Miqdoriy analiz. Natijalarni hisoblash

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	250.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	20 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Химия

Продавец

Zafar Nurullayev

Дата регистрации 22 Май 2023

55 Продаж

Miqdoriy analiz. Natijalarni hisoblash

Купить

MAVZU: MIQDORIY ANALIZ. NATIJALARNI HISOBLASH
REJA:
I. Kirish
II. Asosiy qism
2.1. Miqdoriy analizning kimyoviy usullari.
2.2. Miqdoriy analizdagi xatolar.
2.3 . Miqdoriy analizda natijalarni hisoblash.
2.4 . Miqdoriy analizning ishatilishi sohalari.
III. Tajriba qism
3.1. Bariy xlorid tarkibidagi kristallizatsiya suvining massa ulushini
aniqlash
IV. Xulosa
V. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

2

KIRISH
Mavzuning dоlzarbligi . Analitik kimyo kimyoviy tahlilning nazariy asoslari
va usullarini ishlab chiqadigan fandir. Analitik kimyo fani biologiya, meditsina,
geologiya, minerologiya, atrof muxitning muxofazasi kabi turdosh tabiiy fanlarini
o‘rganishda katta ahamiyat kasb etadi. Sanoatda ishlab chiqariladigan barcha
mahsulotlar, qishloq xo‘jalik mahsulotlari, qazilma boyliklar va xususan dori xom
ashyosi, hamda dori preparatlar sifatlarini nazorat etishni analitik kimyo fanisiz
tasavvur etib bo‘lmaydi. O’zi umuman hayotimiz faoliytida analitik analiz, tahlillar
katta ahamiyatga ega. Analizlarni mohiyatini to’liq yoritib, o’quvchilarga
tushuntirib berish mavzuning dolzabligi hisоblanadi.
Kurs ishining maqsadi. Kurs ishida berilgan mavzuni to’liq yoritib berish. Bu
mavzu asnosida sanoat, ishlab chiqarish sohalarida qanday amallarga
erishilayotganligi va qo’llanilayotganligi haqida to’liq bayon qilib berish kurs
ishining maqsadi hisoblanadi.
Kurs ishining vazifalari. Mavzu bo’yicha materiallarni sistеmatik tarzda
o`rganish maqsadida quyidagi vazifalarni amalga оshirishni o`z оldimizga maqsad
qilib qo`ydik:
- kurs ishida berilgan mavzu bo’yicha ma’lumotlar ni jamlash va
o’ rganish;
- kurs ishida mavzuning fizik - kimyoviy xossalari bo’yicha
ma’lumotlarni jamlash va o’rganish;
- kurs ishida berilgan mavzu sintezga qanday aloqadorligi metodikalarini
aniqlash va yig’sh ;
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Berilgan mavzu bo’yicha ko’proq
ma’lumotlar yig’gan holatda o’quvchilar uchun ilm yetkazib berish. Bu mavzuga
oid amaliy tajribalar bilan tanishtirib chiqishlik.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi an’anaga ko’ra kirish, I bob
adabiyotlar sharhi, II bob tajriba qismi, III bob olingan natijalar tahlili, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborati bo’lib, Times New Roman bosma
taboqda, 14 o’lcham va 1,5 intervallarda yozilgan. Kurs ishining hajmi 25
sahifadan tashkil topgan. 9 ta adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan.
3

ASOSIY QISM
2.1 Miqdoriy analizning kimyoviy usullari .
Miqdoriy analiz tekshiriladigan obyektning tarkibiga kiruvchi moddalar,
elementlar, ionlar yoki namuna tarkibidagi ayrim qismlarning miqdorini
tekshirishga imkon beradi. Ayrim xollarda, berilgan tekshiriluvchi modda
tarkibiga kiruvchi har bir element, ion yoki birikmaning miqdorini topish talab
etiladi. Masalan, bronza yoki latun singari mis qotishmalari tarkibidagi mis,
qalay, qo’rg’oshin, rux va boshqalarni aniqlash bunga misol bo’la oladi.
Ba’zan, u yoki bu element (ion)ning umumiy miqdorini emas, balki uning har
bir ko’rinishi miqdorini aniqlash talab etiladi. Masalan, ruda analiz qilinganda,
undagi oltingugurtning umumiy miqdoridan tashqari, erkin(S), sulfide(S 2-
),
pirit([S
2 ] 2-
) va sulfat (SO
4 2-
) holidagi oltingugurt miqdori aniqlanadi. Agar
noma’lum modda analiz qilinayotgan bo’lsa, avvalo, sifat analizi o’tkaziladi,
chunki miqdoriy aniqlash usulini tanlash ko’p jixatdan analiz qilinadigan
moddaning sifat tarkibiga bog’liq. Ko’pincha, analiz qilinadigan moddaning
sifat tarkibi oldindan ma’lum bo’ladi, ayrim hollarda esa tarkibiy qismlarning
miqdori taxminan ma’lum bo’ladi. Bunday hollarda sifat analizi o’tkazishga
hojat qolmaydi va analiz natijasini bir yoki bir necha tarkibiy qismning
miqdori aniqlanadi.
Hozirgi davrda zamonaviy ishlab chiqarish va elektron texnika singari
tarmoqlarning rivojlanishi moddalar tarkibidagi aralashmaning eng kam
miqdorini aniqlashga e’tiborni oshiradi. Miqdoriy analiz kimyoviy jarayonlar,
ishlab chiqarishda xomashyo oraliq va tayyor maxsulotlarni nazorat qilishning
asosiy usullaridir. Miqdoriy analiz fan, texnika va sanoatning rivojlanishini
ta’minlovchi asosiy qurollardan biridir. Aniqligi yuqori bo’lgan miqdoriy
aniqlash usullarining ishlab chiqarishga joriy etilishi ko’p jixatdan atom va
yarim o’tkazgichlar texnikasi, issiqlikga chidamli qotishmalar, yuqori sifatli
polimer materiallar ishlab chiqarishni ta’minlaydi.
Bugungi kunda miqdoriy analiz turli kimyoviy, fizikaviy, fizik - kimyoviy va
biologic usullar yordamida bajariladi. Bu usullar orasida zamonaviy fizikaviy
va fizik – kimyoviy usullar muhim o’rin tutadi. Ular moddalarning
o’lchanadigan xossalari bo’yicha elektrokimyoviy, spektraskopik, xramatogrfik
va boshqalarga bo’linadi.
Elektrokimyoviy usullarda elektirik kattaliklar (elektr o’tkazuvchanlik,
potensial, diffusion tok, elektr miqdori va boshqalar) o’lchanadi. Optikaviy
usullarda elektr magnit nurlarining yutilishi, chiqarilishi, sindirilishi kabi
xossalar tekshiriladi. Biologik usullar ta’m, xid va boshqa sezgi organlarining
xususiyatlarida asoslangan .

