Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	78.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Февраль 2025
Расширение	docx
Категория	История

Mirxondning “Ravzat as-safo” asari somoniylar tarixiga oid muhim manba

Nasriddin Qojar (1834 – 1848) ning topshirig’i bilan Xiva xoni Muhammad
Aminxon (1845 – 1855) huzuriga elchi bo‘lib keladi. Mazkur elchilik asnosida Eron
– Xorazm munosabatlariga oydinlik kiritish yuzasidan muzokaralar olib borilgan.
Xorazmdagi sayohati haqida u “Saforatnomai Xorazm” (“Xorazm safari kundaligi”)
asarini ham yozadi (Mazkur asar 2009 yilda “Yangi asr avlodi” nashriyotida Ismoil
Bekchon tarjimasida o‘zbek tilida bosilib chiqqan).
Mazkur asarida Rizoqulixon Xorazm xaqlining tarixi, madaniyati, turmush
tarzi, urf-odat va an’analari, xususan, Xiva xonligida XIX asr boshlaridagi ijtimoiy-
siyosiy, iqtisodiy vaziyat haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Hidoyat Xiva
xonligiga tashrifidan sal avvalroq “Ravzat us-safoyi Nosiriy” asarini yozib tugatgan
edi. U mazkur asarning bir nusxasini o‘zi bilan olib kelgan. U Xivada bo‘lgan
paytida buyuk o‘zbek shoiri Muhammad Rizo Ogahiy bilan ham uchrashgani, u
bilan ijodiy hamkorlik qilgani ma’lum 7
.
Yuqorida aytilganidek, “Ravzat us-safo”ning o‘zbek tiliga tarjimasi
Shermuhammad Munis tomonidan boshlangan, bu ishni endilikda Ogahiy davom
ettirayotgan edi. Shoir keyinchalik, ushbu yirik tarixiy asarning Rizoqulixon
qalamiga mansub qismini ham o‘zbekchaga o‘girgan. Bugungi kunda Mirxond va
Xondamir qalamiga mansub “Ravzat us-safo” asari O‘zbekiston fanlar
akademiyasining sharqshunoslik instituti, shu bilan birga Ogahiy tarjimasidagi
“Ravzat us-safoi Nosiriy” asari ham Rossiya fanlar akademiyasining Sankt-
Peterburgdagi Sharq qo‘lyozmalari institutida saqlanmoqda.
7
Xondamir. Makorim ul – axloq. – T.: Yoshlar nashriyot uyi, 2018. – B. 168
9

davrining bebaho adabiy yodgorligi hisoblanadi.
Mazkur bebaho asarning parchalari fransuz, lotin, shved, nemis va boshqa bir
qator tillarga tarjima qilingan. Uzoq vaqt davomida ushbu asar evropaliklar uchun
Sharq tarixini o’rganishda muhim manba bo’lib hisoblangan.
Asarning nodir qo’lyozmalaridan biri Sankt-peterburgda, D 203 raqami ostida
Rossiya Fanlar akademiyasining sharq qo’lyozmalari institutida saqlanmoqda.1608
yilda ko’chirilgan, 233 varaqdan iborat bu qo’lyozmaning ayrim sahifalariga oltin
suvi yugurtirilgan. Mazkur kitobda Tohiriylar davridan to Amir Temurning davlat
tepasiga kelishiga qadar bo’lgan voqealar (820-1370 yy.) bitilgan.
6-8 iyun kunlari Sankt-Peterburgda o’tadigan “O‘zbekiston madaniy merosi –
xalqlar va mamlakatlar o’rtasida mulofotga yo’l” Ikkinchi xalqaro kongressi
ishtirokchilari anjuman doirasida ushbu nodir qo’lyozmani ham o’z ko’zlari bilan
ko’rishlari mumkin 21
.
Shundan ushbu kitob asarning 4-5 qismlarini o’z ichiga olgan, deb xulosa
qilish mumkin.
Mirxondning bu asari juda ko’p mamlakatlar tarixini o’rganishda qimmatli
manba bo’lib xizmat qiladi. Kitobning faksimile nusxasi ko’pgina tadqiqotchilar
uchun Markaziy Osiyo tarixi, xususan temuriylar davrini o’rganishja muhim manba
bo’lib xizmat qiladi.
Asarning o’zbekchaga tarjimasi Muhammad Rahimxon Feruz davri (1865-
1873)da mashhur shoir va tarixchilar Shermuhammad Munis (1778-1829) va
Muhammad Rizo Ogahiy (1809-1894) tomonidan amalga oshiriladi.
Asrlar o’tishi bilan sulolalar o’zgardi, davru davronlar almashdi. Shu bois
XVI asr birinchi choragidan keyingi voqealarni puxta, asosli yoritadigan asarlarga
ehtiyoj sezila boshlagandi. Ammo, bu singari katta hajmli asarni munosib tarzda
davom ettirishga har qanday tarixchi olim jur’at eta olmasdi. Biroq, Eronda Qojorlar
davrida yashagan mashhur tarixchi, shoir vadiplomat Rizoqulixon Hidoyat (1800-
1871) ana shu ishga qo’l urdi.
21
Mīr-Kh v
ānd, Historia priorum regum Persarum: Post firmatum un regno Islamismum , transl. Freiherr von Bernhard
Jenisch (Vienna: Typis Josephi Nobilis de Kurzbeck, 1782); OCLC 46759841
27

Ogahiy ishtiroki va rahbarligida amalgaoshirilgan.
Kitob matni 1845-1848 yillari Bombey, 1853-1857, 1960 yillari Tehron,
1874-1883-1891 yillari Lakhnav shaharlarida chop etilgani ham asarning shuhrati va
ahamiyatidan dalolatdir.
Asardan ayrim parchalar ingliz, frantsuz, nemis va rus tillariga tarjima qilinib,
chop etilgan. Bu kitob to‘g’risida 1999 yili sharqshunos Mahmud Hasaniy risola
e’lon qilgan.
14

1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat,
2008. – B.30.
II Asosiy adabiyotlar
1. Alisher Navoiy. Majolis un – nafois. – T.: Fan, 1997. – B. 115.
2. Andrew J. Newman, University of Edinburgh Society and Culture in the Early
Modern Middle East: Studies on Iran in the Safavid Period. Leiden, Brill, 2003,
xxi + 429 p. Page 24 "E. Rehatsek as Rauzat-us-sqfa or, Garden of Purity. 3 vols,
ed. F.F. Arbuthnot, Oriental Translation Fund, New Series 1 (London: Royal
Asiatic Society, 1891)
3. Elliot, H. M. (Henry Miers), Sir "23. Rawżat as?-s?afā , of Mirkhond",. The History ʾ
of India, as Told by Its Own Historians. The Muhammadan Period (Vol 4.).
London : Trübner & Co., 1871.
4. Karimov Sherzod Shavkat o‘g’li “Ravzat Us-Safo” Asari Markaziy Osiyo
Xalqlari Tarixini o‘rganishdagi ahamiyati,
https://doi.org/10.5281/zenodo.7145795
5. Khomushova F. Giyasüddîn Handmîr’in hayati, eserleri ve tarihçiliği. – Bursa.:
Yüksek lisans tezi, 2020. – B. 55.
6. Madraimov. A “Manbashunoslik” 2017, 167 b
7. Madraimov.A. Fuzailova.G. Manbashunoslik. – T.: O‘zbekiston faylasuflari
milliy jamiyati nashriyoti, 2008. – B. 204
8. Mīr-Khvānd, History of Persia …: to which is added an abridgment of the lives of
kings of Harmuz, or Ormuz, transl. from Spanish text of Pedro Teixeira by John
Stevens (London: J. Brown, 1715); OCLC 82155967
9. Mirxond. Ravzat as-safo. – Tehron.: Mahorat, 19
10. M. Th Houtsma E.J. Brill’s First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936 reprint 1987
Page 515 MIR KHAWAND. historian, author of the Rawdat al-Safa („Garden of
ʼ
Purity“)
11. Xayrullayev M. Ma’naviyat yulduzlari. – T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi
nashri, 1999. – B. 245.
31

