Milliy mustaqil taraqqiyotning o‘zbek modeli va uning jahonda tan olinishi - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	309.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Iyun 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

24 Sotish

Milliy mustaqil taraqqiyotning o‘zbek modeli va uning jahonda tan olinishi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
T ARIX KAFEDRASI
“5120300 – Tarix (m amlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ” ta’lim
yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
“ Milliy mustaqil taraqqiyotning o‘zbek modeli va uning jahonda tan
olinishi ” mavzusida yozgan

“ Himoyaga tavsiya etildi ”
Tarix va ijtimoiy fanlar
fakulteti dekani _______ _
“_____”____________
Ilmiy rahbar
Qarshi
1

M U N D A R I J A
KIRISH…………………………………………………………………………...3
I. BOB. …....7
1.1. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish zarurati va uning o’ziga xos xususiyatlari
……………………………….…………….….….....7
1.2. Iqtisodiyotni tubdan o’zgartirish va isloh etishda “o’zbek modeli” ning o’rni
va ahamiyati…………………………………………………..
1.3. «O’zbek modeli» ning asosiy tamoyillari………………
II.BOB. ………..19
2.1. Iqtisodiyotni tubdan o’zgartirish va isloh etishda “o’zbek modeli” ning o’rni
va ahamiyati…………………………………………………………….…...19
2.2. «O’zbek modeli» ning asosiy tamoyillari………………………………… 24
2.3. …………………………………………………………...33
XULOSA................................................................................................................66
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.........................................40
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Ma’lumki, O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga
kiritganidan so’ng sobiq sho’ro tuzumining umrini o’tab bo’lgan ma’muriy-
buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechilib, butun dunyoda “o’zbek
modeli” degan nom bilan haqli ravishda e’tirof etilayotgan o’ziga xos taraqqiyot
yo’li birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ishlab chiqildi va bugungi
kunda o’zini to’la oqlamoqda. Mazkur model iqtisodiyotni mafkuradan holiligi,
uning siyosatdan ustunligi, qonun ustuvorligi, davlatning bosh islohotchi bo’lishi,
islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirishi, kuchli ijtimoiy siyosat olib
borish kabi muhim tamoyillarni o’z ichiga oladi. 1
Yurtimiz istiqloli bizning oldimizda ulkan imkoniyatlar ochdi va xalqimiz
uchun munosib hayot barpo etish, dunyo hamjamiyatidan munosib o’rin
egallashdek yuksak maqsadlar yo’lida mustahkam poydevor bo’lib xizmat
qilmoqda.
O’tgan davr mobaynida amalga oshirilgan ulkan ishlar tufayli yurtimizning
barcha hudud va mintaqalari qiyofasi tubdan o’zgarib, obod bo’lib borayotgani,
O’zbekiston o’zining barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlari, izchillik bilan hayotga
joriy etilayotgan keng qamrovli ijtimoiy dasturlari bilan jahon miqyosida yuksak
e’tibor va e’tirofga sazovor bo’layotgani hammamizga, avvalambor, shu zaminda
unib-o’sib kelayotgan yoshlarga xursandchilik va ertangi kunga ishonch
bag’ishlamoqda. Eng muhimi, ana shunday o’zgarishlar tufayli
yurtdoshlarimizning dunyoqarashi, ma’naviy olami izchil yuksalib, hayotga,
mehnatga munosabati keskin o’zgarib bormoqda. 2
Mamlakatimiz mustaqil taraqqiyot yo’lida o’z oldiga qo’ygan marralarga
yetish, ya’ni rivojlangan demokratik davlatlar qatoriga kirish, xalqimizning hayot
sifati va darajasini yuksaltirish va yurtimizning jahon hamjamiyatida munosib
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik
palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi qo‘shma majlisidagi “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni
yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” mavzusidagi ma’ruzasi. -T., 2010., 4-
bet.
2
N.To‘xliyev. Taraqqiyotning o‘zbek modeli.- T.:2012. 4-bet.
3

o’rin egallashida avvalo juda tez o’zgarib borayotgan bugungi zamon bilan
hamnafas bo’lib, ertaga yo’limizda paydo bo’lishi mumkin bo’lgan turli muammo
va tahdidlarni bartaraf etish haqida doimo o’ylab yashash zaruratini hayotning o’zi
talab qilmoqda.
Shu muqaddas zaminda yashab o’tgan qancha-qancha ajdodlarimizning asriy
orzusi bo’lgan mustaqillik bundan yigirma ikki yil muqaddam birinchi
Prezidentimiz Islom Karimov boshchiligida olib borilgan mardona kurashlar
natijasida ro’yobga chiqdi. Tarixan juda qisqa, biroq mazmunan asrlarga teng bu
yillar davomida xalqimiz milliy taraqqiyot yo’lidan izchil va qat’iyat bilan borib,
barcha sinov va mashaqqatlarni yengib o’tib, olamshumul yutuq va marralarga
erishdi. Hayotning o’zi biz tanlagan yo’l juda to’g’ri ekanini ko’rsatdi. Buni bugun
jahon ahli e’tirof etmoqda. Bu yo’l taraqqiyotning o’zbek modeli sifatida keng
o’rganilmoqda. Bu o’z navbatida xalqimizning irodasi, kuch-qudrati va
bunyodkorona mehnati samarasiga, davlatimiz rahbari tomonidan olib borilayotgan
siyosatga berilgan munosib bahodir. 1

" O’ zbek modeli" tushunchasining ha yotimizga shiddat bilan kirib keldi.
O’ zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov dastlab 1992 yilda
chop etilgan " O’ zbekistonning o’ z isti qlo l va tara qq iyot yo’ li" asarida o’ zbek
modelining mo h iyati va shakl-shamoyillari h amda tamoyillarini belgilab bergan
edi. Keyinchalik bu g’oya davlatimiz ra h barining 1993 yildagi " O’ zbekiston -
bozor munosabatlariga o’ tishning o’ ziga xos y o’ li" kitobida, "Komsomol skaya
pravda" gazetasi muxbiri savollariga bergan javobida, ijtimoiy-i q tisodiy so h adagi
asarlari, nut q va ma q olalarida yanada rivojlantirildi.
Q isq a davr mobaynida bu tushuncha shunchaki oddiy g’oya emas, balki ulkan
h ayotbaxsh kuch ekanligini t o’ la namoyon etdi. O’ zbek modeli ikkita katta
sinovdan muvaffa q iyatli o’ tdi. Birinchi sinov - o’ tgan asrning 90-yillarini o’ z
ichiga olgan yosh musta q il mamlakatimiz boshidan kechirgan o’ tish davri edi. H al i
o’ tish davri davom etayotgan pallada O’ zbekiston postsovet maydonida birinchi
b o’ lib makroi q tisodiy bar q arorlikka erishdi, sanoat va yalpi ichki ma hs ulot ishlab
1
Islom Karimov. Asarlar, 17-jild. - T.: “O‘zbekistan”. 2011. 223- bet
4

chi q arishda islo ho tdan oldingi yillardagi k o’ rsatkichlardan o’ zib ketdi. Bosh q acha
aytganda, in q irozdan rivojlanish or q ali chi q ib ketish birdan-bir t o’g’ ri y o’ l
ekanligini isbotladi. Ikkinchi sinov - 2008 yil da boshlangan global moliyaviy-
i q tisodiy in q iroz b o’ ldi. Tara qq iyotning o’ zbek modeli nafa q at butun ja ho nni
q amrab olgan moliyaviy-i q tisodiy in q i roz zarbalariga q arama- q arshi tura oldi,
balki dunyodagi 10 mamlakat qatorida iktisod i y o’ sishning eng yu qo ri
(yiliga 8 - 9 foizdan k a m b o’ lmagan) sur’atlarini ta’minladi. Birinchi
Yo`lboshch i mizning shu munosabat bilan chop etilgan “Ja h o n moliyaviy-
i q tisodiy inqirozi, O’ zbekiston sh aroitida uni bartaraf etishning y o’ llari va
choradari” asarida h amda mamlakatimizda ja h on i q tisodiy in q irozining
salbiy oqibatlarini bartaraf etish b o’ yicha 2009 - 2012 yillarga m o’ ljallangan
Inqirozga q arshi choralar dasturida O’ zbekistan i q tisodiyotining in q irozdan
keyingi yanada kuchli, barqaror va mutanosib rivojlanishi konsepsiyasi
ilgari surildi. Bu i qt isodiyot nazariyasini rivojlantirishga qo’ shilgan katta
h issa edi. 1
“Shuni doimo yo d da tutishimiz kerakki, h ayot h yech qachon bir joyda
t o’ xtab turmaydi va erishgan natijalari bilan kifoyalanmasdan, dunyoda
kechayotgan tub o’ zgarishlar jarayonidagi o’ z o’ rniga h a qq oniy va tan qi diy
ba h o beradigan, davrning tobora ortib borayotgan talablari va ja h on
bozorida kuchayib borayotgan ra qo bat kurashiga mos ho lda qadam
tashlaydigan davlatgina birinchi navbatda muvaffa q iyat qozona oladi” 2
, - deb
ta’kidlandi Islom Karimov tomonidan.
Ishning maqsadi va vazifalari. Malakaviy ishning maqsadi "O’zbek modeli"
tushunchasini o`rganish, uning takomillashuvi va ahamiyatini yoritib berish. Ushbu
maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalarni bajaramiz:
- ++5654
- 55454
Bitiruv malakaviy ishning ahamiyati. Bitiruv malakaviy ish mazmunini
1
I.A.Karimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va
choralari // – T: O‘zbekiston, 2009. 16-bet
2
Islom Karimov, Asarlar, 19-jild. - T.: “O‘zbekistan”. 2011. 333-334- betlar
5

qamrab оlgan ma’lumоtlar quyidagi ilmiy ahamiyatga ega dеb hisоblaymiz:
 ++++
Ushbu bitiruv malakaviy ishdan Оliy o’quv yurtlarining Tariх fakultеti Tariх
bo’limi хuzurida, Tariх faniga iхtisоslashgan umumta’lim maktabida va litsеy
maktablarda O’zbеkistоn tariхi fani bo’yicha “Tariх” va “O’lkashunоslik”
to’garaklarida оlib bоriladigan mavzularni ishlab chiqishda fоydalanish mumkin.
Mavzuning o`rganilganlik darajasi . Ishni bajarishda birinchi
Prezidentimiz I.A.Karimovning tanlangan asarlari, shuningdek, O’zbekiston
Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning O’zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi qo’shma
majlisidagi “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” (Toshkent., 2010), “Tarixiy xotira
va inson omili – buyuk kelajagimizning garovidir” (Toshkent.,2012), “Buyuk va
muqaddassan, mustaqil vatan” (Toshkent., 2011), «Qadr qimmatim, tayanchim va
iftixorimsan mustaqil O’zbekiston» (Toshkent., 2013) nomli risolalari, shuningdek,
I.A.Karimovning “O’zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida” (Toshkent.,
2011), N.To’xliyevning “Taraqqiyotning o’zbek modeli” (Toshkent.,2012) va
davriy matbuot nashrlaridagi ma’lumotlar asosida yoritib berildi.
BMIning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bоb, хulоsa
va adabiyotlar ro’yхatidan ibоrat.
6

I-BOB++++
1.1. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish zarurati va uning o’ziga xos
xususiyatlari
XX asrning 90-yillari boshida O’zbekiston ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotida
mutlaqo yangi mazmun va mohiyatga ega tarixiy vaziyat yuzaga keldi. Bu, avvalo,
birinchi Yurtboshimiz Islom Karimov rahnamoligida xalqimizning mustaqillikka
erishgani bi lan boqliqdir. Istiqlolimiz sharofati bilan iqtisodiyotimizga bozor
munosabatlarini joriy etish, mavjud ijtimoiy-iqdisodiy, xalqaro masalalarni o’z
milliy manfaatlarimizdan kelib chiqqan holda mustaqil hal etish imkoniyati
yaratildi. Boshqacha aytganda, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o’tish
jarayoni qadimiy milliy davlatchiligimizni qayta tiklash va milliy iqtisodiyotimizni
shakllantirish bilan uyg’unlikda olib borildi.
Ayni paytda, bozor munosabatlari xalqimiz va Vatanimiz uchun butunlay
yangi tushunchalar emasdi. Osiyo va Yevropaning savdo yo’li - Buyuk ipak yo’li
chorrahasida joylashgan o’zbek zamini asrlar osha Sharq va G’arb o’rtasida o’ziga
xos ko’prik bo’lib keldi. O’zbekiston o’zining ana shu tarixiy va an’anaviy o’rnini
egallashi uchun yurtimizda zamonaviy bozor munosabatlarini va aholi o’rtasida
esa bozor madaniyatini shakllantirish lozim edi. Bu esa oson ish emasdi. Zero,
kommunistik mafkura hukmronlik qilgan sovet zamonida - yetmish yil mobaynida
xalqimiz haqiqiy bozor qadriyatlaridan butunlay uzoqlashtirilgan, odamlardagi
bozor munosabatlariga xos tashabbuskorlik, izlanuvchanlik va tadbirkorlik
so’ndirilgan, boqimandalik kayfiyati hukmronlik qilgan.
To’g’ri, sosializm sharoitida ham «xufiyona iqtisodiyot», kooperativ faoliyat,
kolxoz bozori singari bir qarashda bozorni eslatadigan yarim ochiq, yarim yashirin
ko’rinishdagi unsurlar ham mavjud bo’lgan. Ammo, sosializm mazmun-
mohiyatiga ko’ra bozor iqtisodiyotiga butunlay zid, davlat mulkini eng ustuvor
o’ringa qo’yar va xususiy mulkchilikning har qanday ko’rinishini inkor etardi.
Shu bois mulk obyektlarini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va
monopollashuvdan qaytish mehanizmlari orqali raqobat muhitini yaratish, erkin
7

tadbirkorlikka keng yo’l ochish, bozor infratuzilmasini rivojlantirish, talab va taklif
asosida shakllanadigan narx mexanizmini joriy etish kabi bozor ustunlarini qaror
toptirish, pirovardida aralash iqtisodiyotga erishish lozim edi. Chunki, shusiz ham
chuqur inqiroz girdobiga tushib qolgan iqtisodiyotimizni sog’lomlashtirishning
bozordan boshqa yo’li yuq, oldinda ulkan islohotlarni amalga oshirish vazifasi
turardi.
Shukrki, O’zbekistonimiz jahonning tabiiy resurslarga boy mamlakatlaridan.
Yurtimizda turli xil oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirish uchun keng ekin
maydonlari, yirik industrial baza, malakali kadrlar, qisqasi, jamiyat a’zolari
extiyojlarini to’la qondirish uchun zarur barcha imkoniyatlar mavjud bo’lsa-da,
eng ayanchlisi, ana shunday ul kan imkoniyatlarga qaramasdan, yurtimiz qashshoq
mamlakatlar qatoriga tushib qolgan, jamiyatda eng zarur iste’mol mollarining ham
keskin tanqisligi vujudga kelgan edi. Sababi eski tuzum davrida jamiyatdagi tabiiy
muvozanat buzilgan — shaxsiy manfaat va mehnat natijalari o’rtasida bevosita
uzviylik yo’q edi. Bu uzviylik esa har qanday ja miyatda taraqqiyotning lokomotivi
vazifasini bajaradi, mavjud barcha resurslardan oqilona va samarali foydalanishga
xizmat qiladi 1
.
Sobiq SSSRda ham bir qancha iqtisodiy islohotlar o’tkazilganini ta’kidlash
lozim. 1953, 1965, 1979 yillarda o’tkazilgan xo’jalik yuritish mexanizmlarini
takomillashtirish, moddiy manfaatdorlikni oshirishga qaratilgan islohotlar shular
jumlasidandir. Lekin, iqtisodiy rivojlanishda burilish yasash maqsadida amalga
oshirilgan bunday urinishlarning birortasi ham kutilgan samarani bermadi. Berishi
ham mumkin emasdi. Chunki, islohotlarni amalga oshirishda shaxsiy manfaat va
mehnat natijalari o’rtasidagi bevosita uzviylik hisobga olinmagan edi. Bu masala
esa, ta’kidlanganidek, jamiyat poydevori hisoblanadigan mulk munosabatlarini
qayta qurish bilan bog’liq. Mulk munosabatlarini o’zgartirish esa bevosita
sosializmning taqdiri bilan bog’liq edi. Murt poydevor ustiga qurilgan binoni
ta’mirlash bilan uning ko’rkamligini oshirish mumkin. Ammo uning
mustahkamligi-yu samaradorligini oshirib bo’lmaydi. Shuro zamonidan katta shov-
1
N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.-7-9 betlar.
8

shuv va dahmaza bilan boshlangan, biroq nihoyasiga yetmay, orayo’lda qolib
ketgan iqtisodiy islohotlar ham xo’jalik yuritishning ayrim bo’g’inlarini
takomillashtirishdan nariga o’ta olmadi, butun iqtisodiyotni jonlantirishga ojizlik
qildi. Natijada, yana odatdagidek ma’muriy-buyruqbozlik tartibotiga zo’r berildi.
Bu usul ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o’rtasidagi aloqani ekstensiv omillardan
keng foydalanish orqali naridan-beri ta’minlash imkonini berdi. Ammo ta biiy
resurslarning ham chegarasi bor, imkoniyatlari cheklangan. Ulardan kelajak avlod
manfaatlarini hisobga olmasdan, pala-partish foydalanish talay muammoalarni,
jumladan, ekologik keskinlikni keltirib chiqardi.
Ekstensiv omillarning borgan sari imkoniyatla ri torayib ketaverishi, intensiv
xo’jalik yuritish mexanizmining mavjud emasligi ertami-kech iqtiso diy tanqislik
va tanglikni keltirib chiqarishi muqarrar edi. Shunday bo’ldi ham! Iqtisodiy tanglik
XX asr 80-yillarining oxiriga kelib yanada keskin va halokatli tus oldi. Bu, avvalo,
mahsulot ishlab chiqarishning butunlay pasayib ketishida, ishlab chiqarish
quvvatlarining ish bilan ta’minlanmaganida, ishsizlik darajasining o’sishida, pul-
kredit va valyuta tizimining izdan chiqishida na moyon bo’ldi. Xususan, 1990 yilda
sobiq ittifoq yalpi milliy mahsuloti 1989 yildagiga nisbatai 2 foiz, ishlab
chiqarilgan milliy daromad hajmi 4 foiz, mehnat unumdorligi 3 foiz pasaydi.
Tashqi savdo aylanmasi 6,6 foiz qisqarib, tashqi savdoning salbiy saldosi 9,8
millard rublga yetdi. Dav lat qarzi esa bir yilda 150 millard rubl ko’payib, 550
millard rubldan oshib ketdi 1
.
Surunkali inflyasiya hammaning tinkasini qurita boshladi. Natijada shusiz
ham nochor ahvolda kun kechirayotgan aholining daromadlari va turmush darajasi
muttasil pasaya boshladi. Ishlab chiqarish ko’lami va hajmining tinimsiz
qisqarishi, ayniqsa, O’zbekistondek keskin demografik sharoitda yashayotgan
respublikalardagi aholi turmush darajasiga yanada og’irroq ta’sir ko’rsatdi.
O’zbekiston aholi jon boshiga milliy daromad ishlab chiqarish, real daromadlar,
ish haqi, mehnat unumdor ligi ko’rsatkichlari bo’yicha sobiq shuro respublikalari
orasida eng oxirgi o’rinlardan biriga tushib qolgan edi.
1
Isl om Kari m ov, O‘zbeki st on m ust aqi l l i kka eri shi sh ost onasi da. - T.: " O‘zbeki st on" . 2011. - 156- bet .
9

