko’rinib   turibdiki,   byudjet   va   undan   tashqari   fondlar,   vosita   va
mablag’larning o’z  o’ rni hamda ahamiyati bor. Ijtimoiy a h volimiz, oila a’zolarimiz
soni   va   tarkibiga   qa rab,   h ar   birimiz   ulardan   manfaatdorlik   bilan,   imtiyoz   asosida
foydalanish   huquqiga   egamiz.   Shunday   ekan,   byud jet   va   fondlarga   t o’ lovlardan
bosh   tortish   yoki   ulardan   ozod   bo’lishga   urinish   davlat   hisobidan   o’ziga   moddiy
q ulaylik   va   ungaylik   yaratish,   oxir-o q ibatda   esa   davlat   oldidagi   boqimandalikdan
boshqa narsa emas.
Soli q   to’lamaslik   yoki   firibgarlik   bilan   unga   chap   berish   yoki   o’ziga
noqonuniy   imtiyoz   yaratib   olish   -   jinoyatdir.   Bo’larning   hammasi   «O’zbekiston
Respublikasi   fu q arolaridan   va   fu q aroligi   bo’lmagan   shaxslardan   olinadigan
daromad   soli g’ i   to’g’risida»   (15.02.1991),   «M ah alliy   soli q lar   va   yi g’ imlar
to’g’risida» (7.05.1993), «Jismoniy shaxslarning mol - mulkiga solinadigan soli q lar
to’g’ri sida» gi   (28.12.1993)   qonunlarimiz   hamda   O’zbekiston   Respublikasining
Soli q   kodeksi   (24.04.1997)   va   Bojxona   kodeksi   (26.12.1997)   va   boshqa   qo n un-
qoidalarni  q o’pol ravishda buzishdir.
Agar   bunday   q ulayliklarga   ega   bo’lish   uchun   shax s ,   korxona   yoki   tarmoq
«indulgensiya»ni   qo’ lga   kiritsa,   ya’ni   o’zi   uchun   "zarur"   qo’ shimcha
imkoniyatlarni qonuniy rasmiylashtirib olsachi? Buning yomonligi shundaki, unda
ishlab   chiqa rish   harajatlari,   mahsulot   tannarxi   boshqa   turdosh   korxonalarga
nisbatan past bo’ladi. Natija da ,   yuqori daromad (foyda) oladi. Tabiiyki, o’z ishchi
va   xizmatchilariga   ham   yuqori   ish   haqi   beradi.   Shu   y o’ sinda   tarmoq   va   guru h
xudbinligi, boqimandaligi shakllanadi. Bir toifadagi, bir xil sharoitdagi korxonalar
va   ulardagi   ishchi   va   xizmatchilar   o’rtasida   ziddiyat   paydo   bo’ladi.   Chunki   bir
46 korxonada   har   bir   s o’ m   pul,   mahsulot   pe shona   teri   evaziga,   barcha   jismoniy   va
a q liy   imkonmyatlar   to’la   safarbar   etilgan   h olda,   zaxmat   chekib   topilsa,   ikkinchi
korxonada   bunday   imkoniyatga   juda   oson   -   sun’iy   yo’l   orqali   erishiladi.   Bunday
psixologiya   esa   tez   tomir   otadi,   atrof-mu h itga   salbiy   ta’sir   o’tkazadi.   Uni
iqtisodchilar   «boqimandalik   sindromi»   deb   ataydi.   Negaki,   ayrimlar   davlat
byudjeti   vositalaridan   "bemalol"   foydalanishga   o’ rganib   q oladi.   Bunday
toifadagilar, odatda, «chiptasiz yo’lovchilar»ga  o’ xshatiladi.
Deyli k,  xalq ta’limini takomillashtirishga 100 milliard sum mablag’ zarur. Bu
ra q am   mamlakatning   katta   yoshdagi   aholisi   soniga   taqsimlansa,   10000   s o’ mdan
to’g’ri   keladi.   Ya’ni,   ularning   har   biri   xalq   ta’limi   rivoji   uchun   davlat   byudjetiga
shuncha mi q dorda ulush qo’shishi lozim. Agar bu ish erkin va ixtiyoriylik asosida
amalga   oshiriladigan   bo’lsa,   ayrim   fu q arolar   o’z   ulushini   -   soliq   boj   va   boshqa
zarur   t o’ lovlarni   to’lamasligi   mumkin.   Natijada,   mamlakat   xalq   ta’limini
moliyalashtirish   manbalarining   muayyan   qismidan   ma h rum   bo’ladi.   Moddiy
ne’matlarni   ishlab   chiqarishga   o’z   hissasini   qo’shmasdan   turib,   undan
foydalanishga   harakat   qiladiganlar   ana   shunday   «chiptasiz   yo’lovchilar»
hisoblanadi.
Aytish  mumkinki,  ijtimoiy  boqimandalarning jamiyatga  keltiradigan  moddiy
va   ma’naviy   zarari   k o’ lami   ji h atidan   juda   xavfli.   Chunki   bu   toifadagi
boqimandalar   davlatning   ch o’ ntagiga   chang   soladi.   Lekin   o’g’ riga   jazo   bor - u,
boqimandalik   uchun   aniq   jinoiy   javobgarlik   yo’q   Shuning   uchun   ham   bu   illat
ancha yashovchan.
Ammo ijtimoiy himoyaga muxtoj yoki boshqa davlat byudjeti hisobidan kun
kechiradiganlar,   masalan,   nafaqax o’ rlarni   boqimanda   yoki   davlatga   boqim,   deb
atash mumkin emas. O’zbekiston aholisining  q ariyb yarmidan ko’pro g’ i mehnatga
qobiliyatli yoshdagilardir.  Q olgan qismini esa mehnatga  q obiliyatli yoshdan yuqori
yoki pastlar, nogironlar, va q tincha mehnatga layo q atini y o’q otganlar tashkil etadi.
Odatda ular davlat byudjeti hisobidan nafaqa va imtiyoz bilan ta’minlanadilar.
Nima uchun ular davlatga boqimanda emas? Chun ki ,   birinchidan, o’zini o’zi
bo q ishga   q urbi   yetmaydigan   fu q arolarga   g’ amxurlik   ko’rsatish   -   ijtimo iy
47 yo’naltirilgan bozor   iqtisodiyoti  -  davlatimiz  siyosatining  asosiy   yo’nalishlaridan.
Ikkinchidan,   bugun   byudjet   hisobidan   nafaqa   yoki   imtiyoz   olib   turgan
fu q arolarning aksariyati ilgari o’z davlagi va uning ravna q i yo’lida mehnat qilgan,
kolaversa ,   nafaqa   jamg’armasini   shakllantirishga   o’z   hissasini   qo’shgan.   Maktab
yoki   undan   kichik   yoshdagilar,   talabalar   esa   mamlakat   kelajagidir.   Ularga
sarflanayotgan mablag’ isti q bolda bir necha  o’ n barobar bo’lib qaytadi.
Mamlakatimizda   ijtimoiy   ishlab   chiqarishni,   qo’shma   va   xususiy
tadbirkorlikni,   xalqaro   savdo-sotiqni   rivojlantirishning   iqtisodiy-moliyaviy
mexanizmlari,   huquqiy   va   moddiy   asoslari   yaratilgan.   Ularning   to’la   ishlashi,
davlat   va   ma xalliy   byudjetlarni,   ijtimoiy   fondlarni   mablag’   bilan   ta’minlash
imkoniyatlari   kengaymokda.   B u lar   masalaning   asosiy   tomoni.   Uning   boshqa
muhim   tomoni   ham   bor:   jamiyatda   yaratilgan   mod di y   ne’matlarni   ta q simlash   va
q a y ta   ta q simlash,   ularning   ixtiyoridagi   vosita   va   mablag’larni   aniq   maqsadga
yo’naltirish va bu borada xudbinlikka yo’l qo’yilmasligi kera k.  Eng asosiysi, Islom
Karimov   ta’kidlaganide k,   faqat   uyushgan   bozorgina   xalqning   ijodiy   va   mehnat
imkoniyatlarini   ochib   bera   oladi,   boqimandalikka   xotima   beradi,   tashabbuskorlik
va   ishbilarmonlikni   rivojlantira   oladi,   ra g’ batlantirishni   va   yuqotilgan   egalik
tuy g’ usini qayta tiklaydi.
Muhimi, kishilarimizning huquqiy madaniyatini yanada oshirib borish lozim.