4

Miqdoriy analizning sinflarga ajratilishi :
I. FIZIK USUL:
1.Refraktometriya
2.YAMR
3.UB(Ultra binafsha)
4.IK(Infra qizil)
II. FIZIK – KIMYOVIY USUL:
1.Spektroskopiya : a) atom spektraskopiya
b) molelulyar spektraskopiya
2.Xromatografiya: a) Gaz xramatografiyasi
b) suyuqlik xramatografiyasi
c) qattiq xramotografiya
3. Elektrokimyoviy: a) konduktometrik
b) polyagrafik
c) fotoelektrokimyoviy
III. KIMYOVIY USUL:
1. Tortma (gravametrik)
2.gaz analizi: a) to’g’ri
b) teskari
c) ajratish
3.Hajmiy analiz: a) kislota – asosli titrlash
b) kompleksionometrik titrlash
c) permanganometriya
d) yodometriya
e) cho’ktirish usuli.argentometriya.
Fizik-kimyoviy va fizik (instrumental) analiz usullari o’z ichiga optik,
xromotografiya, elektrokimyoviy va bir qancha boshqa (masalan, radiometrik,
termik, mass-spektrometrik, piknometrik, ultratovushli va h.k) larni o’z ichiga
oladi. Analizning instrumental usullarining yaxshi ta’rifiga quyidagilar kiradi:
aniqlashning kichik chegarasi (1-10-9 mkg) va aniqlanuvchi moddaning meyoriy
konsentratsiyasi (≈ 10-15 mkg); selektivlik (aralshmaning tarkibiy komponentlarini
ularni bo’lmasdan va ajratmasdan turib aniqlash); analizni o’tkazishni tezligi;
ularni avtomatlashtirish va kompyuterlashtirish; natijalar obyektivligi.
Ushbu uslubni kamchiliklariga quyidagilar kiradi: aniqlashdagi solishtirma
xatoning kattaligi (≈ 5 % atrofida, ko’pchilik hollarda 20 % gacha, kimyoviy
analizda esa hatolikni aniqlash asosan 0,1-0,5 % ni tashkil etadi); asbob uskunalar
qo’llash qiyinligi va uning yuqori tannarxidir.
5

Miqdoriy analizning kimyoviy usullari gravametrik va titrametrik
usullarga bo’linadi. Agar gazlar analiz qilinsa volyumometrik analiz to’g’risida
gap boradi. Gravametriya va titrametriya usullarining bir–biriga o’xshashlik va
farqli tomonlari mavjud bo’lib, buni quyidagi qiyoslashdan ko’rishimiz
mumkin:
Gravametrik analiz negizida massani aniq o’lchash yotsa, titrametrik
analiz negizida hajmni aniq o’lchash yotadi.
1) Gravametrik analizda aniqlanadigan modda yoki tarkibida aniqlanadigan
modda (tarkibiy qism) bo’lgan cho’kma (namuna) massasi o’lchanadi.
Titrametrik analizda esa analiz qilinuvchi modda va u bilan reaksiyaga
kirishuvchi reaktiv eritmasining hajmi o’lchanadi.
2) Gravametrik analizda reaktivlarning taxminiy konsentratsiyali eritmalari
ishlatilsa, titrametrik analizda ularning aniq konsentratsiyali eritmalari
ishlatiladi.
3) Gravametrik analizda reaktivlar eritmalari, asosan, tekshiriladigan
eritmaga ortiqcha miqdorda qo’shilsa, titrametrik analizda qat’iy
ekvivalent miqdorlarda qo’shiladi.
4) Gravametrik analizda ekvivalentlik paytining qachon yuzaga kelishi
axamiyatga ega emas, titrametrik analizda esa ekvivalentlik nuqtasining
aniq qayd etilishi juda muhimdir.
5) Gravametrik analizda moddani cho’ktirish , dekantatsiyalash, filtrlash,
cho’kmani yuvish, quritish, kuydirish, tortish amallari uchun ko’p vaqt
talab etilgan holda, titrametrik analizda bunday operatsiyalar bo’lmagani
uchun analizga kam vaqt sarflanadi.
6) Gravametrik analizning aniqligi: 10 -2
/5 · 10 -3
% bo’lib, titrametrik analizning
aniqligi: 10 -1
/5 · 10 -2
% ni tashkil qiladi.[1]
Miqdoriy analizning aniqlanadigan modda miqdorini tekshiriladigan namuna
massasini o‘lchash bilan olib boriladigan aniqlash usuliga gravimetrik analiz usuli
deb ataladi.
Gravimetrik analiz uch:
1. Ajratish
2. Cho'ktirish
3. haydash usullariga bo'linadi.
Ajratish usulida aniqlanayotgan modda aralashmadan ajratib tozalanadi va
massasi analitik tarozida tortiladi. Masalan, temir bilan oltingugurt aralashmasidan
temirning magnitga tortilish xususiyatidan foydalaniladi.
Cho‘ktirish usulida aniqlanadigan modda kimyoviy reaksiya yordamida tarkibi
aniq bo'lgan qiyin eriydigan birikma holida cho'ktiriladi. Bunda cho'kma
6

qizdirilib tarkibi aniq bo'lgan boshqa moddaga aylantiriladi va shu moddaning
massasi analitik tarozida tortilib modda miqdori aniqlanadi. Masalan:
2Fe 3+
+ 6OH -
→ 2Fe(OH)
3 →t o
→ Fe
2 O
3 + 3H
2 O
Aniqlanadigan cho’ktiriladigan tortiladigan
modda shakl shakl
Haydash usulida aniqlanadigan modda uchuvchan birikma holida haydaladi.
Bunda aniqlanadigan modda qizdirish yoki boshqa modda (reaktiv) ta’sirida
uchuvchan birikma hosil qiladigan holatga o‘tkazish bilan ajratiladi. Haydash
usullari to‘g‘ri va teskari bo'lishi mumkin.
To'g'ri haydash usulida aniqlanadagan modda biror o'ziga xos yutuvchiga yutiladi va
yutuvchi massasining oshishiga qarab aniqlanadigan moddaning miqdori
hisoblanadi:
CaCO
3 + 2HCl → CaCl
2 + H
2 O + CO
2 ↑
2NaOH + CO
2 → Na
2 CO
3 + H
2 O.
Teskari haydash usulida aniqlanadigan modda to'liq parchalangandan keyin
qolgan massasi o'lchanadi. Haydashdan oldingi va keyingi massalar farqi
aniqlanadigan modda miqdorini hisoblash imkonini beradi.[3]
Titrimetrik analizning mohiyati. Miqdoriy analizda aniqlanadigan modda
miqdorini aniqlash uchun sarf bo‘ladigan moddaning konsentratsiyasi aniq
bo‘lgan modda eritmasi hajmini o‘lchashga asoslangan usuliga hajmiy (titrimetrik)
analiz usuli deb aytiladi.
Aniqlanadigan A modda eritmasiga oz-ozdan konsentratsiyasi aniq
bo‘lgan В modda eritmasi qo'shiladi. Bunda В moddadan A modda miqdoriga
aniqlovchi modda miqdori ekvivalent bo‘lgan holat ekvivalent nuqta deb ataladi.
Ekvivalent nuqta maxsus asboblar yoki indikatorlar yordamida aniqlanadi.
Indikator rangining o'zgarish holatiga titrlashning oxirgi nuqtasi deyiladi.
Konsentratsiyasi yoki titri aniq bo‘lgan eritma standart (titrlangan) eritm a yoki
titrant deb aytiladi. Standart eritmaning konsentratsiyasi, odatda, grammning
millilitrga nisbati (g/ml) yoki (normallik) gramm-ekvivalent/litr birligida
ifodalanadi. Aniqlanadigan modda eritmasiga sekinlik bilan titrantni qo‘shish
jarayoni titrlash deyiladi.
Titrimetrik analiz usullari. Analiz qilinadigan modda miqdorini aniqlashda
boradigan asosiy reaksiyalaming turlariga qarab, hajmiy analiz usullari
quyidagilarga bo'linadi:
1. neytrallash yoki kislota-asosli titrlash;
2. oksidlanish-qaytarilish usullari (oksidimetriya);
3.cho'ktirish va kompleks hosil qilish usullari (kompleksonometriya) ga
bo'linadi.
Titrlashni bajarilishiga ko'ra quyidagi usullarga bo'lish mumkin:
7