II BOB. TARIXCHI MIRXONDNING “RAVZAT AS-SAFO” ASARINI
YARATILISH TARIXI
2.1 “Ravzat us-safo” – tarixning munavvar ko‘zgusi
XIV – XV asrlar Movarounnahr va Xurosonning ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy
– madaniy tarixida ulkan va zarhal bo yoqlar bilan bezaldi.ʻ Sababi shundan iborat
ediki, bu hududning Amir Temur va uning avlodlari (Shohrux, Ulug bek, Abu Said
ʻ
va Sulton Husayn Boyqaro va boshqalar) tomonidan idora etilgani, ilm-fan va
madaniyat sohasiga zalvorli hissa qo shganligi bilan belgilanadi.
ʻ Bu davrda juda
ko p olim- u fuzalolar, shoirlar va boshqa ilm- fan namoyandalari yetishib chiqqan
ʻ
va shuning bilan birgalikda ular o z asarlari orqali
ʻ dunyoga tanilganlar. Abu Ja’far
Muhammad ibn Jarir at-Tabariy, Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far an – Narshaxiy,
Abu Bakr Ahmad ibn al-Husayn al-Bayhaqiy, Abdul-malik ibn Abdulloh al-
Juvayniy, Sharafiddin Ali Yazdiy, Nizomiddin Shomiy, Ibn Arabshoh, Abdurazzoq
Samarqandiy singari olim va mutafakkirlar yaratib qoldirgan durdona asarlar katta
ahamiyat kasb etadi 12
.
Markaziy Osiyo va O rta Sharq mamlakatlarining XV–XVI asrlardagi ya ni
ʻ ʼ
Amir Temur va temuriylar davridagi tarixni yoritishda manba xizmatini o taydigan
ʻ
talaygina asarlar fanga ma lum. Hujjat to plamlarini hamda boshqa yodgorliklarni
ʼ ʻ
hisobga olmagan holda, faqat tarixiy asar sifatida yozilgan manbalar nomining
o zini keltirganimizda ham katta bir ro yxat vujudga keladi. Masalan, Hofizi
ʻ ʻ
Abro ning Temur vorisi bo lmish Shohrux davrida yozilgan
ʻ ʻ “Zubdat ut-tavorix
Boysung uriy” nomli asari, Sharafuddin Ali Yazdiyning XV asr birinchi choragida
ʻ
va Nizomuddin Shomiyning XV asrning o rtalarida bir
ʻ nom bilan yozilgan
mashhur “Zafarnoma”lari, Fasih Havofiyning “Mujmali Fasihiy” asari,
Abdurazzoq Samarqandiyning Husayn Boyqaro taxtiga o tirgan
ʻ (1470) yili yozib
tamomlangan “Matla i sa dayn va majmai bahrayn” degan kitobi shular
ʼ ʼ
jumlasidandir.
12
Xayrullayev M. Ma’naviyat yulduzlari. – T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashri, 1999. – B. 245.
15

Sharq xalqlari tarixini o’rganish, tadqiq etishda Tabariy, Narshaxiy,
Bayhaqiy, Juvayniy, Sharafiddin Ali Yazdiy, Nizomiddin Shomiy, Ibn Arabshoh,
Abdurazzoq Samarqandiy singari olim va mutafakkirlar yaratib qoldirgan
durdonalar katta ahamiyat kasb etadi. Ana shunday bebaho tarixiy asarlardan biri
“Ravzatus-safo” asaridir.
Asarning ilk muallifi Mir Muhammad ibn Sayyid Burhoniddin Xovandshoh
ibn Kamoluddin Maxmud al-Balxiy — Mirxond (1433-1498) o’rta asr tarix fanining
ko’zga ko’ringan namoyandalaridan biridir. Mirxondning otasi Sayyid Burhoniddin
Xovandshoh ham zamonasining bilimdon kishilaridan bo’lib, Temuriylar
hukmronligi davrida Buxorodan Balxga kelib qolgan.
Mirxond 1433 yyli Balxda tug’ilgan bo’lsa-da, umrining deyarli kup qismini
Hirotda o’tkazdi. Uning hayoti va ilmiy faoliyati haqida nabirasi Hondamir
«Xulosat ul-axbor» kitobida qimmatli ma’lumotlarni yozib qoldirgan. Uning
yozishicha, Hazrat Navoiy Mirxondga juda katta moddiy va ma’naviy yordam
ko’rsatgan, o’zining «Ixlosiya» xonaqosidan bir hujra ajratib bergan va undan bir
tarixiy asar yozib berishni iltimos qilgan. Mirxond bu asarni qisqa vaqt ichida yozib
tamomlagan. 1497 yilning bahorida og’ir kasallikka chalinib, 1498 yilda olamdan
o’tgan. Asarni uning nabirasi Xondamir davom ettirgan 20
.
Bu asarning nomi «Ravzat us-safo fi siyrat ul-anbiyo va-l-muluk va-l-xulafo»
(«Payg’ambarlar, podshohlar va xalifalarning tarjimai holi haqida jannat bog’i»)
bo’lib, undan dunyoning yaratilishidan to 1523 yilga qadar Markaziy Osiyo, Yaqin
va O‘rta Sharq mamlakatlarida bo’lib o’tgan ijtimoiy-siyosiy voqealar keng bayon
etilgan. Ravzat us-safo» muqaddima, ettita jild, xotima va jug’rofiy qo’shimchadan
tashkil topgan.
Asar ranginva jozibali tilda, sodda va ravon uslubda yozilgan bo’lib, ilk
sahifalardanoq o’quvchining ehtiborini o’ziga tortib oladi. U juda ko’p ibratli,
ta’sirli, qiziqarli voqealarni o’z ichiga oladi. Asar tili va uslubiga ko’ra, o’z
20
Andrew J. Newman, University of Edinburgh Society and Culture in the Early Modern Middle East: Studies on Iran
in the Safavid Period. Leiden, Brill, 2003, xxi + 429 p. Page 24 "E. Rehatsek as Rauzat-us-sqfa or, Garden of Purity. 3
vols, ed. F.F. Arbuthnot, Oriental Translation Fund, New Series 1 (London: Royal Asiatic Society, 1891)
26

Asarning o‘zbekchaga tarjimasi Muhammad Rahimxon Feruz davri (1865 –
1873-yillarda hukmronlik qilgan)da mashhur shoir va tarixchilar Shermuhammad
Munis (1778 – 1829) va Muhammad Rizo Ogahiy (1809 – 1894) tomonidan amalga
oshiriladi. Tarjima ishiga Ogahiy boshchilik qilgan. Ogahiy asarning uchinchi
daftarini va ikkinchi daftarining 2-qismini, Shermuhammad Munis esa birinchi va
ikkinchi daftarlarni, Muhammad Nazar oltinchi daftarini, Muhammad Yusuf Rojiy
to‘rtinchi, beshinchi va yettinchi daftarlarni tarjima qilganlar. Mazkur risolada
tabdili berilayotgan qismi ham Muhammad Yusuf Rojiy tomonidan tarjima qilingan.
Asrlar o‘tishi bilan sulolalar o‘zgardi, davru davronlar almashdi. Shu bois XVI asr
birinchi choragidan keyingi voqealarni puxta, asosli yoritadigan asarlarga ehtiyoj
sezila boshlagandi.
Ammo, bu singari katta hajmli asarni munosib tarzda davom ettirishga har
qanday tarixchi olim jur’at eta olmasdi. Biroq, Eronda Qojarlar davrida yashagan
mashhur tarixchi, shoir va diplomat Rizoqulixon Hidoyat (1800 – 1871) ana shu
ishga qo‘l urdi. Rizoqulixon yoshligidan Qojarlar sulolasining vakili Fathali Shoh
(1797 – 1834)ning saroyida xizmat qilgan. O‘zining rangin she’rlari bilan shohning
nazariga tushgan Rizoquli “amir ush-shuaro” (“shoirlarning amiri”) unvonini olgan.
U sulolaning keyingi vakili Nasriddin Shoh Qojar zamonida ham (1848-1896)
saroyda mas’ul vazifalarda ishlagan. Saroy kutubxonasi rahbari bo‘lgan, keyinchalik
Eronda yangi usuldagi maktab ochib, uni boshqargan. Rizoqulixon Hidoyat Sharqda
forsiy tildagi eng mukammal tarixiy asarlardan biri sanalgan “Ravzat us-safo”
asarining davomini yozishga kirishdi 6
.
Rizoqulixon Mirxondning bayon uslubini saqlagan holda Safaviylar davridan
boshlab, Afsharlar, Zandlar va Qojarlar sulolasi davrida Eron, Xuroson va qisman
Movarounnahrda yuz bergan voqealarni o‘zining uch jildli asarida yozib qoldirgan.
Asar Nasriddin Shohga bag’ishlab bitilgani uchun uning ismiga monand tarzda
“Ravzat us-safoi Nosiriy” deb nomlangan. Rizoqulixon Hidoyat 1851-yilda
6
Alisher Navoiy. Majolis un – nafois. – T.: Fan, 1997. – B. 115.
8

Asarning uchinchi va to‘rtinchi jildlari Turkiyada Rustam poshoning amri
bilan Mustafa bin Hasanshoh tomonidan turkchaga tarjima etilgan, Balatizoda
Hasan tomonidan qilingan ikkinchi tarjima 1338/1920-yilda Istanbulda chop
etilgan . Yana bir turk tadqiqotchisi Vural Onturk “Ravzat us-safo” asarida Gurlar
tarixi masalasiga murojaat etgan. Vural Onturk Xondamirning “Habib us-siyar”
asarida Gurlar haqidagi ma’lumotlarni solishtirgan. Unga ko‘ra Mirxond gurlaar
tarixni yozishda ularning saroyida yashagan Juzjoniyning “Taboqoti Nosiriy”
asaridan foydalangan.
Xondamir esa “Tabaqoti Nosiriy”dan ham, Mirxondning “Ravzat ussafo”
asaridan ham foydalangan. Mirxondning bayon etish uslubi Xondamirninikidan
batafsilroq ekanligi bilan farqlanadi. Xondamir bayon etish uslubi esa adabiy
shakldadir . Johann August Vullers saljuqiylar tarixini tadqiq etishda ushbu asardan
foydalangan. Asarning fors tilidagi tarjimasidan foydalanagan . Mahmud Hasaniy
“Ravzat us-safo” asarida Jaloliddin Manguberdi zikri masalasiga oid risola yozgan.
Asarning beshinchi daftarida “Sulton Muhammadning Xorazmshohlik masnadiga
o‘lturg’oning dostoni” sarlavhasi ostida xorazmshohlar bayoni berilgan. Bu yerda
Xorazmshohning boshqa mamlakatlarga qilgan yurishlari bir nechta fasllarda o‘z
ifodasini topgan 4
.
O‘zR FA Sharqshunoslik institutida 1813-raqami bilan saqlanayotgan
qo‘lyozmaning 165b betidan Xorazmshohning o‘g’li sulton Sulton Ruknuddin bin
Sulton Muhammad Xorazmshohning faoliyati bayon etiladi. Orqasidan yana bir
o‘g’li G’iyosuddinning ishlari bayon qilingan. 167-betdan Sulton Jaloliddin
faoliyatining bayoni boshlanadi. Mirxond o‘z asarida Sulton Jaloliddinga boshqa
sultonlarga nisbatan ko‘proq joy ajratgan. Mahmud Hasaniy ham o‘z risolasida
Muhammad Xorazmshohning ba’zi ishlarining bayonidan so‘ng Sulton Jaloliddinga
bag’ishlangan qismini ko‘proq keltiradi .
Luqmon Boymatov esa Temur Malik tarixni tadqiq etishda ushbu asarga
murojaat etgan. U “Ravzat us-safo” asari Xo‘jand tarixini o‘rganishda asosiy
4
Xayrullayev M. Ma’naviyat yulduzlari. – T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashri, 1999. – B. 245.
6