Ana   shundagina   ular   o’zlarining   huquq   va   burchlarini   to’laroq   anglaydi,
qonunbuzarliklarning   oldi   olinadi.   Qonun   ustuvor   joyda   esa   adolat   barqaror
bo’ladi.
Kuchli   ijtimoiy   siyosat :   O’zbek   modelining   asosiy   tamoyillaridai   biri
kuchli   ijtimoiy   siyosat   yurgizish,   aholinin g   kam   ta’minlangan   ijtimoiy   himoya ga
muxtoj   qismini   qo’llab-quvvatlashdir.   Bu   tamoyil,   birinchidan,   o’zbek   xa lq ining
mentalitetidan,   tarixiy   madaniy   qa driyatlaridan   kelib   chiqsa,   ikkinchidan,   o’tish
davri ning   dastlabki   bosqichidagi   aholi   tarkibi,   bozor   islo h otlari   aholi   turmush
darajasi   hal i   ancha   past   h olda   sa ql anib   turgan   sharoitda   boshlanganligini   ham
nazarda   tutadi.   Bu   va qt da   O’zbekiston   aholisi   jon   boshiga   t o’g’ ri   keladiran   real
daromadlar,   ish   haqi   mi q dori,   ozi q -ovqat   mahsulotlari,   zarur   h ayotiy   e h tiyoj
48 buyumlari,   uy-joy,   ijtimoiy-madaniy   muassasalar,   maishiy   xizmat   bilan
ta’minlanish   darajasi   bo’yicha   sobiq   ittifoq   rsspublikalari   o’rtasida   oxirgi
o’ rinlardan   biriga   tushib   qoldi.   Mavjud   demografik   vaziyat   -   aholi   sonining
muttasil   usib   borishi   yuqoridagi   ko’rsatkichlarga   yanada   kuchliroq   ta’sir
o’tkazayotgan  edi.  Uchinchidan,  o’tish  davrida,  bozor   tan olmaydigan  korxonalar
va   fao liyat   turlari,   samarasiz   ishlayotgan   ishlab   chiqarishga   barham   berildi.   Bu
ishchi va xodimlar muayyan qismining va q tincha ishsiz  q olishiga yoki ularni   qayta
tayyorlashni ta q ozo etardi. Natijada, ularni ham ijtimoiy himoyalash zarurati paydo
bo’ldi.   Bunday   vaziyatda   O’zbekiston   Respublikasi   birinchi   Prezidenti   Islom
Karimov «shok terapiyasi» to’g’risida gap ham bo’lishi mumkin emasligini, "bozor
ko’pchilik   uchun   ozor"   bo’lmasligini,   O’zbekistonga   xalqimizning   nogironlar,
nafaqadorlar,   ko’p   bolali   oilalar,   o’quvchilardan   iborat   nochor   taba q alarini
ayaydigan bozor kerakligini qayta-qayta ta’kidladi. «Aholining muxtoj taba q alarini
ijtimoiy   himoyalash   sira   kechi k tirib   bo’lmaydigan,   eng   ustuvor   vazifa,   amaliy
harakatlarning eng asosiy qoidasi...» 1
 deb alo h ida u q tirib  o’ tdi.
Mustaqillik   arafasida   O’zbekiston   kishi   boshiga   yalpi   ichki   mahsulot   ishlab
chiqarish   bo’yicha   sobiq   ittifoqda   12- o’ rinda   turardi.   Aholi   jon   boshiga   milliy
daromad   ishlab   chiqarish   ittifoq   ko’rsatkichidan   ikki   barobar   past   edi.   Aholi   jon
boshiga   xalq   iste’moli   mollari   ishlab   chiqarish   ittifoq   darajasining   40   foizini
tashkil   etardi.   Daromad   darajasi,   asosiy   turdagi   mahsulotlarni   iste’mol   qilish
bo’yicha eng oxirgi urinlarni egadladi 2
.
5-jadvaldan   ko’rinib   turibdiki,   mustaqillikkacha   O’zbekiston   aholi   jon
boshiga   chakana   tovar   aylanmasi,   pullik   va   maishiy   xizmat   ko’rsatish   bo’yicha
sobiq   ittifoq   respublikalari   o’rtasida   faqat   Ozarbayjon   va   Tojikistondan   yuqorida
tu rardi.   Chakana   tovar   aylanmasi   bo’yicha   o’rtacha   itti foq   ko’rsatkichidan   1,8,
Rossiya,  Belorussiyadai  2, Boltiqbo’yi  respublikalarinikidan 2.6 barobar  past  edi.
Pullik   va   maishiy   xizmat   ko’rsatish   bo’yicha   ham   respublikamiz   ko’rsatkichlari
faqat   Ozarbayjon   va   Tojikistonnikidan   yuqori   bo’lib.   sobiq   ittifoq   Rossiya,
1
 Islom Karimov. Asarlar, 1-jild, T., «O‘zbekiston», 1996, 323-bet.
2
 Islom Karimov. Uzbekiston mustak,illikka erishish ostonasida, T., “O‘zbekiston”, 2011, 5-bet
49 Ukraina,   Belorussiya,   Gru ziya   va   Boltikbuyi   respublikalari   ko’rsatkichlaridan
g’oyat   past   edi.   Har   ming   kishiga   oliy   ma’lumotli   vrachlar,   o’rta   maxsus
ma’lumotli   tibbist   xodimlari   va   kasalxona   o’rinlari   bilan   ta’minlanish   bo’yicha
ham   axvol   deyarli   shunday   edi.   Uy-joy   fondi   borasidagi   muammolar   ham
keskinlashdi.
5-jadval
Aholi jon boshiga xizmatlar ishlab chiqarish (1990 y.) 1
Chakana tovar
aylanmasi (rub) Pullik xizmat
ko’rsatish
(rub) Maishiy xizmat
ko’rsatish (rub)
SSSR 1617 251 56,8
RSFSR 1779 282 58,9
Ukraina 1578 252 57,5
Belorussiya 1861 260 78,6
O’zbekiston 906 139 40,1
Qozo g’ iston 1307 232 51,5
Gruziya 1396 246 70,6
Ozarbayjon 899 136 38,2
Litva 2010 280 76,3
Moldaviya 1512 207 53,1
Latviya 2470 324 77,0
Qirg’i ziston 1067 159 43.3
Tojikiston 816 1 14 35,7
Armaniston 1444 199 51,0
Turkmaniston 1058 151 40,2
Estoniya 2712 376 97,0
Aholi   jon   boshiga   to’g’ri   keladigan   xizmatlarning   past   darajasiga   keskin
demografik   vaziyat   ham   o’zining   jiddiy   ta’sirini   o’tkazayotgan   edi.   Agar   1979-
1991   yillarda   O’zbekiston   aholisi   34,7   foiz   o’sgan   bo’lsa,   bu   borada   o’rtacha
1
 N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012. 146-bet
50 ittifoq   ko’rsatkichi   10,5   foizga   to’g’ri   keldi.   Bunda   O’zbekiston   ko’rsatkichlari
Tojikistondan   pastroq   (40,9%)   Turkmaniston   bilan   barobar   turardi.   Aholi   o’sish
sur’atlari   bu   yillarda   Rossiya,   Ukraina,   Belorus siya,   Gruziya,   Latviya   va
Estoniyada 10 foizdan pastroqni tashkil etdi.
Tug’ilishning   yuqori   darajasi   mamlakat   aholisining   yosh   bo’yicha   tarkibiga
ham ta’sir ko’rsatdi.
6-jadval
O’zbekistonda doimiy yashaydigan aholining yosh guruhi bo’yicha tarkibi (1.10.90 y.) 1
Ming kishi Aholining umumiy
soniga nisbatan foiz
hisobida
Barcha aholi 20227,3 100,0
shu jumladan,
0-14 yoshda 8259,4 40,8
15-39 yoshda 8232,7 40,7
40-60 yoshda 2427,6 12,0
60 dan yuqori yoshda 1307,6 6,5
Jadvaldan   ko’rinib   turibdiki,   mamlakat   aholisining   40   foizdan   ziyodini   14
yoshgacha   bo’lgan   fu q arolar   tashkil   etgan.   Aholi   tarkibidagi   bu   holat   bozor
munosabatlariga   o’tish   kuchli   ijtimoiy   siyo sat   bilan   amalga   oshirilishini   taqozo
etardi.
O’zbekistonda   bozor   sharoitida   ijtimoiy   siyosat   asosan   ikki   yo’nalishda
amalga oshirildi: ijtimo iy himoya va ijtimoiy ta’minot.