1. t o ' g ' r i t i t r l a sh- bu usulda aniqlanayotgan modda bilan aniqlovchi
modda (reaktiv) o'rtasida to'g'ridan to'g'ri kimyoviy reaksiya boradi;
2. t e s k a r i t i t r l ash — aniqlanayotgan modda eritmasiga muayyan
ortiqcha (ammo aniq o'lchangan) miqdordagi standart moddaning ma’lum
konsentratsiyali eritmasi qo'shiladi va bu standart moddaning ortiqcha miqdori
boshqa standart eritma bilan titrlanadi;
3. o ' r i n b o s a r n i t i t r l a s h — aniqlanayotgan modda va biror
aniqlovchi modda o'rtasidagi reaksiya mahsuloti standart eritma bilan titrlanadi.[3]
Gаz аnаlizi. Tехnоlоgik jаrаyonlаrni nаzоrаt qilib turishdа gаz аnаlizi
mеtоdlаridаn kеng fоydаlаnilаdi. Bu mеtоdning аsl mохiyati shundаn ibоrаtki,
gаzlаr аrаlаshmаsi mахsus rеаktiv eritmаsi оrqаli o’tkаzilgаndа аyrim
kоmpоnеntlаrning eritmаgа yutilishi tufаyli gаzlаr аrаlаshmаsining hаjmi kаmаyadi.
Аnа shungа аsоslаnib аrаlаshmаdаgi bа’zi gаzlаrning fоiz miqdоri аniqlаnаdi.
Mаsаlаn, gаzlаr аrаlаshmаsi tаrkibidаgi kаrbоnаt аngidrid miqdоri mа’lum
hаjmdаgi gаzlаr аrаlаshmаsini o’yuvchi nаtriy eritmаsi bilаn аrаlаshtirib
shаyqаtish yo’li bilаn аniqlаnаdi. Bundа ishqоr eritmаsi CO
2 gаzini to’liq yutаdi.
Аgrохimiya lаbоrаtоriyalаridа tаbiiy оhаktоsh tаrkibidаgi kаlsiy karbоnаt
(CаCО
3 ) miqdоrini аniqlаsh uchun nаmunаgа хlоrid kislоtа tа’sir ettirilgаndа аjrаlib
chiqаdigаn kаrbоnаt аngidridning hаjmini o’lchаshdаn fоydаlаnilаdi. Аmmо
kimyoviy mеtоdlаr hаmishа sаnоаtdа nаzоrаt qilishdа kеlib chiqаdigаn
tаlаblаrni qоndirа оlmаydi. Kimyoviy mеtоdlаrning sеzgirligi kаm bo’lgаnligi
uchun turli оb’еktlаr tаrkibidаgi judа kаm miqdоr elеmеntlаrini аniqlаb
bo’lmаydi. Bundаn tаshqаri, tоrtmа аnаliz mеtоdini bаjаrish uchun ko’p vаqt
sаrflаnаdi. Hаjmiy аnаlizni esа lоyqа yoki rаngli mоddаlаr mаvjud eritmаlаr
shаrоitidа qo’llаsh mumkin emаs. Shuning uchun hаm хоzirgi dаvrdа judа sеzgir,
аnаlizni o’tkаzish dаvri qisqа bo’lgаn mеtоdlаr yarаtishgа ko’p e’tibоr bеrilmоqdа.
Bu jiхаtdаn fizikаviy vа fizik-хimiyaviy mеtоdlаr kаttа sаmаrа bеrmоqdа. Misоl:
оhаktоsh tаrkibidаgi kаlsiy miqdоrini аniqlаsh. Buning uchun bеrilgаn оhаktоsh
nаmunаsidаn аnаlitik tаrоzidа mа’lum miqdоr tоrtib оlinаdi. Uni хlоrid kislоtаdа
eritilаdi vа filtrlаb erimаy qоlgаn qo’shimchаlаrdаn аjrаtilаdi. Filtrаtgа аmmоniy
оksаlаt eritmаsi qo’shib, CаC
2 О
4 hоlidа cho’ktirilаdi. Cho’kmаni filtrlаb,
yaхshilаb yuvilаdi, cho’kmа qurigаnidаn kеyin mufеl pеchdа qizdirilаdi. Bu
vаqtdа CаC
2 О
4 pаrshаlаnib CаО gа аylаnаdi. So’ngrа sоvigаnidаn kеyin
cho’kmа tarоzidа tоrtilаdi. Binоbаrin, tаrоzidа tоrtilаdigаn mоddа CаО dir. Fаrаz
qilаylik, оhаktоsh nаmunаsidаn 0,4454 g tоrtim оlingаn bo’lsin. Охirgi mоddа
(CаО) ning mаssаsi 0,2370 g kеlgаn bo’lsin. Kаlsiyning miqdоri quyidаgichа
tоpilаdi:
56 g --------------------------- 40 g Cа bo’lsа,
0,2370 g-- ------------------------- «х» bo’lаdi.
8

х= 0,2370 ⋅40
56
= 0,1693 г yoki 0,1693
0,4454
⋅100 % = 37 ,56 %
Endi CаCО
3 miqdоrini аniqlаymiz:
56g CаО gа ------------------ 100g CаCО
3 muvоfiq kеlаdi.
0,2370 g ------------------- «u»
x =
0,2370
56 ⋅100 =0,4232 g СаСО 3
Bundаn nаmunаdа qаnchа fоiz CаCО
3 bоrligini tоpаmiz:
0,4454 nаmunаdа ------------------- 0,4232 g CаCО
3 bоr.
100% --------------------------- «Z»
Z= 0,4232
0,4454
⋅100 = 95 ,1% СаСО 3
[3]

9

2.2 Miqdoriy analizdagi xatolar
Miqdoriy analizdagi xatolar o'z xarakteriga ko'ra:
1. sistematik xatolar;
2. tasodifiy xatolar;
3. qo'pol xatolarga bo'linadi.
Sistematik xatolar deb, kattaligi doimiy bo'lgan yoki ma’lum qonun
bo'yicha o'zgaradigan xatolarga aytiladi. Sistematik xatolani oldindan e’tiborga
olish va yo'qotish yoki tegishli tuzatishlar kiritish mumkin. Sistematik xatolaming
quyidagi turlari mavjud.
Uslubiy xatolar. Bu xatolar qo'llanilayotgan analiz usuli xususiyatlariga
bog'liq. Masalan, miqdoriy jihatdan reaksiyaning to'la bormasligi, cho'kmaning
qisman erishi, cho'kma bilan birga qo'shimcha begona ionlaming cho'kishi,
cho'kmaning parchalanishi, moddaning gigroskopikligi va hokazo.
Ishlatilayotgan asbob va reaktivlarga bog‘liq bo'lgan xatolar. Tarozi
yelkalarining teng emasligi, hajmi aniq o‘lchovli idishlarning tekshirilmaganligi,
tekshirilayotgan eritmaga begona qo‘shimchalarning tushib qolishi va boshqalar.
Individual xatolar. Bu analitikaning xususiy xususiyatlariga bog‘liq bo'lgan
xatolardir. Masalan, eritma rangining o'zgarish paytini aniq seza bilmaslik, tarozi
yoki byuretka shkalasidan raqamni to'g'ri bilib olmaslik va hokazo.
Tasodifiy xatolar. Kelib chiqishi ma’lum bir qonuniyatga asoslanmay,
kattaligi va ishorasi noma’lum bo'lgan xatolar tasodifiy xatolar deb aytiladi.
Tasodifiy xatolar analitikaning o'ziga bog'liq bo'lmagan tashqi omillar ta’sirida
(haroratning o'zgarishi, havo namligini o'zgarishi, havoning iflosligi, xonaning
yetarli darajada yoritilmaganligi, binoning tebranishi va hokazolar) sodir bo'ladi.
Sistematik xatolardan farqli ravishda tasodifiy xatolami biror tuzatma kiritish yo'li
bilan yo'qotib bo'lmaydi. Faqat parallel aniqlashlar olib borish bilan tasodifiy
xatolarni kamaytirish mumkin.
Qo‘pol xatolar.Bunday xatolar jumlasiga torozida noto'g'ri tortish, buretka
shkalasi bo'yicha noto'g'ri hisoblashlar kiradi.
Miqdoriy aniqlashlarda yo'l qo'yilgan xatolarni quyidagicha ifodalash mumkin:
1. Absolut xato
2. Nisbiy xato
Absolut xato. Aniqlanayotgan kattalikning haqiqiy miqdori bilan olingan
natija o'rtasidagi farqning absolut birliklarda ifodalangan qiymati absolut xato
deyiladi. Masalan:
BaCl
2 -2H
2 0 tarkibida 14,75% kristallizatsiya suvi borligi aniqlangan, haqiqatda
BaCl
2 • 2H
2 0 tarkibida 14,70% kristallangan suvi bor.
Demak, bu yerda absolut xato (D):
D = 14,70 - 14,75 = -0,05%.
10