Islom Karimov bu ayanchli vaziyat haqida shun day ta’kidlagan edi:
"O’zbekiston kishi boshiga yalpi ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha
mamlakatda 12-o’rinni egallab turibdi, aholi jon boshiga milliy daromad ishlab
chiqarish bo’yicha esa ittifoqdagi o’rtacha darajadan ikki hissa past". 1
Bu davrda sanoatdagi mehnat unumdorligi jihatidan O’zbekiston o’rtacha
ittifoq ko’rsatkichidan 40 foiz, qishloq xo’jaligidagi mehnat unumdorligi jihatidan
esa ikki barobar orqada edi. Respublika aholi jon boshiga xalq iste’moli mollari
ishlab chiqarish bo’yicha ittifoq darajasining 40 foizini tashkil etardi. 2
Boz ustiga iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi va uni tashkil etish shakllari
zamon talablariga mutlaqo javob berolmasdi. Mamlakat xo’jaligining amal qilib
kelgan tarkibi ekstensiv rivojlanish mahsuli bo’lgan bu tizim iqtisodiy zarurat
emas, balki qat’iy markazlashgan ma’muriy va rejali boshqarishga asoslangan edi.
Qat’iy reja asosiga qurilgan iqtisodiyot esa rivojlanishga qodir emasligi bugun
ko’pchilikka ma’lum. Rejali iqtisodiyotning tanqislik, ishlab chiqarish
monopolizmi kabi "surunkali kasalliklar" doimiy hamroxidir. Sobiq sho’rolar
mamlakatida ijtimoiy ahamiyati kam bo’lgan, xalq ehtiyojlarini bevosita
qondirishga emas, balki "planni to’ldirish" uchun mahsulot chiqariladigan sohalar,
korxonalar behad ko’payib ketgan edi.
Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini xalq extiyojlari tomonga burmasdan turib
tanqislikka barham berib bo’lmaydi. Ishlab chiqarish tarkibiga faol ta’sir
ko’rsatadigan asosiy samarali mexa nizm bu — bozordir. Chunki bozor
sharoitidagina ijtimoiy ehtiyojlarga mos kelmaydigan sohalar o’z-o’zidan barham
topadi. Davlat bozor tan olmagan, zarar keltirib ishlaydigan, norentabel soha va
korxonalarni qo’llab-quvvatlamaydi. Xalq ehtiyojlariga xizmat qiladigan,
xaridorgir, byudjet uchun mablag’ beradigan ishlab chiqarish turlari esa
rag’batlantiriladi.
Tanqislikni keltirib chiqaradigan shart-sharoitlardan yana biri ishlab
chiqarishdagi yakka hukmronlikdir. Monopolizm iste’molchini tanlash huquqidan
1
Isl om Kari m ov, O‘zbeki st on m ust aqi l l i kka eri shi sh ost onasi da. - T.: " O‘zbeki st on" . 2011. - 167- bet .
2
O‘sha as a r, 167- bet
10

mahrum qiladigan va shu yo’l bilan bozorda yakka hukmronlik imkoniyatini
qo’lga kiritadigan kuchdir.
Odatda, tanqislik qondirilmagan talab sifatida vaqti-vaqti bilan har qanday
bozorda vujudga kelishi mumkin. Bu hodisaga barham berish yangi xaridorgir
mollarning paydo bo’lishi bilan bog’liq ayrim mollarning miqdori dastlab kamroq
bo’lganligi tufayli, ularga xarid talabi ma’lum vaqtgacha to’la qondirilmasligi
mumkin. Bunday sharoitda uo’sha tovarni ishlab chiqaruvchi boshqa shunday
tovar ishlab chiqaruvchi paydo bulgunicha bozorda monopol huquqqa ega bo’lib
turadi. Bu imkoniyatdan foydalanib, u vaqtincha monopol foyda oladi. Foyda esa,
buyuk iqtisodchilar ta’kidlaganidek, shunday qudratli va jozibali xoxish-istakki,
xaridorgir tovar ishlab chiqarish yo’li bilan uni qo’lga kiritishni xohlovchi
raqobatchilarni ertami-kechmi, albatta, o’ziga jalb qilmasdan qolmaydi. Natijada,
raqobatchi mahsulot turining paydo bo’lishi bilan dastlab yangi mahsulot ishlab
chiqargan korxonaning yakka hukmronlik mavqyei barham topadi. Bundan esa
bozor, iste’molchi yutadi. Sog’lom iqtisodiyotda antimonopol, antitrest qonunlari,
soliqlar, imtiyozlar (masalan, kredit olish) orqali doimo monopolizmning qarshiligi
sindirilib, tovar ishlab chiqaruvchilar rag’batlantirilib turiladi.
Sosializm xo’jalik yuritish sohasidagi o’zining dastlabki qadamlaridan
iqtisodiyotni qat’iy mar kazlashgan rejali asosda tashkil etish yo’li bilan amalda
yakkahokimlikni qonunlashtirdi. Xususiy mulk umumlashtirilib, yagona
"umumxalk” boshqacha aytganda, davlat mulkiga aylantirilishi shuni taqozo etardi.
Natijada, monopolizm surunkali hodisaga aylanib, har kuni, har soatda takror
ishlab chiqariladigan bo’ldi. Chunki davlat bozordagi real ahvolni o’zida aks
ettirmaydigan, oldindan belgilab qo’yiladigan tovar turlari va ularning narxlarini
qo’llab-quvvatlardi. Shu yo’l bilan doimo talabning taklifdan ustunligi, ya’ni
taqchillik ta’minlab kelindi. Amalda deyarli barcha korxonalar doimiy
monopolistlarga aylanib, bo zor va iste’molchiga o’z shartlarini qat’iy o’tkazish
imkoniyatiga ega edi 1
.
Ishlab chiqarishni yiriklashtirish va ixtisoslashtirish, ijtimoiy mehnat
1
N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012. 10-11 betlar.
11

taqsimotini chuqurlashtirish ayrim tarmoq va korxonalarning yakkahokimligini
yanada kuchaytirdi. Yiriklashuv, markazlashuv va ixtisoslashuv iqtisodiy
qonuniyat darajasiga ko’tarildi. Xo’jaliklararo kooperasiyalash va agrosanoat
integrasiyasi negizida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini yanada yi riklashtirish
hamda ixtisoslashtirish tug’risida maxsus qarorlar qabul qilindi. Yiriklashtirish va
ixtisoslashtirish iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga, moddiy va nomoddiy
sohalarga, hatto ijtimoiy-madaniy jabhalarga ham keng singdirildi. Bu mash’um
tajriba shunga olib keldiki, butun mamlakat bo’yicha ko’pchilik sanoat mhsulotlari
turlarini bir-ikki korxona yetkazib beradigan bo’ldi 1
. O’tgan asrning 80-yillari
oxiriga kelib, O’zbekistonda 100 nafargacha ishchisi bo’lgan sanoat
korxonalarining umumiy soni to’rt yuzdan oshmagani bunga misoldir. Hamma
joyda gigantomaniya vasvasasi avj oldi. Yagona partiya, yagona mafkura, yagona
korxona, yagona to var va yagona xalq! 2
Shunday qilib, bir tomondan, monopolizm tanqislikning kelib chiqishi uchun
sharoit yaratadi. Ikkinchi tomondan, ana shu tanqislikning o’zi monopolizmning
keng tomir otishiga xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, ularning har ikkisi bir-biri
bilan o’ta bog’liq hodisalardir.
Sog’lom iqtisodiyotda monopoliyalar qattiq raqobat asosida paydo bo’ladi,
raqobatdan o’sib chiqa di. Shuning uchun ular ilg’or, yuqori samaradorlikka va kam
mehnat xarajatlariga, zamonaviy texni ka va texnologiyalarga ega bo’lishga
intiladilar. Raqobatdan xoli, iqtisodiy jihatdan o’zini oqlamaydigan, sun’iy,
yuqoridan turib boshqariladigan korxonalar esa, odatda, texnik va iqtisodiy
jihatdan qoloq bo’lsa ham, monopolistga aylanishi mumkin. Monopolizm
sharoitida iste’molchi ishlab chiqaruvchining oldida hamisha ta’zimda bo’ladi.
Chunki, tanqis tovarni topganiga shukr qiladi, boriga baraka, deb kun ko’radi.
Monopolizm iste’molchini nafaqat mol egasiga iqtisodiy qaram qilib qo’yadi, balki
uning muayyan haq-huquqlarini ham buzadi. Monopolizm sharoitida ishlab
chiqaruvchi (sotuvchi) qirol bo’lsa, raqobat sharoitida is te’molchi ana shunday
1
Isl om Kari m ov, O‘zbeki st on m ust aqi l l i kka eri shi sh ost onasi da. - T.: " O‘zbeki st on" . 2011. - 169- bet .
2
N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.-12-14 betlar.
12

mavqyega erishadi 1
.
Monopolizm ham, tanqislik ham jamiyatda mas’uliyatsizlik, iste’molchining
talab-extiyojlarini mensimaslik muhhitini yuzaga keltiradi. Na tijada savdo
do’konlarini sifatsiz, behad qimmat va kam sonli tovarlar egallaydi. Sanoat reja
ko’rsatkichlarini ortig’i bilan bajaradi, iste’molchi esa ishlab chiqarilgan
mahsulotlardan qoniqmay qolaveradi. Masalan, 1980-89 yillarda sobiq ittifoqda
yalpi ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish 32 foiz, sanoat mahsuloti — 46, shu
jumladan xalq iste’moli mahsulotlari 74 foiz oshgan edi. Aholi sonining o’sishi esa
bu yillarda 26 foizni tash kil etdi. Ko’riiib turibdiki, ishlab chiqarish sur’atlari,
aholining o’sish sur’atlaridan ancha yuqori. Ammo ahali turmush darajasida keskin
o’zgarish yuz bergani yo’q .
Bunday sharoitda pul o’zining qiymatini yo’kotib, keskin qadrsizlanishi
tabiiy. Qo’lga kiritilgan puldan qanday foydalanish muammosi ham pay do bo’ladi.
Korxona endi o’zining mahsulotini sotishga emas, balki o’ziga kerakli boshqa bir
mahsulot turiga ayirboshlash — barterga intiladi. Bunday ayirboshlash
harakatlarida taqchil mahsulotlar umumiy muqobil vazifasini o’tay boshlaydi.
Shun day qilib, o’z-o’zidan barterga, ya’ni tug’ridan-tug’ri valyutasiz tovar
ayirboshlashga yo’l ochiladi. Iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy voqyealarning bunday
tadrijiy rivoji bozor iqtisodiyotiga o’tishni muqarrar qilib qo’ydi.
Lekin o’sha o’ta murakkab sharoitda bu borada bir-birini amalda inkor
etadigan har xil nuqtai nazarlar mavjud bo’lgani ham sir emas. Birinchisi —
iqtisodiyotimizni bozor munosabatlariga o’tish halokatdan qutqaradi, deb
hisoblaydigan uzoqni ko’zlab, oqilona g’oyalar ilgari, surilgan realistik qarash.
Ikkinchisi - avval ma’muriy yo’llar orqali iqtisodiy va moliyaviy tushkunlikka
barham berib, undan keyin bozorga o’tish kerak, degan qarash. Bun da ikkinchi
guruh vakillari o’z qarashlaridagi zid diyatni anglab yetmagani qiziq agar ma’muriy
yo’llar bilan iqtisodiyotdagi surunkali xastalikni, moliyaviy boshboshdoqlikni,
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik
jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir” hamda “Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir” nomli ma’ruzalarini o‘rganish bo‘yicha o‘quv-uslubiy majmua. – Toshkent:
Iqtisodiyot. - 2010.14-bet.
13

xo’jasizlikni bartaraf etish mumkin bo’lsa, unda bozorga o’tishning nima zarurati
bor?
To’g’ri, bozor iqtisodiyotiga, Yurtboshimiz ko’p bor ta’kidlaganidek, bir
kunda va bir zarb bilan o’tish aslo mumkin emas. Sababi - O’zbekistonda bozor
munosabatlariga o’tishning iqtisodiy asoslari juda zaif edi. Buning ustiga
iqtisodiyotimiz xom ashyoga yo’naltirilgan va asosiy ishlab chiqarish fondlari
g’oyat eskirgan. O’zbekiston sobiq ittifoq davrida amalda arzon mineral hamda
qishloq xo’jaligi xom ashyosini yetkazib beruvchiga aylanib qolgan. Bu
mustamlakachilik amaliyoti chor Rossiyasining O’rta Osiyoni bosib olganidan
keyin boshlangan, sho’rolar davrida esa u ixtisoslashuv, mehnat taqsimoti vajlari
bilan yanada chuqurlashtirilgan va mustahkamlangan edi.
Respublika nafaqat jihozlar, texnologiyalar va juda ko’p turdagi xom ashyo
mahsulotlarini, balki birinchi darajali ahamiyatga ega oziq-ovqat mahsulotlari —
g’alla, go’sht, shakar, tuz, qandolatchilik mahsulotlari va boshqalarni, shuningdek,
yurtimizda ishlab chiqarish mumkin bo’lgan juda keng doiradagi xalq iste’moli
mollarini ham tashqaridan keltirishga majbur bo’lgan. Deyarli barcha tarmoqlarda
tugallanmagan siklga ega ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgani sababli ular atayin
xom ashyoni qazib olish va dastlabki ishlov berish, yarim fabrikalar tayyorlash
bosqichida tuxtab qolar edi.
Oddiy xalq ommasida agar ishlab chiqarish vositalarining asosiy qismi davlat
tasarrufidan chiqariladigan va xususiylashtiriladigan bo’lsa,
bundan birinchi navbatda, sho’ro zamonidan qolgan xufiyona iqtisodiyot
korchalonlari yutadi, o’zining «o’lik kapitalini» ishga solib yuboradi, degan
hadiksirashlar ham mavjud bo’lgan.
Albatta, hyech bir yangilikni hamma ham quchoq ochib kutib olmaydi.
Tuzumni, iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarni butunlay yangicha asosda
shakllantirishni taqozo qiladigan bozor iqtisodiyotini ham o’z tarafdorlari-yu, unga
shubha bilan qaraydiganlari ham bo’lishi tabiiy. Ko’p jihatdan tavakkalchilikka
asoslangan bozor sharoitida o’z biznesi sinishidan, raqobat kurashida
mag’lubiyatga uchrashidan hyech kim kafolatlanmaydi.
14

Bunday munosabatlarni chuqur tadkiq etganlarning fikricha, kapital
jamg’arilishining tarixiy tendensiyasi, ya’ni mayda mulklarning kimlardir
tomonidan g’oyat yiriklashtirilishi, keng xalq ommasining yeri, tirikchilik
vositalari mehnat qurollarining ekspropriasiya kilinishi kapitalizm tarixining
muqaddimasidir. Bevosita ishlab chiqaruvchilarning ekspropriasiya qilinishi ko’p
mamlakatlarda katta yo’qotishlar, o’pirilishlar, ayniqsa, aholi kam ta’minlangan
tabaqalarini haq-huqulari hisobga olinmasdan amalga oshirildi. 1
Davlatimizning birinchi rahbari Islom Karimov uzoqni ko’zlab, oqilona
yuritayotgan siyosati samarasida O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishda
bunday katta yo’qotish va talotumlardan chetlab o’tildi. Ijtimoiy adolatsizlikka,
aholining keskin tabaqalanishiga yo’l qo’yilmadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning
evolyusion, bosqichma-bosqich yo’li tanlandi. Bu borada ijtimoiy adolatni
ta’minlashda davlatning islohotchilik roli katta ahamiyatga ega bo’ldi. Islom
Karimov o’zining iqtisodiy siyosatga bag’ishlangan asarlarida bozor
iqtisodiyotining shakl-shamoyillari, unga o’tishning zarurati, shart-sharoitlari va
omillarini puxta asoslab berdi. «Biz mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab, - deb
yozadi davlatimiz rahbari, - o’z umrini o’tab bo’lgan eski mustabid sovet
tuzumidan voz kechib, jahon tajribasini har tomonlama puxta o’rganish,
umuminsoniy qadriyatlarni chuqur anglash, milliy urf-odat va an’analarimizni
asrab avaylash va yanada mustaxkamlash asosida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor
iqtisodiyotiga asoslangan ochiq demokratik davlat barpo etishga azmu qaror
qildik». 2

Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, raqobat muhitini
yaratish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bozor
munosabatlarini qaror toptirishning asosiy shart va yunalishlarini tashkil etdi.
O’tgan davr ichida iqtisodiyotga oid qabul qilingan qonunlar. Prezident farmonlari
va qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlarining asosiy qismi ana shu uch
yo’nalishni rivojlantirishga qaratilganini alohida ta’kidlash darkor. Bu yillarda
minglab davlat korxonalari xususiylashtirildi, aksiyadorlik jamiyatlari yoki
1
Karimov I.A. O‘zbekiston – bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li– T.: O‘zbekiston, 1993. 96-bet.
2
Isl om Kari m ov, Asarl ar, 19- ji l d - T.: " O‘zbeki st on" , 2011, 324-bet .
15

mulkchilikning boshqa nodavlat kor xonalari sifatida qayta tashkil etildi. Natijada
nodavlat sektorining ulushi 1995 yilga kelib yalpi ichki mahsulot ishlab
chiqarishda 58,4 foizni tash kil etdi. 2010 yilda esa bu ko’rsatkich 81,7 foizga
yetdi. 1
Ular xo’jalik birlashmalari, qo’shma korxonalar, xususiy fermer xo’jaliklari,
aholi xususiy mulkining boshqa obyektlari sifatida faoliyat yurita boshladi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, kichik biznesni
rivojlantirish samarasida O’zbekistonda yangi ijtimoiy qatlam mulkdorlar paydo
bo’ldi. Qimmatli qog’ozlar va kuchmaye mulk bozori kabi yangi bozorlar paydo
bo’ldi 2
.
O’zbekistonda 2000 yilda bozor munosabatlariga xos institusional qayta
qurishning tugallanishi bilan o’tish davri nihoyasiga yetdi va aralash iqtisodiyot
asosan shakllanib, uning yanada jadalroq rivojlanish bosqichi boshlandi.
1.2. Iqtisodiyotni tubdan o’zgartirish va isloh etishda “o’zbek modeli” ning
o’rni va ahamiyati
Ma’lumki, O’zbekiston 1991 yili o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng
1
O‘zbekistan Respublikasi iqdisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining mustaqillik yillaridagi (1990-2010 yillar) asosiy
tendensiya va ko‘rsatkichlari hamda 2011-2015 yillarga mo‘ljallangan prognozlari (Keyingi o‘rinlarda Statistik
to‘plam), T., "O‘zbekistan", 2011, 63-bet.
2
N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.-22 bet.
16

umrini o’tab bo’lgan mustabid, ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan
voz kechib, “o’zbek modeli” deb nom olgan o’z taraqqiyot yo’lini tanlab oldi.
Yurtboshimiz tomonidan ishlab chiqilgan mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish konsepsiyasiga asosan, O’zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin
ijtimoiy yo’naltirilgan bozor munosabatlariga o’tish, mamlakatimizda isloh etish
va modernizasiya qilish borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi.
Yaqin o’tmishga qarab shuni ta’kidlash mumkinki, haqiqatan ham,
mustaqillik qo’lga kiritilgan davr o’ta murakkab bo’lib, u paytda sobiq ittifoq
parokandalikka yuz tutgan, mamlakatimizda siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy vaziyat
tobora keskin tus ola boshlagan edi. Shunday qaltis vaziyatda o’zligimizni anglash
va toptalgan milliy g’ururimizni tiklashga qaratilgan intilish yanada kuchaydi.
O’sha tahlikali va og’ir vaziyatda respublika rahbari Islom Karimov bosiqlik bilan
oqilona ish tutib, qat’iy siyosiy irodani namoyon etib, mamlakatimizni chuqur
tanazzuldan olib chiqishga qaratilgan, barqaror ijtimoiy yo’naltirilgan bozor
iqtisodiyotini barpo etishning har tomonlama puxta o’ylangan islohotlar
strategiyasini ishlab chiqdi va uni amalga oshirishga rahnamolik qildi.
Yurtboshimiz rahbarligida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan
huquqiy demokratik davlat barpo etish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish
maqsadida g’oyat mashaqatli, shu bilan birga, sharafli taraqqiyot yo’li bosib
o’tildi.
Istiqlolimizning ilk yillaridayoq, Prezidentimiz yuksak demokratik talablarni
hayotimizga to’liq joriy etish, fuqarolik jamiyati barpo qilish, farovon hayotga
erishish bilan chambarchas bog’liq va uzluksiz davom etadigan jarayon ekanini
ta’kidlab, bunday darajaga ko’tarilish hyech qachon osonlikcha kechmasligini
uqtirib o’tgan edi 1
.
I.A.Karimov “O’zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos
yo’li” risolasida mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan keyingi dastlabki
yillardagi rivojlanish jarayonlarini tahlil qilib, O’zbekistonda davlat qurilishi va
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik
palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi qo‘shma majlisidagi “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni
yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” mavzusidagi ma’ruzasi. -T., 2010., 16-
bet.
17