1
 N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012. 147-bet
51 Ijtimoiy   himoya   bozor   islohotlarini   amalga   oshirish   davrida   aholini   ijtimoiy
va moddiy muhofaza qilish va milliy xo’jalikda amal qiladigan iqtisodiy,  huquqiy,
ijtimoiy   chora-tadbirlar   majmui   bo’lib,   xususan,   aholining   yoshi,   salomatligi,
ijtimoiy   xolati   hamda   xayot   kechirishning   zarur   vositalariga   ega   bo’lmaganligi
sababli yordamga muxtoj qatlamiga davlat va jamoat tashkilotlari va jamg’armalari
tomonidan ko’rsatiladigan yordamdir.
Ijtimoiy himoyaning asosiy maqsadi aholi turmush darajasini muttasil oshirib
borish,   kashshokdanishning   oldini   olish,   aholi   turli   kaglamlari   o’rtasidagi   ta’lim
olish,   madaniyat   va   san’at   yutuklaridan   ba h ramand   bo’lish,   kasb   malakasini
oshirish   va   daromadlarni   ta’minlashdagi   tafovutlarni   kamaytirish,   inson
tarakkiyotining uzluksizligini ta’minlashdan iborat.
Ijtimoiy   himoyaning   asosiy   shakllari   erkin   ijtimoiy-iqtisodiy   faoliyatni
ta’minlash,   ish   bilan   bandli k,   o’q ish   va   ta’lim   olish,   daromadlar ni   kafolatlash,
iste’molchilar   huqu ql arining   himoyasi   va   iste’mol   kafolatini   ta’minlash,   aholiga
tibbiy xizmat ko’rsatish, aholining kam ta’minlangan qatlamlariga turli imtiyozlar
va t o’ lovlar joriy etish kabilarni o’z ichiga oladi.
Islo h otlarning   dastlabki   yillarida   ijtimoiy   himoyaning   huquqiy   asoslari
yaratilib,   asosiy   tamoyillari   O’zbekiston   Respublikasi   Konstitusiyasida   belgilab
berildi.
Yangi   ish   joylarini   yaratish   dasturlari,   inflyasiyaning   oldini   olish   chora-
tadbirlari, kichik va xususiy biznesning erkin faoliyati uchun yaratilayotgan shart-
sharoitlar,   atrof-mu h itni   muhofaza   qilish   tadbirlari,   Kadrlar   tayyorlash   milliy
dasturining   hayotga   tatbiq   etilishi,   fu q arolar   o’zini   o’zi   boshqarishning   mahalla
tizimini rivojlantirish, eng kam  ish   haqi   mi q dori n ing, davlat sektoridagi ishchi va
xizmatchilar   ish   haqining   oshirib   borilishi   ijtimoiy   himoya   tizimining   tarkibiy
qismlariga aylandi.
Ijtimoiy himoya tizimi keyingi yillarda yanada takomillashtirilib, aholini yalpi
ijtimoiy   himoya   qilish   tizimidan   uni n g   manzilli   va   ma q sadli   tizimiga   o’ til d i.   Bu
tizimda ma ha llalar  h al  qiluvchi ahamiyat kasb etmoqda. Mahalla tizimi  or q ali kam
52 ta’minlangan   oilalar   va   ko’p   bolali   oilalar   hisobidan   yuz   minglab   oilalar   moddiy
yordam olmo q da.
Mamlakatimizda  ijtimoiy himoyaning  milliy  dastur  darajasiga  olib  chiqilishi
bu tizimning muayyan yo’nalishlariga  har  yili ustuvorlik berilishida  ham  ko’rinadi.
Ayollar,   bolalar,   q ariyalar,   ko’p   bolali   oilalar,   sog’lom   va   barkamol   avlodni
voyaga yetkazish maqsadlarida tegishli dasturlar amalga oshirilmo q da.
O’zbekiston   Respublikasi   aholisini   ijtimoiy   himoya   qilishning   yangi
konsepsiyasi   ishlab   chiqildi.   Unda   ijtimoiy   himoya   va   ijtimoiy   yordam,   nafaqa
ta’minoti,   bolalarga   nafaqa   to’lash,   yol g’ iz   keksalarga   xizmat   ko’rsatish.
nogironlarni   tibbiy   anjomlar   va  dori-darmonlar   bilan   ta’minlash,   ishsizlarni   ishga
joylashtirish   va   moddiy   yordam   ko’rsatish   shaklida   amalga   oshirilishi   nazarda
tutilgan.
O’zbekistonda   ijtimoiy   siyosatning   muhim   yo’nalishlaridan   biri   davlat
tomonidan,   xususan,   byud jet   mablag’lari   h isobidan   keksaygan,   mehnatga
layo q atsiz,   bo q uvchisini   y o’q otganlarga   moddiy,   tib biy   va   ijtimoiy   yordam
ko’rsatishdan   iboratdir.   Bu   davlat   ijtimoiy   ta’minoti   tizimi   bo’lib,   o’z   ichiga
ijtimoiy-iqtisodiy chora-tadbirlarni  q amrab oladi.
Ijtimoiy   ta’minot   bevosita   davlat   va   ma h al liy   byudjetlardan   ajratiladigan
mablag’lar,   homiylar   va   boshqa   manbalarning   mablag’lari   hisobidan   amalga
oshirilib, uning mi q dori, tarkibi, yordam ko’rsatish tartibi va yo’nalishlari qonunan
belgilangan, an’analarga asoslangan va xalqaro tajribada sinalgan tartib-qoidalarga
ko’ra shakllan t irilgan.
Keksali k,   nogironlik va bo q uvchisini y o’q otganlik bo’yicha nafaqalar hamda
nogiron   bolalar g a,   bolalikdan   nogironlarga,   ishlamagan   yol g’ iz   nogironlar   va
keksalarga belgilangan ijtimoiy t o’ lovlar ijtimoiy ta’minotning asosiy shakllaridir.
Q ariya   va   nogironlarga   ijtimoiy   xizmatlar   ko’rsatish.   muxtojlarni   tibbiy
anjomlar bilan ta’minlash, nogironlarni  o’q itish va ishga joylashtirish, sanatoriy va
dam   olish   uylariga   imtiyozli   yo’llanmalar   joriy   etish,   jamoat   transportida   yurish
imtiyozlari berish, turarjoy, soli q  va maishiy xizmatlarning imtiyozli shakllarini jo -
53 riy   etish   kabilar   respublikamizda   ijtimoiy   ta’ minotning   keng   tarqalgan   shakllari
hisoblanadi.
Ijtimoiy   ta’minotning   huquqiy   asoslari,   muhim   tamoyillari   1993   yilda   qabul
qilingan O’zbekiston Respublikasi  ning «Fuqarolarning davlat pensiyasi ta’minoti
to’g’risida»gi   qonunida   ifodalangan.   Ushbu   hujjatga   ko’ra   nafaqalar   miqdori
mehnat   staji   va   ish   haqiga   uzviy   bog’liq.   Bugungi   kunda   1,3   millionga   yaqin
pensioner va nogiron 18 turdagi imtiyozdan foydalanmokda.
Mustaqillik   yillarida   davlat   ijtimoiy   ta’minot   turlari   ortib   borayotir.   Bu,   o’z
navbatida,   iqtisodiyotning   jadal   rivojlanishini   va   shunga   muvofiq   davlat   byudjeti
daromadlarini oshirib borilishini taqozo etadi.
Ijtimoiy himoya va ijtimoiy ta’minot  tizi mini takomillashtirish va bu sohada
davlat boshqaruvini  o q ilona tashkil  etish maqsadida tashkiliy-ma’muriy islohotlar
ham amalga oshirildi. Jumladan, islohotlarning dastlabki bosqichida qator nodavlat
va   notijorat   ijtimoiy   jamg’armalar   tashkil   etildi.   2001   yil   Mehnat   vazirligi   va
Ijtimoiy   ta’minot   vazirligi   birlashtirilib,   ularning   nsgizida   O’zbekiston
Respublikasi   Mehnat   va   aholini   ijtimoiy   muhofaza   qilish   vazir ligi   shakllantirildi.