Nisbiy xato. Absolut xatoning aniqlanayotgan kattalikka nisbati nisbiy xato
deyiladi va foizlarda ifodalanadi. U quyidaga teng:
D
0 =0,05/14,75100=0.34%[3].
Sistematik xatolarni aniqlashni quyidagi yo’llari bor:
Standart namunani qo’llash: standart namunaning tarkibi aniqlanuvchi namuna
tarkibiga yaqin bo’lishi kerak, standart namunadagi aniqlanuvchi komponentlarning
juda aniq ma’lum bo’lishi kerak. Standart namuna analizi- bu sistematik xato bor
yoki yo’qligini aniqlovchi va analiz natijalari to’g’riligini baholashning eng
ishonchli usulidir.
Titrlanayotgan ob’ektni boshqa usulda analiz qilish. Bunda tekshirilayotgan
ob’ekt sistematik xato bermaydigan usul yoki usullar bilan analiz qilinadi
(metrologik attestatsiyalangan bo’lishi kerak) va olingan namunalarni aynan shu
olingan ob’ektni baholovchi usul orqali analiz natijasida olingan natijalar bilan
taqqoslanadi. Taqqoslanayotgan analizning baholanayotgan uslubni harakterlash
imkonini beradi. Qo’shish yoki ikkilantirish usuli analizning standart namunasi va
metrologik attestatsiyadan o’tmagan usul bo’lganda qo’llaniladi.
Baholanuvchi usulni qo’llab namunani analiz qilinadi. Keyinchalik analiz
qiluvchi namuna massasi ikki marta oshiriladi yoki boshqa son nisbatlarida
oshiriladi (yoki kamaytiriladi), yana qaytatdan aniqlanuvchi komponentning yangi
eritmadagi miqdori aniqlanadi va oldingi natijalar bilan taqqoslanadi.
Miqdoriy analiz natijalarini statistik qayta ishlash va natijalarni taqdim qilish.
Metrologik parametrlarni hisoblash miqdoriy analiz amaliyotda asosoan, ko’p
cheksiz sonli izlanishlar olib boradi, n=5-6 bir-biriga bog’liq bo’lgan aniqliklarda;
ya’ni tanlash hajmi 5-6 ta variantga olinadi. Optimal holatda (masalan dorivor
preparatlarni analizida) 5 ta parallel aniqlash o’tkazish tavsiya qilinadi, ya’ni tavsiya
qilinuvchi optimal tanlash hajmi n=5 ga. Tanlash xatoligi bo’lganda quyidagi
metrologik parametrlar hisoblanadi, bunda Styudent taqsimlanishi inobatga olinadi.
O’rtacha, topilayotgan kattlikni o’rtacha qiymati, (1.1) ga asosan:
x=(∑xi)/n (1.1)
o’rtacha aniqlangan oxirgi xatodan a qiymatga farq qiladi va tanlanish hajmi n ga
bog’liq:
limx limx→a (1.2)
n→∞
di-chetlanish (1.3)
11

di=xi-x (1.4)
di-bu i-variantni o’rtachadan behosdan chetlanishidir.
Dispersiya-V(ayrim hollarda s2 deb belgilanadi)-olib boruvchi analizni
harakterlaydi va analizning o’rtachaga nisbatan takrorlanganligini ko’rsatadi. (1.5)
ifoda orqali ifodalanadi:
Bu yerda f=n-1- erkinlik darajasi.
Agar, aniqlanayotgan kattalikning haqiqiy qiymati ma’lum bo’lsa, masalan,
standart namuna bilan ishlashda, x- o’rtachaning qiymati a ga teng deb f=n da qabul
qilinadi.
O’rtacha dispersiya Vx quyidagiga teng:
Vx=V/n
Standart chetlanish s-o’rtachaga nisbati variantning tarqalish xarakteristikasidir. U
dispersiyadan musbatda olingan kvadrat ildiz kabi hisoblanadi:
Chamasi V=s2, s-standart chetlanishning, V-dispersiya kabi,
miqdor analizini olib borilishini harakterlaydi. S2-o’rtacha standart chetlanish
quyidagicha topiladi

Solishtirma standatr chetlanish –Sch bu standart chetlanishning o’rtacha qiymatiga
nisbatidir.
Sch=s/x (1.7)
Sch-qanchalik kichik bo’lsa, analizning olib borilishi shunchalik yaxshi kechadi.
Ikkinchi interval-bu aniqlanayotgan kattalikning haqiqiy qiymatini berilgan
ishonchli ehtimollikdagi intervalidir:
x± Δ x
bu yerda Δ x-ishonchli intervalning yarim aylanishi.
12

Ishonchli extimollik P- bu aniqlanayotgan kattalik haqiqiy qiymatini ishonchli
interval chegarasida toppish extimolligidir. U noldan bir gacha yoki 0% dan 100%
gacha o’zgaradi. Dorivor preparatlarni sifatli nazorat qilishdagi farmasevtik analizda
ko’proq P= 0,92=95% ga ishonchli extimollik qo’llaniladi. Usulni yoki analiz
usullarini to’g’riligini baxolashda ishonchli extimollikni ko’pincha P=0,99=99% ga
teng deb hisoblanadi.
Ishonchli intervalning yarim aylanasi Δ x (1.8) formuladan topiladi:

Bu yerda tp.t-normallangan chetlanish koeffitsiyenti, u ishonchli extimollik
va erkinlik darajasi soni f=n-1 ga bog’liq, ya’ni aniqlanish o’tkazilgan son tp.tning
son qiymatlari har bir P va n kattaliklar uchun hisolanadi va ma’lumotnomalarida
keltirilgan jadvalda Styudent koeffitsiyentining son qiymatlari keltirilgan, u n va P
ning turlicha kattaliklarida hisoblangan. N- qancha katta bo’lsa, tp.t shunchalik
kichik bo’ladi. Lekin n=5 ga tp.t-ning qiymatini unchalik sezilarli darajada
kattalashmaydi, shuning uchun amaliyotda 5 ta parallel aniqlanish o’tkazish n=5
yetarli hisoblanadi.
O’rtacha natijalarning solishtirma kattaligi έ :
έ =( Δ x/x)100%
qo’pol yanglishishlarni hisobga olmasak. Alohida o’tkazilgan tajriba natijalaridan
ayirmalari tanlangan to’plamga kiradi, boshqa variant kattaliklaridan sezilarli ajratib
turish mumkin va ularni haqiqiyligiga shubha tug’dirish mumkin.
Ishonch chegarasini xisoblash uchun ishonch ehtimolligi P , tanlanma
hajmi n va erkinlik darajasi f=n-1 turli qiymatlari uchun hisoblangan Styudent
13

mezonlari jadvali:1
Q
1 va Q
n larning hisoblangan qiymatlari jadvaldagi n va P ishonchlilik
extimollikidagi olingan qiymat bilan taqsimlanadi. Agar Q
1 yoki Q
n ning
hisoblangan qiymatlari jadvaldagidan katta bo’lsa:
Q
1 >Q jadval yoki Q
n >Q jadval
Unda x
1 yoki x
n (yoki ikkalasi ham) variantlar qaltis yanglishish hisoblanadi va
tanlashdan olib tashlanadi. Kichik bo’lgan holda esa, anologik hisob-kitoblar olib
tashlanmaguncha olib boriladi; toki yakuniy tanlanish bir xil bo’lguncha ular qaltis
yanglishishlar bilan og’irlashmagan bo’lsa, jadvalda nazorat kreterilari Q ning
P=0,09-0,99 va n=3-10 uchun son qiymatlari keltirilgan.
Ishonch ehtimolligi P va tanlanma hajmi n- ning turli qiymatlari uchun
hisoblangan Q – mezonlari jadvali(2)
14