iqtisodiyotni isloh qilish dasturining o’zagi sifatida 5 ta asosiy tamoyilni belgilab
berdi. Ilmiy va amaliy jihatdan puxta ishlab chiqilgan bu dastur nafaqat o’sha
davrdagi avlod taqdiri, balki kelajak avlodlarimiz taqdirini ham o’ylab tuzilgan
bo’lib, eski tuzumdan meros bo’lgan illatlarni tezroq bartaraf etish,
mamlakatimizning rivojlangan, madaniyatli davlatlar darajasiga chiqib olishini
ta’minlashni ko’zda tutgan edi. Bu haqiqatan ham Prezidentimiz nomi bilan
bevosita bog’liq holda jahonga tanilgan taraqqiyotning o’zbek modeli edi 1
.
Islohotlarning o’zbek modeli bundan oldin dunyoda yaratilgan va mavjud
bo’lgan modellarning birortasini takrorlamagan holda, o’z mohiyati va mazmuni
jihatidan butunlay yangi taraqqiyot modeli bo’ldi. Taraqqiyotning o’zbek modeli
quyidagi besh tamoyilga asoslanadi:
birinchidan, iqtisodiy islohotlar hyech qachon siyosat ortida qolmasligi kerak,
ya’ni iqtisodiyot siyosatdan ustun bo’lishi kerak. Shuningdek, ichki, tashqi va
iqtisodiy munosabatlarni mafkuradan holi etishni ta’minlash zarur;
ikkinchidan, o’tish davrida davlat asosiy islohotchi bo’lishi lozim. U
islohotlarning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berishi, o’zgarishlar siyosatini ishlab
chiqishi va uni izchillik bilan amalga oshirishi shart;
uchinchidan, qonun ustuvorligiga erishish, qonunlarga qat’iy rioya etish
lozim. Buning ma’nosi shuki, demokratik yo’l bilan qabul qilingan yangi
Konstitusiya va qonunlarni barcha hyech istisnosiz hurmat qilishi va ularga
og’ishmay rioya etishi lozim;
to’rtinchidan, aholining demografik tarkibini hisobga olgan holda kuchli
ijtimoiy siyosat o’tkazish kerak. Aholining salkam 50 foizini 16 yoshga yetmagan
bolalar tashkil etadigan O’zbekistonda buning alohida ahamiyati bor;
beshinchidan, bozor iqtisodiyotiga o’tish iqtisodiyotning obyektiv qonunlarini
e’tiborga olib, yaqin o’tmishdagi “inqilobiy sakrashlar”siz, ya’ni evolyusion yo’l
bilan puxta o’ylab, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak.
Mamlakatimiz iqtisodiyotini isloh qilish va yurtimizda ijtimoiy yo’naltirilgan
bozor iqtisodiyotini shakllantirish asosida chuqur tanazzuldan xalos bo’lib,
1
Karimov I.A. O‘zbekiston – bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li– T.: O‘zbekiston, 1993. 14-bet
18

barqaror taraqqiyot va aholi turmush farovonligiga erishishga qaratilgan tub
o’zgartirishlar siyosatining strategik maqsadlari I.A.Karimov tomonidan
quyidagicha izohlab berildi:
- ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma-bosqich
shakllantirish, qudratli va tinimsiz rivojlanib boradigan, kishilar hayoti va faoliyati
uchun zarur shart-sharoitlarni ta’minlaydigan iqtisodiy tizimni barpo etish;
- ko’p ukladli iqtisodiyotni yaratish, insonning mulkdan mahrum bo’lishiga
barham berish, tashabbuskorlik va uddaburonlikni butun choralar bilan
rivojlantirish negizi bo’lgan xususiy mulkning davlat tomonidan himoya qilinishini
ta’minlash;
- korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish, ularning
xo’jalik faoliyatiga davlatning bevosita aralashuvidan voz kechish, iqtisodiyotni
boshqarishning ma’muriy-buyruqbozlik usullarini bartaraf etish, iqtisodiy omillar
va rag’batlantirish vositalaridan keng foydalanish;
- iqtisodiyotda moddiy, tabiiy va mehnat resurslaridan samarali
foydalanishni ta’minlaydigan chuqur tarkibiy o’zgarishlar qilish, raqobatdosh
mahsulotlar ishlab chiqarish, jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilib borish;
- kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish, ularning
dunyoqarashini o’zgartirish, har bir kishiga o’z mehnatini sarflash sohasi va
shakllarini mustaqil belgilash imkonini berish 1
.
Mustaqillikning ilk yillarida, ya’ni ijtimoiy yo’naltirilgan bozor
iqtisodiyotiga o’tishning birinchi bosqichida quyidagi ikki vazifani birdaniga hal
qilish maqsad qilib qo’yildi:
- totalitar tizimning og’ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish,
iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
- respublikaning o’ziga xos sharoiti va xususiyatlarini hisobga olgan holda,
bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish;
Mazkur vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning
quyidagi muhim yo’nalishlari aniqlab olindi va amalga oshirildi:
1
Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. –T., “O‘zbekiston”, 1995, 18-bet.
19

- o’tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning qonuniy-
huquqiy negizini mustahkamlash;
- mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat ko’rsatish korxonalarini, uy-joy
fondini xususiylashtirish, qishloq xo’jaligi va xalq xo’jaligining boshqa sohalarida
mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish;
- ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish, moliyaviy ahvolning
barqarorlashuvini ta’minlash.
Respublikada bozor munosabatlariga o’tishning birinchi bosqichida
iqtisodiyot va ijtimoiy sohada yuz bergan tub o’zgarishlar uning o’z taraqqiyotida
keyingi sifat jihatdan yangi bosqichga o’ta boshlash uchun mustahkam shart-
sharoit yaratdi. Shu bilan birga, isloh qilishning birinchi bosqichi natijalari keyingi
bosqichning strategik maqsadlari va yo’nalishlarini aniq belgilab olish imkonini
berdi.
Ikkinchi bosqichda iqtisodiyotni modernizasiya qilish va isloh etishni yanada
chuqurlashtirish, investisiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy o’zgarishlarni
amalga oshirish, shuning negizida iqtisodiy o’sishni ta’minlab, bozor
munosabatlarini to’liq joriy qilish maqsad qilib qo’yildi. Shu maqsaddan kelib
chiqib, mazkur bosqichda amalga oshirilishi lozim bo’lgan vazifalar quyidagi
tartibda belgilandi:
- davlat mulkini xususiylashtirish sohasida boshlangan ishni oxiriga yetkazish;
- ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash;
- milliy valyuta – so’mni yanada mustahkamlash;
- iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan o’zgartirish, xomashyo yetkazib
berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o’tish.
O’tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta’minlangan qatlamlarini
ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish, ularga tegishli yordam ko’rsatish borasida
birinchi bosqichda tutilgan yo’l davom ettirildi.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlab o’tganidek, mazkur bosqichda
“erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ham
20

ijtimoiy, ham siyosiy vazifalarni hal qilishning asosiy shartidir” 1
. Bu esa
iqtisodiyot sohasida quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko’zda tutdi:
- iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini
izchillik bilan o’tkazish hamda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish;
- xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosida
mulkdorlar sinfini shakllantirish;
- mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini, avvalo, bevosita yo’naltirilgan
sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay xuquqiy shart-sharoit, kafolat va
iqtisodiy omillarni yanada kuchaytirish;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy taraqqiyotda ustuvor
o’rin egallashiga erishish;
- mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash,
iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko’lamda integrasiyalashuvini
ta’minlash;
- iqtisodiyotda mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligini yanada
mustahkamlashga qaratilgan tarkibiy o’zgarishlarni izchil davom ettirish.
Shunday ekan, demokratik jamiyat qurishdan ko’zlangan maqsad yurtimizda
istiqomat qiladigan barcha insonlar uchun munosib hayot sharoiti yaratib berish,
rivojlangan demokratik mamlakatlar kabi kafolatlangan yuksak turmush darajasi
hamda erkinliklarni ta’minlashdan iborat. Mazkur ezgu maqsadni amalga oshirish
uchun birlamchi ahamiyat kasb etgan, ya’ni ijtimoiy bozor iqtisodiyotini yaratishga
yo’naltirilgan iqtisodiy islohotlarga e’tibor qaratildi.
Iqtisodiy islohotlar esa o’z o’rnida jamiyatimizning siyosiy, ijtimoiy,
ma’naviy hamda davlat qurilishi sohalaridagi tub islohotlar bilan chambarchas,
uzviy bog’liqlikda amalga oshirib kelinmoqda 2
.
1
Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. -T.: “O‘zbekiston”, 2000, 15-
bet.
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik
palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi qo‘shma majlisidagi “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni
yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” mavzusidagi ma’ruzasi. -T., 2010., 18-
bet.
21

1. 3. «O’zbek modeli» ning asosiy tamoyillari
Iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish va uning siyosatdan ustunligini
ta’minlashning qanday zarurati bor edi? O’zbekiston Respublikasining
birinchi Prezidenti Islom Karimov iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish,
uning siyosatdan ustunligini ta’minlash - demokratik va bozor
22

o’zgarishlarining asosi, deb ta’kidlaydi. Iqtisodiyot mafkuraviy tazyiqlarsiz,
o’ziga xos ichki qonun va qoidalarga muvofiq rivojlangandagina demokratik
siyosiy va ijtimoiy islohotlar uchun mustahkam moddiy asos yaratiladi.
«Birinchi navbatda iqtisodiy negizni (bazisni) barpo etish va iqtisodiy
islohotlarni amalga oshirish yangi jamiyat qurishning eng muhim shartidir.
Bunda iqtisodiy o’zgartirishlar strategiyasi mafkuradan butunlay xoli
etilishi, ya’ni siyosiy maqsadlarga erishish vositasi bo’lib xizmat qilmasligi
kerak» 1
.
Sho’rolar davrida iqtisodiyot yetmish yil hukmronlik qilib kelgan
kommunistik mafkuraning siyosatning qurboniga aylangan edi. Natija
ma’lum. Iqtisodiyot ham bamisoli tirik organizm - erkin harakat
qilgandagina yuksalishi mumkin. Zug’um ostida qolsa, o’zidagi mavjud
imkoniyatlarni ruyobga chiqara olmaydi. Sobiq ittifoq - sho’rolar davrida
milliy iqtisodiyotlar mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvi kabi qator iqtisodiy
qonuniyatlar va prinsiplar orqali amalda markazga bog’lab qo’yilgan,
hukmron mafkura va siyosatga tamoman bo’ysundirilgan edi. 2
Sho’rolar davrida mavjud mehnat taqsimoti va ixtisoslashuviga ko’ra,
sobiq respublikalarning iqtisodiy rivojlanishida, bir tomondan markazdagi
yirik sanoat birlashmalari qatnashar edi. Ularning faolligi, eng avvalo, qayta
ishlash va konchilik sanoati kompleksi tarmoqlariga qaratilgani ham sir
emas. Bu ishtirok milliy respublikalar sanoatining muayyan darajada o’sib,
nisbatan zamonaviy texnologiyalar, yangi ishlab chikarish tarmoklarining
paydo bo’lishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi, albatta. 3

1990-yillarning boshida O’zbekiston sanoat mahsuloti umumiy hajmida
sobiq ittifoq vazirlik va idoralariga bo’ysunuvchi birlashma va korxonalar
ishlab chikdradigan mahsulotlar hajmi 30 foizga yetgan edi. Ittifoq-
1
Islom Karimov. Asarlar, 1-jild, T., «O‘zbekiston», 1996, 301-bet.
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2013 yilga mo‘ljallangan eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasidagi «Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini
oshirishga xizmat qiladi» mavzusidagi ma’ruzasini o‘rganish bo‘yicha O‘quv-uslubiy majmua. – Toshkent:
Iqtisodiyot. - 2011. 4-bet
3
N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.63-bet
23

respublika vazirlik va idoralariga qarashli korxona va birlashmalarda esa 54
foiz sanoat mahsu loti ishlab chiqarilar edi. Ikkinchi tomondan.
O’zbekistonning Rossiya va boshqa respublikalardan keltiriladigan ishlab
chiqarish va iste’mol tovarlariga bog’liqligi g’oyat kuchli edi. Iqtisodiy
o’sishning tashqi omillarga bog’lanib qolganligi yakunlovchi ishlab
chiqarish bosqichi ahamiyatining 75 haddan tashqari oshishiga, maxalliy
mashinasozlikning esa zaifligicha qolishiga olib keldi. O’zbekistonda barcha
sanoat mahsulotlari tarkibida mashinasozlik sanoatining ulushi nihoyatda
past edi. Bunday taqsimot oqibatida sanoat asbob-uskunalari, texnologiya,
fan-texnika yutuqlari tashqaridan olib kelinadigan mahsulotlarning asosiy
yo’nalishi bo’lib qolaverdi. Cheksiz fosforit konlariga boy o’lkamizga, hatto
gugurt ham tashqaridan olib kelinar edi.
O’zbekistonda mashinasozlikning asosi bo’lgan dastgoxsozlik ayniqsa
zaif rivojlangan edi. Natijada ishlab chiqarish vositalari va sanoat
materiallari ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish, zamonaviy yirik yalpi
ishlab chiqarish talablariga javob beradigan avtomat va yarim avtomat
murakkab dastgohlar ishlab chiqarishni keng yo’lga qo’yib bo’lmasdi.
Bularning barchasi metropoliya va mustamlaka xalqlar o’rtasidagi
munosabatlarning amaldagi yakqol ifodasidir. Metropoliya hyech qachon
mustamlaka o’lkaning jadal rivojlanishini istamaydi. Uni doim o’z tizginida
tutib, har xil yo’llar bilan ipsiz bog’lab turishdan manfaatdordir.
Iqtisodiyotning siyosat va mafkuraga bo’ysundirilgani yirik o’rta va
kichik korxonalar o’rtasida gi nisbatga ham salbiy ta’sir ko’rsatmasdan
qolmadi. Sobiq ittifoq vazirlik va idoralari tomonidan milliy
respublikalarda, asosan, yirik korxona va birlashmalar qurildi. Chunki sobiq
ittifokdagi mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv shunday amaliyotni taqozo
qilar edi. Zo’rma-zo’raki tiqishtirilgan bunday amaliyotlar natijasida
O’zbekiston iqtisodiyoti ham "gigantomaniya" degan xavfli "xas talikka"
chalindi. Bu, albatta, o’lkamizda sanoat ishlab chiqarishning an’anaviy
24

turlarini rivojlantirish, mehnat jamoalarining faolligi va tashabbuskorligini
oshirish, bozor kon’yunkturasiga tezkor moslashishga katta monelik qildi.
Xalqaro tajribadan ma’lumki, bir turdagi mahsulot ommaviy ishlab
chiqariladigan joyda yirik ishlab chiqarish yaxshi samara berishi mumkin.
Mayda (bir nafardan 19 kishigacha mehnat qiladigan) kor xonalar 1980-
yillarda AQShdagi barcha korxonalarning 26,1, Yaponiyada 49,4 va
Italiyada 43,4 foizini tashkil etgan. Kichik korxonalar (ya’ni yigirmadan 99
kishigacha ishlaydigan korxonalar) mos ravishda 28,4, 27,7 va 30,4 foizga
teng edi. O’rta korxonalar (bunga yuzdan 499 kishigacha ishlaydigan
korxonalar kiradi) 24,0, 14,6 va 14,2 foiz, 500 nafardan oshiq ishchi mehnat
qiladigan yirik korxonalar 21,5, 8,2 va 12,1 foizni tashkil etardi. Ushbu
raqamlardan ko’rinib turibdiki, zamonaviy iqtisodiyotga ega Yapo niyada
ishchilarning qariyb yarmi kichik korxonalarda mehnat qilgan. Mayda va
kichik firmalar ish bilan band bo’lgan yaponlarning t o’ rtdan uch q ismini
birlashtirgan. Kichik korxonalar - iqtisodiyot poydevori, degan gapda
hikmat ko’p. 1
Yirik korxonalar mayda ishlab chiqarishga nisbatan bozor
kon’yunkturasiga q iyin moslasha d i , har qanday yirik ishlab chiqarish
jarayonida katta-kichik bo’shliqdar paydo bo’lishi tabiiy. Yirik korxonalar
ularning hammasini ham yolg’iz o’zi hal etishi q iyin. Bunday sharoitda
kichik ishlab chiqa rish yordamga kelishi va paydo bo’lgan bo’shliqni
to’ldirishi mumkin. Kichik ishlab chiqarish, o’ z navbatida, ists’mol bozorini
tovar bilan to’ldirish, a ho lini ish bilan ta’minlashni yaxshilash, raqobat
mu h itini yaratishga xizmat qiladi.
Shuro zamonida sanoat mahsulotlari takibida ishlab chiqarish vositalari
bilan iste’mol buyumlari ishlab chik a radigan ishlab chiqarish o’rtasidagi
nisbatni mutanosib deb b o’ lmasdi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2013 yilga mo‘ljallangan eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasidagi «Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini
oshirishga xizmat qiladi» mavzusidagi ma’ruzasini o‘rganish bo‘yicha O‘quv-uslubiy majmua. – Toshkent:
Iqtisodiyot. - 2011. 26-27 betlar
25

ma’lumki, iste’mol buyumlari ishlab chiqarish bunda ustuvor o’rin tutishi,
jadalroq rivojlanishi lozim.
Q azib oluvchi va q ayta ishlovchi tarmo ql ar ri vojlanishi o’rtasida ham
nisbat buzilib keldi. Mineral xom ashyolarning katta q i s mi q ayta
ishlanmagan yoki yarim tayyor mahsulot ho lida O’zbekistondan olib chikib
ketilardi. Deyarli barcha kon - ruda, metallurgiya kombinatlarida xom
ashyoni q ayta ishlash darajasi g’ oyat past bo’lgan. Buning sababi shuki,
konchilik sanoati sohasidagi ittifoq ahamiyatidagi yirik korxonalarning
asosiy faoliyati respublikamizda mineral xom ashyoni t o’l a q ayta ishlash,
vertikal integrasiya jarayoni, diversifikasiyani rivojlantirishga emas, balki
xom ashyo ishlab chi q arish va markazga yetkazib berishga y o’ naltirilgan
edi.
Bu boradagi salbiy oqibatlardan yana birini sa noat korxonalarini
ma h alliy ishchi kadrlar bilan ta’minlashda ham ko’ rish mumkin. Bu
sohadagi vaziyat shunday ayanchli ho lga olib kelingan ediki, zamona viy
korxonalar narida tursin, nisbatan ancha past rivojlangan sanoat sektorida
ham ma h alliy ishchi kadrlarning umumiy mi q dori juda kam edi. 50 - 60
yillarda ishga tushirilgan Navoiy, Zarafshon, Mubora k, Angren, Yangiyer
singari industrial shaharlar sobiq markaz vazirlik va idoralariga
buysunuvchi yirik sanoat korxonalari bazasida bo’lgani uchun ularga zarur
ishchi kadrlar ittifo q ning boshqa respublikalaridan, asosan Rossiyadan
k o’ chirib keltirildi. Xolbuki, O’zbekistonning o’zida ishchi kuchi,
salohiyatli kadrlar va mutaxassislar kam emasdi. Kam bo’lsa, ularni
o’q itish, tayyorlash va kasbga yunaltirish ham mumkin. Bu, bir tomondan,
ma h alliy a ho liga nisbatan e’tiborsizlik bilan q arashning, ikkinchi tomondan,
mustamlakachilikka asoslangan siyosatning natijasidir. Bunday yondashuv
nafa q at ma h alliy millat vakillari orasidan yetuk ishchi kadrlar yetishib
chi q ishiga, balki, sanoatning jadal suratlarda rivojlanishiga h am monelik
q iladi. Natijada ma h alliy ishchi kadrlarni tayyorlash va tarbiyalash masalasi
o’tgan asrning 20 - 30-yillarda q anday dolzarb a h amiyat kasb etgan bo’lsa,
26

keyinchalik h am shundayligicha qolaverdi. Maxalliy millat vakillari
Toshkent samolyotsozlik birlashmasi, va gon ta’mirlash zavodida 20 - 30
foizdan oshmadi. Konmetallurgiya, mashinasozlik kabi tarmo ql arda ham
vaziyat deyarli shundayligicha q oldi.
Iqtisodiyotning mafkura va siyosat q urboni bo’lishi respublikaning
tashqi iqtisodiy faoliyatida yanada kengro q namoyon b o’ ldi. 1990 yilda
O’zbekistonga tashqaridan olib kelingan ma h sulotning 90 foizga ya q inini
sanoat mahsulotlari tashkil etardi. Chetdan keltiriladigan moddiy ishlab
chi q arish tarmo ql ari mahsulotining 80 foizdan ziyodro g’ i sobiq ittifoq
respublikalari ulushiga t o’g’r i kelardi. Keltiriladigan sanoat mahsulotlari
tarkibida asosiy o’rinni mashinasozlik va metallga ishlov berish (27,7%),
yengil (22,7%) va oziq-ov qa t (15,2%) sanoatlari egallagan.
Mahsulotlar, asosan, respublikalararo ayirboshlash b o’ yicha chiqarilar
va kiritilar edi. Tashqariga chiqarilgan sanoat mahsulotlari orasida asosiy
o’rinni (59,7%) yengil sanoat mahsulotlari (paxta tolasi) tashkil etardi.
Yana bir ayanchli h olat shundan iborat ediki, tash qa riga mahsulot
chiqarishga nisbatan tashqaridan mahsulot kiritish ko’pchilik tarmo ql arda
ancha yuqori edi. O’zbekistonning, ayniksa, mashinasoz lik va metallga
ishlov berish, kimyo va neft-kimyo, oziq-ovqat s an oati mahsulotlari buyicha
tashqi bozorga bo g’ li q ligi kuchaydi.
1990 yilda xalq iste’moli tovarlari b o’ yicha tash qa ridan mol kiritish
(importni qo’ shganda) tashqariga mol chi qa rishdan (eksportni qo’ shganda) 3
barobar ortiq bo’lgan. Nooziq-ovqat mahsulotlari (yengil sanoat
mahsulotlari, madaniy-maishiy va xo’jalik mollari) buyicha mahsulot
kiritish mahsulot chiqarishdan 4 barobar ko’p edi.
Oziq-ovqat tovarlaridan g o’ sht va g o’ sht mahsulot lari, sut va sut
mahsulotlari, tuxum, un, yorma, makaron, q and, q andolatchilik
mahsulotlari, baliq, balik konservasi, margarin, konservalar, alkogolli
ichimliklar keltirilsa, noozi q -ovqat tovarlari dan deyarli barcha turdagi
gazlamalar, tikuvchilik va trikotaj mahsulotlari, charm poyabzal, madaniy - -
27

maishiy va xo’jalik tovarlaridan mebel, muzlatkichlar, kir yuvish
mashinalari, televizorlar, ra diopriyomnik q urilmalari, farfor-fayans, shisha
va billur idishlar, velosiped va mopedlar keltirilgan. H ar yili millionlab
tonna paxta yetishtiriladigan o’lkada, h atto durustroq paypoq ishlab
chiqaradigan fabrika ham q urilmagan, shoir aytganideq "dar yo b o’ yida
q ultum suvga zor" edik! 1
Musta q illikning dastlabki yillaridan boshlab vaziyat o’ nglana boshladi.
Lekin, iqtisodiyotning eski tuzumdan qolgan bunday mustamlakacha tarkibi
bilan bozor munosabatlariga asoslangan mustaqil milliy iqtisodiyotni barpo
etib b o’ lmasdi. Buning uchun izchil, tizimli va uzo q ni k o’ zlab ish tutish
lozim edi. Mamlakatimizda bu borada amalga oshirilayotgan ishlar
berayotgan samaralarni qu yidagi ra q amlardan ham q o’ rish mumkin.
1-jadval
Iqtisodiyot tarmoqlarining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2
(%hisobida)
Iqtisodiyot t armo q lari 1990 yil 2000 yil 2010 yil
Sanoat 17,6 14,2 24,0
Q ishlo q x o’ j al igi 33,4 30,1 17,5
Q uril ish 5,8 7,7 12,4
Savdo 4,5 10,8 9,0
Bosh q alar 22,2 18,7 23,7
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2013 yilga mo‘ljallangan eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasidagi «Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini
oshirishga xizmat qiladi» mavzusidagi ma’ruzasini o‘rganish bo‘yicha O‘quv-uslubiy majmua. – Toshkent:
Iqtisodiyot. - 2011. 39-42 betlar
2
N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.108-bet
28