Joylarda   davlatning   ijti moiy   ta’minot   siyosatini   yuritishda   Qoraqalpo g’ isto n
Respublikasi   Mehnat   va   aholini   ijtimoiy   muhofaza   qilish   vazirligi,   viloyatlar   va
Toshkent shahar Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish boshqarmalari, tuman
va shahar ijtimoiy ta’minot bo’limlari, «Muruvvat» va «Saxovat» uylari, Urush va
mehnat   faxriylari   respublika   pansionati,   sanatoriylar,   Nogironlarni   tibbiy-ijtimoiy
va kasb bo’yicha sog’lomlashtirish milliy markazi, tibbiy-ekspertiza komissiyalari.
nogiron bolalar uchun kasb- h unar bilim yurtlari faoliyati yo’lga qo’yildi.
O’zbekistonda   aholini   ijtimoiy   himoyalashda   davlat   bilan   bir   qatorda   bir
qancha   ijtimoiy   jamg’arma   va   tashkilotlar   ham   samarali   faoliyat   olib   bormoqda.
Ijtimoiy   jamg’armalar   ( f u q arolar   yoki   yuridik   shaxslar   tomonidan   ixtiyoriy
ravishda mulkiy ulush qo’shish orqali shakllantirilgan tashkilotlar bo’lib, ularning
asosiy   ma qs adi   xayriya,   ijtimoiy,   madaniy   va   ma’rifiy   faoli yat   yuritish   orqali
jamiyat ijtimoiy tarakdiyotiga   h issa qo’shishdan iboratdir. Mamlakatimizda   qo nun
doirasida   faoliyat   yuritayotgan,   adliya   vazirligidan   ruyxatdan   o’tgan   ijtimoiy
54 jamg’ar malar   soni   ellikdan   oshadi.   Ijtimoiy   jam g’ armalar   o’z   faoliyatlari   orqali
ijtimoiy barqarorlikni va tara qq iyotni ta’minlashga samarali ta’sir ko’rsatadi.
Ammo   ijtimoiy   himoyalash   aholining   kam   ta’minlangan   qatlamlari
hisoblanadigan   -   bolalarni,   nafaqadorlarni,   nogironlarni,   talaba   va   o’quvchilarni
moddiy   qo’llab-quvvatlashdangina   iborat   emas.   Kuchli   ijtimoiy   siyosat   mehnat
bozori   va   bandliq   aholi   turmush   darajasi,   aholi   daromadla ri   va   harajatlarida   ham
o’z aksini topali.
Ma’lumki.   o’tish   davrida   ishsizlar   sonining   ortishi,   ishchi   kuchi   tarmoq
tarkibining   o’zgarishi,   ishchi   kuchi   eksportining   kuchayishi,   ishchi   kuchidan
foydalanish   samaradorligining   pasayishi,   mehnat   resurslaridan   foydalanishda
h ududiy   tafovutlarning   ortishi,   yashirin   ishsizlikning   ko’payishi   kabi   salbiy
xolatlar paydo bo’ladi. Bu - tabiiy hol. Bunday holatlarning oldini olish yoki ularni
yumshatish   maqsadida   O’zbekistonda   mehnat   bozorini   rivojlantirish   va   uni
boshqarishni   takomillashtirish   hamda   samarali   bandlik   siyosatini   amalga
oshirishga alo h ida e’tibor qaratildi. Davlatning bandlikni ta’minlashga oid siyosati
mehnat resurs laridan okilona foydalanish va ishsizlikning oldini olishga doyr izchil
sa’y-harakatlarda   ham   o’z   ifodasini   topdi.   Chunki   bozor   i qt isodiyoti   sharoitida
to’ li q   bandlik   emas,   balki   samarali   bandlikka   erishish   muhim   ahamiyatga   ega.
Aytayliq  iqtisodiy  faol   aholi   tulik  ish   bilan  ta’minlaydi.  Lekin  ular   samarali   yoki
ijtimoiy   foydali   mehnat   bilan   shu g’ ullanmasa,   bunday   bandlik   mehnat
unumdorligini oshirishga olib kelmaydi va undan jamiyatga naf tegmaydi.
Samarali   bandlikni   ta’minlash   va   mehnat   re surslaridan   foydalanishning
ahamiyati,   ayni q sa   modernizasiyalash,   innovasion   texnologiyalarga   o’tish
jarayonida ruyi - rost ko’zga tashlanadi. Bu, o’z navbatida,  qo’ l kuchiga asosla n gan
mehnatdan   mexanizasiyalashgan   va   avtomatlashgan   mehnatga   o’tishni,   ishlab
chiqarish   jarayonlarini   intensivlashtirishni,   iqtisodiy   faol   aholini   korxonalar,
tarmoqlar   va   xuludlar   o’rtasida   maqsadga   muvofik   qayta   taksimlashni,   ish   bilan
band aholi tarkibida malakali kadrlar ulushini oshirishni ta q ozo etadi.
Aholini   ijtimoiy   himoyalashning   bosh   maqsadi   mamlakat   aholisining
manfaatlarini muhofaza qilish, turmush darajasini oshirish, samarali mehnati uchun
55 zarur   sharoit   yaratish,   ijtimoiy   barqarorlikni   ta’minlashdan   iborat.   Bu   maqsadga
aholi   daromadlarini   uzluksiz   oshirib   borish   va   daromadlar   tarkibini
takomillashtirish orqali erishish mumkin.
Misol uchun, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha yalpi ichki mahsulot
( x arid   qobilyati   pariteti   bo’yicha)   1990   yilda   1328   A Q Sh   dollarini   tashkil   etgan
bo’lsa,   2010   yilda   3271   A QSh   dollariga   teng   bo’ldi,   ya’ni   2,5   barobar   oshdi 1
.
I q t i sodiyotda band bo’lgan har bir kishiga to’g’ri keladigan yalpi ichki mahsulot
hajmi   ham   sanoat   tarmoqlarida   band   bo’lgan   har   bir   xodimga   to’g’ri   keladigan
yalpi sanoat mahsuloti mi q dori ham ana shunday yuksalishda o’z ifodasini topdi.
Natijada   aholi   jon   boshiga   to’g’ri   keladigan   o’rtacha   daromadlar   (harid
qobilyati   pariteti   bo’yicha)   2010   yil   oxiriga   kelib   2016,8   A QSh   dollari ni   tashkil
etdi.   O’tgan   20   yil   ichida   o’rtacha   oylik   ish   haqi   mikdori   (A Q Sh   dollari
ekvivalentida) 2,7 barobar, o’rtacha pensiya hajmi esa 5,9 barobar oshdi.
O’tgan 20 yil ichida aholi yalpi daromallari 8,6 barobar oshib, uning tarkibida
yangi   daromad   turi   -   mulkdan,   tadbirkorlik   faoliyatidan   keladigan   daromadlar
ulushi   10,6   foizdan   47,0   foizga   ko’paydi.   Aholi   yalpi   daromadlarida   oylik   ish
haqining ulushi 30-32% darajasida barqaror saklanib turibdi.
Shuning   barobarida   aholi   jon   boshiga   t o’g’ ri   keladigai   pullik   xizmatlar
mi q dori   1992   yilga   nisbatan   2,2,   maishiy   xizmatlar   8.3,   makana   tovar   aylanmasi
4,3 barobar oshdi.
Bu davr ichida aholi iste’moli tarkibida ham jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ldi.
1990-2010   yillar da   aholi   yalpi   harajatlari   tarkibida   iste’mol,   solikdar   va   boshqa
tulovlarning hissasi kamaygan bo’lsa, pul omonatlari va jamg’armalari ulushi usdi.
Jami   iste’mol   harajatlari   ichida   oziq-ovqat   mahsulotlariga   ketadigan   harajatlar
qa riyb 10 punktga pasayib, nooziq-ovqat mahsulotlari va xizmatlar uchun tulovlar
ulushi oshdi. Umuman olganda, bu progrsssiv tendensiya hisoblansada, biroq hali
uni   maqsadga   muvofiq,   deb   bo’lmaydi.   Hali   yalpi   harajatlar   tarkibida   iste’molga
keta digan   harajatlar   ulushi   katta.   Jami   iste’mol   harajatlari   tarkibida   oziq-ovqat
1
  Aholini   ijtimoiy   himoyalashga   oid   raqamlar   -O‘zbekiston   Respublikasi   iqtisodiy-ijtimoiy   taraqqiyotining
mustakillik   yillaridagi   (1990-2010   yillar)   asosiy   tendensiya   va   ko‘rsatkichlari   hamda   2011-2015   yillarga
mo‘ljallangan prognozlari» Statistik to‘plami buyicha keltirildi. T., 2011, 73-96-betlar.