Rizoqulixon yoshligidan Qojorlar sulolasining vakili Fathali Shoh (1797-
1834)ning saroyida xizmat qilgan. O‘zining rangin she’rlari bilan shohning nazariga
tushgan Rizoquli “amirush-shuaro” (shoirlarning amiri” unvonini olgan.
U sulolaning keyingi vakili Nasriddin Shoh Qojor zamonida ham (1848-1896)
saroyda mas’ul vazifalarda ishlagan. Saroy kutubxonasi rahbari bo’lgan, keyinchalik
Eronda yangi usuldagi maktab ochib, uni boshqargan.
Rizoqulixon Hidoyat Sharqda forsiy tildagi eng mukammal tarixiy
asarlardanbiri sanalgan “Ravzatus-safo” asarining davomini yozishga kirishdi.
Rizoqulixon Mirxondning bayon uslubini saqlagan holda Safaviylar davridan
boshlab, Afsharlar, Zandlar va Qojorlar sulolasi davrida Eron, Xuroson va qisman
Movarounnahrda yuz bergan voqealarni o’zining uch jildli asarida yozib qoldirgan.
Asar Nasriddin Shohga bag’ishlab bitilgani uchun uning ismiga monand tarzda
“Ravzatus-safoi Nosiriy” deb nomlangan.
Rizoqulixon Hidoyat 1851 yilda NasriddinQojor (1834-1848) ning topshirig’i
bilan Xiva xoni Muhammad Aminxon (1845-1855) huzurigaelchi bo’lib keladi.
Mazkur elchilik asnosida Eron-Xorazm munosabatlariga oydinlik kiritish yuzasidan
muzokaralar olib borilgan. Xorazmdagi sayohati haqida u “Saforatnomai Xorazm”
(Xorazm safari kundaligi) asarini ham yozadi. (Mazkur asar 2009 yilda “Yangi asr
avlodi” nashriyotida Ismoil Bekchon tarjimasida o’zbek tilida bosilib chiqqan).
Mazkur asarida Rizoqulixon Xorazm xaqlining tarixi, madaniyati, turmush tarzi,
urf-odat va an’analari, xususan Xiva xonligida 19-asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy,
iqtisodiy vaziyat haqida qimmatli ma’lumotlar beradi 22
.
Chamasi, Hidoyat Xiva xonligiga tashrifidan sal avvalroq “Ravzatus-safoyi
Nosiriy” asarini yozib tugatgan edi. Chamasi u mazkur asarning bir nusxasini o’zi
bilan olib kelgan. U Xivada bo’lgan paytida buyuk o’zbek shoiri Ogahiy bilan ham
uchrashgani, u bilanijodiy hamkorlik qilgani ma’lum.
Yuqorida aytilganidek, “Ravzatus-safo”ning o’zbek tiliga tarjimasi Munis
22
Elliot, H. M. (Henry Miers), Sir „23. Rawżat as?-s?afā ,of Mirkhond“, ʾ . The History of India, as Told by Its Own
Historians. The Muhammadan Period (Vol 4.) . London : Trübner & Co., 1871.
28

tomonidan boshlangan, bu ishni endilikda Ogahiy davom ettirayotgan edi. Shoir
keyinchalik, ushbu yirik tarixiy asarning Rizoqulixon qalamiga mansub qismini ham
o’zbekchaga o’girgan.
Bugungi kunda Mirxond va Xondamir qalaimiga mansub “Ravzatus-safo”
asari bilan birga Ogahiy tarjimasidagi “Ravzatus-safoi Nosiriy” asari ham Rossiya
fanlar akademiyasining Sankt-Peterburgdagi Sharq qo’lyozmalari institutida
saqlanmoqda.
XULOSA
Kurs ishi yuzasidan shunday xulosaga kelish mumkin:
“Ravzat as – safo” nasriy usulda yozilgan asar va unda inson yaratilganidan to
29

Asarda dunyoning yaratilishidan to Sosoniy Yazdigard III (632-651)
davrigacha o‘tgan tarixiy voqealar, Muhammad (s.a.v.) va birinchi to‘rt xalifa
davrida bo‘lib o‘tgan voqealar, o‘n ikki imom tarixi, Ummaviyya va Abbosiyya
xalifalari; Abbosiylar bilan zamondosh bo‘lgan sulolalar (Eron, Markaziy Osiyo va
Hindiston); Mo‘g’ullar, Chingizxon, uning avlodi, Eron va ba’zi qo‘shni
mamlakatlar va ulardan keyingi Amir Temur davrigacha yashagan sulolalar tarixi;
Amir Temur va temuriyzoda Sulton Abu Sa’id o‘limigacha (1469) bo‘lib o‘tgan
voqealar hamda Sulton Husayn Boyqaro va farzandlari tarixi (1523), shuningdek,
boshqa ko‘pgina bayon etilgan hodisalar Qur’on oyatlari, hadislar hamda bir qancha
mo tabar kitoblar misolida yoritilgan. ʻ
“Ravzat us-safo” (“Cof jannat bog’i”) yoki “Ravzat us-safo fi siyrat al-anbiyo
va-l-muluk va-l-xulafo” (“Payg’ambarlar, podshohlar va xalifalarning tarjimai holi
haqidagi sof jannat bog’i”) nomi bilan mashhur bo‘lgan asar umumiy tarixga oiddir.
Uning muallifi Mir Muhammad ibn Sayyid Burxoniddin Xovandshoh ibn
Kamoluddin Mahmud al-Balxiy bo‘lib, asosan Mirxond (1433-1497 yy.) nomi bilan
mashhur 10
.
Muarrixning ota-bobolari asli Buxorodandir. Mirxondning otasi sayyid
Burxoniddin Xovandshoh ham o‘qimishli va keng ma’lumotli kishi bo‘lib,
Temuriylar hukmronligi davrida Balxga ketib qolgan va o‘sha yerda vafot etgan.
Mirxond Balxda tug’ilgan, lekin umrining ko‘p qismini Hirotda o‘tkazgan.
Uning nabirasi Xondamirning guvohlik berishicha, Mirxond Alisher Navoiy bilan
uchrashguncha turli ilmlar bilan shug’ullangan, ammo birontasida muta’yin emas
edi. Tarixchi Alisher Navoiy bilan uchrashgach, shoir o‘zining “Ixlosiya”
xonaqohidan unga alohida xona ajratib, shaxsiy kutubxonasidagi kitoblardan
foydalanishga ijozat berib, olimni umumiy tarixga oid katta asar yozishga undagan,
uni bu sohada doimo moddiy qo‘llab turgan. Ammo Mirxond ulkan asarini
10
Madraimov.A. Fuzailova.G. Manbashunoslik. – T.: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2008. – B.
204
12

mukammal tugata olmiy, ya’ni yettinchi jildi va jug’rofiy ilova materiallari yig’ilgan
musavvada holida qolganida vafot etadi. Uning asarini nabirasi Ғ iyosiddin
Xondamir yakuniga yetkazadi.
“Ravzat us-safo” asarini yaratishda Mirxond qirqta muallif , ya’ni arab tilida
ijod qilgan o‘n sakkizta va fors tilida ijod qilgan yigirma ikkita olim ijodiga
murojaat qilgan. Shak-shubhasiz, bu asar zamonaviy tadqiqot darajasida yaratilgan
tarixiy yodgorlikdir.
Kitob muqaddima, xotima va yetti jilddan iborat:
1. Dunyoning “yaratilishidan” to Sosoniy Yazdijard III (632-651 yy.)
davrigacha;
2. Muhammad payg’ambar va xalifai Roshidin davri;
3. 12 imom tarixi; Umaviy va Abbosiy xalifalari;
4. Abbosiylar bilan zamondosh sulolalar;
5. Chingizxon va uning avlodi;
6. Amir Temur va uning avlodi to Sulton Abu Said vafotigacha (1469 y.);
7. Culton Husayn va uning avlodi tarixi (1523 yilgacha) bayon etilgan.
So‘nggi 7- jildi musavvadaligicha qolib ketgan va uni Xondamir to‘ldirib, oqqa
ko‘chirgan 11
.
“Ravzat us-safo” asarining 1-6- jildlari kompilyatsiya –boshqalar asaridagi
ma’lumotlar asosida yozilgan bo‘lsa-da, ko‘plab manbalardan foydalanish asosida
yaratilgani uchun bu qismi ham katta ilmiy qiymatga ega. 6- jildning bir qismi va 7-
jild yangi ma’lumotlar va muallif o‘zi ko‘rgan, bilgan va shohidi bo‘lgan voqealar
bayonidan bo‘lganligi uchun juda katta ahamiyatga ega.
“Ravzat us-safo” asarini eng mashhur va manzur umumiy tarixga oid fors
tilidagi kitoblardan biri deb baholash mumkin, chunki birgina Toshkentdagi
O‘zbekiston FA Abu Rayhon Beruniy nomli institut xazinasida uning yuzdan ziyod
mo‘’tabar qo‘lyozmalari mavjud. Ushbu ulkan asarning o‘zbek tiliga tarjimasi
Xorazmda bir necha yillar davomida yetuk tarjimon, shoir va tarixchilar Munis va
11
Mirxond. Ravzat as-safo. – Tehron.: Mahorat, 19b
13