Q-ning testini o’tkazishda ishonchli extimollik ko’pincha P=0,9-0,99da olinadi.
X1 va xn chegaraviy variantlar uchun faqat bittasi shubxa tug’diradi, Q- testni
faqat ushbu shubhali variantlarga nisbatan o’tkazish mymkin. Misol.5 ta parallel
o’tkazilgan analizda b aniqlanuvchi komponentning analizlanuvchi namunadagi
miqdori quydagicha bo’lsin: %
3,01; 3,03; 3,04; 3,05 va 3,11
Qaltis yanglishishlar yoki ko’rilayotgan tanlanish bir xilligini aniqlang.
Yechish.aftidan shubxalanuvchi qiymatni faqat 3,11 ga teng bo’lishi mumkin. Q
testni qo’llaymiz (1.10) ga muvofiq quyidagilarni yozish mukin:
Q xisoblangan= (3,11-3,05)/(3,11-3,01)=0,6
jadvaldan n=5 va P=0,9 da Q jadval=0,64 ni topamiz.
Q xisoblangan=0,6<Q jadval =0,64 ligidan 3,11 variant qiymati qaltis xato
hisoblanmaydi va tanlab yuboriladi. Yuqorida qayd qilinganidek, miqdoriy analiz
o’tkazganda tanlanish hajmi n=5 tavsiya qilinadi. Bunday hollarda qaltis
yanglishishlar yuqorigidagidek qo’llash orqali tuzatiladi.Agar tanlash hajmi 3 yoki 4
ga teng bo’lsa,ya’ni n<5, bunda Q testni qo’llash tavsiya qilinmaydi. Agar tanlash
hajmi n≥10 bo’lsa, qaltis yanglishishlarni bartaraf etish uchun quyidagicha yo’l
tutiladi: Oldin alohida olib borilgan tanlash natijalari asosida qo’shimcha (1.1)(1.4)
(1.6) formula yordamida chetlanishning o’rtacha qiymatini d1ni barcha variantlar
uchun; s-standart chetlanishni hisoblaydilar. Keyinchalik di absolyut qiymat va 3s
ning son qiymatini solishtiriladi. Agar barcha variantlar uchun;
|di|≤3s bo’lsa (1.11)
Unda qaltis yanglishishlar yo’q, bunda tanlanish bir jinslidir.
Agar (1.11) shart barcha variantlar uchun bajarilsa; unda ushbu shart
bajarilmagan variantlar P=0,95=95% da qaltis yanglishish deb hisoblanganda va
umumiy tanlash yig’indisidan olib tashlanadi. Kichik hajmli tanlash olinadi va
hisoblashning butun sikli qaytatdan takrorlanadi (1.11) ifodani qo’llab qaytatdan
qaltis yanglishishlar bor yoki yo’qligi aniqlanadi. Bu jarayon barcha qaltis
15

yanglishishlar bartaraf qilinmaguncha va tanlash bir jinsli bo’lmaguncha davom
qildiriladi. Tanlash hajmi 10 dan ortiq bo’lgan holatda ko’pincha, metodika yoki
analiz metodlarini olib borishi mumkinligini baholashda qo’llaniladi.
Miqdoriy analiz natijalarini taqdim qilish.Miqdoriy analiz natijalarini
taqdim qilishda ko’pincha quyidagi statistik xarakteristikalar ko’rsatiladi,
hisoblanadi: x1- ayrim bitta o’zi qilingan aniqlash natijalari,n- bir-biriga bog’liq
bo’lmagan parallel o’tkazilgan aniqlashlar;
x-aniqlanayotgan kattalikning o’rtacha qiymati,s-standart chetlanish
Δ x-ishonish intervalining yarim aylanasi (ishonish extimollik P ning qiymati
ko’rsatilgan holda) x± Δ x ishonch intervali (o’rtachaning ishonchli intervali)
έ -o’rtacha natijaning solishtirma (foizlarda). Bu xarakteristika miqdoriy analiz
natijalarini yoritishi kerak va minimal kattaliklarni o’zida tutadi, ular sistematik
xatolarni yo’qotishi yoki bu xatolar behosdan qilingan xatoliklardan kichik bo’lgan
sharoitda qo’llaniladi. Gohida qo’shimcha qilib dispersiya V=s2ni, o’rtacha
dispersiyani Vx=V/n; o’rtachaning standart chetlanishini sx=s/x solishtirma standart
chetlanishni sch=s/x ni ham ko’rsatadi. Lekin, ularni hisoblab chiqish shart emas,
chunki ular yuqorida keltirilgan kattaliklardan oson topilib olinadi. Aniqlanayotgan
komponentning analiz qilinayotgan namunadagi beshta parallel alohida o’tkazilgan
tajribalardan miqdori quyidagicha bo’lsin: n=5; % 3,01; 3,04; 3,08; 3,16; 3,31;
Sistematik xato yo’q. Miqdoriy analiz natijalari P=0,5 ga teng ishonchli
ehtimollikda statistik ishlash talab qilinadi. Yechish. 1) Q-kriterini qo’llab qaltis
xatolikni baholashni o’tkazamiz. Ishonchsiz son 3,31 bo’lishi mumkin (1,10)
ifodaga binoan
Q hisoblangan=(3,31-3,16)/(3,31-3,01)=0,5
Q ning jadvaldagi qiymati n=5 va P=0,90 da Qjadval=0,64 ga teng.Q
xisoblangan=0,5<Qjadval=0,64ligidan 3,31 variant qiymati qaltis xatolik
hisoblanmaydi, tanlash bir jinslidir
2) o’rtacha qiymat x, chetlanish kvadrati hammasi
Chetlanishlar jadvali (3)
16

3) Standart chelanishni (1,6) formuladan topiladi:
4)O’rtacha ishonchli intervali yarim aylana uzinligini (1,8) formuladan n=5 va
P=0,95 lar
Styudent koeffitsiyentini 1.1jadvaldan topamiz
O’rtachaning ishonchli intevali:
x± Δ x=3,12±0,15
5) O’rtachaning solishtirma xatosi έ (1,9) formula yordamida topiladi:
έ =( Δ x/x)100%=(0,15/3,12)100 %=48%
6) analiz naijalarni keltirilgan jadvalni tuzamiz
Yakuniy taqdimot jadval (4)
Yakuniy jadval tuzish etapida berilga miqdori analiz statitik qayta ishlash natijalari
haqida xulosa qilinadi [4].
17