56 mahsulotlariga   sarflanadigan   harajatlarning   ulushi   50   foizga   yakin.   Shunga   mo s
ravishda,   uzoq   muddat   foydalaniladigan   tovarlarga   (televizor,   muzlatkich,
kompyu ter,   kir   yuvish   mashinasi.   yengil   avtomobil)   va   xizmatlarga   (dam   olish,
sayoxatga chiqish) ketadigan harajatlar ulushi hali ancha past. 2010 yilda har 100
xonadonga 132 televizor, 99 muzlatkich, 18,5 kondisioner, 37 elektr changyutgich,
12 kompyuter, 75 kir yuvish mashinasi, 27,1 avtomobil, 145 mobil alo q a vositalari
to’g’ri keldi.
O’tgan davr ichida aholi jon boshiga asosiy is te’mol mahsulotlari ni iste’mol
qilish ham (non va non mahsulotlaridan tashqari) sezilarli dara jada  o’ sdi. Go’sht va
go’sht mahsulotlari iste’moli - 22,6, sut mahsulotlari - 30,3, tuxum - 42,3, sabza vot
va poliz - 122,1, kartoshka - 55,2, usimlik yogi va boshqa moylar  - 3,2, shakar -
37,5 va meva, jumladan uzum 260 foiz oshdi.
Shuni   alo h ida   ta’kidlash   joizki,   ijtimoiy   yo’naltirilgan   bozor   iqtisodiyotiga
o’tish   kuchli   ijtimoiy   siyosatga   asoslanadi.   Xalqimiz   bu   yo’lni   o’z   yo’lboshchisi
ra h namoligida   mustaqillikning   va   bozor   islo h otlariga   o’ tib   milliy   iqtisodiyotni
barpo   etishning   birinchi   kunlaridan   tanladi.   Ij timoiy   yo’naltirilgan   bozor
iqtisodiyoti   sifatila   tan   olingan   nemis,   shved   modellari   esa   3-4   asrlik   evolyusion
rivojlanish hamda so s ial-demokrati k   kasaba uyushmalari va ishchilar harakatinin g
q attiq ta’siri natijasida shakllangan edi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tishning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi .
Bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tish o’zbek modelining yana bir
muhim   tamoyilidir.  Bu  tamoyil  bozor   munosabatlari  va  milliy  iqtisodi yotni   karor
toptirish   va  rivojlantirishning  tadrijiy  nuli  bo’lib,  «shok  terapiyasini»  inkor   etadi,
mamlakatimizning rivojlanishga oid tarixiy tajribasidan, bozor tizimining huquqiy
asosi   va   infratuzilmasi   darajasidan   hamda   xalqimizning   kddriyatlaridan   kelib
chiqali.   Umuman   olganda,   inkiloblar.   keskin   sakrashlar   iqtisodiyotga   moye   sa’y-
harakatlar   emas.   «Bir   tizimdan   ikkinchisiga   o’tish   asta-sekin   evolyusion   ravishda
bo’lishi mu xi mdir, - deb yozadi birinchi Prezidentimiz Islom Kari mov. - Iqtisodiy
islohotlar   mamlakatni   maqsad   sari   asta-sekin,   q a d am-ba q adam   ilgarilab   borishi,
57 bozor munosabatlarining ayrim jixdtlarini va umuman butun tizimini giakllantirishi
lozim». 1
Darhaqi q at,   O’zbekistonda   ma’muriy-buyru q bozlik   tizimidan   boshqaruvning
bozor   tizimiga   o’tishda   o’zbeklarning   «Yangi   uy   q urmay,   eskisini   buzmang   -
boshpanasiz   q olasiz»   h ikmatida   aytilganide k,   tadrijiy,   izchil   yo’l   tanlandi.   Bozor
muno sabatlariga   o’tish   boshlangan   davrdagi   iqtisodiy   vaziyat,   xalqning   turmush,
tafakkur   darajasi   ham   shuni   ta q ozo   etardi.   Bo’larning   barchasi   uchun   va q t   va
imkoniyat   zarur   edi.   Bu   borada   eng   avvalo,   islo h otlar   strategiyasini,   birinchi
navbatda, amalga oshiriladigan yo’nalishlarni belgilab olish muhim ahamiyat kasb
etadi.
O’zbekistonda   ko’p   ukladli   aralash   iqtisodiyotni   barpo   etish   mamlakat
xo’jaligining   mavjud   holati   va   imkoniyatlari,   aholining   mentaliteti,   psixologiyasi
va   q adriyatlaridan   kelib   chi qq an   holda   amal ga   oshirildi.   Shuning   uchun   ham
mamlakatimizla   bozor   munosabatlariga   o’tish   jarayoni   MD H   mamlakatlari
amaliyotidan   keskin   farq   q ildi   va   o’ziga   xos   xususiyatlarga   ega   bo’ldi.   Mulkni
davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bilan bir qatorda barcha bozorga
o’tish   jarayonlari,   raqobat   mu h itini   yaratish,   bozor   infratuzilmasi   tizimini
shakllantirish va rivojlantirish, tadbirkorlik faoliyatini kengaytirish ham bosqisma-
bosqich amalga oshirildi.
B u larning   hammasi   bosh   masaladan   -   mulk   munosabatlarini   tubdan   isloh
qilish jarayonidan boshlandi, albatta. Davlat mulki obyektlarini davlat tasarrufidan
chiqarish   va   xususiylashtirishning   1992-1993   yillarni   o’z   ichiga   olgan   dastlabki
bosqichi davlat uy-joy fondi, savdo va xizmat ko’rsatish shoxobchalari, mahalliy,
yengil   va   ozi q -ovqat   sanoati,   avtomobil   transporta,   qu rilish   so h asidagi   mayda
korxonalarni   xususiylashtirishla r   bosh landi.   Agrar   sohaning   mamlakat
iqtisodiyotidagi   o’ rni   va   ahamiyatiii   e’tiborga   olib,   qishloq   xo’jaligida   islohotlar
jadal sur’atlarda olib borildi. Natijada, ilgari davlat mulki obyekta hisoblangan uy-
joy   fondi,   mayda   korxonalar   xususiy   va   jamoa   mulkiga   aylantirildi.
Xususiylashtirishning bepul va imtiyozli shakllari keng  qo’ llanildi.
1
  Islom Karimov. Asarlar, 1-jild, T., «O‘zbekiston», 1996, 315-bet.
58 Ikkinchi   bosqichda   -   1994-1995   yillarda   yalpi   xususiylashtirish   amalga
oshirildi.   Bu   davrda   dav lat   nazorati   shart   bo’lmagan   yengil,   mashinasozliq
ko’rilish materiallari sanoatiga tegishli o’rta va yirik korxonalar xususiylashtirildi.
Davlat dasturiga ko’ra, ikkinchi  bosqichda tarmoq va mintaka ahamiyatidagi
50   mingdan   ortik   obyektni   xususiylashtirish   ko’zda   tutildi.   Ushbu   davrda   kichik
korxonalar   xususiy   mulk   shaklini   olgan   bo’lsa,   o’rta   va   yirik   korxonalar   ochiq
turdagi   aksionerlik   jamiyatlariga   aylantirildi.   Aksionerlik   korxonalari
aksiyalarining   paketlari   turt   qismga   ajratilib,   mehnat   jamoasiga   25   foiz,   dav lat
ixtiyorida 25 foiz, erkin savdoga 30 foizi, turdosh korxonalarga 10 foiz va chet el
investorlariga   10   foiz   nisbatlarida   sotildi.   Shuningdeq   q is q a   davrda   70   mingdan
orti q   kichik korxona tashkil etildi va r o’ yxatga olindi. Mulkdorlar qatlami yanada
kengayib, ular safiga xususiylashtirilgan korxonalarning 2 milliondan orti q  aksiya,
ulush   va   pay   egalari,   3   millionga   ya qin   shaxsiy   tomorqa   xo’jaliklari   egalari,   85
mingga   ya q in   xususiy   va   kichik   korxonalar   egalari   va   14   ming   k o’ chmas   mulk
egalari  qo’ shildi.
Uchinchi  bosqichda, ya’ni  1996-1998 yillarda nazorat paketlari davlat mulki
shaklida   sa q lanib   q olayotgan   yirik   korxona   va   tarmo ql arni   islo h   qilish
rejalashtirildi.   Mazkur   bosqichda   Oliy   Majlis   va   Vazirlar   Ma h kamasi   tomonidan
xusu siylashtirish   jarayoniga   jalb   etilmaydigan   obyektlarning   ruyxati   belgilaydi.