- Mavorounnahr va Xurosonda Somoniylar hokimiyatining o‘rnatilishi va
siyosiy hayotini manbalar asosida tahlil qilish;
- Somoniylar davlatining ijtimoiy iqtisodiy hayotini tadqiq qilish va xulosalar
berish;
- Somoniylar davlatida madaniy hayotning rivojlanish sabablarini o‘rganish,
ilm-fan taraqqiyotining sabablarini ochib berish;
- O‘zbek davlatchiligi taraqqiyotida Somoniylar davlatining o‘rni va
ahamiyatini ko‘rsatish.
Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy,
muammoviyxronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari
hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi.
Mavzuning o‘rganilish darajasi. Xayrullayev M. Ma’naviyat yulduzlari. –
T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashri, 1999, Khomushova F. Giyasüddîn
Handmîr’in hayati, eserleri ve tarihçiliği. – Bursa.: Yüksek lisans tezi, 2020, Alisher
Navoiy. Majolis un – nafois. – T.: Fan, 1997, Xondamir. Makorim ul – axloq. – T.:
Yoshlar nashriyot uyi, 2018, Юсупова Д., Творческое наследие Хондамира как
источник по истории культуры Центральной Азии XV – XVI вв. – Т.: 2001,
Madraimov.A. Fuzailova.G. Manbashunoslik. – T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy
jamiyati nashriyoti, 2008, Mirxond. Ravzat as-safo. – Tehron.: Mahorat, kabi
adabiyotlardan foydalanildi.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo lib,ʻ
tadqiqot umumiy 37 betni tashkil etadi.
3

I BOB. “RAVZAT US-SAFO” ASARI MARKAZIY OSIYO XALQLARI
TARIXINI O‘RGANISHDAGI AHAMIYATI
1.1 “Ravzat us-safo” Islom tarixining ensiklopediyasi sifatida
Mirxond yozgan asarning to‘liq nomi “Ravzat us-safo fi siyrat ul-anbiyo
valmuluk val-xulafo” (“ ةضور ءافiiصلا يف ةري iiس ءا iiيبنلاا كو iiلملاو افلخلاو “ ,” Payg’ambarlar,
podshohlar va xalifalarning tarjimai holi haqida soflik bog’i”) bo‘lib, undan
dunyoning yaratilishidan to 1523-yilga qadar Markaziy Osiyo, Yaqin va O‘rta Sharq
mamlakatlarida bo‘lib o‘tgan ijtimoiy-siyosiy voqealar keng bayon etilgan 2
.
“Ravzat us-safo” muqaddima, yettita jild, xotima va geografik qo‘shimchadan
tashkil topgan. Mazkur asarning jildlari quyidagi davrlarga bo‘lingan:
1) Dunyoning yaratilishidan to Sosoniy Yazdigard III (632—651) davrigacha
o‘tgan tarixiy voqealar;
2) Payg’ambar Muhammad s.a.v. va birinchi to‘rt xalifa davrida bo‘lib o‘tgan
voqealar;
3) O‘n ikki imom tarixi; Umaviya va Abbosiya xalifalari;
4) Abbosiylar bilan zamondosh bo‘lgan sulolalar (asosan Eron, Markaziy
Osiyo va Hindistonda);
5) Mo‘g’ullar, Chingizxon, uning avlodlari, Eron va ba’zi qo‘shni
mamlakatlarda mo‘g’ullar hamda ulardan keyin Amir Temur davrigacha mavjud
bo‘lgan sulolalar;
6) Amir Temur va uning zamonidan to Sulton Abu Sa’id o‘limigacha (1469)
bo‘lib o‘tgan voqealar;
7) Xondamir ushbu jildni ikki qismga bo‘ladi. Biri Sulton Husayn Boyqaro va
2
Madraimov. A “Manbashunoslik” 2017, 167 b
4

( Материалы по истории туркмен и Туркмении . Москва :1939.– С . 535.) 19
.
Yuqorida
aytilganidek, “Ravzat as – safo” ning o zbek tiliga tarjimasi Munis tomonidanʻ
boshlangan, bu ishni endilikda Ogahiy davom ettirayotgan edi. Shoir keyinchalik,
ushbu yirik tarixiy asarning Rizoqulixon qalamiga mansub qismini ham
o zbekchaga o girgan. Bugungi kunda Mirxond va Xondamir qalamiga mansub
ʻ ʻ
“Ravzat as – safo” asari bilan birga Ogahiy tarjimasidagi “Ravzat as – safoi
Nosiriy” asari ham Rossiya fanlar akademiyasining Sankt-peterburgdagi sharq
qo lyozmalari institutida saqlanmoqda.
ʻ
Temuriylar davrida ilm-fanning rivoji va davlatning ilm-fanga homiyligi
barcha sohada ko plab olimlarni yuzaga keltirdi. Natijada, tarix fanida ham ushbu
ʻ
sohani bilimdoni bo lgan shaxslar yetishib chiqdi. Shunday shaxslardan biri sifatida
ʻ
Mirxond o zidan ibnazir bir asar qoldirdi. Bob yuzasidan quyidagi xulosalarni
ʻ
keltirishimiz mumkin:
“Ravzat as – safo” nasriy usulda yozilgan asar va unda inson yaratilganidan to
tarixchi yashagan davrgacha bo lgan tarix yoritilgan;
ʻ
Asar yetti kitobdan iborat bo lib, uning oltinchi kitobining ikkinchi yarmi va
ʻ
yettinchi kitoblari Xondamirga tegishli;
Mirxond va Xondamirning ajdodlari o z davrining yetuk bilimli insonlari
ʻ
bo lishgan, ular esa tarixiy asarni yozishda, o zlarigacha bo lgan tarixiy asarlarni
ʻ ʻ ʻ
puxta o rganganlar va o z davrlari voqealarni batafsil yoritganlar;
ʻ ʻ
Ushbu asar Movarounnahr, Xuroson, Eron, Hindiston, Kavkaz va Arab
dunyosining asar qamrab olingan davrlari haqida qimmatli ma lumotlarni o zida
ʻ ʻ
jamlagan; “
Ravzat as – safo” hozirgi kungacha Eron, Ispaniya, Angliya, Fransiya, Rossiya kabi
davlatlarda tarjimalari nashr etilgan.
Yuqoridagilarni barchasini inobatga olgan holatda ushbu asar ilm-fan uchun
muhim ahamiyatga ega bo lgan qimmatli manbadir deyolamiz.
ʻ
19
Madraimov.A. “Manbashunoslik” 168 b
24