2.3 Miqdoriy analizda natijalarni hisoblash
Gravimetrik shaklni tortish va analiz natijalarini hisoblash. Tortma analiz
usulida miqdori aniqlanishi kerak bo'lgan moddaning o'zini emas, balki unga
ekvivalent bo'lgan ikkinchi modda — tortiladigan shakl tarozida tortiladi.
Tortiladigan shaklning aniqlangan miqdori (doimiy og'irlikka keltirilgan cho'kmasi
bor tigel va bo'sh tigel og'irliklarining farqi) aniqlanayotgan moddaning qancha
miqdoriga to'g'ri kelishi hisoblab topiladi. Aniqlanadigan modda massasi
grammlarda quyidagi formula bilan hisoblanadi:
Q
n = m
1 · F
bu yerda: m
1 - tortiladigan shaklning massasi; g; F — analitik ko'paytuvchi yoki
qayta hisoblash omili, ya’ni aniqlanayotgan modda (element)ning molekular (atom)
massasini cho'kma (tortiladigan shakl)ning molekular massasiga nisbati F o'zgarmas
son bo'lib, analiz uchun qancha modda tortib olinganligiga bog‘liq emas:
F= a · M
A / b · M
T
bu yerda: M
A — aniqlanadigan moddaning molekular massasi, g; M
T —
tortiladigan shaklning molekular massasi, g; a, b — reaksiya tenglamasidagi
stexiometrik koeffitsiyentlar. Ayrim moddalar uchun analitik ko'paytuvchining
qiymatlari ma’lumotnomalarda berilgan. Aniqlanadigan modda massasi foizlarda
quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
C
% =m
1 · F · 100/ m
n
bu yerda: m
n — namuna massasi, g [2].
Miqdoriy analiz natijalarini statistik ishlash.
Miqdoriy analiz o’tkazishda o’tkazilgan turlicha fizik kattaliklarni
o’lchash asosida: modda massasi, hajmi, intensivligi, muhitning optik zichligi,
oksidlanish-qaytarilish potensiali, nur sindirish ko’rsatgichi va boshqa analitik
signallar o’lchanadi yoki hisoblash yo’li orqali topiladi. Albatta, fizik kattaliklar
qandaydir xatolikda o’lchanadi. Shuning uchun miqdoriy analizni o’tkazishda va
kerakli hisob-kitoblarni qilishda miqdoriy ko’rinishda albatta xatoliklarni inobatga
olish kerak.Xatoliklar manbai turlicha bo’lishi mumkin.
Agar miqdoriy analizni o’tkazishda metodikadan chetga chiquvchi xatoliklar yoki
metodikani buzish bo’lsa, unda analizni, albatta, yangidan bajarish kerak bunda
oldingi xato olingan natijalar inobatga olinmaydi.
18

Xato o’tkazilgan analizni qaytadan takror o’kazish, ya’ni to’g’ri
kimyoviy analiz asoschilaridan biri nemis olimi Karl Remigius Frezenius (1818-
1897) o’zining ishini farmasevtikaga shogirdlikdan boshlagan(1847). Uning
aytishicha “Har bir analitik olingan natijalarning aniqligiga hamisha shubxalanishi
kerak; ayrim hollarda u natijalarni jo’rtaga xato qiladi. Bunday vaziyatda analitik
faqat bir narsa- analizni takrorlashi shart; taxminan ketgan xatolikni tuzatish yoki
boshdan tuzatish kiritish mumkin emas. Kimdaki ushbu xatolikni tuzatishga sabri
yetmasa, analitikchilikka loyiq emas; agarda u analiz texnikasini yaxshi egallasa
ham va yetarli bilimga ega bo’lsa ham, yaxshi analitik emas. Kimyogar, agar o’zi
olgan tajribalari natijasini ishonchi va aniqligiga qasam ichmasa, u o’z natijalarini
chop qilmasligi kerak. Agar buni qilgan bo’lsa, bu olim nafaqat o’ziga, balki butun
fanga zarar yetkazgan bo’ladi”.
Lekin, metodikada ko’rsatilgan buncha talablarga qattiq rioya qilgan holda
ham, ayrim o’tkazilgan tajribalarning natijalari, bari bir birmuncha farq qiladi.
Ushbu farqni miqdoriy baholash maqsadga muvofiqdir; bu topilgan natijalarni
qanchalik aniq ekanligini tushunishga yordam beradi. Bunday baholash, asosan,
extimollik nazariyasi qoidasi (xatolar nazaryasi) asosida metrologik harakteristika
olishni nazarda tutadi. Bunda, quyidagini esga tushurish kerak: eksperiment
natijalarini har qanday statistik ishlash tahminiy hisoblanadi va extimollik
ma’nosiga egadir. Biz miqdoriy analiz uchun metrologik tushunchalarni, ya’ni
analiz natijalari to’g’riligi, qilib bo’linishi kabi tushunchalarni qarab chiqamiz
(metrologiya-fizik o’lchamlarni uslubini o’rganuvchi fandir).
Miqdoriy analiz natijalari to’g’riligi va o’tkazish.
Xatolarni namoyon qilish va ularni raqamli baholash uchun (aynisa yangi
analitik uslubni ishlab chiqishda) miqdoriy analiz bir necha marta takrorlanadi, ya’ni
parallel aniqlanish o’tkaziladi. Parallel aniqlanish deganda bir xil namuna
uchun bir xil sharoitda olingan natijalarni aniqlash tushuniladi.
Aniqlanayotgan kattaliklarning haqiqiy qiymati -µ bo’lsin. x1,x2,…,x1,…,xn-
aniqlanayotgan kattalikning o’lchangan qiymatlari- ayrim o’lchovlar natijalari; n-
ayrim o’lchovlarning umumiy soni. Ayrim o’lchovlar deganda analizning metodika
bo’yicha ketma- ket o’kaziladigan operatsiyalari natijasi tushuniladi. Gohida,
aniqlanayotgan kattalikning haqiqiy qiymati µ o’rniga miqdorning chinakam
qiymati a qo’llaniladi (yoki oddiy qilib “chinakam qiymat a”), bu qiymat tajribada
olinadi yoki aniqlanayotgan miqdorning hisoblangan qiymatidir; bu qiymat
haqiqiysiga shunchalik yaqinki, keyingi hisob kitobda uning o’rniga ishlatish
mumkin. Unda
19

x=(x1+x2+…+xn)/n=(∑x1)/ qiymat ayrim holda aniqlanayotgan natijadan olinadi
va o’rtacha arifmetik qiymatdir. Ayrim olingan xi qiymatiga nisbati x ning qiymati
aniqlik extimolligi yuqori hisoblanadi. Analiz natijasi to’g’riligi deganda
niqlanayotgan kattalikning o’rtacha arifmetik qiymati va haqiqiy qiymatlari
orasidagi ayirmasi “nolga ” intilgandagi analizning sifati tushuniladi:
x-µ→0 yoki x-a→0
n →∞ n→∞
boshqa so’z bilan aytganda, analiz natijasi to’g’riligi aniqlanayotgan kattalikning
o’rtacha qiymati x ni haqiqiy qiymat µ ga (yoki chinakkam qiymat “a” ga)
yaqinligini ko’rsatadi. Analiz natijasini o’tkazish unumi ayrim hollarda bir xil
sharoitlarda o’tkazilgan tajriba natijalari xi larni bir-biriga yaqinlik darajasini
xarakterlaydi. To’g’rilik va analiz natijasini o’tkazish unumi turli xildagi
xatoliklarga bog’liq [4].
20