Ularga   suvdan   foydalanish   obyektlari,   meliorasiya   tarmoq l ari,   muzey l ar,
sanepidstansiyalar,   strategik   va   harbiy   a h amiyatdagi   obyektlar,   nobyudjet
jamg’armalari   kiritildi.   Ushbu   ruyxatdan   o’ rin   olmagan   barcha   korxona   va
obyektlarni xususiylashtirishga  q aror qilindi.
T o’ rtinchi   bosqichda   (1998   yilning   oxiridan)   xususiylashtirishdan   tushgan
mablag’larni davlat byudjetiga safarbar etish, xususiylashtirilayotgan korxonalarga
xorijiy   investisiyalarni   jalb   qilish,   boshqaruvning   samaradorligini   oshirish   va
yangicha mulk munosabatlarining t o’ li q  amal qilishi uchun shart-sharoitlar yaratish
asosiy   vazifalar   sifatida   belgilaydi.   Natijada,   mamlakat   iqtisodiyotida   muhim
ahamiyatga   ega   bo’lgan   yirik   indust riya   gigantlari,   yo q il g’ i-energetika,   kimyo   va
mashi nasozlik majmualarining yordamchi korxonalarini yirik xorijiy investorlarni
59 jalb   qilish   asosida   xususiylashtirish   jarayonlari   davom   ettirildi.   Xu susiylashtirish
jarayonidan  tushgan  mablag’lar  2002  yilda 43,6  milliard  s o’ mni, 2003  yilda  56,1
mil liard s o’ mni va 2004 yilda 78,4 milliard s o’ mni tashkil etdi.
Xorijiy investorlarga sotilgan korxonalardan tushgan mablag’ 2004 yilda 24,3
million   A QSh   dollarini   tashkil   etdi.   Bu   2003   yilga   nisbatan   49,8   foiz   ko’pdir.
Bundan   tashqari   xorijiy   investor larga   sotilgan   17   ta   davlat   aktivlari   bo’yicha
korxonalarni   rivojlantirish   maqsadlarida   yangi   mulk   egalari   tomonidan   24,7
million A QSh  dollari mi q dorida investisiyalar kiritish majburiyatlari ham olindi.
1 992-2004   yillar   davomida   bosqisma-bosqich   olib   borilgan   mulkni   davlat
tasarrufidan   chiqa rish   va   xususiylashtirish   jarayonlarida   umumiy   hisobda   130
mingga   yakin   yuridik   shaxe   mulk   va   xo’jalik   yuritish   shakllarini   o’zgartirdi.
Jumladan,   77   mingdan   orti q   yuridik   maqomdagi   korxona   bazasida   50   mingdan
ortik turli mulk shaklidagi korxonalar yaratildi. 2004 yilda birja, kim oshdi savdosi
va   t anlov   orqali   70   mingga   yakin   davlat   mulki   obyektlari   mulk   huquqlari   aksiya
paketlari ko’rinishida sotildi.
1992-1993   yillar   davomida   davlat   mulkida   bo’lgan   obyektlarning   70   foizi
davlat   tasarrufi dan   chiqarilgan   va   xususiylashtirilgan   bo’lsa,   islohotlarning
manti q iy   rivojiga   ko’ra,   keyingi   yillarda   xususiylashtirish   jarayoniga   jalb
qilinmagan korxonalar soni muttasil kamayib bordi. Jumladan, 1994-1995 yillarda
ularning   ulushi   24   foizni,   1996-1998   yillarda   5   foizni   va   1999-   2004   yillarda   1
foizdan ham kam bo’ldi. Natijada nodavlat sektorining tashkiliy-iqtisodiy jixatdan
iqtisodiyotdagi ulushi 2004 yilga kelib 90 foizdan oshdi." 1
Islohotlar mulkiy masalalar to’g’ri xal etilib, davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish uzluksiz amalga oshirilgan, ko’p ukladli iqtisodiyot barpo etilgan
taxdirdagina   o’zining   salmokdi   natijalarini   beradi.   Mulk   munosabatlarini   tako -
millashtirish bo’yicha hali o’tish davrining dastlabki bosqichidayok qabul qilingan
tegishli   qonunlar,   Prezident   farmonlari,   Vazirlar   Mahkamasining   karor   va
farmoyishlari shubhasiz, hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi. Bu borada «O’zbekistan
Respublikasida   mulkchilik   to’g’risida»,   «Davlat   tasarru fidan   chiqarish   va
1
 N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012. 153-155 betlar
60 xususiylashtirish   to’g’risidaii   qonunlarni   va   «Iqtisodiy   islohotlarni   yanada
chukurlashtirish,   xususiy   mulk   manfaatlarini   himoya   q ili sh   va   tadbirkorlikni
rivojlantirish   chora-tadbirlari   to’g’risida»gi   Prezident   farmonini   eslab   o’tishning
o’zi kifoya.
Na t ijada,   mamlakat   iqtisodiyotining   barcha   tarmo qla rida   nodavlat   sektori
jadal   sur’atlarda   rivojlana   boshladi.   Davlat   sektori   esa   iqtisodiyotda   o’zining
monopol ahamiyatini kamaytirdi, ko’p kirrali aralash xo’jalikka keng yo’l ochilib,
rakobat   uchun   borgan   sari   kengro q   imkoniyat   yaratildi.   Mul kiy   munosabatlarni
rivojlantirish   moddiy   boyliklarga   egalik   qilish,   ulardan   foydalanish   va
o’zlashtirish,   insondagi   bekiyos   q obiliyatlarni,   imkoniyatlarni   ruyobga   chiqarish
bilan bog’li q dir.
Kichik   va   xususiy   tadbirkorlikni   (biznesni)   ragbatlantirish.   qimmatli
qog’o zlar   boyurini   sh a k llantirish   isloxotlar   taklirini   hal   qiladigan   shartlardan
biridir.   Bu,   birinchidan,   davla t   tasar rufidan   chiqarish   va   xususiylashtirish   bilan
bevosita   bog’liq   masala   bo’lib,   jamiyatning   ijgimoiy   va   iqtisodiy   negizini
mustaxkamlashga   xizmat   qiladi,   mulkdorlar   sinfini   shakllantirish ы ing   va   ichki
bozorni   iste’mol   mollari   va   xizmatlari   bilan   ta’minlashning   muhim   omili
hisoblanadi.
O’zbekistonda  q is q a va q t davomida kichik va o’rta biznesni rivojlantirishning
huquqiy shart-sharoitlari va tashkiliy asoslari yaratildi. Tovar ishlab chiqaruvchilar
va   tadbirkorlar   palatasi,   O’rta   va   kichik   biznesni   qo’llab-quvvatlash   bo’yicha
hukumat   komissiyasi,   «Madad»   sug’urta   agentligi,   konsalting,   injiniring,   lizing
firma   va   kompaniyalari,   biznes-inkubatorlar   ish   boshladi.   1997   yilga   kelib
mamlakatimizda   kichi k   va   xususiy   korxonalarning   umumiy   soni   100   mingdan
oshib ketdi.   Qish lo q   xo’jaligida de hq on, fermer  xo’jaliklari  tashkil  topa bosh ladi.
Ammo   kichik   va   o’rta   xususiy   tadbirkorlikka   munosabatning   rivojlanishini
konikarli,   deb   hi soblash   kiyin   edi.   Hukumat   karorlarida   ta’kidlanganideq   bu
borada   keskin   burilish   yasash   o’z-o’zidan   kechmadi.   Ko’plab   kichik   va   xususiy
korxonalarni  tash kil   qilish,   bu  ishga  aholi  shaxsiy   jamg’armalarini  jalb  etish,   shu
yo’l   bilan  yangi   ish   joylarini   ochish   ishlari   sekin   bordi.  Ayrim   kichik   va   xususiy
61 korxo nalar,   fermer   xo’jaliklarini   moddiy-texnika   va   xom   ashyo,   uzo q   muddatli
kreditlar   bilan   ta’minlashdagi   kiyinchiliklar,   shuningdeq   joylardagi   byurokratik
to’siq  va  govlar  tufayli  o’z faoliyatini  tuxtatgan  hollar   ham   ko’plab  uchradi.  Gap
shundaki, o’tmish sarqiti - boqimandalik psixologiyasidan qutulish oson kechmadi.