Sof soli q lar 11,3 12,5 7.0
Jami 100,0 100,0 100,0
Mahalliy sanoatni rivojlantirish borasida amalga oshirilgan izchil va
tizimli chora-tadbirlar samarasida o’tgan 20 yil mobaynida mamlakatimiz
yalpi ichki mahsuloti tarkibida sanoatning ulushi 17,6 foizdan 24,0
foizgacha ko’tarildi. Kishloq xo’jaligining ulushi esa qariyb 2 barobar
kamaydi. Boshqa tarmoqlarda ham xuddi shunday sifat o’zgarishlari amalga
oshirildi.
Istiqlol yillarida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishning yillik hajmi 3
barobar, uning o’tmishda juda zaif rivojlangan mashinasozlik va metallga
ishlov berish tarmog’i esa 11,6 barobar o’sdi. Bu umumiy sanoat
ko’rsatkichidan qariyb 4 barobar ko’pdir. Bunday ulkan yuksalishga
mamlakatimizda avtomobilsozliq neft-gaz mashinasozligi, temir yo’l
mashinasozligi kabi nisbatan yangi va zamonaviy sohalarni barpo etish va
jadal rivojlantirish orqali erishilganini alohida ta’kidlash darkor.
Istiqlol yillarida birinchi Prezidentimiz Islom Ka rimov tomonidan asos
solingan mamlakatimiz uchun butunlay yangi tarmoq — avtomobil sanoati
sohasida hozir 18 mingdan ortiq kishi ish bilan bandligi alohida ta’kidlash
o’rinlidir. Ma’lumotlarga ko’ra, «O’zavtosanoat» kompaniyasi tizimiga
kiruvchi korxonalarda 2011 yilning o’zida 1,4 mingdan ziyod yangi ish o’rni
yaratilgai. Investisiya dasturi doirasida mashinasozlarimiz avtomobillar
uchun zarur ko’plab detallarni ishlab chiqarishni o’zlashtirish ustida ish olib
bormoqda. O’tgan yillar davomida bu borada ulkan yutuqlarga erishildi.
Bamperlar. avtoemallar, germetiklar , sanoat bo’yoqlari, tutun chiqargichl ar.
yonilg’i baqlari, yoqilg’i nasoslari, avto mobil oynalari va o’rindiqdari,
akkumulyatorlar, elektr o’tkazgichlar uchun jgutlar, avtomobil salonining
ichki qoplash qismlari, tashqi yoritish vositalari, yonilg’i moyi va havo
filtrlari, kapsulalangan oynalar, generatorlar va kompressorlar, g’ildirak
29

disklari va shassi uzellari ishlab chiqaruvchi korxonalar faoliyat
ko’rsatmoqda.
Mamdakatimizda tarkibiy qayta qurish, mulk munosabatlarini
takomillashtirish davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
mexanizmlari orqali amalga oshirildi. Bu ko’p ukladli aralash ijtimoiy
yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishning muhim shartlaridan
biridir. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik iqtisodiy yuksalishning muhim
omillaridan biriga aylandi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra 2010 yilda mamla -
katimiz a h olisining h ar ming nafariga 15,2 ki chik biznes va xususiy
tadbirkorlik subyekti t o’g’ ri kelgan. Bu ko’rsatkich Moldovada - 12,3,
Qozo g’ istonda - 6,9, Rossiyada - 11,3, Ukrainada - 7,5, Belarusda - 7,3,
Ozarbayjonda - 1,6 tani tashkil etdi. Kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikning rivojlanish sur’atlari, milliy iqtisodiyotimizdagi muhim
o’rni va salmo g’ i naqadar tez usayotganligini q uyidagi 2-jadvaldan ha m
bilsa bo’ladi. 1
2-jadval
O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi 2
(%
hisobida)
Kichik biznes va xususiy t adbirkorlikning
ulushi 2000 yil 2005 yil 2010 yil
YaIMda 31,0 38,2 52,5
Sanoatda 12,9 10,0 21,1
Ish bilan band b o’ lgan l arning umumiy sonida 49,7 64,8 74,3
Eksportda 10,2 6,0 13,6
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2013 yilga mo‘ljallangan eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasidagi «Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini
oshirishga xizmat qiladi» mavzusidagi ma’ruzasini o‘rganish bo‘yicha O‘quv-uslubiy majmua. – Toshkent:
Iqtisodiyot. - 2011. 46-49 betlar
2
N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.110-bet
30

Mamlakatimizda o’tgan 20 yil ichida tashqi savdo aylanmasi 805,6
million AQSh dollaridan 21,8 milliard dollarga, ya’ni 27,1 barobar o’sdi.
Jumladan, eksport hajmi 442,7 million dollardan 13,1 milliard dollarga, yoki
29,5, import 362,9 million dollardan 8,8 milliard dollarga yoki 24,2 barobar
ko’paydi. Ayni paytda tashqi savdoning ijobiy saldosi 79,8 million
dollardan 4,2 milliard dollarga, ya’ni 53 barobar ortdi. Bu oltin-valyuta
zaxiralarimizning muttasil o’sishi va milliy valyutamiz barqarorligini
ta’minlashga ham xizmat qilmoqda. Eks port va importning tarkibi keskin
o’zgardi. Mustakillikkacha O’zbekiston chetga xom ashyo chiqaradigan va
tayyor mahsulotlar, asosan, iste’mol mollarini olib keladigan mamlakatdan
bugun qo’shimcha qiymat yuqori bo’lgan tayyor mahsulotlarni tobora ko’p
va keng eksport qilayotgan, ishlab chiqarishni texnik va texnologik
modernizasiya kilishga muljallangan texnika va asbob-uskunalarni import
qiladigan mamlakatga aylandi. Mashina va uskunalarning im port tarkibidagi
ulushi izchil o’smokda: 1990 yilda 12,1 foizni tashkil qilgan bo’lsa, 2010
yilda 44,1 foizgacha yetdi.
Eksportning tarkibi diversifikasiya qilinishi natijasida paxta tolasi
ulushi jiddiy kamaydi. Uning eksportdagi ulushi 1990 yilda 59,7 fo izni
tashkil etgan bo’lsa, 2010 yilda 11,3 foizdan oshmadi. Oziq-ovqat
mahsulotlari importa o’tgan davr mobaynida 48,9 foizdan 10,9 foizga
tushdi. 1
Tashqi savdo geografiyasi ham diversifikasiyalashdi. Ilgari, birinchi
navbatda, sobiq ittifoq tarkibidagi respublikalar va sosialistik lagerga
kiruvchi mamlakatlar, sosialistik yo’nalishni tanlagan davlatlar bilan tovar
ayirboshlash va savdo-sotiq amalga oshirilishi shart bo’lgan.
O’zbekistonda tashqi savdo aylanmasining usishi 2
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O‘zbekistonni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi «2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘taradigan yil bo‘ladi»
mavzusidagi ma’ruzasini o‘rganish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma.-T.: «O`qituvchi» NMIU, 2012. 36-bet
2
N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.111-bet
31

3-jadval
1990 yil 2000 yil 2010 yil
Tash q i savdo aylanmasi, million A QSh
dollarida 805,6 6212,1 21842.2
Eksport, million doll. 442,7 3264,7 13044,5
Import, million doll. 362,9 1247,4 8799,7
Saldo (+, - ) million doll. 79,8 317,3 4244,8
Bu ham mavjud xukmron mafkura va siyosatning amaldagi ifodasi edi,
albatta. Xalqimiz mustaqillikka erishganidan keyin tashqi savdo doirasi
keskin kengaydi va uning tarkibida uzoq xorij mamlakatlari soni orta
boshladi. Agar 1990 yilda tashqi savdo aylanmasida uzoq xorij mamlakatlari
ulushi 39,9 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2010 yilda bu raqam 56,9 foizga
yetdi. Eksportda ularning hissasi 37,7 foizdan 54,8 foizga, importda 42,6
foizdan 59,9 foizga yetdi.
Haqiqiy bozor munosabatlari xar qanday mafkuraviy va siyosiy
qoliplardan xoli va ustun bo’lishi kerak shundagina barqaror iqtisodiy
o’sishga yo’l ochiladi. Bu tamoyil davlatimiz rahbari tomonidan shuning
uchun ham bozor munosabatlariga o’tishning muhim shartlaridan biri sifatida
ilgari surildi.
Davlatning bosh islohotchiligi: davlat iqtisodiy o’zgarishlarning
tashabbuskori va bosh islohotchisidir.
O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tishda davlat bosh islohotchi,
iqtisodiy qayta ko’rishlarning tashabbuskori sifatida maydonga chiqdi.
«Bozor munosabatlariga o’tish davrida davlat bosh islohotchi bo’lishi.
iqtisodiyot va mjtimoiy turmushning hamma sohalarini o’zgartirish rejalarini tuzib,
uni izchillik bilan amalga oshirishi zarur» 1
, - deb ta’kidlaydi Islom Karimov.
Nima uchun bu o’ta mas’uliyatli tarixiy vazifa aynan davlatning zimmasiga
yuklatildi? Chunki mustaqil milliy iqtisodiyotni barpo etish va ayni paytda bozor
1
1
Ислом Каримов. Асарлар, 1-жилд, Т., «Ўзбекистон», 1996, 309-бет.
32

munosabatlariga o’tish boshlanganida mamlakatimizda davlatdan ko’ra qudratliroq
kuch, tizim yo’q edi. Jamiyat barcha azolarining iqtisodiy imkoniyatlari deyarli bir
xil, boshlang’ich darajada bo’lgan. Bozor islohotlarining takdirini, ayrim
davlatlarda bo’lgani kabi, davlat korporasiyalari qo’liga topshirib qo’yib ham
bo’lmasdi.
Xorijda kuchli diaspora va sahiy homiylarimiz ham yo’q. Boz ustiga bozorga
o’tishning «shok terapiyasidan» farqli o’laroq, bosqisma-bosqich amalga
oshiriladigan ijtimoiy yo’naltirilgan modeli tanlandi. Bunday sharoitda aholining,
ayniqsa uning kam ta’minlangan qismi manfaatlarini qayta taqsimlash mexanizmi
orqali faqat davlatgina himoya qila olishi mumkin. Shu bois davlatning kuch-
qudratidan, boy imkoniyatlaridan foydalanmaslik keyinchalik to’g’rilab bo’lmas
xatolarga olib kelishi tayin edi. Prezidentimiz tomonidan ushbu yo’l yago na va
t o’g’ ri yo’l deb tanlandi. Davlat bizda azaldan qudratli kuch, boshqarish vositasi
bo’lib kelgan. Islohotlardan oldin barcha mulk obyektlarining 90 foizdan
ziyodro g’ i davlat tasarrufida edi. Qayd etish lozimki, barcha mamlakatlarda
iqtisodiyotning samarali faoliyat yuritishida davlat, uning muassasalari va tarkibiy
tuzilmalarining o’rni bor. Buni hyech kim inkor etmaydi. Lekin bo zor o’zini o’zi
boshqara oladigan tizim, munosabatlar silsilasi. Bunday sharoitda davlatning
iqtisodiyotga aralashuvi yoki iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishi
qanday nisbatda, dara jada bo’lishi kerak? Buning aniq bir mezoni yoki ko’rsatkichi
bormi? Bu - juda nozik masala.
O’tgan asr davomida jahon iqtisodiyoti rivojlanishining turli bosqichlarida
ba’zan bozor qonuniyatlari, ba’zan iqtisodiyotni da vlat tomonidan tartibga solish
usullari ustuvorlik q ilib keldi. 1940-70 yillarda iqtisodiy jarayonlar ы i bosh qa rish
va tartibga solishda davlatning rolini kuchaytirish konsepsiyasi ustunlik qilgan
bo’lsa, 1980-90-yillarda iqtisodiyotni bozor tomonidan tartibga solishning
cheklanmagan imkoniyatlari konsepsiyasini ilgari suruvchi monetarizm va neo -
liberalizm nazariyalarining mav q yei oshdi.
4-jadval
33

Iqtisodiyotda nodavlat sektori 1
(% hisobida)
1995 yil 2000 yil 2010 yil
Y a I M 58.4 72,6 81,7
Sanoat 49,1 63,9 91,0
Q ishloq xo’jaligi 97,6 99,1 99,9
Qu rilish 62,1 81,2 89,6
Transport 13,9 30,7 56,0
Alo q a x 82,4 96,1
Chakana savdo aylanmasi 91,7 96,8 99,9
Pullik xizmat 34,6 57,1 81,7
Tash q i savdo x 70,4 79,4
Bandlik 69,0 75,9 79,1
Iqtisodiy adabiyotlarda Yevropaning yetakchi mamlakatlari hisoblanadigan
Fransiya va Germaniyada davlatning iqtisodiyotga aralashuv darajasi 48 foiz,
«superkommunistik» Skandinaviya mamlakatlarida 54-55 foiz deb ko’rsatiladi.
Bu ko’rsatkichlar bozor mukammal, o’zini o’zi tartibga solib turuvchi tizim,
davlatning unga aralashuvi iloji boricha past darajada bo’lishi kerak deb
hisoblaydigan klassik bozor iqtisodiyotini ma’qul ko’radigan Shimoliy Amerika
modeli ko’rsatkichidan ancha yuqoridir. 4-jadvaldan ko’rinib turibdiki,
O’zbekistonda davlatning iqtisodiyot ning barcha sohalaridagi ulushi va aralashuvi
muttasil kamayib bormoqda.
2010 yilda mamlakatimizda davlat sektorining ulushi yalpi ichki mahsulot
ishlab chiqarishda 18,3 foiz, sanoatda 9,0, qishloq xo’jaligida 0,1, ko’rilishda 10,4,
transportda 44,0, aloqada 3,9, chakana savdo aylanmasida 0,1, pullik xizmat
ko’rsatishda 20,6, tashqi savdoda 8,3 va bandlikda 20,9 foizni tashkil etdi. Bu
raqamlar davlatning mamlakat iqtisodiyotidagi o’rnini to’liq ko’rsata oladimi?
Yo’q, albatta. Iqtisodiyotdagi davlat sektoridagidan hayotimizdagi davlatning urni
va roli ancha katta va rang-barangdir.
1
Statistik to‘plam, T., O‘zbekiston, 2011, 64-bet
34

Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida davlat iqtisodiyotni
tartibga solish, qayta taqsimlash mexanizmi orqali aholi manfaatlarini himoya
qilishi, iqtisodiy faoliyatning huquqiy asoslarini, bozor shart-sharoitlarini yaratishi,
iqtisodiy erkinlik va tenglikni kafolatlashi, bozor institutlarini shakllantirishi,
tadbirkorlik tizimlarini qaror toptirish va rivojlantirishga ko’maklashishi, raqobat
muhitini vujudga keltirishi, tarkibiy qayta ko’rishlarni amalga oshirishi zarur.
Bunda davlat tartibga so lishning moliya, kredit, soliq , valyuta siyosati, narx-navoni
nazorat qilish vositalaridan keng foydalanadi. Davlat yirik dastur va loyi hal arni
moliyalashtiradi, chet el investisiyalarini kiritishga kafolat bo’ladi.
O’tish davrida davlatning iqtisodiyotni tartibga solish roli nafaqat davlat
sektori, balki xususiy sektorga nisbatan ha m muntazam kuchayib bordi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish davlat institutlar i tomonidan amalga
oshiriladigan va mamlakatni barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashga
qa ratilgan qonunchiliq ijroiya va nazorat harakteriga ega bo’lgan chora-tadbirlar
tizimini amalga oshirishdir.
Bozor munosabatlariga o’tish jarayonida iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solishning a h amiyati shakllangan bozor tartiblaridan ancha ustun bo’ldi.
Bu - tabiiy. O’tish davrida qab u l kilinadigan iqtisodiyotga oid qonun, u aror va
qoidalarning k o’ lami g’ oyat keng bo’lib, ularning h ayotga tatbiq etilishi muhim
ahamiyatga ega. Shuningde k, o’tish davri sharoitida bozor mexanizmining hali
to’la q onli ishga tushib keta olmasligini ham nazardan chetda qoldirmaslik lozim.
Ma’muriy buyru q bozlikka asoslangan rejali iqtisodiyotdan bo zor iqtisodiyotiga
o’tish o’z-o’zidan yuz bermaydi. Shuning uchun ham, davlatning asosiy
vazifalaridan biri ushbu jarayonni tartibga solish, iqtisodiyotning bir maromda
faoliyat ko’rsatishini ta’minlash maqsadida bozor infratuzilmasini
shakllantirishdir.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida O’zbekistonda davlat qo’yidagi asosiy
iqtisodiy vazifalarni bajardi:
-pul emissiyasi, pul - kredit, soliq va byudjet tizimini tartibga solish;
35

-fu q arolarning huquq va erkinliklarini. mulkdorlar va xo’jalik subyektlari
huquq l arini kafolatlash;
-makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash;
-monopoliyaga qarshi chora-tadbirlarni amalga oshirish va ra q obat mu h itini
yaratish;
-ilm-fan va axborot texnologiyalarini rivojlantirish;
-faol tashqi iqtisodiy siyosat yuritish;
- umumdavlat ahamiyatiga ega ishlab chi qa rish, ijtimoiy va ekologik
infratuzilmani rivojla n tirish;
-kam ta’minlangan aholi guruhlarini ijtimo iy himoyalash;
-atrof-muhitni muhofaza qilish;
-iqtisodiyotning tarmoq va hududiy tarkibini optimallashtirish;
-mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash;
-bozor munosabatlarining huquqiy asoslarini yaratish;
-ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish
va hokazolar.
O’zbekistonda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish huquqiy,
ma’muriy va iqtisodiy usullar bilan birgalikda olib borildi. Turli mulk shaklidagi
korxonalar va bozor institutlarining (bank, birja, aksionerlik jamiyatlari) fao liyat
ko’rsatishi me’yorlarini ta’minlovchi, bozor sharoitiga mos yangi soliq sug’urta,
aholini ijti moiy himoyalash, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish,
raqobat muhitini yaratish, kichik va xususiy biznesni qo’llab-quvvatlash bo’yicha
qonunlar tizimi yaratildi.
Iqtisodiy faoliyatning alohida sohalarini boshqarish ta’kikdlash, ruxsat berish
va majburiy chora-tadbirlar orqali amalga oshirildi. Ma’muriy yo’l bilan
monopolist korxonalar va ijtimoiy ahamiyati yuqori mahsulot narxlari ustidan
davlat nazorati o’rnatildi. Alo h ida tovarlar eksport va import kvotalari o’ rnatildi
yoki lisenziyalar belgilandi. Ijtimoiy sohalar va ekologiya masalalarida ham
davlatning ma’muriy usullaridan foydalanildi. 1
1
N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.119-122 betlar
36