2.4 Miqdoriy analizning ishlatilish sohalari
Аnаlitik kimyoning
miqdоriy аnаliz bo’limi tеkshirilаyotgаn mоddа
tаrkibini miqdоr jiхаtdаn o’rgаnаdigаn mеtоdlаr mаjmuаsidаn ibоrаt. Bu
mеtоdlаr yordаmidа аyrim birikmаlаr tаrkibidаgi elеmеntlаr yoki аrаlаshmа,
qоtishmа vа eritmаlаr tаrkibidаgi birikmаlаr miqdоrini аniqlаsh mumkin.
Tеkshirishdа оlingаn nаtijаlаr оdаtdа fоizlаrdа ifоdаlаnаdi.
Qishlоq хo’jаligidа аzоtli, fоsfоrli yoki kаliyli o’g’itlаr tаrkibidаgi
mаkrоelеmеntlаrni, o’simliklаr mеvаsidаgi uglеvоdlаrni аniqlаshdа vа chоrvа
mоllаri uchun tuzilgаn оzuqаlаr rаtsiоni tаrkibini, vеtеrinаriya klinikаlаrdа kоn
vа bоshqа biоlоgik mаtеriаllаrning tаrkibini o’rgаnish uchun miqdоriy аnаliz
mеtоdlаridаn bеvоsitа fоydаlаnilаdi. Dеmаk, biохimiya, аgrохimiya,
tuprоqshunоslik, o’simlik vа hаyvоn fiziоlоgiyasi fаnlаri miqdоriy аnаliz bilаn
chаmbаrchаs bоg’liq. Sаnоаt vа mеtаllurgiyadа hаm kimiyaviy tехnоlоgik
jаrаyonlаrni miqdоriy аnаliz mеtоdlаri yordаmidа nаzоrаt qilib turilаdi, fоydаli
qаzilmаlаr tоpishni esа miqdоriy аnаlizsiz tаsаvvur etish qiyin.
Qishlоq хo’jаligi аmаliyotidа tuprоq, o’simliklаr, o’g’itlаr, zахаrli
хimikаtlаr vа оzuqаlаr tаrkibi jiхаtidаn tеkshirilаdi. Tuprоqning tаrkibini
o’rgаnish tufаyli o’simliklаrning nоrmаl rivоjlаnishi uchun zаrur bo’lgаn
elеmеntlаrning tuprоq tаrkibidа tаrqаlish dаrаjаsi аniqlаnаdi. Minеrаl o’g’itlаr
tаrkibidаgi аzоt N
2 O
5 , P
2 O
5 , K
2 O ning prоtsеnt miqdоrigа ko’rа ulаrdаn eng
sаmаrаli tа’sir etuvchilаrini tаnlаb оlish mumkin. Miqdоriy аnаliz mеtоdlаri
yordаmidа zахаrli хimikаtlаrning tа’siri eng sаmаrаli bo’lgаn chеgаrа
аniqlаnаdi. Chоrvа mоllаrigа bеrilаdigаn оzuqаning to’yimli bo’lishi uchun
rаtsiоnni to’g’ri tuzish mаqsаdidа оzuqа tаrkibi хimiyaviy jiхаtdаn аnаliz
qilinаdi.
Miqdоriy аnаlizlаrni bаjаrishdа kimyoviy mеtоdlаr bilаn bir qаtоrdа fizik-
kimyoviy hаmdа fizikаviy mеtоdlаr kеng qo’llаnilmоqdа [2,3].
Gravimetriya usullari turli obyektlar taxlilida qo’llaniladi. Xaydash
usullari xususan dori preparatlaridagi aksariyat substansiyalaridagi uchuvchan
moddalar, damlama va ekstraktlardagi quruq qoldiqni aniqlashda qo’llaniladi.
Dori preparati quritilganda uning massasini kamayishini aniqlashga asoslangan
gravimetrik bilvosita haydash usuli juda ko’p dori vositalari sifatini nazoratida
ishlatiladigan universal farmokopiya usulidir.
Haydash usullari ekstraksiya bilan birgalikda organik dori preparatlarining
miqdoriy taxlilida ishlatiladi. Cho’ktirish usullari asosida ko’pchilik metall
kationlari, anionlari va organik moddalarni aniqlashning gravimetrik usullari
ishlab chiqilgan. Gravimetrik usullar dori preparatlari va dorivor xomashyolar
sifatini nazorat etishda, kuydirib qizdirilganda qolgan qoldiqni aniqlash, sulfatli
21

kul va xlorid kislotada erimaydigan kul miqdori kabi ko’rsatkichlarni
aniqlashda ishlatiladi.Termogravimetriya anorganik va koordinatsion birikmalar
va ayrim xollardagina organic birikmalar taxlilida
qo’llaniladi.Termogravimetriya IQ- spektroskopiya usuli bilan birgalikda turli
moddalar termik o’zgarishlari tabiati va miqdoriy tavsiflarini taxlil etishda
ishlatiladi.
Elektrogravimetriya usuli metallar va qotishmalarni tahlil etishda
qo’llaniladi.Suvli muhitda kislota – asosli titrlash kislota – asos xossasiga ega
bo’lgan anorganik va organic moddalar miqdorini aniqlashda keng
qo’llaniladi. B usulda kuchli va kuchsiz kislota va asoslar, tarkibida kuchsiz
kislota anioni va kuchsiz asos kationi tutgan nordon va asosli tuzlar miqdori
aniqlanadi. Kislota – asosli xossasi bo’lmagan modda miqdorini ham mazkur
xossaga ega moddaga aylantirib kislota – asosli usuldatitrlab aniqlash
mumkin.Kislotalarni, ishqorlarni, ammoniy tuzlaridagi ammiakni, organic va
anorganik birikmalardagi azotni, borni, aralashmadagi ishqor va karbonatlarni,
suvning vaqtinchalik qattiqligini (suv qaynatilganda yo’qoluvchi bikarbanatlari
yig’indisini), ko’pchilik dori preparatlardagi farmakologik faol moddalarni
aniqlash uchun ko’plab titrlash uslublari ishlab chiqilgan.
Kislota – asosli titrlash usullari farmokopiya usullari bo’lib, askorbin
kislota, atsetilsalitsil kislota, dikumarin, glutamin kislota, metionin,
diyodtirozin, betazin, stitisin, santonin kabi qator dori preparatlarini sifat
nazoratida qo’llaniladi.
22

TAJRIBA QISM
3.1. Bariy xlorid tarkibidagi kristallizatsiya suvining
massa ulushini aniqlash
Ayrim moddalar cho‘kkanda o‘zi bilan ma’lum miqdor suvni birga cho‘ktiradi.
Modda tarkibidagi bunday suvga kristallizatsion suv deyiladi. Tarkibida
kristallizatsiya suvi bo‘lgan moddalar muayyan formulaga javob berishi kerak. Shu
bois modda tarkibidagi bunday suv, ayrim hollarda, stexiometrik suv ham deb
ataladi. Ko‘pchilik jismlar va m oddalar namlikni yutadi. Moddalar tomonidan
yutilgan bunday namlik gigroskopik namlik deyiladi. Kristallizatsion va
gigroskopik namlikni gravimetrik haydash usuli yordamida aniqlashda
tekshiriladigan modda qizdiriladi. Aniqlashni bajarishda tekshiriladigan moddaning
ma’lum tortimi o‘lchab olinadi va u 105-225 °C haroratda qizdiriladi. Qizdirish
natijasida modda tarkibidagi kristallizatsion suv yoki gigroskopik namlik haydaladi.
Dastlabki tortim va quritilgan qoldiq massalari farqi kristallizatsion suv yoki
gigroskopik namlikning massasiga to‘g‘ri keladi. Kristallgidratlar saqlanganda
qisman parchalanadi. Shuning uchun ham bunday moddalardan foydalanishdan
oldin ularning tarkibidagi kristallizatsion suvning miqdori aniqlanishi yoki modda
qayta kristallanishi kerak. Bariy xlorid tarkibidagi kristallizatsion suvni aniqlash
bariy xlorid kristallgidratining tortimini quritishga asoslangan. Bariy xlorid
kristallgidrati 105-125 °C haroratda to‘liq parchalanadi va quriydi.
Analizni bajarish tartibi. Tozalab yuvilgan byuks qopqog‘i ochiq holda quritish
shkafida 30-35 daqiqa davomida doimiy massagacha quritiladi (byuksning yon
tomonidagi xira doirasiga grafit qalam bilan belgi-raqam qo‘yilgan boigani ma’qul).
Quritilgan byuksning qopqogi yopilib, qisqich yordamida eksikatorga solinadi,
so‘ngra byuksning qopqogi ochiladi va eksikator berkitilib, tarozi yonida 20-25
daqiqa saqlangan holda sovitiladi. Sovigan byuksning qopqogi yopilgandan so‘ng
tortish qoidalariga rioya qilib, analitik tarozida tortiladi. Doimiy massagacha (ikki
tortish orasidagi farq 0,0001 g boiguncha) quritilgan byuksga 1,25-1,50 g massali
modda solinib, analitik tarozida aniq tortiladi. Ichiga bariy xlorid kristallgidrati
solingan byuks quritish shkafining o‘rta tokchalaridan biriga qopqog‘I ustiga
yonboshlatib qo‘yilgan holda joylashtiriladi. Maksimal harorati 125 °C boigan
sharoitda modda 2 soat chamasi quritish shkafida quritiladi. ghundan so‘ng qisqich
yordamida byuks qopqogi bilan oldindan tayyorlab qo‘yilgan eksikatorga solinadi
va tarozixona haroratigacha sovitiladi. Tarozixonada taxminan 20-25 daqiqa
sovitilgan quruq moddali byuks qopqog‘i yopilgan holda analitik tarozida tortiladi.
M oddaning kristallizatsiya suvini to iiq yo‘qotganiga ishonch hosil qilish uchun
byuksning qopqog‘ini oldingiday ustiga qo‘yib, yana 1 soat quritish kerak boiadi.
Ikkinchi bor quritgandan keyin byuks yana qopqogi bilan eksikatorda tarozi yonida
23