Xususiy tadbirkorlik bilan shugullanishni ixtiyor etganlarning aksariyati uni davlat
yoki boshqa birovning hisobidan amalga oshirishni istagani sezildi. To’g’ri, kichik
va   o’rta   biznesni   davlat   darajasida   qo’llab-quvvatlashga   O’zbekistonda   alo h ida
e’tibor   berildi   va   bu   amaliyot   xozir   ham   izchillik   bilan   amalga   oshirilmokda.
Ammo   davlat   tomonidan   qaratilayotgan   ana   shu   e’tibor,   ajratilgan   mablag’lardan
samarali   foydalanish   lozim.   Qo laversa,   xususiy   tadbirkorlikni   rivojlantirishning
davlat   ko’magidan   tashqari   yana   boshqa   yo’llari   ham   mavjudki.   ulardan   ham
unumli   foydalanishni   yo’lga   qo’yish   keraq   Buning   uchun   mulk   egasi,   menejer
tadbirkor,  bilimli   va   mehnatsevar   bo’lishi   lozim.   Mulk   egasi   bo’lish,   tadbirkorlik
oson ish emas.
Masalan,   mulkni   kafolat   sifatida   qoldirish   hisobiga   har   qanday   tijorat
bankidan   kredit   olish   mumkin.   Bunday   imkoniyat   bo’lmagan   hollarda
tadbirkorlikni   moliyalashtirishning   venchur   usulidan   foydalanish   mumkin.   Bu
vaktda   tadbirkorga   mablag’   ajratgan   ban k   q arzdan   kutulgunga   q adar   firmaning
yoki ushbu xususiy ishning egasi  bo’lib turaveradi. Xorijiy kredit liniyalariga ega
bo’lish   uchun,   avvalo,   puxta   uylangan   va   ishlab   chiqdlgan   biznes-reja   hamda
biznes loyi h alar zarur. Umuman kreditlar tizimidan foydalanish qonun-qoidalarini
t o’ li q  o’zlashtirmay turib, kutilgan natijalarga erishish qiyin.
Iqtisodiy   mustaqillikka   erishish,   iqtisodiy   o’sishni   ta’minlashning   muhim
shartlaridan biri - iqtisodiyotda tarkibiy qayta ko’rishni amalga oshirishdir.
Sobiq ittifoq  sharoitida xalq  xo’jaligining  amaldagi   tarkibi   mehnat  taksimoti
va   ixtisoslashuv   prinsiplari   asosida   shakllangan   edi.   Bu   bora da   O’zbekistonning
"cheki"ga arzon xom ashyo va yarim taiyer mahsulotlar, strategik mineral resurslar
yetkazib   berish   va   sanoat   markazlarida   ishlab   chiqarilgan   tayyor   mollarni
sotishning   keng   bozori   bo’lish   tushgan   edi.   Iqtisodiyotning   bunday
mustamlakachilikka   asoslangan   tarkibi   mustaqillikning   dastlabki   yillarida   eski
62 xo’jalik   aloqalari   bar h am   t opib,   yangilari   h ali   shakllanib   ulgurmagan   sharoitda
mamlakatimiz iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko’rsatmasdan qolmadi.
Bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarish tarkibiga mutla q o yangi talablarni qo’ydi.
Milliy   ishlab   chiqarishning   tarmoq   va   h ududiy   tarkibini   takomillashtirmasdan
turib,   boy   resurslardan,   mavjud   ulkan   imkoniyatlardan   maqsadga   muvofiq
foydalanish,   vujudga   kelgan   nomuta n osibliklar   va   ziddiyatlarga   barham   berish
mumkin emasdi.
Tarkibiy   siyosat,   eng   avvalo,   kishloq   xo’jalik   xom   ashyosi   va   mineral
resurslarni   chukur   qayta   ishlashga,   texnologik   siklning   tugallanganlik   darajasini
o i 1 i r i s h g a ,   mamlakat   yoqilgi-energetika   va   oziq-ovqat   mustaqilligini
ta’minlashga   qaragildi.   Ilgari   tashqaridan   keltirilgan   yuzlab   turdagi   mahsulotlar
mamlakatimizning o’zida ishlab chiqarila boshlandi.
Mustaqillik  yillarida amalga oshirilayotgan  yirik   qu rilishlarning geografiyasi
ancha   kengaydi.   Bunday   izchil,   bosqisma-bosqich   va   okilona   siyosat   sanoat
taraqqiyotida   uzo q   yillar   h ukm   surib   kelgan   regional   nomutanosiblik   va
ziddiyatlarni sezilarli darajada yumshatishda muhim omil bo’ldi.
Tabiiyki,   iqtisodiyotning   tarkibini   takomillashtirish   bir   zarb   bilan   amalga
oshiriladigan   ish   emas.   Bu   o’zgarishlar   muntazam   davom   etadigan   ijtimoiy-
iqtisodiy   jarayon   bo’lib,   davr   talabi   va   iqtisodiy   siyosatdan   kelib   chiqadi.
tarmoq lq r a r o   hamda   tarmoqlar   ichida   tuxtovsiz   kechadi.   Bozor   iqtisodiyoti   va
fan-texnika   tarakkiyoti   tan   oladigan   tarmoqdar   rivojlanib,   mahsulot   ishlab
chiqarishda   ularning   hissasi   oshib   boraveradi.   Aksincha,   bozor   va   tarakkiyotga
moye   kelmaydigan   sohalarning   mahsulot   va   xizmatlarni   yaratishdagi   ulushi
pasayib   yoki   butunlay   yukolib,   o’z   o’ rnini   boshqa,   il g’ or   sohalarga   b o’ shatib
beraveradi.
Butun iqtisodiyotda ayrim tarmoq va ishlab chi qarish turlarini rivojlantirishga
ustuvorlik   be rish   va   ularni   davlat   tomonidan   har   tomonlama   qo’llab-quvvatlash
to’g’ri   yo’l   ekanligini   xayotning   o’zi   tasdi ql adi.   Ustuvor   soh al arning   turri
belgilanishi,   nafaqat   ilgari   ta q chil   hisoblangan   mahsulot   turlarini   keng   ishlab
chiqarishni   yo’lga   qo’ yish,   balki   ijtimoiy   ishlab   chiqarish   tarkibini
63 takomillashtirish,   butun   iqtisodiyotni   izchil   ri vojlantirish   imkonini   berdi.   Keyingi
yillarda   mamlakatimizda   sanoatning   asosiy   tarmoqlarini   rivojlantirishni
jadallashtirish,   eksport   saloxiyatini   oshirish   va   chetdan   keltiriladigan   mahsu lotlar
urnini bosadigan mahsulot turlarini ish lab chiqarishni yo’lga  qo’y ish, bozorni xalq
iste’moli   va   oziq-ovqat   mahsulotlari   bilan   tuldirish,   kommunikasiya   va   ishlab
chiqarish   infratuzilmasini   rivojlantirish,   investision   faoliyatii   jadal lashtirish,
mamlakatning   eksport   imkoniyatlarini   kengaytirish,   tashqi   iqtisodiy   faoliyatni
kuchaytirish   kabi   chora-tadbirlar   ustuvor   yo’nalishlar   sifatida   belgilandi.   Bu   esa,
o’z navbatida, yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishni real ko’rsatkichlarda oshirish
imkoniyatini yanada kengaytirishda muhim omil bo’ldi.
Islohotlardan bosh maqsad - ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini muttasil
oshirish   asosida   xalq   farovonligini   yuksaltirishdir.   Ana   shunday   natijalar
islohotlarga  h a q i q iy mazmun kasb etadi,  q uru q  safsatabozlikdan asraydi.
Shu   urinda   yana   bir   sifat   ko’rsatkichga   tuxtalmasdan   utib   bo’lmaydi.
Mamlakatimizda   sanoat   mahsulotlari   tarkibida   tayyor   mahsulot   ulushi   tobora
oshmokda.   Agar   1990   yilda  sanoat   ishlab   chiqarishining   umumiy  hajmida   tayyor
mahsulotning   ulushi   35   foizni   tashkil   etgan   bo’lsa,   h ozir   bu   ra q am   70   foizdan
oshib ketdi.
O’zbekistonda   ishlab   chiqarish,   iqtisodiy   o’sish   uchun   mustaxkam   asos
yaratilgani,   iqtisodiyot   tarkibi   bozor   munosabatlariga   monand
takomillashtirilayotgani, tayyor mahsulot  ishlab chiqarish ulushining oshayotgani,
kapital   mablag’lar   katta   qismining   moddiy   ishlab   chiqarish   sohalarida
o’zlashtirilayotgani,   yangi   texnika   va   texnologiya   bilan   ji h ozlangan   sanoat
obyektlarining   ko’rib   ishga   tushirilayotgani   bugungi   jaxonda   kechayotgan
bahoonli sharoitda ham xalq farovonligini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyat kasb
etmoqda.