– yil Xondamir Hirotga qaytib kelgan. 1528 – yil Xondamir Hindistonga, Boburiylar
poytaxti Agraga, ya ni Bobur huzuriga borgan va 1529 – yil Boburning Ibngaliya vaʼ
Gang daryosi sohili tomon qilgan yurishida qatnashgan .
Bobur vafotidan so ng
ʻ Xondamir uning vorisi Humoyun bilan harbiy
yurishlarda ishtirok etgan. Ayni vaqtda u “Humoyunnoma” asarini yozadi. Bu
xizmati evaziga unga “Amir ul- muarrixin” unvoni berilgan. Humoyun bilan harbiy
yurishdan qaytib kelayotganda vafot etgan. Vasiyatiga binoan, Dehlidagi mashhur
qabristonga, shoir Xusrav Dehlaviy (1253- 1325) yoniga dafn etilgan. Xondamir
13 ta asar yozgan, bizgacha 8 tasi yetib kelgan; “Ma osir
ʼ ul – muluk” ( “Ham asr
podshoxlarning tari”)(1498-1499); Alisher Navoiyga bag ishlangan:
ʻ “Xulosat ul –
axbor ﬁ bayon ul – ahvol ul – axyor” ( “Xayrli kishilar ahvolini bayon etish
borasida xabarlar xulosasi”) (1498-1500) va “Makorim ul – axloq” ( “Oliyjanob
xulqlar”) (1501); “Dastur ul – vuzaro” (”Vazirlar uchun qo llanma”) (1500-1501) ;
ʻ
“Nomai nomi” (“Atoqli nomalar”) yoki “Inshoi G iyosiddin”, “Inshoi G iyosiy”
ʻ ʻ
(1522- 1523); Mirxondning “Ravzat as – safo” asariga Xondamir tomonidan
qo shilgan ilova – 7 jild va
ʻ “Geogra ﬁ k qo shimcha” ʻ (1522-1523); “Habib us –
siyar ﬁ axbor afrod ul – bashar” (“Inson zoti xabarlari va do stning tarjimai holi”)
ʻ
(1520-1524); “Humoyunnoma” (1534) 15
. Xondamir asli o zi
ʻ
tarixchi bo lsa-da, o z davrida tabiiy – fanlarga ham
ʻ ʻ katta hissa qo shgan. Uning ʻ
asarlarini o rganish hozirgi kunda ham to xtab qolgani yo q. Masalan, uning
ʻ ʻ ʻ
“Makorim ul- axloq” kitobida uning biografiyasi va hayoti, ijodi, Movarounnahr,
Xurosonning tarixi, madaniyati va u yerdagi ilm-fan ravnaqi batafsil ta’kidlab
o tilgan. Uning barcha sakkiz asarida shu kabilar joy olgan. Xondamir o zining
ʻ ʻ
asarlarida juda ko plab tarixchilarning
ʻ (Mavlono Kamoliddin Abdurazzoq
Samarqandiy, Mavlono Mu’iniddin Muhammad Isfizoriy, Amir Muhammad
Hovand (uning bobosi ota tomondan) va boshqalar) asarlari haqida so z yuritilgan.
ʻ
Xondamirning asarlarida
astronomiya, fizika, tibbiyot haqidagi bilimlarning rivojlanishi, bu sohada qalam
15
Юсупова Д., Творческое наследие Хондамира как источник по истории культуры Центральной
Азии XV – XVI вв. – Т.: 2001. – 324 б
19

tarixchilar Shermuhammad Munis (1778 – 1829) va Muhammad Rizo Ogahiy
(1809 – 1894) tomonidan amalga oshiriladi.
Asrlar o tishi bilan sulolalar o zgardi, davru davronlar almashdi.ʻ ʻ
Shu bois XVI asr birinchi choragidan keyingi voqealarni puxta, asosli yoritadigan
asarlarga ehtiyoj sezila bosh-lagandi. Ammo, bu singari katta hajmli asarni munosib
tarzda davom ettirishga har qanday tarixchi olim jur’at eta olmagan. Biroq, Eronda
Qojorlar davrida yashagan mashhur tarixchi, shoir va diplomat Rizoqulixon
Hidoyat (1800 – 1871) ana shu ishga qo l urdi. Rizoqulixon yoshligidan Qojorlar
ʻ
sulolasining vakili Fathali Shoh(1797 – 1834)ning saroyida xizmat qilgan. O zining
ʻ
rangin she rlari bilan shohning nazariga tushgan Rizoquli “amir ush-shuaro”
ʻ
(“shoirlarning amiri”) unvonini olgan. U sulolaning keyingi vakili Nasriddin Shoh
Qojor zamonida ham (1848 – 1896) saroyda mas’ul vazifalarda ishlagan. Saroy
kutubxonasi rahbari bo lgan
ʻ 18
. Keyinchalik, Eronda yangi
usuldagi maktab ochib, uni boshqargan. Rizoqulixon Hidoyat Sharqda forsiy tildagi
eng mukammal tarixiy asarlardan biri sanalgan “Ravzat as – safo” asarining
davomini yozishga kirishdi. Rizoqulixon Mirxondning bayon uslubini saqlagan
holda Safaviylar davridan boshlab, Afsharlar, Zandlar va Qojorlar sulolasi davrida
Eron, Xuroson va qisman Movarounnahrda yuz bergan voqealarni o zining uch jildli
ʻ
asarida yozib qoldirgan. Asar Nasriddin Shohga bag ishlab bitilgani uchun uning
ʻ
ismiga monand tarzda “Ravzat as – safoi Nosiriy” deb nomlangan. Rizoqulixon
Hidoyat 1851 yilda Nasriddin Qojor (1834 – 1848)ning topshirig i bilan va xoni
ʻ
Muhammad Aminxon (1845-1855) huzuriga elchi bo lib keladi.
ʻ
Mazkur elchilik asnosida Eron –
Xorazm munosabatlariga oydinlik kiritish yuzasidan muzokaralar olib borilgan.
Xorazmdagi sayohati haqida u “Saforatnomai Xorazm” (Xorazm safari kundaligi)
asarini ham yozadi. (Mazkur asar 2009 yilda “Yangi asr avlodi” nashriyotida Ismoil
Bekchon tarjimasida o zbek tilida bosilib chiqqan).
ʻ Mazkur asarida Rizoqulixon
Xorazm xalqining tarixi, madaniyati, turmush tarzi, urf – odat va an’analari,
18
“RAVZAT US-SAFO” ASARI MARKAZIY OSIYO XALQLARI TARIXINI O‘RGANISHDAGI AHAMIYATI
Karimov Sherzod Shavkat o‘g‘li https://doi.org/10.5281/zenodo.7145795
22

Temuriylar hukmronligi davrida Buxorodan Balxga kelib qolgan.
Ota-bobolari Buxorolik bo lib, fiqh ilmida zamonasining yetuk olimlariʻ
sifatida mashhur bo lgan. Ulardan Mahmud ibn Ahmad al- Mahbubiy
ʻ (vafoti –
tax. 1300) fiqh ilmida peshqadam olim bo lganligi uchun
ʻ “Toj ash – shari’a”
( “Shariat toji”) nomi bilan tanilgan va sharqning mashhur fiqh olimi Sayid
Burxonuddin Marg inoniyning
ʻ “Hidoya” asariga “Viqoya ur – rivoyat fi masoil ul-
Hidoya” “Hidoya masalalarini himoya qiluvchi rivoyatlar” nomli sharh yozgan.
(Xayrullayev M.1999. – B. 245).
Mirxond о ’z davrining eng mashhur tarixchilaridan biri bo lgani shubhasiz.
ʻ
Uning tarixni yoritishi va ilmga bo lgan munosabatini Alisher Navoiy maqtovga
ʻ
sazovor deb bilgan. Alisher Navoiy o zining “Majolis un- nafois” asarida ham
ʻ
Mirxondga alohida to xtalib o tgan. Xususan, Navoiy quyidagicha yozadi: “Sayid
ʻ ʻ
Xovandshoh o g lidurkim, Balx
ʻ ʻ (qubbat ul – islomiy) ning mutaayin donishmandi
va buzurgi erdi va o zi yigitlikda ulum takmili qildi va holo bovujudi kibarisin va
ʻ
ulvi nasab va kasrati hasabki barcha mujibi ujb anoniyatdurlar, ul miqdor betaayyun
va foniy mashrab va xush axloq kishidurkim, andin o tmas. Insho va tarix fanida
ʻ
ibnazirdur. Bu faqir iltimos bila avvali ofarinishdin bu kungacha tarixi jome’i
biturkim, nisfig a yetibdur. Inshoolloh, tugaturiga muvaffaq bo lg aykim, tavorix
ʻ ʻ ʻ
arosida andin mufidroq tarix bo lmag usidur. Vus’ati mashrab bila adami taayyun
ʻ ʻ
jihatidan gohi biror ayoq icharda daf’i malolat yo kasrati nishot uchun, nard
o ynarg a ham tanazzul qilurlar. Va mashliq va mabhutluq olamin ham ko p ta’rif
ʻ ʻ ʻ
qilurlar” 14
.
Yuqoridagi Mir Alisher Navoiyning bergan ta’rifiga binoan Mirxond Balx
shahrining katta va ko zga ko ringan olimlaridan biri bo lgani, yoshlik chog laridan
ʻ ʻ ʻ ʻ
ilmning turli sohalarini puxta o rgangani hamda xush axloqlik borasida unga teng
ʻ
keladigan kishi yo qligi haqida aytib o tmoqda. Alisher Navoiy Mirxondga tarixni
ʻ ʻ
jamlagan katta asar yozib berishini iltimos qilgani ma’lum. Navoiy “Majolis un-
14
Xondamir. Makorim ul – axloq. – T.: Yoshlar nashriyot uyi, 2018. – B. 168
17

12. Xondamir. Makorim ul – axloq. – T.: Yoshlar nashriyot uyi, 2018. – B. 168
13. Юсупова Д., Творческое наследие Хондамира как источник по истории
культуры Центральной Азии XV – XVI вв. – Т.: 2001. – 324 б.
32