Tartibga solishning yaxlit iqtisodiy usullari tizimini yaratish davlatning o’tish
davridagi eng muhim vazifalaridan biri hisoblandi. Shu maqsadda davlatning
iqtisodiy siyosati (pul-kredit, moliya-byudjet, soliq, valyuta, bojxona, narxlar,
amortizasiya va boshqalar) ishlab chiqildi va izchil amalga oshirildi. Shuningde k,
davlat buyurtmasi, kvotalar, lisenziyalar, byudjetdan moliyalashtirish,
prognozlashtirish va dasturlar ishlab chiqish kabi tartibga solish vositalaridan keng
foy dalanildi.
2008 yilda boshlangan global moliyaviy-iqtisodiy in q iroz birinchi
Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ilgari surilgan davlatning bosh islohotchi
bo’lishiga oid tamoyil na q adar to’g’riligini va h ayotiyligini yana bir bor tasdiqladi.
Global inqiroz sharoitida ko’plab davlatlar juda katta miqdordagi oltin-valyuta
zaxiralari va jamg’armalarini o’z moliya-kredit tizimini saqlab qolishga sarflashga
majbur bo’ldi. Shu yo’l katta bankrotliklarning oldini oldi, iqtisodiyotning
arteriyasi hisoblanadigan bank tizimini xalokatdan ko’tkardi. Birgina A Q Shning
o’zi Federal zaxira jamg’armasidan bir necha yuz milliard dollardan iborat
mablag’ni in qiroz o q ibatlarini yumshatishga sarfladi. 2010 yilning boshida
Shveysariyaning Davos sha h rida o’tgan an’anaviy xalqaro iqtisodiy forumda
davlat arboblari va iqtisodchilar «davlat aralashmaganida hamma narsa bir zumda
barbod bo’lar edi» deb ruy - i rost tan oldilar. Bu gap zamirida global moliyaviy-
iqtisodiy inqiroz "eshik q o qq an" murakkab sharoitda mamlakatlar bank-moliya
tizimiga davlat yordamga kelmaganida butun ja h on iqtisodiyoti bir zumda inqiroz
botqo g’ iga g’arq bo’lar edi, degan e’tirof bor 1
.
O’zbekistonda makroiqtisodiy barqarorliq kat ta oltin-valyuta zaxiralarining
mavjudligi, rivojlanish jamg’armasi imkoniyatlari, tashqi qarzning minimumga
tushirilganligi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida bunday murakkab
masalarni o’z va q tida samarali hal qilish imkonini berdi. Osiyo tara qq iyot
bankining O’zbekistondagi doimiy vakolatxonasi ra h bari Kazuxiko Xiguchi ha ql i
ravishda ta’kidlaganide k, "o’zbek modeli"ning o’ziga xos jihatlaridan biri
1
I.A.Karimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va
choralari // – T: O‘zbekiston, 2009. 49-bet
37

shundaki, davlat boshqaruvi makro darajada, bozor iqtisodiyotini shakllantirish esa
mikro darajada amalga oshirishni nazarda tutadi. O’zbekistonda izchillik bilan
amalga oshirilayotgan islohotlar mutanosib va bar qa ror rivojlanishga, sanoatni
modernizasiya qilish va texnologik qayta jihozlashga xizmat qilayotir.
Makroiqtisodiy, tuzilmaviy va institusional o’zgarishlarda, ayni q sa, kichik biznesni
rivoj l antirishni qo’llab-quvvatlash borasida ulkan yutu ql ar qo’ lga kiritilmo q da".
Erkin raqobat davrlaridan farq l i o’laroq, bugun zamonaviy iqtisodiyotda
mi q dor va sifat o’zgarishlari yuz berib, faoliyat ko’rsatish tizimi g’ oyat murakkab
va ziddiyatli tu s olmo q da. Agar o’tgan asrda monopoliyalar iqtisodiyotda noyob
holat si f atida uchragan bo’lsa, endilikda har bir bozor, tarmoqlarning katta qismi
monopol korxonalar ta’siriga tushib qo layotir. Transmilliy korporasiyalar bozor va
uniig segmentlaridan kattaro q ulush olish maqsadida keng tomir yoymo q da.
Natijada, iqtisodiyotni muvozanatga keltirib turuvchi bozor mexanizmining
to’la q onli faoliyat doirasi toraymo q da. Ikkinchi tomondan, keng aholi qatlamlarini
ijtimoiy himoyalash, iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlarini ta’minlash
vazifalarining ahamiyati ortmo q da.
Mamlakat iqtisodiy tara qq iyoti bilan bo g’ li q shunday sohalar borki, ular
odatda ulkan h ajmlarda investisiyalar kiritishni talab qiladi. Oddiy tadbirkor va
korxonalarning bunga q urbi yetmaydi. Ko’p hollarda bu sohalar daromad
keltirmaydi yoki foydasi uzo q va q tdan keyin kelishi mumkin. Odat da, bunday
sohalar, masalan, transport, kommuni kasiya, ekologiya, energetika xizmatlaridan
barcha barobar foydalanadi. Davlat bozor tizimining samarali ishlashiga yordam
ko’rsatuvchi mu h it va poydevor yaratadi, i qt isodiyotiing barcha ishtirokchilari
uchun teng imkoniyatlar beruvchi yagona qoidalarni joriy qiladi, ra q obatni
ra g’ batlantiradi, tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshiradi. daromadlarni ta q simlaydi,
keng aholi qatlamlarini ijtimo iy himoyalash maqsadida uni qayta ta q simlaydi,
iqtisodiy o’sishni qo’llab - quvvatlaydi va hokozo.
Davlatning islo h otchilik roli va ahamiyati shu bilan tugamaydi.
O’zbekistonda davlat ijtimoiy sohadagi islo h otlarga ham ra h namolik q ilib
kelmo q da. Shu maqsadda davlat byudjetidan ta’lim, so g’ likni sa ql ash, sport,
38

kommunal xizmat va boshqa ijtimoiy sohalarga sarflanadigan mablag’lar hajmi
yildan yilga oshirilmo q da. Ta’ l im, so g’ liqni saqlash, sport va uy-joy bilan
ta’minlash so h asida amalga oshirilgan islo h otlar k o’ lami keng va samarasi g’ oyat
yuqori. Ijtimoiy infratuzilma barqaror faoliyat ko’rsatmokda va rivojlanmokda.
2010 yilda O’zbekistonda 9860 umumta’lim maktabida 4676,1 ming o’quvchi,
1539 o’rta maxsus, kasb -h unar ta’limi muassasalarida 1623,1 ming o’quvchi, 66
oliy ukuv yurtida 300 mingdan ziyod talaba ta h sil oldi 1
.
1997 yildan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi izchillik bilan va samarali
amalga oshirilmo q da. Dastur aholining uzluksiz ta’lim olishini, ta’ lim tizimining
jamiyatda sodir bo’layotgan o’zgarish va yangilanishlarini, iqtisodiyotdagi yuqori
malakali kadrlarga bo’lgan extiyojlarni nazarda tutadi. 2004-2010 yillarda maktab
ta’limini rivojlantirish umummilliy davlat dasturi doirasida maktablarning
aksariyat qismi qaytadan qu rildi, ta’mirlandi va rekonstruksiya q ilindi, gaz, suv va
alo q a vositalari bilan ta’minlandi, markazlashgan ka nalizasiya tarmoq l ariga ulandi.
1998-2010 yillarda o’rta maxsus, kasb- h unar ta’limi o’q uv muassasalarini
yangidan qu rish va rekonstruksiya qilish maqsadida 2,5 trillion s o’ m mablag’
sarflandi 2
.
Har yili ta’lim sohasiga ajratilayotgan harajatlar YaIMning 10-12 foizini
tashkil etmoqda.
1998 yilda so g’ li q ni sa ql ash tizimini isloh qilish davlat dasturi q ab u l q ilindi.
Dasturga muvofiq mamlakatimizda butun tibbiyot tizimini tubdan qayta qu rish,
ko’p sarf-harajat talab etadigan va samarali bo’lmagan tibbiy yordamdan yangi
zamonaviy ixtisoslashtirilgan tibbiy xizmat turlariga o’tish boshlandi. So g’ li q ni
sa ql ash tizimini qo’llab-quvvatlash maqsadida birgina 2010 yilda 2 trillion
s o’ mdan ziyod mablag’ sarflandi. Bu so hod agi davlat siyosatining asosiy
yo’nalishlaridan biri ona va bola salomatligini muhofaza qi lishdir.
1
N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012. 126 bet
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O‘zbekistonni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi «2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘taradigan yil bo‘ladi»
mavzusidagi ma’ruzasini o‘rganish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma.-T.: «O`qituvchi» NMIU, 2012. 46 bet
39

Mamlakatimizda davlatning bevosita ishtirokida qudratli farmasevtika sanoati
yaratildi.
Qish lo q aholisini ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan ta’minlash davlat dasturi
amalga oshirildi. O’t ga n davr mobaynida davlat kafolati bilan kommunal so ha
rivoji uchun 700 million AQSh dollari mi q doridagi uzo q muddatli imtiyozli xorijiy
investisiya va kreditlar jalb etildi. Umuman har yili davlat byudjetining yarmidan
ziyodro g’ i ijti moiy sohaga sarflanmo q da. Birgina ta’lim so ho siga ajratilayotgan
mablag’lar mamlakat yalpi ichki mahsulotining 10-12 foizini tashkil etmoqda. Bu
q adar keng k o’ lamli harajatlarni faqat davlat kuchi va imkoniyatidan foydalanib
amalga oshirish mumkin, xolos.
Bundan tashqari davlat iqtisodiy erkinlikni ta’minlaydi, iqtisodiy-ijtimoiy va
institusional islo h otlarni amalga oshirishning strategik maqsad va vazifalarini
belgilaydi, ra q obat va tadbirkorlik tuzilmalarini shakllantiradi va rivojlanishini
qo’llab-quvvatlaydi, tarkibiy qayta qu rishlarni amalga oshiradi, ishlab
chiqarishning tarmoq va xududiy nisbatini ta’minlaydi, yagona moliya, kre dit,
soliq valyuta, narx siyosatini amalga oshiradi.
Global moliyaviy iqtisodiy inqiroz davlatning iqtisodiyotga aralashuvini
kuchaytirdi. Bu sharoitda davlat bankrotlik yo q asiga kelib qolgan korxona va
xizmat turlarini qayta milliylashtirib, «tiriltirib» yana o’z tasarrufidan xususiy
qo’ llarga sotish amaliyotini ham qo’ lladi. 1
Iqtisodiyotni modernizasiya qilish, ishlab chiqarishni diversifikasiyalash
jarayonida davlatning o’ rni va roli katta. Modernizasiyalash ijtimoiy-iqtisodiy
jarayon bo’lib, iqtisodiyotning asosiy negizini o’zgartirmasdan turib, muttasil
takomillashtirish bo’yicha davlat tomonidan jahon tara qq iyotining zamonaviy
tendensiyalarini hisobga olgan h olda ko’riladigan chora - tadbirlar tartibotidir.
Modernizasiyalash davlatning investision va ij timoiy siyosatini o’zida ifoda etib,
soli q tartibini takomillashtirishni, iqtisodiyot tarkibini davlat tomonidan
boshqarishni, boshqaruv organlari vazifalariga o’zgartirishlar kiritishni taqozo
1
I.A.Karimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va
choralari // – T: O‘zbekiston, 2009. 63-bet
40

etadi. Modernizasiyalash milliy iqtisodiyotning xalqaro ra q obatbardoshligini
oshirishga yo’naltirilgan iqtisodiyotni tarkibiy, institusional, texnologik
takomillashtirish jarayoni sifatida davlatning islo h otchiligiga tayanadi. Davlat
modernizasiyalashning faol subyekti sifatida uning maqsadi, vazifalari, ustuvor
yo’nalishlari, uni amalga oshirish sur’atlari, resurslari va innovasion asoslarini
belgilaydi. Modernizasiya ilmiy va mehnat si g’ imi yuqori bo’lgan texnologiyaga
o’tishni anglatadi va ishlab chiqarishning innovasion yo’nalishini kuchaytirishga
xizmat qiladi.
Qonun ustuvorligini ta’minlash . O’zbek modelining yana bir harakterli
tamoyili qonun ustuvorligini yoki ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotining
huquqiy asoslarini ta’minlash bilan bog’liqdir. Chunki bozor munosabatlarining
o’ziga xos qonun va qoidalari bo’lishi tabiiy. Xorijda bunday tartib va qo idalar bir
necha yuz yillar mobaynida shakllanib, takomillashib kelgan. Ularni inkor etish
yoki mensimaslik - xato. Global iqtisodiyotga integrasiyalashuv ham aynan shuni -
ularga rioya etishni talab qiladi.
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganide k,
«ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotining qonunchilik asosini yaratish - bu
faqat o’tish davrining majburiy shartigina bo’lib kolmay, balki huquqiy davlatni
barpo etishning o’ziga xos xususiyati hamdir». Bu xulosadan ko’rinib turibdiki,
bozorga o’tish sharoitida xo’jalik yuritishning muayyan y o’ na lishlari ni tartibga
solish bo’yicha q ab u l q ilinadigan qonunlar q is q a muddatga yoki tor sohalar bilan
cheklanib q olmasdan, uzoq muddatlarga muljallangan jamiyat hayotining barcha
jihatlarini huquqiy ta’minlashga qaratilgan bo’lishi lozim. Ayni paytda
Prezidentimiz qonunlar xayotiy, amaliyot bilan uzviy bo g’ liq bo’lishi va undan
kelib chiqmo g’ i, qonun xujjatlarining bevosita ta’sir kuchi shunga muvofiq
fukarolarning ham huquqiy madaniyati yuqori bo’lishi lozimligini ta’kidlaydi.
«Qonunning ustuvorligi shuni bildiradiki, asosiy ijtimoiy, eng avvalo, iqtisodiy
munosabatlar fa q at qonun bilan tartibga solinadi, uning barcha katnashchilari esa
xech bir istisnosiz huquq normalarini buzganligi uchun javobgar bo’ladi». 1
1
Islom Karimov. Asarlar, 1-jild, T., «O‘zbekiston», 1996, 321-bet
41

O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 53-moddasida «Bozor
munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston iqtisodiyotining negizini
xilma-xil shakldagi mulk tashkil etadi. Davlat ... barcha mulk shakllarining teng
huquq l igini va huquqiy jixatdan bab - barobar muhofaza etilishini kafolatlaydi.
Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxleiz va davlat himoyasidadir» 1
deb
mustaxkamlab qo’yilgan. O’zbekistonda «Yer, yer osti boyliklari, suv, usimlik va
hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir». 2
Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni amalga oshirishni
huquqiy-me’yoriy ji hatdan ta’minlash maqsadida «O’zbekiston Respublikasida
mulkchilik to’g’risida» (1990), «Davlat ta sarrufidan chiqarish va xususiylashtrish
to’g’risida»gi (1991) O’zbekiston Respublikasi qonunlari, Vazirlar
Maxkamasining «Mahalliy sanoat, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish, davlat savdo
va umumiy ovqatlanish korxona va tashkilotlarini davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirishni tashkil etishning chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarori va
boshqa qonunosti hujjatlari qabul qilindi.
«Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to’g’risida»
(1996), «Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish to’g’risida» (1996), «Tabiiy
monopoliyalar to’g’risida»gi (1997) qonunlar mamlakatimizda raqobat muhitini ri -
vojlantirish, bozorlarda monopolistik holatlarning oldini olishda huquqiy asos
bo’lib xizmat qilayotir.
Tadbirkorlik faoliyatining qonuniy asoslarini yaratish va takomillashtirish
maqsadida 1995 yilda «Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni
rag’batlantirish to’g’risida»gi qonun qabul qilindi. 1997-1999 yillarda esa
«Xo’jalik yurituvchi subyektlarni davlat tomoni dan nazorat qilish to’g’risida»,
«Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatalari to’g’risi da», «Tadbirkorlik
va tadbirkorlar faoliyatini kafolatlash to’g’risida»gi qonunlar qabul qilindi. 2000
yilda «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida»gi qonunning
qabul qilinishi ham tadbirkorlik faoliyatining yanada kengayishi va
mustahkamlanishida muhim ahamiyat kasb etdi.
1
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T., «O‘zbekiston», 2003, 11-bet.
2
O‘sha joyda. 12-bet
42

Qonun ustuvor bo’lmagan joyda korrupsiya va boqimandalik, o’g’irlik
yulg’ichlik g’aznani talash, tayyorga ayyorlik kabi jamiyat me’yoriy holatiga zid
illatlar tomir otadi. Shular orasida bir qarashda oddiy, beozor tuyuladigan
boqimandalikning ham xavfi juda katta.
Boqimandalik, o’zining lug’aviy ma’nosiga ko’ra, birovning qaramog’ida
bo’lish, birovga boqimlik, nonxurlik, qaramlikni bildiradi.
Xo’sh, u qanday va q ayerdan paydo bo’ladi?
H addan tashqari markazlashgan reja va q at’iy ta q simot hukmron jamiyatda
boqimandalik uchun iqtisodiy va ijtimoiy sharoit mavjud bo’ladi. Buni sobiq
ittifoq misolida ko’rish mumkin. Chunki, moddiy ne’matlar ularni ishlab chiqarish
uchun sarflangan mehnatga muvofiq emas, sun’iy ravishda ta q simlash vositalari
orqali bir xil, ya’ni hammaga teng bo’linar va iste’mol etilardi. O’tgan 70 yildan
ko’prok davr mobaynida bunday kayfiyat ("Bersang - yeyman, ursang - ulaman!")
kishilarning ongiga chu q ur singib ulgurdi. Shuning uchun bunday kayfiyatdan
qutulish tez va oson kechmaydi. Jamiyatni boqimandalik kayfiyatidan batamom
fori g’ etish mulkka egalik k o’ nikmalarini t o’l a shakllantirish kabi muayyan davr,
tar g’ ibot-tushuntirish, u q itish- o’ rgatish ishlarini talab q ildi.
Albatta, h yech bir jamiyat boqimandalik rivoj topishidan manfaatdor emas.
Lekin, shunga q aramay, u turli shakllarda zoxir bo’ladi.
Avvalo, boqimandalikning uch turini bir-biri dan farqlash kera k. Birinchisi,
eng oddiy, maishiy shaklda namoyon bo’ladi. H yech q ayerda ishlamaydigan,
hyech kimga nafi tegmaydigan, birovlar mehnatining natijasini o’zlashtirishni odat
qilgan, boshqalar hisobiga kun o’tkazib yuradiganlar shular jumlasidandir. 1
Boqimandalikning ikkinchi turiga, uning yasama, soxta shakli kiradi.
Masalan, sho’ro zamonida «o g’ alar»ning boshqa respublikalar a hol ini
boqimandalikda ayblashi davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan edi. G o’ yo milliy
respublikalar o’zlarini o’zlari boqa olmaydi, shuning uchun milliy byudjet
ta q chilligini t o’ ldirish maqsadida umumittifoq byudjetidan dotasiya oladi, markaz
boshqa o’ lkalar uchun donorlik vazifasini bajaradi. Milliy res publikalar esa,
1
N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012. 133-134 betlar
43