Tabiiyki, bunday yuksalishlarga, iqtisodiy o’sishga bir kunda, bir yilda erishib
bo’lmasdi.   Bunday   marralarga   faqat   katta   kat’iyat,   tadrijiyli k,     izchillik   va
bosqisma-bosqichlik orqaligina erishish mumkin.
64 XULOSA
Ushbu   malakaviy   bitiruv   ishi   or q ali   xal q imiz   musta q illik   yillarida   erishgan
barcha   yutu q   va   muvaffa q iyatlar,   avvalambor,   davlatimiz   birinchi   ra h bari   Islom
Karimov ra h namoligida mamlakatimiz i q tisodiyotini islo h   etish, erkinlashtirish va
modernizasiya   q ilish,   uning   tarkibiy   tuzilishini   diversifikasiya   q ilish   borasida   o’ z
va q tida   boshlangan,   h ar   tomonlama   puxta   o’ ylangan,   uzo q   isti q bolga
m o’ ljallangan o q ilona siyosatning  h ayotiy samaralaridir.
Xal q imiz   isti ql ol   yillarida   erishgan   yutu ql ar   va   marralardan   h ar   q ancha
faxrlansak,   yurtimizda   musta h kam   q aror   topgan   tinchlik-osoyishtalik,
bunyodkorlik sharoiti uchun shukronalar aytsak, arziydi. Zero,   o’ tgan asrning 90-
yillarida sobi q  sh o’ ro saltanatidan  q olgan ayanchli meros  -  biryo ql ama rivojlangan,
fa q at   xom   ashyo   yetkazib   berish-u,   paxta   yakka ho k i mligiga   asoslangan
i q tisodiyotimiz   na q adar   nochor   a h volga   tushib   qo lganini,   qa shsho q lik   va
bedodlikdan   xal q imizning   sabr-kosasi   t o’ lib,   yurtimiz   j ar   yokasiga,   portlash
hol atiga yetib borganini aslo unutib b o’ lmaydi. Ana shunday tara qq iyot y o’ lining
chekkasida   qo lgan   mamlakatni,   tushkunlik   va   q ashsho ql ik   natijasidan   kelajakdan
umidini   uzgan   xal q ni   o’ ta   murakkab   vaziyatdan   izchil   va   bar q aror   rivojlanish
y o’ liga olib chi q ishning  o’ zi b o’ lgani y o’q  albatta.
Ana   shunday   murakkab   va   q altis   sharoitda   yurtning   boshiga,   uzo q   va   ya q in
tariximizda   b o’ lgani   kabi,   irodasi   su s t   va   jur’atsiz   bir   ra h bar   kelib   q olganida
nimalar   b o’ lishi   mumkinligini   tasavvur   q ilishning   o’ zi   da h shatli.   Unday   ho latda
xal q ning kuni, davlatning ta q diri  q anday kechar edi?
Toley  baland   xal q   ekanmizki,  Yaratgan  peshonamizga  uzo q ni   k o’ ra  biladigan,
mard va jasoratli, buyuk ishlarga  qo dir Y o’ lboshchini ato etdi!
Musta q il Vatanimiz   o’ zining  q is q a, lekin mazmun-mo h iyati, tarixiy vokealarga
boyligi   bilan   a s rlarga   teng   yangi   tarixi   davomida   o’ z   va q tida   tanlangan,   h ar
tomonlama   o’ zini   o ql agan,   t o’g’ riligini   h ayotning   o’ zi   isbotlagan,   ja ho nda
tara qq iyotning « o’ zbek modeli» deb e’tirof etilgan  h ayotbaxsh rivojlanish y o’ lidan
o’ zining buyuk kelajagi  sari   q atiyat bilan bormo q da. Bugun bu modelning   o’ ziga
xos   va   o’ zi g a   mo s   ji h atlarini,   berayotgan   samaralari   k o’ plab   mamlakatlarda
65 o’ rganilmo q da,   xal q aro   ekspertlar,   olimlar   va   siyosatchilarda   ka tt a   q izi q ish
uy g’ otmo q da. Undan k o’ plab davlatlar ibrat va andoza olmo q da.
Birinchi  Prezidentimiz Islom  Karimov ra h namoligida xal q imiz tanlagan y o’ l   -
i q tisodiyotning   mafkuradan   xoliligi,   siyosatdan   ustunligiga   asoslangan   pragmatik
i q tisodiy   siyosat,   davlatning   bosh   islo ha tchilik   vazifasini   o’ z   zimmasiga   olishi,
jamiyat   h ayotida   q onun   ustuvorligini   ta’minlash,   kuchli   ijtimoiy   siyosat   yuritish,
islo h otlarni  bos q ichma-bos q ich  amalga  oshirishni   k o’ zda  tutadigan  mash h ur  besh
tamoyil   negizida   ishlab   chi q ilgan   tara qq iyotning   « o’ zbek   modeli»   samarasida
milliy   davlatchiligimizning   musta hk am   tamal   toshi   qo’ yildi,   mamlakatimiz   izchil
va bar q aror rivoj lanish y o’ liga  o’ tdi.
Bu   y o’ lning   h ayotbaxsh   samaralari   -   ozod   va   obod   Vatanimizning   g o’ zal   va
betakror   q iyofasi,   sha h ru   q ishlo q larimiz   jamoli,   xalkimiz   farovonligida   a s rlar
davomida namoyon b o’ laveradi! 1
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1
  N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012. 178-179 betlar
66 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T., «O‘zbekiston», 2011.
2.   Karimov I.A. O‘zbekiston – bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos 
yo‘li– T.: O‘zbekiston, 1993.
3. Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. –T., 
«O‘zbekiston», 1995.
4. I.A.Karimov Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish 
va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi: O‘zbekiston Respublikasi Oliy 
Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruza. 2010 yil 
12 noyabr. – Toshkent: «O‘zbekiston», 2010.
5. Islom Karimov, O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. - T.: 
"O‘zbekiston". 2011. 
6. N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.
7. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   I.A.Karimovning   2011   yilning   asosiy
yakunlari va 2012 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor
yo‘nalishlariga   bag‘ishlangan   O‘zbekiston   Respublikasining   Vazirlar
Mahkamasining   majlisidagi   «2012   yil   Vatanimiz   taraqqiyotini   yangi   bosqichga
ko‘taradigan   yil   bo‘ladi»   mavzusidagi   ma’ruzasini   o‘rganish   bo‘yicha   o‘quv
qo‘llanma.-T.: «O`qituvchi» NMIU, 2012.
8. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   I.A.Karimovning   2012   yilda
mamlakatimizni   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlantirish   yakunlari   va   2013   yilga
mo‘ljallangan   eng   muhim   ustuvor   yo‘nalishlariga   bag‘ishlangan   O‘zbekiston
Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasidagi   «Barcha   reja   va   dasturlarimiz   Vatanimiz
taraqqiyotini   yuksaltirish,   xalqimiz   farovonligini   oshirishga   xizmat   qiladi»
mavzusidagi   ma’ruzasini   o‘rganish   bo‘yicha   O‘quv-uslubiy   majmua.   –   Toshkent:
Iqtisodiyot. - 2011 .
9. «Xalq so‘zi» gazetasi. 2010 yil 30 avgust soni.
10. “Mamlakatimizni   modernizatsiya   qilish   va   kuchli   fuqarolik   jamiyati   barpo
etish   –   ustuvor   maqsadimizdir”.   –   Prezident   Islom   Karimovning   O‘zbekiston
67 Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi
ma’ruzasi // Xalq so‘zi, 2010 yil 28 yanvar.
11. “Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir”. – Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari va
2010  yilda  O‘zbekistonni  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlantirishning   eng  muhim  ustuvor
yo‘nalishlariga   bag‘ishlangan   Vazirlar   Mahkamasining   majlisidagi   ma’ruzasi   //
Xalq so‘zi, 2010 yil 30 yanvar.
12. Karimov   I.A.   Mamlakatimizda   demokratik   islohotlarni   yanada
chuqurlashtirish   va   fuqarolik   jamiyatini   rivojlantirish   konsepsiyasi   (O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi
ma’ruza), “Xalq so‘zi”, 2010 yil 13 noyabr 
68