MIRXONDNING RAVZAT AS-SAFO ASARI SOMONIYLAR
TARIXIGA OID MUHIM MANBA
MUNDARIJA
KIRISH ................................................................................................................. 2-3
I BOB. “RAVZAT US-SAFO” ASARI MARKAZIY OSIYO XALQLARI
TARIXINI O‘RGANISHDAGI AHAMIYATI
1.1 “Ravzat us-safo” Islom tarixining ensiklopediyasi sifatida …….……………. 4-9
1.2 Somoniylar tarixiga oid muhim manbalardan biri “Ravzat us-safo”
………………………………………………………………………..…….. 10-14
II BOB. TARIXCHI MIRXONDNING “RAVZAT AS-SAFO” ASARINI
YARATILISH TARIXI
2.1 “Ravzat us-safo” – tarixning munavvar ko‘zgusi ……..………………….. 15-25
2.2 “Ravzat us-safo” asarida Somoniylar davlatida iqtisodiy – ijtimoiy hayot haqida
……………………...…………………………………………………………..26-29
XULOSA ....……………………………………………………………………… 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……...…………………………….. 31-32
1

tarixchi yashagan davrgacha bo lgan tarix yoritilgan;ʻ
Asar yetti kitobdan iborat bo lib, uning oltinchi kitobining ikkinchi yarmi va
ʻ
yettinchi kitoblari Xondamirga tegishli;
Mirxond va Xondamirning ajdodlari o z davrining yetuk bilimli insonlari
ʻ
bo lishgan, ular esa tarixiy asarni yozishda, o zlarigacha bo lgan tarixiy asarlarni
ʻ ʻ ʻ
puxta o rganganlar va o z davrlari voqealarni batafsil yoritganlar;
ʻ ʻ
Ushbu asar Movarounnahr, Xuroson, Eron, Hindiston, Kavkaz va Arab
dunyosining asar qamrab olingan davrlari haqida qimmatli ma lumotlarni o zida
ʻ ʻ
jamlagan; “
Ravzat as – safo” hozirgi kungacha Eron, Ispaniya, Angliya, Fransiya, Rossiya kabi
davlatlarda tarjimalari nashr etilgan.
Yuqoridagilarni barchasini inobatga olgan holatda ushbu asar ilm-fan uchun
muhim ahamiyatga ega bo lgan qimmatli manbadir deyolamiz.
ʻ
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I O‘zbekiston Respublikasi prezidentining asarlari
30

xususan, Xiva xonligida X asr boshlaridagi ijtimoiy – siyosiy, iqtisodiy vaziyat
haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Chamasi, Hidoyat Xiva xonligiga tashrifidan
sal avvalroq “Ravzat as – safoyi Nosiriy” asarini yozib tugatgan edi va mazkur
asarning bir nusxasini o zi bilan olib kelgan. U Xivada bo lgan paytida buyukʻ ʻ
o zbek shoiri Ogahiy bilan ham uchrashgani, u bilan ijodiy hamkorlik qilgani
ʻ
ma’lum. “Ravzat as – safo”ning
Tehronda dastlab chop etilishi Rizoqulixon Hidoyat faoliyati bilan bog liq bo lib
ʻ ʻ
toshbosma shaklidadir. U tomonodan asarning faqat ikki jildi nashr etilgan va ancha
qisqartirilgan holatga keltirilgan. Keyingi davrda asarning 6 – jildi ya’ni
Mirxondning o zi tomonidan yozilgan deb taxmin qilinadigan qismi Tehronda
ʻ
Abbos Zaryob tomonidan nashrga tayorlangan. Kitobning kirish qismida asarni
nashirga 1952 – yildan tayyorlanib boshlangani va 1960 – yilda yakunlangani
haqida yoziladi.( Mirxond.1960. – B. 5.) 1782 – yilda esa Tohiriylar va
Safforiylar qismlari (2, 3, 4 – boblar) Avstriyaning Vena shahrida lotin tiliga
tarjima qilindi.( Historia priorum regum Persarum post firmatum in regno
Islamismum. Viennae.:1872. – 387 p). Shuningdek, Sosoniylarga
bag ishlangan
ʻ (1,2- boblar) qismi A.S.Sacy tomonidan 1793- yilda fransuz
tiliga o girildi(A.S.Saciy Paris.:1793– 340 p). Shuningdek, Asarining 1 va 2 –
ʻ
jildlari Londonda ham nashr etilgan. Fors tilidan tarjimani E. Rehatsek amalga
oshirgan. (Albemarl.1891 – 234 p ).Asarning 7 – jildi yuqorida ham aytganimizdek,
alohida ahamiyatga ega Chunki,bu jild birinchidan muallif yashagan davr tarixni
yoritgan bo lsa ikkinchi tomonda u Xondamir tomonidan tugatilgan degan taxmin
ʻ
ham mavjud. Asarning aynan shu 7- jildi. 1939 – yilda rus tadqiqotchilarining
“ Материалы по истории туркмен и Туркмении , Том I. VII – XV вв . Арабские и
персидские источники ” to plami
ʻ tarkibida keladi. Yakubovskiy tomonidan tuzib
chiqilgan bu to plamda IV bob II – XV asr manbalariga etibor qaratilib,
ʻ
A.A.Gomaskevich tomonidan tarjima qilingan “Ravzat as – safoning” Sulton
Husayn va uning avlodlariga bag ishlangan qismi shu yerdga joylashtirilgan.
ʻ
23

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz I. A.
Karimovning “Tarixga murojaat qilar ekanmiz, u xalq xotirasi ekanligini nazarda
tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan
xalqning kelajagi ham bo‘lmaydi” degan fikrlarni aytib o‘tgan 1
. Biz tanlagan mavzu
ham bugunning dolzarb mavzusi hisoblanib, uni ilmiy nuqtai nazardan tadqiq etib,
manbalar, arxiv hujjatlari orqali xolislik bilan yaqindan o’rganib, fanga yangiliklar
kiritish, bugun va kelajak avlodni haqqoniy tarixdan boxabar etish mavzuning
dolzarbligini tashkil qiladi.
Tadqiqotning ob’ekti. Ushbu kurs ishida XV asrda ijod etgan tarixchi
Mirxondning yaratgan mashxur “ Ravzat as-safo ” asarida odamzotning
yaratilishidan to temuriylar davrigacha bo‘lgan Movarounnahr va Xurosonning
ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy – madaniy tarixi bayoni aks etgan,unda Movarounnahr va
Xurosonning geografik joy nomlari,daryolari,tog’lari cho‘llari haqida ma’lumot
berilgan.
Tadqiqotning predmeti. Mirxondning “Ravzat us-safo” asarini o‘rganish
orqali o‘sha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotni tahlil qilish kurs ishining predmeti
hisoblanadi.
Tadqiqotning vazifasi. “Ravzat us-safo” asarida aks ettirilgan Somoniylar
davlatining paydo bo‘lishi va rivojlanishiga bag’ishlangan masalalarni chuqur
o‘rganish va qiyosiy tahlil asosida, Somoniylar davlatining taraqqiyoti va ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishning sabablarini yoritish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab
olindi:
- Somoniylar davlatining tashkil topishi jarayoni o‘rganish
1
Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent., “Sharq”., 1998.
2

uning farzandlari, Shayboniyxonning tarixi (1523 yilgacha), ikkinchi qismini xotima
tarzida yozadi .
Mirxondning ushbu asarining qo‘lyozma va bosma nusxalari keng tarqalgan.
O‘zR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining qo‘lyozmalar
xazinasida “Ravzat us-safo”ning 90 ta qo‘lyozma nusxasi saqlanadi. U Bombey,
Tehron, Laknav kabi shaharlarda toshbosma usulida chop etilgan. Uning ayrim
parchalari yevropa tillariga ham tarjima qilingan .
Mirxondning ushbu asari Eron va O‘rta Osiyo tarixi uchun yevropalik
tarixchilar qo‘llagan asosiy manbalardan biridir. Asarning 7 jildi Temuriy sulton
Husayn Boyqaroning 1438-1506 yillardagi tarixini jam etgan bo‘lib, Xondamirning
ta’kidlashicha, ushbu asar bizga ma’lum bo‘lgan holda Mirxond tomonidan
tugatilmagan. Uning yettinchi jildining matni, shubhasiz, Xondamirning qalamiga
mansub . Bu fikrni tasdiqlaydigan quyidagi ma’lumotlarga e’tibor berish kifoya:
Xondamir “Ma’osir ul-muluk” va “Xulosat ul-axbor”ning xotimasida Mirxondga
to‘xtalib, Amir Temur tarixiga oid qog’ozga tushirilgan har xil materiallarga ega
bo‘lmaganligi uchun, o‘z asarini tugata olmagan va agar fursat topilsa, (Xondamir)
bobosi asarini tugatishga yo‘l topgan; asarda bayon etilgan tarix to 1523-yilgacha
yetkazilgan, vaholanki, Mirxond 1498-yili vafot etgan; yettinchi jildning matni
Xondamirning “Habib us-siyar”ining III jild 3-qismi ikkinchi yarmi bilan deyarli bir
xil 3
.
“Ravzat us-safo” Islom tarixining ensiklopediyasi sifatida qabul etilgan
forscha kitob o‘laroq, tili, uslubi, hajimi jihatidan o‘ziga xos asardir. Katta shuhrat
qozongan ushbu asarning ba’zi qismlari ko‘p tillarga tarjima qilingan . Asar nafaqat
Markaziy Osiyo tarixi uchun, balki Turkiya tarixi uchun ahamiyatli bo‘lib, bu
borada turk tadqiqotchilar tomonidan bir nechta ishlar amalga oshirilgan. Turk
tarixchilaridan Erken Goksu ushbu asardan saljuqiylar tarixini o‘rganishda
foydalangan asarning shu qismini tarjima qilgan .
3
“RAVZAT US-SAFO” ASARI MARKAZIY OSIYO XALQLARI TARIXINI O‘RGANISHDAGI AHAMIYATI
Karimov Sherzod Shavkat o‘g‘li https://doi.org/10.5281/zenodo.714579
5