aksincha, o’zlarini «umumiy q ozon»ga ko’p ulush qo’shgan-u, ammo
«ch o’ mich»da q oqilgan hi soblardi. Aslida yagona xalq xo’jaligi kompleksi deb
atalgan xal ql ar va milliy tuzilmalar konglomeratiga kim qancha bergani-yu, undan
qancha olganini aniq aytish q iyin edi. Qi z g’ in baxslar natijasi o’laroq respublika
xo’jalik hisobi tushunchasi paydo bo’ldi. Viloyatlar, shaharlar va tumanlar ham o’z
xo’jalik hisobini tashkil etishga kirishib ketdi. Biro q ular biron-bir amaliy natija
bermadi. Boshqacha bo’lishi ham mumkin emasdi. Bu boradagi baxs va
extiroslarga SSSRning bar h am topishi, milliy respublikalar o’z davlat
suverenitetini o’ rnatishi, bozor munosabatlariga o’tish nu q ta qo’ydi.
Boqimandalikning uchinchi shakli ancha uyushgan va takomillashgan. Unga
qarshi samarali ko’rash olib borilmasa, jamiyatga juda katta iqtisodiy va ma’naviy
zarar yetkazadi. Odatda u davlat, o’rta va q u yi b o’g’ inlarda yaratilgan moddiy
ne’matlarni, resurslarni ta q simlash jarayonida sodir bo’ladi. To’g’ri, bozor
iqtisodiyotiga o’tish munosabati bilan moddiy-texnika ta’minoti, fondlarni
ta q simlash, har xil limitlarni ajratish kabi mexanizmlarga barham berildi. Ammo
xali ham turli xil darajalarda markazlash g a n pul resurslarini shakllantirish va
ulardan foydalanish institutlari mavjud. Xuddi ana shu joyda boqimandalik uchun
imkoniyat vujudga kelishi mumkin.
Markazlashgan pul resurslarini shakllantirish va undan foydalanishning eng
muhim q uroli d avlat byudjeti va maxalliy byudjetlardir. Byudjet daromadlari,
asosan, soli q lardan hosil bo’ladi. Uning kichik bir qismi bojxona bojlari va re surs
t o’ lovlari hisobiga to’g’ri keladi. Bevosita aholi daromadlaridan undiriladigan
soli ql ar hisobiga ham davlat byudjeti daromadlari shakllanadi. Mamlakatimizda
korxona daromadlari va aholi daromadlaridan bevosita undiriladigan so li ql ar
sezilarli darajada o’ sganligiga q aramasdan, ularning yalpi ulushi byudjet
daromadlarining 40 foizga yaqinini tashkil etadi, xolos. Bilvosita soli ql ar (asosan,
aksiz va qo’ shimcha qiymat soliqlari) mi q dori biroz pasaygan bo’lsada, byudjet
daromadlarida ularning hissasi baland - q ariyb 50 foizga te ng.
Davlat o’zi beradigan ayrim xizmatlarga haq to’lash, iqtisodiyotda harajallar
darajasini na zora t qilish, daromadlarni ta q simlashdagi tengsizlikni bartaraf etish,
44

mamlakat sanoatini chet ellik raqobatchilardan himoyalash va boshqa maq sadlarda
soliq u n diriladi. Agar davlat u yoki bu turdagi mahsulot ishlab chiqarishni (tamaki,
aroq) kamaytirishni xox l asa, unga ko’proq soliq belgilaydi.
Iqtisodiyotni moliyalashtirishga ketadigan byud jet harajatlari hissasi barcha
byudjet h a r a j a t l a rining 50 foizdan ziyodro g’ ini tashkil e t m o q d a . Byudjet
harajatlarida ijtimoiy-madaniy tadbirlarning ulushi - 45,3 foiz.
Davlat hamma va q t davlag byudjeti daromad v a harajat qismlarining
muvozanatda bo’lishidan m a n faatdor. Agar byudjetning daromad qismidan
h a r a jati oshib ketsa, passiv byudjet balansi vujudga keladi. Bu - davlat byudjeti
ta q chilligiga olib keladi. 1995 yili mamlakatimizda davlat byudjeti ta q chilligi yalpi
ichki mahsulotning 2,8 foiziga teng edi. Necha yillardan beri faol byudjet balan s i
a m a l q ilib kelmo q da.
Pul resurelaridan foydalanishni tashkil etishning davlat va ma h alliy
byudjetlaridan tashqari yana boshqa shakllari ham mavjud. Davlat sug’urta fondi,
davlat bandli k, salomatli k, "Sog’lom avlod uchun ” fondlari va boshqalar shular
sirasiga kiradi. Ular davlat byudjeti mablag’larining h a r a k a t chanligini oshirishga,
zarur bo’lganda mablag’lardan aniq yo’nalishlarda maqsadli foydalanishga xiz m a t
qiladi. Ammo mavjud mablag’larni qayta ta q simlash cho g’ ida ijtimoiy e h tiyojlar
z a r a r k o’ rmas l i g i , davlatning muhim xayotiy zaruratlariga sarflanadigan
harajatlar mi q dori kamaymasligi l o z i m . Shuning uchun ham bozor iqtisodiyotiga
o’tish sharoitida aniq yo’nalishlar bo’yicha byudjetdan tashqari maxsus fondlar
tashkil etiladi. Ular davlat va ma h alliy byudjet vositalaridan ham foydalanishi
mumkin.
Masalan, ijtimoiy sug’urta fondi turli xil nafaqalarni to’lash uchun pul
resurelarini tashkil etishni ko’zda tutadi. U va q tincha ish qo biliyatini y o’q otganli k,
homiladorlik va tu g’ ish, sanatoriy va kurort xizmatlarini moliyalashtirish va
boshqa maqsadlarga xizmat qiladi. Bu fond harajatlarining asosiy qismi turli
nafaqalarga sarflanadi. U sug’urta yo’li bilan tashkil etiladi. Bu jarayonda turli
mulk shakllaridagi korxona va tashkilotlar, ayrim shaxslar, xususan, tadbirkorlik
faoliyati bilan shu g’ ullanadiganlar majburiy tarzda ishtirok etadi.
45

Davlat bandlik fondi esa o’z ish joyini y o’q otgan va y o’q otish xavfi bo’lgan
kishilarni moddiy qo’llab-quvvatlash hamda ularni boshqa mutaxassisliq kasb-
h unarga o’ rgatish uchun zarur vositalarni bir joyga t o’ plash maqsadida tashkil eti -
ladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida xodimlarning malakasi va ma’lumotiga
q arab ish joyi bilan ta’minlash kafolati o’z ahamiyatini y o’q otsa-da, ammo
fu q arolarning o’z ish joyini egallash, mehnat qilish va erkin kasb tanlash huquqini
ta’minlash mas’uliyatini davlat o’zidan so q it qilmaydi.
Ko’rinib turibdiki, byudjet va undan tashqari fondlar, vosita va
mablag’larning o’z o’ rni hamda ahamiyati bor. Ijtimoiy a h volimiz, oila a’zolarimiz
soni va tarkibiga qa rab, h ar birimiz ulardan manfaatdorlik bilan, imtiyoz asosida
foydalanish huquqiga egamiz. Shunday ekan, byud jet va fondlarga t o’ lovlardan
bosh tortish yoki ulardan ozod bo’lishga urinish davlat hisobidan o’ziga moddiy
q ulaylik va ungaylik yaratish, oxir-o q ibatda esa davlat oldidagi boqimandalikdan
boshqa narsa emas.
Soli q to’lamaslik yoki firibgarlik bilan unga chap berish yoki o’ziga
noqonuniy imtiyoz yaratib olish - jinoyatdir. Bo’larning hammasi «O’zbekiston
Respublikasi fu q arolaridan va fu q aroligi bo’lmagan shaxslardan olinadigan
daromad soli g’ i to’g’risida» (15.02.1991), «M ah alliy soli q lar va yi g’ imlar
to’g’risida» (7.05.1993), «Jismoniy shaxslarning mol - mulkiga solinadigan soli q lar
to’g’ri sida» gi (28.12.1993) qonunlarimiz hamda O’zbekiston Respublikasining
Soli q kodeksi (24.04.1997) va Bojxona kodeksi (26.12.1997) va boshqa qo n un-
qoidalarni q o’pol ravishda buzishdir.
Agar bunday q ulayliklarga ega bo’lish uchun shax s , korxona yoki tarmoq
«indulgensiya»ni qo’ lga kiritsa, ya’ni o’zi uchun "zarur" qo’ shimcha
imkoniyatlarni qonuniy rasmiylashtirib olsachi? Buning yomonligi shundaki, unda
ishlab chiqa rish harajatlari, mahsulot tannarxi boshqa turdosh korxonalarga
nisbatan past bo’ladi. Natija da , yuqori daromad (foyda) oladi. Tabiiyki, o’z ishchi
va xizmatchilariga ham yuqori ish haqi beradi. Shu y o’ sinda tarmoq va guru h
xudbinligi, boqimandaligi shakllanadi. Bir toifadagi, bir xil sharoitdagi korxonalar
va ulardagi ishchi va xizmatchilar o’rtasida ziddiyat paydo bo’ladi. Chunki bir
46

korxonada har bir s o’ m pul, mahsulot pe shona teri evaziga, barcha jismoniy va
a q liy imkonmyatlar to’la safarbar etilgan h olda, zaxmat chekib topilsa, ikkinchi
korxonada bunday imkoniyatga juda oson - sun’iy yo’l orqali erishiladi. Bunday
psixologiya esa tez tomir otadi, atrof-mu h itga salbiy ta’sir o’tkazadi. Uni
iqtisodchilar «boqimandalik sindromi» deb ataydi. Negaki, ayrimlar davlat
byudjeti vositalaridan "bemalol" foydalanishga o’ rganib q oladi. Bunday
toifadagilar, odatda, «chiptasiz yo’lovchilar»ga o’ xshatiladi.
Deyli k, xalq ta’limini takomillashtirishga 100 milliard sum mablag’ zarur. Bu
ra q am mamlakatning katta yoshdagi aholisi soniga taqsimlansa, 10000 s o’ mdan
to’g’ri keladi. Ya’ni, ularning har biri xalq ta’limi rivoji uchun davlat byudjetiga
shuncha mi q dorda ulush qo’shishi lozim. Agar bu ish erkin va ixtiyoriylik asosida
amalga oshiriladigan bo’lsa, ayrim fu q arolar o’z ulushini - soliq boj va boshqa
zarur t o’ lovlarni to’lamasligi mumkin. Natijada, mamlakat xalq ta’limini
moliyalashtirish manbalarining muayyan qismidan ma h rum bo’ladi. Moddiy
ne’matlarni ishlab chiqarishga o’z hissasini qo’shmasdan turib, undan
foydalanishga harakat qiladiganlar ana shunday «chiptasiz yo’lovchilar»
hisoblanadi.
Aytish mumkinki, ijtimoiy boqimandalarning jamiyatga keltiradigan moddiy
va ma’naviy zarari k o’ lami ji h atidan juda xavfli. Chunki bu toifadagi
boqimandalar davlatning ch o’ ntagiga chang soladi. Lekin o’g’ riga jazo bor - u,
boqimandalik uchun aniq jinoiy javobgarlik yo’q Shuning uchun ham bu illat
ancha yashovchan.
Ammo ijtimoiy himoyaga muxtoj yoki boshqa davlat byudjeti hisobidan kun
kechiradiganlar, masalan, nafaqax o’ rlarni boqimanda yoki davlatga boqim, deb
atash mumkin emas. O’zbekiston aholisining q ariyb yarmidan ko’pro g’ i mehnatga
qobiliyatli yoshdagilardir. Q olgan qismini esa mehnatga q obiliyatli yoshdan yuqori
yoki pastlar, nogironlar, va q tincha mehnatga layo q atini y o’q otganlar tashkil etadi.
Odatda ular davlat byudjeti hisobidan nafaqa va imtiyoz bilan ta’minlanadilar.
Nima uchun ular davlatga boqimanda emas? Chun ki , birinchidan, o’zini o’zi
bo q ishga q urbi yetmaydigan fu q arolarga g’ amxurlik ko’rsatish - ijtimo iy
47

yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti - davlatimiz siyosatining asosiy yo’nalishlaridan.
Ikkinchidan, bugun byudjet hisobidan nafaqa yoki imtiyoz olib turgan
fu q arolarning aksariyati ilgari o’z davlagi va uning ravna q i yo’lida mehnat qilgan,
kolaversa , nafaqa jamg’armasini shakllantirishga o’z hissasini qo’shgan. Maktab
yoki undan kichik yoshdagilar, talabalar esa mamlakat kelajagidir. Ularga
sarflanayotgan mablag’ isti q bolda bir necha o’ n barobar bo’lib qaytadi.
Mamlakatimizda ijtimoiy ishlab chiqarishni, qo’shma va xususiy
tadbirkorlikni, xalqaro savdo-sotiqni rivojlantirishning iqtisodiy-moliyaviy
mexanizmlari, huquqiy va moddiy asoslari yaratilgan. Ularning to’la ishlashi,
davlat va ma xalliy byudjetlarni, ijtimoiy fondlarni mablag’ bilan ta’minlash
imkoniyatlari kengaymokda. B u lar masalaning asosiy tomoni. Uning boshqa
muhim tomoni ham bor: jamiyatda yaratilgan mod di y ne’matlarni ta q simlash va
q a y ta ta q simlash, ularning ixtiyoridagi vosita va mablag’larni aniq maqsadga
yo’naltirish va bu borada xudbinlikka yo’l qo’yilmasligi kera k. Eng asosiysi, Islom
Karimov ta’kidlaganide k, faqat uyushgan bozorgina xalqning ijodiy va mehnat
imkoniyatlarini ochib bera oladi, boqimandalikka xotima beradi, tashabbuskorlik
va ishbilarmonlikni rivojlantira oladi, ra g’ batlantirishni va yuqotilgan egalik
tuy g’ usini qayta tiklaydi.
Muhimi, kishilarimizning huquqiy madaniyatini yanada oshirib borish lozim.
Ana shundagina ular o’zlarining huquq va burchlarini to’laroq anglaydi,
qonunbuzarliklarning oldi olinadi. Qonun ustuvor joyda esa adolat barqaror
bo’ladi.
Kuchli ijtimoiy siyosat : O’zbek modelining asosiy tamoyillaridai biri
kuchli ijtimoiy siyosat yurgizish, aholinin g kam ta’minlangan ijtimoiy himoya ga
muxtoj qismini qo’llab-quvvatlashdir. Bu tamoyil, birinchidan, o’zbek xa lq ining
mentalitetidan, tarixiy madaniy qa driyatlaridan kelib chiqsa, ikkinchidan, o’tish
davri ning dastlabki bosqichidagi aholi tarkibi, bozor islo h otlari aholi turmush
darajasi hal i ancha past h olda sa ql anib turgan sharoitda boshlanganligini ham
nazarda tutadi. Bu va qt da O’zbekiston aholisi jon boshiga t o’g’ ri keladiran real
daromadlar, ish haqi mi q dori, ozi q -ovqat mahsulotlari, zarur h ayotiy e h tiyoj
48

buyumlari, uy-joy, ijtimoiy-madaniy muassasalar, maishiy xizmat bilan
ta’minlanish darajasi bo’yicha sobiq ittifoq rsspublikalari o’rtasida oxirgi
o’ rinlardan biriga tushib qoldi. Mavjud demografik vaziyat - aholi sonining
muttasil usib borishi yuqoridagi ko’rsatkichlarga yanada kuchliroq ta’sir
o’tkazayotgan edi. Uchinchidan, o’tish davrida, bozor tan olmaydigan korxonalar
va fao liyat turlari, samarasiz ishlayotgan ishlab chiqarishga barham berildi. Bu
ishchi va xodimlar muayyan qismining va q tincha ishsiz q olishiga yoki ularni qayta
tayyorlashni ta q ozo etardi. Natijada, ularni ham ijtimoiy himoyalash zarurati paydo
bo’ldi. Bunday vaziyatda O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom
Karimov «shok terapiyasi» to’g’risida gap ham bo’lishi mumkin emasligini, "bozor
ko’pchilik uchun ozor" bo’lmasligini, O’zbekistonga xalqimizning nogironlar,
nafaqadorlar, ko’p bolali oilalar, o’quvchilardan iborat nochor taba q alarini
ayaydigan bozor kerakligini qayta-qayta ta’kidladi. «Aholining muxtoj taba q alarini
ijtimoiy himoyalash sira kechi k tirib bo’lmaydigan, eng ustuvor vazifa, amaliy
harakatlarning eng asosiy qoidasi...» 1
deb alo h ida u q tirib o’ tdi.
Mustaqillik arafasida O’zbekiston kishi boshiga yalpi ichki mahsulot ishlab
chiqarish bo’yicha sobiq ittifoqda 12- o’ rinda turardi. Aholi jon boshiga milliy
daromad ishlab chiqarish ittifoq ko’rsatkichidan ikki barobar past edi. Aholi jon
boshiga xalq iste’moli mollari ishlab chiqarish ittifoq darajasining 40 foizini
tashkil etardi. Daromad darajasi, asosiy turdagi mahsulotlarni iste’mol qilish
bo’yicha eng oxirgi urinlarni egadladi 2
.
5-jadvaldan ko’rinib turibdiki, mustaqillikkacha O’zbekiston aholi jon
boshiga chakana tovar aylanmasi, pullik va maishiy xizmat ko’rsatish bo’yicha
sobiq ittifoq respublikalari o’rtasida faqat Ozarbayjon va Tojikistondan yuqorida
tu rardi. Chakana tovar aylanmasi bo’yicha o’rtacha itti foq ko’rsatkichidan 1,8,
Rossiya, Belorussiyadai 2, Boltiqbo’yi respublikalarinikidan 2.6 barobar past edi.
Pullik va maishiy xizmat ko’rsatish bo’yicha ham respublikamiz ko’rsatkichlari
faqat Ozarbayjon va Tojikistonnikidan yuqori bo’lib. sobiq ittifoq Rossiya,
1
Islom Karimov. Asarlar, 1-jild, T., «O‘zbekiston», 1996, 323-bet.
2
Islom Karimov. Uzbekiston mustak,illikka erishish ostonasida, T., “O‘zbekiston”, 2011, 5-bet
49

Ukraina, Belorussiya, Gru ziya va Boltikbuyi respublikalari ko’rsatkichlaridan
g’oyat past edi. Har ming kishiga oliy ma’lumotli vrachlar, o’rta maxsus
ma’lumotli tibbist xodimlari va kasalxona o’rinlari bilan ta’minlanish bo’yicha
ham axvol deyarli shunday edi. Uy-joy fondi borasidagi muammolar ham
keskinlashdi.
5-jadval
Aholi jon boshiga xizmatlar ishlab chiqarish (1990 y.) 1
Chakana tovar
aylanmasi (rub) Pullik xizmat
ko’rsatish
(rub) Maishiy xizmat
ko’rsatish (rub)
SSSR 1617 251 56,8
RSFSR 1779 282 58,9
Ukraina 1578 252 57,5
Belorussiya 1861 260 78,6
O’zbekiston 906 139 40,1
Qozo g’ iston 1307 232 51,5
Gruziya 1396 246 70,6
Ozarbayjon 899 136 38,2
Litva 2010 280 76,3
Moldaviya 1512 207 53,1
Latviya 2470 324 77,0
Qirg’i ziston 1067 159 43.3
Tojikiston 816 1 14 35,7
Armaniston 1444 199 51,0
Turkmaniston 1058 151 40,2
Estoniya 2712 376 97,0
Aholi jon boshiga to’g’ri keladigan xizmatlarning past darajasiga keskin
demografik vaziyat ham o’zining jiddiy ta’sirini o’tkazayotgan edi. Agar 1979-
1991 yillarda O’zbekiston aholisi 34,7 foiz o’sgan bo’lsa, bu borada o’rtacha
1
N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012. 146-bet
50

ittifoq ko’rsatkichi 10,5 foizga to’g’ri keldi. Bunda O’zbekiston ko’rsatkichlari
Tojikistondan pastroq (40,9%) Turkmaniston bilan barobar turardi. Aholi o’sish
sur’atlari bu yillarda Rossiya, Ukraina, Belorus siya, Gruziya, Latviya va
Estoniyada 10 foizdan pastroqni tashkil etdi.
Tug’ilishning yuqori darajasi mamlakat aholisining yosh bo’yicha tarkibiga
ham ta’sir ko’rsatdi.
6-jadval
O’zbekistonda doimiy yashaydigan aholining yosh guruhi bo’yicha tarkibi (1.10.90 y.) 1
Ming kishi Aholining umumiy
soniga nisbatan foiz
hisobida
Barcha aholi 20227,3 100,0
shu jumladan,
0-14 yoshda 8259,4 40,8
15-39 yoshda 8232,7 40,7
40-60 yoshda 2427,6 12,0
60 dan yuqori yoshda 1307,6 6,5
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, mamlakat aholisining 40 foizdan ziyodini 14
yoshgacha bo’lgan fu q arolar tashkil etgan. Aholi tarkibidagi bu holat bozor
munosabatlariga o’tish kuchli ijtimoiy siyo sat bilan amalga oshirilishini taqozo
etardi.
O’zbekistonda bozor sharoitida ijtimoiy siyosat asosan ikki yo’nalishda
amalga oshirildi: ijtimo iy himoya va ijtimoiy ta’minot.
1
N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012. 147-bet
51