$sovitiladi. Sovigan moddali byuksning qopqog‘ini yopib yana tortganda tortish orasidagi massalar farqi 0 ,0 0 0 2 - 0 , 0 0 0 1 g boiishi kerak. Shunda modda doimiy massagacha quritilgan hisoblanadi. Agar quritish doimiy massagacha bajarilgan boim asa, byuks m oddasi bilan yana quritiladi. Barcha tortishlar natijalari laboratoriya jurnaliga aniq qilib yozib boriladi (uning namunasi quyida keltiriladi). Eslatma. Agar quritish tugamasdan oldin ishni to‘xtatishga to‘g‘ri kelsa, byuksni eksikatorga joylab, uning qopqog‘ini zich yopib, qoldirish kerak. Analiz natijalarini hisoblash. Aniqlash natijasi laboratoriya jurnalidagi yozuvlar asosida quyidagicha bajariladi. Laboratoriya jurnalidagi yozuvlar namunasi: Doimiy massagacha quritilgan byuksning massasi, mh; Byuksning modda bilan birgalikdagi massasi, m m; Tekshirish uchun olingan modda massasi: m=mn- mh\ Byuksning modda bilan quritilgandan keyingi massalari: Birinchi tortish - m{\ Ikkinchi tortish - m^ Uchinchi tortish - my. Agar oxirgi natija oldingisidan 0,0002-0,0001 g farq qilsa, shu qiymat doimiy, deb olinadi va shu qiymat yordamida suvning miqdori aniqlanadi. Kristallizatsiya suvining massasi: msu=mn-m,.. Kristallizatsiya suvining moddadagi massa ulushi: ω=M SUV /M formula yordamida hisoblanadi. Mazkur tartib bo‘yicha gigroskopik namlikni ham aniqlash mumkin. Gigroskopik namligi aniqlanadigan modda tarkibida uchuvchan tarkibiy qismlar bo‘lmasligi kerak. 24$

XULOSA
Miqdoriy analiz moddalarning miqdoriy tarkibini aniqlashga imkon
beradigan metodlarni o’rganadi. Miqdoriy analizning vazifalari birikmalardagi
kimyoviy elementlar yoki ularning guruhlari tarkibini miqdoriy jihatdan
aniqlashdir. Miqdoriy analiz yordamida har xil aniqlashlarni o’tkazish
mumkin.Murakkab moddalar kislotalar tuzlar va boshqalar tarkibiga kiruvchi
elementlarning massalari orasidagi nisbatni, eritmadagi moddalar miqdorini,
minerallar, moddalar aralashmasi tarkibiga kiruvchi elementlar miqdorini yoki
rudalar mineral o’g’itlar u yoki bu komponentlarning tarkibiy qismini
o’rganish mumkin.
Miqdoriy analiz foydali qazilmalarni izlab topish metallurgiya va
kimyoviy texnologiya, biokimyo va agrokimyo, tuproqshunoslik, o’simliklar
fiziologiyasi,dorishunoslik, tibbiyot va boshqa soxalar bilan uzviy bog’liqdir.
Rivojlanib borayotgan xalq xo’jaligining turli soxalari, chunonchi, sanoat va
dexqonchilik kabi soxalar miqdoriy analiz zimmasiga yangi muammolar
qo’ymoqda. Masalan, kam uchrovchi va tarqoq elementlar uran, titan, sirkoniy,
vanadiy, molibden, volfram kabilarni ajratishning yangi metodlarini va miqdoriy
aniqlashning tezkor metodlarini yaratish vazifalari, elektronika uchun
qo’llaniladigan yuqori tozalikga ega bo’lgan metallar tarkibidagi juda ham oz
miqdordagi qo’shimchalarni aniqlashning zamonaviy metodlarini topish kabi
vazifalarni qo’ymoqda. Miqdoriy analiz o’simliklar va hayvonlar a’zolarining
tarkibi to’g’risidagi ma’lumotlarga ega bo’lishga, ayrim elementlarni ularning
o’sishiga, rivojlanishiga va mahsuldorligigata’sirini o’rganishga imkon beradi.
Respublikamiz hududida uchraydigan yer osti va yer usti meniral
homashyolar tarkibidagi xalq xo’jaliginini rivojlantirish uchun zarur bo’lgan
metallar, metallmaslar miqdorini aniqlashda, paxtachilik va g’allachilik
bo’yicha hosildorlikni oshirish uchun tuproqni oziq moddalar bilan
ta’minlanish darajasini aniqlashda va boshqa shungao’xshash soxalarda
miqdoriy analiz metodlaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega.
Miqdoriy analizning hozirgi zamon metodlari o’lchanadigan
ko’rsatkichlar (xossalari) modda massasi, regant eritmalar hajmi elementlarning
spektr chiziqlarining intensivligi, ko’rinadigan infraqizil va ultrabinafsha
nurlarining yutilishi, sorbentlarning adsorbsion xossalari, eritmalarning elektr
o’tkazuvchanligi, elektrod potensiali, diffusion tok qiymati, radiaktiv impulslar
ni va boshqalar asosida turlarga ajratiladi.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Asosiy adabiyotlar:
1. O. Fayzullayev. Analitik kimyo asoslari. Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi
nashiriyoti. Toshkent – 2003.445 bet
2. K.R.Rasulov. Analitik kimyo. G’ofur G’ulom nomidagi nashiriyot – matbaa
uyi. Toshkent – 2004.438 bet
3. M.T.Gulomova, Sh.Q.Norov, N.T.Turabov. Analitik kimyo. Voris – nashiriyot.
Toshkent – 2009.464 bet
4. Yu.Ya.Xaritonov,A.N.Yunusxo’jayev,A.A.Shabilalov, S.D.Nasirdinov. Analitik
kimyo. 2 jild. Miqdoriy taxlil. Taxlilning fizik – kimyoviy (uskunaviy) usullari.
Toshkent ,,Fan’’ nashiriyoti 2012 – yil.429 bet
5. O.Fayzullayev,N.Turobov, E.Ro’ziyev,A.Quvatov,N.Muhammadiyev. Analitik
kimyo amaliy – laboratoriya mashg’ulotlari. Toshkent ,,Yangi asr avlodi’’
2006.445 bet
Internet ma’lumotlari:
6. http://www.ziyonet.uz:kimyo/analitikkimyo .
7. http://www.ximiki.ru
8. http://wiki.com
9. http://chemist.org

26

Mundarija
1. Kirish……………………………………………………………..……….....3
2. Miqdoriy analizning kimyoviy usullari. ..................................................... ...4
3. Miqdoriy analizdagi xatolar................... .......................................................10
4. Miqdoriy analizda natijalarni hi soblash........ ………….…………..………..18
5. Miqdoriy analizning ishlatilish sohalari .... ……………..………………….21
6. Tajriba qism…………………………………………………………………23
7. Xulosa…………………………………………………………..………......25
8. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………26
27

Купить

Информация о документе

Продавец

Miqdoriy analiz. Natijalarni hisoblash

Похожие документы