nafois” asarini yozgan vaqtida Mirxond “Ravzat as – safo”ning yarmini yozib
tugatgani haqida aytib o tgan.ʻ “Majolis un- nafois” da Alisher Navoiy katta ishonch
bilan Mirxond o z asarini tugatsa tarixiy asarlar orasida bundan to liqroq va
ʻ ʻ
mukammalroq asar bo lmasligini aytib o tgan. Hali yozib tugatilmagan asar uchun
ʻ ʻ
Alisher Navoiydek buyuk mutafakkir bunday baho berishi Mirxondning tarixchi
sifatida olib borgan ishlari beqiyos ekanligini ko rsatadi. Yana ta’kidlab o tadiki,
ʻ ʻ
Mirxond har zamonda charchog ini daf qilish va hordiq chiqarish uchun nard
ʻ
o ynab turgan. Alisher Navoiy Mirxondga yanada yuksak baho berish uchun Amir
ʻ
Xisrav Dehlaviyning baytidan foydalangan: “Amir Xusravning “Dar’yoi abrori”
tatabbusida bu bayti xub voqea bo lub turkim: Harki dast az obi hayvon shust, xizri
ʻ
vaqt o st,
ʻ V- on ki az zulmoti nafs omad burun Iskandar ast”.( Alisher Navoiy.
1997. – B. 115)
Tarixchi Xondamir Mirxondning tarjimayi holi to g risida shunday deydi:
ʻ ʻ
“Ushbu so zlarni yozuvchi o zini ul hazratga nisbatan farzanddek tutadi va surbetlik
ʻ ʻ
tili bilan o zini ul zotning shogirdlari qatoxirida ko radi. Zarrani quyosh bilan
ʻ ʻ
qiyoslab bo larmi, Gavhar shodasidan dona tusharmi. Agar obro yim bo lishini
ʻ ʻ ʻ
istasam, Men uning shogirdiman, deb aytaman. Shogirdmasman, notavon bir
g ulomman, Uning xirmoni atrofidan boshoq terguvchiman. Maxdum otamiz
ʻ
hayotlarining oxirgi davrlarida uzlat va go shanishinlikka mayl bildirdilar”.
ʻ
(Xondamir. Makorim ul – axloq.2018. – B. 168) “Ravzat as – safo” asarining 7-jildi
Mirxondning nabirasi tarixchi Xondamir tomonidan tugatilganligi bois tadqiqotning
ushbu qismida Xondamir hayotiga to xtalishni afzal bildik. Xondamir G iyosiddin
ʻ ʻ
Muhammad ibn Xoja Humomuddin ibn Xoja Jaloliddin Muhammad ibn
Burhoniddin Muhammad Sheroziy (1473 – 1476, Hirot – 1534, Mandu; Dehlida
dafn etilgan) – tarixchi. Ona tomondan Mirxondning nabirasi va shogirdi. Otasi
temuriylardan Sulton Maxmud mirzoning vaziri bo lgan.
ʻ
10 yoshida Navoiyning kutubxonasida kutubxonachi, 1498 – yil mudir, 1503-
yildan Balxda Badiuzzamon Mirzo saroyida xizmat qilgan. 1507–1510 – yillarda
Shimoliy Afg onistonda
ʻ (Basht qishlog ida) adabiy ijod bilan shug ullangan. 1510 ʻ ʻ
18

XV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrning boshlarida Xurosonda ayniqsa,
uning poytaxti Hirotda nafaqat tarix, balki boshqa fanlar ham, shuningdek, adabiyot,
me morchilik, tasviriy san atʼ ʼ (miniatyura va naqqoshlik) , musiqiy ilm va xattotlik
keng rivojlangan edi. Ushbu kasb egalarining olim sifatida shakllanishida u
davrning ma rifat homiysi Mir Alisher Navoiy katta hissa qo shdi. Xususan,
ʼ ʻ
Markaziy Osiyo va O rta Sharq mamlakatlarining tarixni yoritishda o sha davr
ʻ ʻ
muarrixlariga xos ko proq umumiy tarix, ya ni Odam Atodan to muallif yashagan
ʻ ʼ
kunlargacha bo lib o tgan voqealar haqida bayon etilgan bir necha tarixiy asarlar
ʻ ʻ
yaratilgan edi. Ana shunday tarixchilardan biri Mirxond va bunday asar “Ravzat as
– safo” dir.
Mirxond o z homiysi Alisher Navoiyga tegishli tarixni yoritishga alohida
ʻ
to xtalib o tadi va unga maxsus bo limlar ajratadi. Masalan, “Ulug va sohib tadbir
ʻ ʻ ʻ ʻ
Amir Alisher Navoiyning Sulton Ahmad Mirzo o rdusidan jahongir xoqon Sulton
ʻ
Husayn Mirzo mulozamatiga kelishining bayonida mushkin raqam qalamning
nuqtatirozligi va uning hol-ahvolini bayon etishda ko rsatgan sahrpardozligi”,
ʻ
“Xoqoni Mansurning Amir Nizomuddin Alisherni amirlik mansabiga o tkazgani
ʻ
bayoni”, “Xoqoni Mansurning Amir Alisherni Astrobod ayolati bilan sarafroz etishi,
ul adolat Amir Alisherning hukmiga binoan o sha viloyatga jo nab ketishi”, “Xoja
ʻ ʻ
Afzaluddin Muhammadning hajga borgani va Amir Alisherning Astroboddan kelib
shu viloyat hokimligidan ozod qilishni talab etgani haqida”, “Amir Alisherning inisi
Darvish Alining Balx viloyatida sarkashlik qilgani bayoni”, “Ulug Amir
ʻ
Alisherning haj niyati bilan muqaddas Mashhad shahriga borishga intilishi va ul
hazratning jo nashi haqida xoqoni Mansurning inoyatnoma yuborgani” va hokazo
ʻ 13
.
Asarning ilk muallifi Mir Muhammad ibn Sayid Burhoniddin Xovandshoh
ibn Kamoluddin Mahmud al – Balxiy – Mirxond (1433 – 1498) o rta asr tarix
ʻ
fanining ko zga ko ringan namoyandalaridan biridir. Mirxondning otasi Sayid
ʻ ʻ
Burhoniddin Xovandshoh ham zamonasining bilimdon kishilaridan bo lib,
ʻ
13
Alisher Navoiy. Majolis un – nafois. – T.: Fan, 1997. – B. 115.
16

2.2 “Ravzat us-safo” asarida Somoniylar davlatida iqtisodiy – ijtimoiy hayot
haqida
25

1.2 Somoniylar tarixiga oid muhim manbalardan biri “Ravzat us-safo”
Mir Muhammad ibn Sayyid Burhonuddin Xovandshoh ibn Kamoluddin
Mahmud al-Balxiy – Mirxond 1433-yilda Balxda ziyolilar oilasida tug’ilgan, 1497-
yilda og’ir kasallikka chalinib, 1498-yilning 22-iyun kuni vafot etgan.
Manbalarda olimning hayoti va faoliyati haqidagi ma’lumotlar juda kam.
Shunisi ma’lumki, Mirxond O‘rta asr Sharq xalqlari tarixi bo‘yicha taniqli
olimlardan hisoblanadi. Uning ota-bobolari Buxoroda yashagan bo‘lib, fiqh ilmida
zamonasining ilg’or olimlari sifatida tanilgan. Jumladan, Mahmud ibn Ahmad al-
Mahbubiy (vafoti taxminan 1300-yil) fiqh ilmida peshqadam olim bo‘lgan. Shuning
uchun unga “Toj ash-shari’a” (“Shariat toji”) nomi berilgan. Ahmad al-Mahbubiy
Sharqning mashhur fiqh olimi Sayyid Burxonuddin Marg’inoniyning “Hidoya”
asariga “Viqoya ur-rivoyat fi-masoil ul-Hidoya” (“Hidoya masalalarini himoya
qiluvchi rivoyatlar”) nomli sharh yozgan.
Mirxondning yana bir ajdodlaridan Ubaydulloh ibn Mas’ud al-Mahbubiy
(vafoti 1346) “Toj ash-shari’a soniy” (“Ikkinchi shariat toji”) nomi bilan tanilib,
“Sharh ul-viqoya”, “An-nihoya muxtasar ul-viqoya” nomli mashhur kitoblar yozib
qoldirgan 8
.
Mirxondning otasi – Sayyid Burhonuddin Xovandshoh ham o‘z davrining
bilimdon kishilaridan bo‘lib, Temuriylar hukmronligi davrida Balxga kelib qolgan
va o‘sha yerda vafot etgan.
Tarixchi Xondamirning ma’lumotiga qaraganda, Alisher Navoiy o‘ziga
tegishli bo‘lgan “Ixlosiya” xonaqosidan bir hujra ajratib, Mirxonddan bir tarixiy asar
yozib berishni iltimos qiladi. Mirxond bu asarni qisqa vaqt ichida yozib
tamomlaydi. So‘ng umrining oxirida taxminan bir yil Gozirgohda yashaydi.
Mirxond o‘zining faoliyati davomida tarix ilmi bilan mashg’ul bo‘lib,
ko‘proq jahon osori-atiqalarini tadqiq qilish bilan shug’ullandi.
8
Юсупова Д., Творческое наследие Хондамира как источник по истории культуры Центральной Азии XV –
XVI вв. – Т.: 2001. – 324 б.
10