Ijtimoiy himoya bozor islohotlarini amalga oshirish davrida aholini ijtimoiy
va moddiy muhofaza qilish va milliy xo’jalikda amal qiladigan iqtisodiy, huquqiy,
ijtimoiy chora-tadbirlar majmui bo’lib, xususan, aholining yoshi, salomatligi,
ijtimoiy xolati hamda xayot kechirishning zarur vositalariga ega bo’lmaganligi
sababli yordamga muxtoj qatlamiga davlat va jamoat tashkilotlari va jamg’armalari
tomonidan ko’rsatiladigan yordamdir.
Ijtimoiy himoyaning asosiy maqsadi aholi turmush darajasini muttasil oshirib
borish, kashshokdanishning oldini olish, aholi turli kaglamlari o’rtasidagi ta’lim
olish, madaniyat va san’at yutuklaridan ba h ramand bo’lish, kasb malakasini
oshirish va daromadlarni ta’minlashdagi tafovutlarni kamaytirish, inson
tarakkiyotining uzluksizligini ta’minlashdan iborat.
Ijtimoiy himoyaning asosiy shakllari erkin ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatni
ta’minlash, ish bilan bandli k, o’q ish va ta’lim olish, daromadlar ni kafolatlash,
iste’molchilar huqu ql arining himoyasi va iste’mol kafolatini ta’minlash, aholiga
tibbiy xizmat ko’rsatish, aholining kam ta’minlangan qatlamlariga turli imtiyozlar
va t o’ lovlar joriy etish kabilarni o’z ichiga oladi.
Islo h otlarning dastlabki yillarida ijtimoiy himoyaning huquqiy asoslari
yaratilib, asosiy tamoyillari O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida belgilab
berildi.
Yangi ish joylarini yaratish dasturlari, inflyasiyaning oldini olish chora-
tadbirlari, kichik va xususiy biznesning erkin faoliyati uchun yaratilayotgan shart-
sharoitlar, atrof-mu h itni muhofaza qilish tadbirlari, Kadrlar tayyorlash milliy
dasturining hayotga tatbiq etilishi, fu q arolar o’zini o’zi boshqarishning mahalla
tizimini rivojlantirish, eng kam ish haqi mi q dori n ing, davlat sektoridagi ishchi va
xizmatchilar ish haqining oshirib borilishi ijtimoiy himoya tizimining tarkibiy
qismlariga aylandi.
Ijtimoiy himoya tizimi keyingi yillarda yanada takomillashtirilib, aholini yalpi
ijtimoiy himoya qilish tizimidan uni n g manzilli va ma q sadli tizimiga o’ til d i. Bu
tizimda ma ha llalar h al qiluvchi ahamiyat kasb etmoqda. Mahalla tizimi or q ali kam
52

ta’minlangan oilalar va ko’p bolali oilalar hisobidan yuz minglab oilalar moddiy
yordam olmo q da.
Mamlakatimizda ijtimoiy himoyaning milliy dastur darajasiga olib chiqilishi
bu tizimning muayyan yo’nalishlariga har yili ustuvorlik berilishida ham ko’rinadi.
Ayollar, bolalar, q ariyalar, ko’p bolali oilalar, sog’lom va barkamol avlodni
voyaga yetkazish maqsadlarida tegishli dasturlar amalga oshirilmo q da.
O’zbekiston Respublikasi aholisini ijtimoiy himoya qilishning yangi
konsepsiyasi ishlab chiqildi. Unda ijtimoiy himoya va ijtimoiy yordam, nafaqa
ta’minoti, bolalarga nafaqa to’lash, yol g’ iz keksalarga xizmat ko’rsatish.
nogironlarni tibbiy anjomlar va dori-darmonlar bilan ta’minlash, ishsizlarni ishga
joylashtirish va moddiy yordam ko’rsatish shaklida amalga oshirilishi nazarda
tutilgan.
O’zbekistonda ijtimoiy siyosatning muhim yo’nalishlaridan biri davlat
tomonidan, xususan, byud jet mablag’lari h isobidan keksaygan, mehnatga
layo q atsiz, bo q uvchisini y o’q otganlarga moddiy, tib biy va ijtimoiy yordam
ko’rsatishdan iboratdir. Bu davlat ijtimoiy ta’minoti tizimi bo’lib, o’z ichiga
ijtimoiy-iqtisodiy chora-tadbirlarni q amrab oladi.
Ijtimoiy ta’minot bevosita davlat va ma h al liy byudjetlardan ajratiladigan
mablag’lar, homiylar va boshqa manbalarning mablag’lari hisobidan amalga
oshirilib, uning mi q dori, tarkibi, yordam ko’rsatish tartibi va yo’nalishlari qonunan
belgilangan, an’analarga asoslangan va xalqaro tajribada sinalgan tartib-qoidalarga
ko’ra shakllan t irilgan.
Keksali k, nogironlik va bo q uvchisini y o’q otganlik bo’yicha nafaqalar hamda
nogiron bolalar g a, bolalikdan nogironlarga, ishlamagan yol g’ iz nogironlar va
keksalarga belgilangan ijtimoiy t o’ lovlar ijtimoiy ta’minotning asosiy shakllaridir.
Q ariya va nogironlarga ijtimoiy xizmatlar ko’rsatish. muxtojlarni tibbiy
anjomlar bilan ta’minlash, nogironlarni o’q itish va ishga joylashtirish, sanatoriy va
dam olish uylariga imtiyozli yo’llanmalar joriy etish, jamoat transportida yurish
imtiyozlari berish, turarjoy, soli q va maishiy xizmatlarning imtiyozli shakllarini jo -
53

riy etish kabilar respublikamizda ijtimoiy ta’ minotning keng tarqalgan shakllari
hisoblanadi.
Ijtimoiy ta’minotning huquqiy asoslari, muhim tamoyillari 1993 yilda qabul
qilingan O’zbekiston Respublikasi ning «Fuqarolarning davlat pensiyasi ta’minoti
to’g’risida»gi qonunida ifodalangan. Ushbu hujjatga ko’ra nafaqalar miqdori
mehnat staji va ish haqiga uzviy bog’liq. Bugungi kunda 1,3 millionga yaqin
pensioner va nogiron 18 turdagi imtiyozdan foydalanmokda.
Mustaqillik yillarida davlat ijtimoiy ta’minot turlari ortib borayotir. Bu, o’z
navbatida, iqtisodiyotning jadal rivojlanishini va shunga muvofiq davlat byudjeti
daromadlarini oshirib borilishini taqozo etadi.
Ijtimoiy himoya va ijtimoiy ta’minot tizi mini takomillashtirish va bu sohada
davlat boshqaruvini o q ilona tashkil etish maqsadida tashkiliy-ma’muriy islohotlar
ham amalga oshirildi. Jumladan, islohotlarning dastlabki bosqichida qator nodavlat
va notijorat ijtimoiy jamg’armalar tashkil etildi. 2001 yil Mehnat vazirligi va
Ijtimoiy ta’minot vazirligi birlashtirilib, ularning nsgizida O’zbekiston
Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazir ligi shakllantirildi.
Joylarda davlatning ijti moiy ta’minot siyosatini yuritishda Qoraqalpo g’ isto n
Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, viloyatlar va
Toshkent shahar Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish boshqarmalari, tuman
va shahar ijtimoiy ta’minot bo’limlari, «Muruvvat» va «Saxovat» uylari, Urush va
mehnat faxriylari respublika pansionati, sanatoriylar, Nogironlarni tibbiy-ijtimoiy
va kasb bo’yicha sog’lomlashtirish milliy markazi, tibbiy-ekspertiza komissiyalari.
nogiron bolalar uchun kasb- h unar bilim yurtlari faoliyati yo’lga qo’yildi.
O’zbekistonda aholini ijtimoiy himoyalashda davlat bilan bir qatorda bir
qancha ijtimoiy jamg’arma va tashkilotlar ham samarali faoliyat olib bormoqda.
Ijtimoiy jamg’armalar ( f u q arolar yoki yuridik shaxslar tomonidan ixtiyoriy
ravishda mulkiy ulush qo’shish orqali shakllantirilgan tashkilotlar bo’lib, ularning
asosiy ma qs adi xayriya, ijtimoiy, madaniy va ma’rifiy faoli yat yuritish orqali
jamiyat ijtimoiy tarakdiyotiga h issa qo’shishdan iboratdir. Mamlakatimizda qo nun
doirasida faoliyat yuritayotgan, adliya vazirligidan ruyxatdan o’tgan ijtimoiy
54

jamg’ar malar soni ellikdan oshadi. Ijtimoiy jam g’ armalar o’z faoliyatlari orqali
ijtimoiy barqarorlikni va tara qq iyotni ta’minlashga samarali ta’sir ko’rsatadi.
Ammo ijtimoiy himoyalash aholining kam ta’minlangan qatlamlari
hisoblanadigan - bolalarni, nafaqadorlarni, nogironlarni, talaba va o’quvchilarni
moddiy qo’llab-quvvatlashdangina iborat emas. Kuchli ijtimoiy siyosat mehnat
bozori va bandliq aholi turmush darajasi, aholi daromadla ri va harajatlarida ham
o’z aksini topali.
Ma’lumki. o’tish davrida ishsizlar sonining ortishi, ishchi kuchi tarmoq
tarkibining o’zgarishi, ishchi kuchi eksportining kuchayishi, ishchi kuchidan
foydalanish samaradorligining pasayishi, mehnat resurslaridan foydalanishda
h ududiy tafovutlarning ortishi, yashirin ishsizlikning ko’payishi kabi salbiy
xolatlar paydo bo’ladi. Bu - tabiiy hol. Bunday holatlarning oldini olish yoki ularni
yumshatish maqsadida O’zbekistonda mehnat bozorini rivojlantirish va uni
boshqarishni takomillashtirish hamda samarali bandlik siyosatini amalga
oshirishga alo h ida e’tibor qaratildi. Davlatning bandlikni ta’minlashga oid siyosati
mehnat resurs laridan okilona foydalanish va ishsizlikning oldini olishga doyr izchil
sa’y-harakatlarda ham o’z ifodasini topdi. Chunki bozor i qt isodiyoti sharoitida
to’ li q bandlik emas, balki samarali bandlikka erishish muhim ahamiyatga ega.
Aytayliq iqtisodiy faol aholi tulik ish bilan ta’minlaydi. Lekin ular samarali yoki
ijtimoiy foydali mehnat bilan shu g’ ullanmasa, bunday bandlik mehnat
unumdorligini oshirishga olib kelmaydi va undan jamiyatga naf tegmaydi.
Samarali bandlikni ta’minlash va mehnat re surslaridan foydalanishning
ahamiyati, ayni q sa modernizasiyalash, innovasion texnologiyalarga o’tish
jarayonida ruyi - rost ko’zga tashlanadi. Bu, o’z navbatida, qo’ l kuchiga asosla n gan
mehnatdan mexanizasiyalashgan va avtomatlashgan mehnatga o’tishni, ishlab
chiqarish jarayonlarini intensivlashtirishni, iqtisodiy faol aholini korxonalar,
tarmoqlar va xuludlar o’rtasida maqsadga muvofik qayta taksimlashni, ish bilan
band aholi tarkibida malakali kadrlar ulushini oshirishni ta q ozo etadi.
Aholini ijtimoiy himoyalashning bosh maqsadi mamlakat aholisining
manfaatlarini muhofaza qilish, turmush darajasini oshirish, samarali mehnati uchun
55

zarur sharoit yaratish, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashdan iborat. Bu maqsadga
aholi daromadlarini uzluksiz oshirib borish va daromadlar tarkibini
takomillashtirish orqali erishish mumkin.
Misol uchun, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha yalpi ichki mahsulot
( x arid qobilyati pariteti bo’yicha) 1990 yilda 1328 A Q Sh dollarini tashkil etgan
bo’lsa, 2010 yilda 3271 A QSh dollariga teng bo’ldi, ya’ni 2,5 barobar oshdi 1
.
I q t i sodiyotda band bo’lgan har bir kishiga to’g’ri keladigan yalpi ichki mahsulot
hajmi ham sanoat tarmoqlarida band bo’lgan har bir xodimga to’g’ri keladigan
yalpi sanoat mahsuloti mi q dori ham ana shunday yuksalishda o’z ifodasini topdi.
Natijada aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha daromadlar (harid
qobilyati pariteti bo’yicha) 2010 yil oxiriga kelib 2016,8 A QSh dollari ni tashkil
etdi. O’tgan 20 yil ichida o’rtacha oylik ish haqi mikdori (A Q Sh dollari
ekvivalentida) 2,7 barobar, o’rtacha pensiya hajmi esa 5,9 barobar oshdi.
O’tgan 20 yil ichida aholi yalpi daromallari 8,6 barobar oshib, uning tarkibida
yangi daromad turi - mulkdan, tadbirkorlik faoliyatidan keladigan daromadlar
ulushi 10,6 foizdan 47,0 foizga ko’paydi. Aholi yalpi daromadlarida oylik ish
haqining ulushi 30-32% darajasida barqaror saklanib turibdi.
Shuning barobarida aholi jon boshiga t o’g’ ri keladigai pullik xizmatlar
mi q dori 1992 yilga nisbatan 2,2, maishiy xizmatlar 8.3, makana tovar aylanmasi
4,3 barobar oshdi.
Bu davr ichida aholi iste’moli tarkibida ham jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ldi.
1990-2010 yillar da aholi yalpi harajatlari tarkibida iste’mol, solikdar va boshqa
tulovlarning hissasi kamaygan bo’lsa, pul omonatlari va jamg’armalari ulushi usdi.
Jami iste’mol harajatlari ichida oziq-ovqat mahsulotlariga ketadigan harajatlar
qa riyb 10 punktga pasayib, nooziq-ovqat mahsulotlari va xizmatlar uchun tulovlar
ulushi oshdi. Umuman olganda, bu progrsssiv tendensiya hisoblansada, biroq hali
uni maqsadga muvofiq, deb bo’lmaydi. Hali yalpi harajatlar tarkibida iste’molga
keta digan harajatlar ulushi katta. Jami iste’mol harajatlari tarkibida oziq-ovqat
1
Aholini ijtimoiy himoyalashga oid raqamlar -O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining
mustakillik yillaridagi (1990-2010 yillar) asosiy tendensiya va ko‘rsatkichlari hamda 2011-2015 yillarga
mo‘ljallangan prognozlari» Statistik to‘plami buyicha keltirildi. T., 2011, 73-96-betlar.
56

mahsulotlariga sarflanadigan harajatlarning ulushi 50 foizga yakin. Shunga mo s
ravishda, uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarga (televizor, muzlatkich,
kompyu ter, kir yuvish mashinasi. yengil avtomobil) va xizmatlarga (dam olish,
sayoxatga chiqish) ketadigan harajatlar ulushi hali ancha past. 2010 yilda har 100
xonadonga 132 televizor, 99 muzlatkich, 18,5 kondisioner, 37 elektr changyutgich,
12 kompyuter, 75 kir yuvish mashinasi, 27,1 avtomobil, 145 mobil alo q a vositalari
to’g’ri keldi.
O’tgan davr ichida aholi jon boshiga asosiy is te’mol mahsulotlari ni iste’mol
qilish ham (non va non mahsulotlaridan tashqari) sezilarli dara jada o’ sdi. Go’sht va
go’sht mahsulotlari iste’moli - 22,6, sut mahsulotlari - 30,3, tuxum - 42,3, sabza vot
va poliz - 122,1, kartoshka - 55,2, usimlik yogi va boshqa moylar - 3,2, shakar -
37,5 va meva, jumladan uzum 260 foiz oshdi.
Shuni alo h ida ta’kidlash joizki, ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga
o’tish kuchli ijtimoiy siyosatga asoslanadi. Xalqimiz bu yo’lni o’z yo’lboshchisi
ra h namoligida mustaqillikning va bozor islo h otlariga o’ tib milliy iqtisodiyotni
barpo etishning birinchi kunlaridan tanladi. Ij timoiy yo’naltirilgan bozor
iqtisodiyoti sifatila tan olingan nemis, shved modellari esa 3-4 asrlik evolyusion
rivojlanish hamda so s ial-demokrati k kasaba uyushmalari va ishchilar harakatinin g
q attiq ta’siri natijasida shakllangan edi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tishning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi .
Bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tish o’zbek modelining yana bir
muhim tamoyilidir. Bu tamoyil bozor munosabatlari va milliy iqtisodi yotni karor
toptirish va rivojlantirishning tadrijiy nuli bo’lib, «shok terapiyasini» inkor etadi,
mamlakatimizning rivojlanishga oid tarixiy tajribasidan, bozor tizimining huquqiy
asosi va infratuzilmasi darajasidan hamda xalqimizning kddriyatlaridan kelib
chiqali. Umuman olganda, inkiloblar. keskin sakrashlar iqtisodiyotga moye sa’y-
harakatlar emas. «Bir tizimdan ikkinchisiga o’tish asta-sekin evolyusion ravishda
bo’lishi mu xi mdir, - deb yozadi birinchi Prezidentimiz Islom Kari mov. - Iqtisodiy
islohotlar mamlakatni maqsad sari asta-sekin, q a d am-ba q adam ilgarilab borishi,
57

bozor munosabatlarining ayrim jixdtlarini va umuman butun tizimini giakllantirishi
lozim». 1
Darhaqi q at, O’zbekistonda ma’muriy-buyru q bozlik tizimidan boshqaruvning
bozor tizimiga o’tishda o’zbeklarning «Yangi uy q urmay, eskisini buzmang -
boshpanasiz q olasiz» h ikmatida aytilganide k, tadrijiy, izchil yo’l tanlandi. Bozor
muno sabatlariga o’tish boshlangan davrdagi iqtisodiy vaziyat, xalqning turmush,
tafakkur darajasi ham shuni ta q ozo etardi. Bo’larning barchasi uchun va q t va
imkoniyat zarur edi. Bu borada eng avvalo, islo h otlar strategiyasini, birinchi
navbatda, amalga oshiriladigan yo’nalishlarni belgilab olish muhim ahamiyat kasb
etadi.
O’zbekistonda ko’p ukladli aralash iqtisodiyotni barpo etish mamlakat
xo’jaligining mavjud holati va imkoniyatlari, aholining mentaliteti, psixologiyasi
va q adriyatlaridan kelib chi qq an holda amal ga oshirildi. Shuning uchun ham
mamlakatimizla bozor munosabatlariga o’tish jarayoni MD H mamlakatlari
amaliyotidan keskin farq q ildi va o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ldi. Mulkni
davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bilan bir qatorda barcha bozorga
o’tish jarayonlari, raqobat mu h itini yaratish, bozor infratuzilmasi tizimini
shakllantirish va rivojlantirish, tadbirkorlik faoliyatini kengaytirish ham bosqisma-
bosqich amalga oshirildi.
B u larning hammasi bosh masaladan - mulk munosabatlarini tubdan isloh
qilish jarayonidan boshlandi, albatta. Davlat mulki obyektlarini davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirishning 1992-1993 yillarni o’z ichiga olgan dastlabki
bosqichi davlat uy-joy fondi, savdo va xizmat ko’rsatish shoxobchalari, mahalliy,
yengil va ozi q -ovqat sanoati, avtomobil transporta, qu rilish so h asidagi mayda
korxonalarni xususiylashtirishla r bosh landi. Agrar sohaning mamlakat
iqtisodiyotidagi o’ rni va ahamiyatiii e’tiborga olib, qishloq xo’jaligida islohotlar
jadal sur’atlarda olib borildi. Natijada, ilgari davlat mulki obyekta hisoblangan uy-
joy fondi, mayda korxonalar xususiy va jamoa mulkiga aylantirildi.
Xususiylashtirishning bepul va imtiyozli shakllari keng qo’ llanildi.
1
Islom Karimov. Asarlar, 1-jild, T., «O‘zbekiston», 1996, 315-bet.
58

Ikkinchi bosqichda - 1994-1995 yillarda yalpi xususiylashtirish amalga
oshirildi. Bu davrda dav lat nazorati shart bo’lmagan yengil, mashinasozliq
ko’rilish materiallari sanoatiga tegishli o’rta va yirik korxonalar xususiylashtirildi.
Davlat dasturiga ko’ra, ikkinchi bosqichda tarmoq va mintaka ahamiyatidagi
50 mingdan ortik obyektni xususiylashtirish ko’zda tutildi. Ushbu davrda kichik
korxonalar xususiy mulk shaklini olgan bo’lsa, o’rta va yirik korxonalar ochiq
turdagi aksionerlik jamiyatlariga aylantirildi. Aksionerlik korxonalari
aksiyalarining paketlari turt qismga ajratilib, mehnat jamoasiga 25 foiz, dav lat
ixtiyorida 25 foiz, erkin savdoga 30 foizi, turdosh korxonalarga 10 foiz va chet el
investorlariga 10 foiz nisbatlarida sotildi. Shuningdeq q is q a davrda 70 mingdan
orti q kichik korxona tashkil etildi va r o’ yxatga olindi. Mulkdorlar qatlami yanada
kengayib, ular safiga xususiylashtirilgan korxonalarning 2 milliondan orti q aksiya,
ulush va pay egalari, 3 millionga ya qin shaxsiy tomorqa xo’jaliklari egalari, 85
mingga ya q in xususiy va kichik korxonalar egalari va 14 ming k o’ chmas mulk
egalari qo’ shildi.
Uchinchi bosqichda, ya’ni 1996-1998 yillarda nazorat paketlari davlat mulki
shaklida sa q lanib q olayotgan yirik korxona va tarmo ql arni islo h qilish
rejalashtirildi. Mazkur bosqichda Oliy Majlis va Vazirlar Ma h kamasi tomonidan
xusu siylashtirish jarayoniga jalb etilmaydigan obyektlarning ruyxati belgilaydi.
Ularga suvdan foydalanish obyektlari, meliorasiya tarmoq l ari, muzey l ar,
sanepidstansiyalar, strategik va harbiy a h amiyatdagi obyektlar, nobyudjet
jamg’armalari kiritildi. Ushbu ruyxatdan o’ rin olmagan barcha korxona va
obyektlarni xususiylashtirishga q aror qilindi.
T o’ rtinchi bosqichda (1998 yilning oxiridan) xususiylashtirishdan tushgan
mablag’larni davlat byudjetiga safarbar etish, xususiylashtirilayotgan korxonalarga
xorijiy investisiyalarni jalb qilish, boshqaruvning samaradorligini oshirish va
yangicha mulk munosabatlarining t o’ li q amal qilishi uchun shart-sharoitlar yaratish
asosiy vazifalar sifatida belgilaydi. Natijada, mamlakat iqtisodiyotida muhim
ahamiyatga ega bo’lgan yirik indust riya gigantlari, yo q il g’ i-energetika, kimyo va
mashi nasozlik majmualarining yordamchi korxonalarini yirik xorijiy investorlarni
59

jalb qilish asosida xususiylashtirish jarayonlari davom ettirildi. Xu susiylashtirish
jarayonidan tushgan mablag’lar 2002 yilda 43,6 milliard s o’ mni, 2003 yilda 56,1
mil liard s o’ mni va 2004 yilda 78,4 milliard s o’ mni tashkil etdi.
Xorijiy investorlarga sotilgan korxonalardan tushgan mablag’ 2004 yilda 24,3
million A QSh dollarini tashkil etdi. Bu 2003 yilga nisbatan 49,8 foiz ko’pdir.
Bundan tashqari xorijiy investor larga sotilgan 17 ta davlat aktivlari bo’yicha
korxonalarni rivojlantirish maqsadlarida yangi mulk egalari tomonidan 24,7
million A QSh dollari mi q dorida investisiyalar kiritish majburiyatlari ham olindi.
1 992-2004 yillar davomida bosqisma-bosqich olib borilgan mulkni davlat
tasarrufidan chiqa rish va xususiylashtirish jarayonlarida umumiy hisobda 130
mingga yakin yuridik shaxe mulk va xo’jalik yuritish shakllarini o’zgartirdi.
Jumladan, 77 mingdan orti q yuridik maqomdagi korxona bazasida 50 mingdan
ortik turli mulk shaklidagi korxonalar yaratildi. 2004 yilda birja, kim oshdi savdosi
va t anlov orqali 70 mingga yakin davlat mulki obyektlari mulk huquqlari aksiya
paketlari ko’rinishida sotildi.
1992-1993 yillar davomida davlat mulkida bo’lgan obyektlarning 70 foizi
davlat tasarrufi dan chiqarilgan va xususiylashtirilgan bo’lsa, islohotlarning
manti q iy rivojiga ko’ra, keyingi yillarda xususiylashtirish jarayoniga jalb
qilinmagan korxonalar soni muttasil kamayib bordi. Jumladan, 1994-1995 yillarda
ularning ulushi 24 foizni, 1996-1998 yillarda 5 foizni va 1999- 2004 yillarda 1
foizdan ham kam bo’ldi. Natijada nodavlat sektorining tashkiliy-iqtisodiy jixatdan
iqtisodiyotdagi ulushi 2004 yilga kelib 90 foizdan oshdi." 1
Islohotlar mulkiy masalalar to’g’ri xal etilib, davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish uzluksiz amalga oshirilgan, ko’p ukladli iqtisodiyot barpo etilgan
taxdirdagina o’zining salmokdi natijalarini beradi. Mulk munosabatlarini tako -
millashtirish bo’yicha hali o’tish davrining dastlabki bosqichidayok qabul qilingan
tegishli qonunlar, Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasining karor va
farmoyishlari shubhasiz, hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi. Bu borada «O’zbekistan
Respublikasida mulkchilik to’g’risida», «Davlat tasarru fidan chiqarish va
1
N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012. 153-155 betlar
60

xususiylashtirish to’g’risidaii qonunlarni va «Iqtisodiy islohotlarni yanada
chukurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya q ili sh va tadbirkorlikni
rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Prezident farmonini eslab o’tishning
o’zi kifoya.
Na t ijada, mamlakat iqtisodiyotining barcha tarmo qla rida nodavlat sektori
jadal sur’atlarda rivojlana boshladi. Davlat sektori esa iqtisodiyotda o’zining
monopol ahamiyatini kamaytirdi, ko’p kirrali aralash xo’jalikka keng yo’l ochilib,
rakobat uchun borgan sari kengro q imkoniyat yaratildi. Mul kiy munosabatlarni
rivojlantirish moddiy boyliklarga egalik qilish, ulardan foydalanish va
o’zlashtirish, insondagi bekiyos q obiliyatlarni, imkoniyatlarni ruyobga chiqarish
bilan bog’li q dir.
Kichik va xususiy tadbirkorlikni (biznesni) ragbatlantirish. qimmatli
qog’o zlar boyurini sh a k llantirish isloxotlar taklirini hal qiladigan shartlardan
biridir. Bu, birinchidan, davla t tasar rufidan chiqarish va xususiylashtirish bilan
bevosita bog’liq masala bo’lib, jamiyatning ijgimoiy va iqtisodiy negizini
mustaxkamlashga xizmat qiladi, mulkdorlar sinfini shakllantirish ы ing va ichki
bozorni iste’mol mollari va xizmatlari bilan ta’minlashning muhim omili
hisoblanadi.
O’zbekistonda q is q a va q t davomida kichik va o’rta biznesni rivojlantirishning
huquqiy shart-sharoitlari va tashkiliy asoslari yaratildi. Tovar ishlab chiqaruvchilar
va tadbirkorlar palatasi, O’rta va kichik biznesni qo’llab-quvvatlash bo’yicha
hukumat komissiyasi, «Madad» sug’urta agentligi, konsalting, injiniring, lizing
firma va kompaniyalari, biznes-inkubatorlar ish boshladi. 1997 yilga kelib
mamlakatimizda kichi k va xususiy korxonalarning umumiy soni 100 mingdan
oshib ketdi. Qish lo q xo’jaligida de hq on, fermer xo’jaliklari tashkil topa bosh ladi.
Ammo kichik va o’rta xususiy tadbirkorlikka munosabatning rivojlanishini
konikarli, deb hi soblash kiyin edi. Hukumat karorlarida ta’kidlanganideq bu
borada keskin burilish yasash o’z-o’zidan kechmadi. Ko’plab kichik va xususiy
korxonalarni tash kil qilish, bu ishga aholi shaxsiy jamg’armalarini jalb etish, shu
yo’l bilan yangi ish joylarini ochish ishlari sekin bordi. Ayrim kichik va xususiy
61

korxo nalar, fermer xo’jaliklarini moddiy-texnika va xom ashyo, uzo q muddatli
kreditlar bilan ta’minlashdagi kiyinchiliklar, shuningdeq joylardagi byurokratik
to’siq va govlar tufayli o’z faoliyatini tuxtatgan hollar ham ko’plab uchradi. Gap
shundaki, o’tmish sarqiti - boqimandalik psixologiyasidan qutulish oson kechmadi.
Xususiy tadbirkorlik bilan shugullanishni ixtiyor etganlarning aksariyati uni davlat
yoki boshqa birovning hisobidan amalga oshirishni istagani sezildi. To’g’ri, kichik
va o’rta biznesni davlat darajasida qo’llab-quvvatlashga O’zbekistonda alo h ida
e’tibor berildi va bu amaliyot xozir ham izchillik bilan amalga oshirilmokda.
Ammo davlat tomonidan qaratilayotgan ana shu e’tibor, ajratilgan mablag’lardan
samarali foydalanish lozim. Qo laversa, xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning
davlat ko’magidan tashqari yana boshqa yo’llari ham mavjudki. ulardan ham
unumli foydalanishni yo’lga qo’yish keraq Buning uchun mulk egasi, menejer
tadbirkor, bilimli va mehnatsevar bo’lishi lozim. Mulk egasi bo’lish, tadbirkorlik
oson ish emas.
Masalan, mulkni kafolat sifatida qoldirish hisobiga har qanday tijorat
bankidan kredit olish mumkin. Bunday imkoniyat bo’lmagan hollarda
tadbirkorlikni moliyalashtirishning venchur usulidan foydalanish mumkin. Bu
vaktda tadbirkorga mablag’ ajratgan ban k q arzdan kutulgunga q adar firmaning
yoki ushbu xususiy ishning egasi bo’lib turaveradi. Xorijiy kredit liniyalariga ega
bo’lish uchun, avvalo, puxta uylangan va ishlab chiqdlgan biznes-reja hamda
biznes loyi h alar zarur. Umuman kreditlar tizimidan foydalanish qonun-qoidalarini
t o’ li q o’zlashtirmay turib, kutilgan natijalarga erishish qiyin.
Iqtisodiy mustaqillikka erishish, iqtisodiy o’sishni ta’minlashning muhim
shartlaridan biri - iqtisodiyotda tarkibiy qayta ko’rishni amalga oshirishdir.
Sobiq ittifoq sharoitida xalq xo’jaligining amaldagi tarkibi mehnat taksimoti
va ixtisoslashuv prinsiplari asosida shakllangan edi. Bu bora da O’zbekistonning
"cheki"ga arzon xom ashyo va yarim taiyer mahsulotlar, strategik mineral resurslar
yetkazib berish va sanoat markazlarida ishlab chiqarilgan tayyor mollarni
sotishning keng bozori bo’lish tushgan edi. Iqtisodiyotning bunday
mustamlakachilikka asoslangan tarkibi mustaqillikning dastlabki yillarida eski
62

xo’jalik aloqalari bar h am t opib, yangilari h ali shakllanib ulgurmagan sharoitda
mamlakatimiz iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko’rsatmasdan qolmadi.
Bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarish tarkibiga mutla q o yangi talablarni qo’ydi.
Milliy ishlab chiqarishning tarmoq va h ududiy tarkibini takomillashtirmasdan
turib, boy resurslardan, mavjud ulkan imkoniyatlardan maqsadga muvofiq
foydalanish, vujudga kelgan nomuta n osibliklar va ziddiyatlarga barham berish
mumkin emasdi.
Tarkibiy siyosat, eng avvalo, kishloq xo’jalik xom ashyosi va mineral
resurslarni chukur qayta ishlashga, texnologik siklning tugallanganlik darajasini
o i 1 i r i s h g a , mamlakat yoqilgi-energetika va oziq-ovqat mustaqilligini
ta’minlashga qaragildi. Ilgari tashqaridan keltirilgan yuzlab turdagi mahsulotlar
mamlakatimizning o’zida ishlab chiqarila boshlandi.
Mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan yirik qu rilishlarning geografiyasi
ancha kengaydi. Bunday izchil, bosqisma-bosqich va okilona siyosat sanoat
taraqqiyotida uzo q yillar h ukm surib kelgan regional nomutanosiblik va
ziddiyatlarni sezilarli darajada yumshatishda muhim omil bo’ldi.
Tabiiyki, iqtisodiyotning tarkibini takomillashtirish bir zarb bilan amalga
oshiriladigan ish emas. Bu o’zgarishlar muntazam davom etadigan ijtimoiy-
iqtisodiy jarayon bo’lib, davr talabi va iqtisodiy siyosatdan kelib chiqadi.
tarmoq lq r a r o hamda tarmoqlar ichida tuxtovsiz kechadi. Bozor iqtisodiyoti va
fan-texnika tarakkiyoti tan oladigan tarmoqdar rivojlanib, mahsulot ishlab
chiqarishda ularning hissasi oshib boraveradi. Aksincha, bozor va tarakkiyotga
moye kelmaydigan sohalarning mahsulot va xizmatlarni yaratishdagi ulushi
pasayib yoki butunlay yukolib, o’z o’ rnini boshqa, il g’ or sohalarga b o’ shatib
beraveradi.
Butun iqtisodiyotda ayrim tarmoq va ishlab chi qarish turlarini rivojlantirishga
ustuvorlik be rish va ularni davlat tomonidan har tomonlama qo’llab-quvvatlash
to’g’ri yo’l ekanligini xayotning o’zi tasdi ql adi. Ustuvor soh al arning turri
belgilanishi, nafaqat ilgari ta q chil hisoblangan mahsulot turlarini keng ishlab
chiqarishni yo’lga qo’ yish, balki ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibini
63

takomillashtirish, butun iqtisodiyotni izchil ri vojlantirish imkonini berdi. Keyingi
yillarda mamlakatimizda sanoatning asosiy tarmoqlarini rivojlantirishni
jadallashtirish, eksport saloxiyatini oshirish va chetdan keltiriladigan mahsu lotlar
urnini bosadigan mahsulot turlarini ish lab chiqarishni yo’lga qo’y ish, bozorni xalq
iste’moli va oziq-ovqat mahsulotlari bilan tuldirish, kommunikasiya va ishlab
chiqarish infratuzilmasini rivojlantirish, investision faoliyatii jadal lashtirish,
mamlakatning eksport imkoniyatlarini kengaytirish, tashqi iqtisodiy faoliyatni
kuchaytirish kabi chora-tadbirlar ustuvor yo’nalishlar sifatida belgilandi. Bu esa,
o’z navbatida, yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishni real ko’rsatkichlarda oshirish
imkoniyatini yanada kengaytirishda muhim omil bo’ldi.
Islohotlardan bosh maqsad - ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini muttasil
oshirish asosida xalq farovonligini yuksaltirishdir. Ana shunday natijalar
islohotlarga h a q i q iy mazmun kasb etadi, q uru q safsatabozlikdan asraydi.
Shu urinda yana bir sifat ko’rsatkichga tuxtalmasdan utib bo’lmaydi.
Mamlakatimizda sanoat mahsulotlari tarkibida tayyor mahsulot ulushi tobora
oshmokda. Agar 1990 yilda sanoat ishlab chiqarishining umumiy hajmida tayyor
mahsulotning ulushi 35 foizni tashkil etgan bo’lsa, h ozir bu ra q am 70 foizdan
oshib ketdi.
O’zbekistonda ishlab chiqarish, iqtisodiy o’sish uchun mustaxkam asos
yaratilgani, iqtisodiyot tarkibi bozor munosabatlariga monand
takomillashtirilayotgani, tayyor mahsulot ishlab chiqarish ulushining oshayotgani,
kapital mablag’lar katta qismining moddiy ishlab chiqarish sohalarida
o’zlashtirilayotgani, yangi texnika va texnologiya bilan ji h ozlangan sanoat
obyektlarining ko’rib ishga tushirilayotgani bugungi jaxonda kechayotgan
bahoonli sharoitda ham xalq farovonligini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyat kasb
etmoqda.
Tabiiyki, bunday yuksalishlarga, iqtisodiy o’sishga bir kunda, bir yilda erishib
bo’lmasdi. Bunday marralarga faqat katta kat’iyat, tadrijiyli k, izchillik va
bosqisma-bosqichlik orqaligina erishish mumkin.
64

XULOSA
Ushbu malakaviy bitiruv ishi or q ali xal q imiz musta q illik yillarida erishgan
barcha yutu q va muvaffa q iyatlar, avvalambor, davlatimiz birinchi ra h bari Islom
Karimov ra h namoligida mamlakatimiz i q tisodiyotini islo h etish, erkinlashtirish va
modernizasiya q ilish, uning tarkibiy tuzilishini diversifikasiya q ilish borasida o’ z
va q tida boshlangan, h ar tomonlama puxta o’ ylangan, uzo q isti q bolga
m o’ ljallangan o q ilona siyosatning h ayotiy samaralaridir.
Xal q imiz isti ql ol yillarida erishgan yutu ql ar va marralardan h ar q ancha
faxrlansak, yurtimizda musta h kam q aror topgan tinchlik-osoyishtalik,
bunyodkorlik sharoiti uchun shukronalar aytsak, arziydi. Zero, o’ tgan asrning 90-
yillarida sobi q sh o’ ro saltanatidan q olgan ayanchli meros - biryo ql ama rivojlangan,
fa q at xom ashyo yetkazib berish-u, paxta yakka ho k i mligiga asoslangan
i q tisodiyotimiz na q adar nochor a h volga tushib qo lganini, qa shsho q lik va
bedodlikdan xal q imizning sabr-kosasi t o’ lib, yurtimiz j ar yokasiga, portlash
hol atiga yetib borganini aslo unutib b o’ lmaydi. Ana shunday tara qq iyot y o’ lining
chekkasida qo lgan mamlakatni, tushkunlik va q ashsho ql ik natijasidan kelajakdan
umidini uzgan xal q ni o’ ta murakkab vaziyatdan izchil va bar q aror rivojlanish
y o’ liga olib chi q ishning o’ zi b o’ lgani y o’q albatta.
Ana shunday murakkab va q altis sharoitda yurtning boshiga, uzo q va ya q in
tariximizda b o’ lgani kabi, irodasi su s t va jur’atsiz bir ra h bar kelib q olganida
nimalar b o’ lishi mumkinligini tasavvur q ilishning o’ zi da h shatli. Unday ho latda
xal q ning kuni, davlatning ta q diri q anday kechar edi?
Toley baland xal q ekanmizki, Yaratgan peshonamizga uzo q ni k o’ ra biladigan,
mard va jasoratli, buyuk ishlarga qo dir Y o’ lboshchini ato etdi!
Musta q il Vatanimiz o’ zining q is q a, lekin mazmun-mo h iyati, tarixiy vokealarga
boyligi bilan a s rlarga teng yangi tarixi davomida o’ z va q tida tanlangan, h ar
tomonlama o’ zini o ql agan, t o’g’ riligini h ayotning o’ zi isbotlagan, ja ho nda
tara qq iyotning « o’ zbek modeli» deb e’tirof etilgan h ayotbaxsh rivojlanish y o’ lidan
o’ zining buyuk kelajagi sari q atiyat bilan bormo q da. Bugun bu modelning o’ ziga
xos va o’ zi g a mo s ji h atlarini, berayotgan samaralari k o’ plab mamlakatlarda
65

o’ rganilmo q da, xal q aro ekspertlar, olimlar va siyosatchilarda ka tt a q izi q ish
uy g’ otmo q da. Undan k o’ plab davlatlar ibrat va andoza olmo q da.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ra h namoligida xal q imiz tanlagan y o’ l -
i q tisodiyotning mafkuradan xoliligi, siyosatdan ustunligiga asoslangan pragmatik
i q tisodiy siyosat, davlatning bosh islo ha tchilik vazifasini o’ z zimmasiga olishi,
jamiyat h ayotida q onun ustuvorligini ta’minlash, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish,
islo h otlarni bos q ichma-bos q ich amalga oshirishni k o’ zda tutadigan mash h ur besh
tamoyil negizida ishlab chi q ilgan tara qq iyotning « o’ zbek modeli» samarasida
milliy davlatchiligimizning musta hk am tamal toshi qo’ yildi, mamlakatimiz izchil
va bar q aror rivoj lanish y o’ liga o’ tdi.
Bu y o’ lning h ayotbaxsh samaralari - ozod va obod Vatanimizning g o’ zal va
betakror q iyofasi, sha h ru q ishlo q larimiz jamoli, xalkimiz farovonligida a s rlar
davomida namoyon b o’ laveradi! 1
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1
N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012. 178-179 betlar
66

1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T., «O‘zbekiston», 2011.
2. Karimov I.A. O‘zbekiston – bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos
yo‘li– T.: O‘zbekiston, 1993.
3. Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. –T.,
«O‘zbekiston», 1995.
4. I.A.Karimov Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish
va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi: O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruza. 2010 yil
12 noyabr. – Toshkent: «O‘zbekiston», 2010.
5. Islom Karimov, O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. - T.:
"O‘zbekiston". 2011.
6. N.To‘xliyev Taraqqiyotning o‘zbek modeli. T.:2012.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2011 yilning asosiy
yakunlari va 2012 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor
yo‘nalishlariga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi «2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga
ko‘taradigan yil bo‘ladi» mavzusidagi ma’ruzasini o‘rganish bo‘yicha o‘quv
qo‘llanma.-T.: «O`qituvchi» NMIU, 2012.
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2012 yilda
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2013 yilga
mo‘ljallangan eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasidagi «Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz
taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi»
mavzusidagi ma’ruzasini o‘rganish bo‘yicha O‘quv-uslubiy majmua. – Toshkent:
Iqtisodiyot. - 2011 .
9. «Xalq so‘zi» gazetasi. 2010 yil 30 avgust soni.
10. “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir”. – Prezident Islom Karimovning O‘zbekiston
67

Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi
ma’ruzasi // Xalq so‘zi, 2010 yil 28 yanvar.
11. “Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir”. – Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari va
2010 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor
yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi //
Xalq so‘zi, 2010 yil 30 yanvar.
12. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi (O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi
ma’ruza), “Xalq so‘zi”, 2010 yil 13 noyabr
68

Milliy mustaqil taraqqiyotning o‘zbek modeli va uning jahonda tan olinishi

Sotib olish