Mirxondning “Ravzat us-Safo” (“Sof jannat bog’i”) yoki “Ravzat us-safo fi-
siyrat al-anbiyo val-muluk va xulafo” (“Payg’ambarlar, podshohlar va halifalarning
tarjimai holi haqida sof jannat bog’i”) nomli asarida dunyoning yaratilishidan to
1523-yilga qadar Markaziy Osiyo, Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarida bo‘lib
o‘tgan ijtimoiy-siyosiy voqealar keng bayon etilgan. Ushbu asar XIX asrda qayta
ko‘chirilgan. “Ravzat us-Safo” asari muqaddima, yetti jild, xotima va geografik
qo‘shimchalardan iborat.
Mazkur bebaho asarning parchalari fransuz, lotin, shved, nemis va boshqa bir
qator tillarga tarjima qilingan. Uzoq vaqt davomida asar yevropaliklar uchun Sharq
tarixini o‘rganishda muhim manba bo‘lib hisoblangan.
Asarning nodir qo‘lyozmalaridan biri Rossiya Fanlar akademiyasi Sankt-
Peterburg Sharq qo‘lyozmalari institutida D-203 raqami ostida saqlanmoqda. Asar
o‘sha davrdagi ehtiyoj hamda talab asosida fors tilida yozilgan. U o‘zida mashhur:
Tabariyning “Nizomut-tavorix”, Muhammad bin Ishoqning “Ravzat-ul hubob”
(“Hubob bog’i”), Muhammad Rizo Ogahiyning “Zubdat ut-tavorix” (“Tarixlar
qaymog’i”), Hofiz Ibn Kasirning “Bidoya-nihoya”, Imom Abul Hasan Faryobiyning
“Usuli jome’a” (“Jamoat usuli”), Nosiriddin Bayzoviyning “Tafsiri Bayzoviy”
asarlardagi tarixiy jarayonlarni o‘ziga xos ifoda etgan.
Shu bilan birga mazkur asarda tarixchi va roviylar – Abu Ali Ja’far Ya’qub
al-Isfahoniy, Muhammad bin Jabrir Tabariy, Muhammad ibn Jarir Tiriy va Hofiz
Abrur rahmatullohi alayh, Siddiq Akbar, Hofiz Abru, Sa’d ibn Jabir, Zahhokning
nomlari tilga olingan 9
.
Shu bilan bir qatorda Mirxondning “Ravzat us-Safo” asarida bugungi kunda
musulmonlar uchun muqaddas qadamjolardan biri hisoblangan Makka shahrida
joylashgan “Safo”, “Marva” hamda “Arofat” tog’lari haqida ham ma’lumotlar
keltirilgan.
9
Юсупова Д., Творческое наследие Хондамира как источник по истории культуры Центральной
Азии XV – XVI вв. – Т.: 2001. – 324 б.
11

Ummaviy va Abbosiy xalifalar tari; Abbosiylar bilan zamondosh sulolalar;
Chingizxon va uning avlodlari; Amir Temur va uning avlodi to Sulton Abu Saidning
vafotiga qadar; Sulton Husayn Boyqaro va uning avlodlari. Asarning 1 – 6 – jildlari
kompilyatsiya – boshqa asarlardagi ma’lumotlar asosida yozilgan bo lsa, 6 –ʻ
jildning bir qismi va 7 – jildlar olimlarning o zi guvoh bo lgan voqealarga asoslanib
ʻ ʻ
yozilgan.(Madraimov.A. Fuzailova.G. 2008. – B. 204.) Uning 6 – jildining bir qismi
va 7- jildi Xondamir tomonidan yozib tugatilgan. Asarning, shuningdek, geografik
ilovalar qismi ham mavjud bo lib, uni Mirxond 1495 – yildan yozib boshlagan va
ʻ
1523-yil Xondamir uni yozib tugatgan.
Asar fors tilida yozilgan va to liq nomi “Ravzat as-safo fi siyrat al-anbiyo val-
ʻ
muluk va-l-xulafo” deb nomlanadi. Mazkur bebaho asarning parchalari fransuz,
lotin, shved, nemis va boshqa bir qator tillarga tarjima qilingan va o rganilgan. Uzoq
ʻ
vaqt davomida ushbu asar Yevropaliklar uchun Sharq tarixni o rganishda muhim
ʻ
manba bo lib hisoblangan. Asarning nodir qo lyozmalaridan biri Sankt-Peterburgda,
ʻ ʻ
D 203 raqami ostida Rossiya Fanlar akademiyasining sharq qo lyozmalari
ʻ
institutida saqlanmoqda. 1608 yilda ko chirilgan, 233 varaqdan iborat bu
ʻ
qo lyozmaning ayrim sahifalariga oltin suvi yugurtirilgan. Mazkur kitobda
ʻ
Tohiriylar davridan to Amir Temurning davlat tepasiga kelishiga qadar bo lgan
ʻ
voqealar (820 – 1370 yy.) bitilgan 17
.
Shundan ushbu kitob asarning 4 , 5 – qismlarini o z ichiga
ʻ
olgan, deb xulosa qilish mumkin. Sankt – Peterburgda o tkazilgan “O zbekiston
ʻ ʻ
madaniy merosi – xalqlar va mamlakatlar o rtasida muloqotga yo l” Ikkinchi
ʻ ʻ
xalqaro kongress ishtirokchilariga anjuman doirasida ushbu nodir qo lyozmani ham
ʻ
namoyish etilgan. Mirxondning“Ravzat as – safo” asari juda ko plab
ʻ
mamlakatlar uchun o‘z tarixni o rganishda qimmatli manbadir. Kitob ko pgina
ʻ ʻ
tadqiqotchilar uchun Markaziy Osiyo tarixi, xususan, temuriylar davrini
o rganishda xuddi shunday
ʻ manba bo lib xizmat qiladi. Asarning o zbekchaga ʻ ʻ
tarjimasi Muhammad Rahimxon Feruz davri (1865 – 1873) da mashhur shoir va
17
Mirxond. Ravzat as-safo. – Tehron.: Mahorat, 19b
21

tebratgan olimlar, ularning hayoti haqida mufassal to xtalib o tiladi.( ʻ ʻ Юсупова Д .
2001. – 324 б ) Sharq xalqlari tarixini o rganish, tadqiq etishda Tabariy, Narshaxiy,
ʻ
Bayhaqiy, Juvayniy, Sharafuddin Ali Yazdiy, Nizomuddin Shomiy, Ibn Arabshoh,
Abdurazzoq Samarqandiy singari olim va mutafakkirlar yaratib qoldirgan
durdonalar katta ahamiyat kasb etadi. Ana shunday bebaho tarixiy asarlardan biri
“Ravzat as – safo” asaridir. “Ravzat as – safo” asarning janri, tarkibiy tuzilishi va
jahon miqyosida o rganilishi:
ʻ Mirxondning “Ravzat as – safo” asari nasriy
uslubda yozilgan bo lib, XV asr tarixnavislik ilmida muhim ahamiyatga ega. Bu
ʻ
asarning to liq nomi
ʻ “Ravzat as – safo fi siyrat ul- anbiyo va- l- muluk va- l-
xulafo” (Payg ambarlar, podshohlar va xalifalarning tarjimai holi haqida jannat
ʻ
bog i)
ʻ bo lib, undan dunyoning yaratilishidan to 1523 – yilga qadar Markaziy ʻ
Osiyo, Yaqin va O rta Sharq mamlakatlarida bo lib o tgan ijtimoiy-siyosiy voqealar
ʻ ʻ ʻ
keng bayon etilgan. “Ravzat as – safo” muqaddima, yettita jild, xotima va jug rofiy
ʻ
qo shimchadan tashkil topgan. Asar rangin va jozibali tilda, sodda va ravon uslubda
ʻ
yozilgan bo lib, ilk sahifalardanoq o quvchining etiborini o ziga tortib oladi
ʻ ʻ ʻ 16
.
U juda ko p ibratli, ta’sirli, qiziqarli voqealarni o z ichiga
ʻ ʻ
oladi. Asar tili va uslubiga ko ra, o z davrining bebaho adabiy yodgorligi
ʻ ʻ
hisoblanadi.Tarixchi ushbu asarni o zigacha bo lgan davrning ko plab tarixiy
ʻ ʻ ʻ
asarlarni sinchiklab o rganish natijasida yozgan bo lib, bir voqeani bayon qilishda
ʻ ʻ
bir qancha manbalarni solishtirib o rgangan va uning keltirgan ma’lumotlari
ʻ
boshqalarga nisbatan to liqroqdir. Ushbu tarixiy manba sharq tarixchilik qoidalariga
ʻ
mos ravishda olam yaralishidan boshlanadi va to temuriylar davri ya’ni temuriy
Husayn Boyqaro va uning vorislari boshqaruvigacha bo lgan davr tarixni bayon
ʻ
qiladi. Kitob muqaddima, xotima, yetti jilddan va geografik ilovadan iboratdir.
Ular quyidagilar: Dunyoning “yaratilishidan” to Sosoniy Yazdigard II
davrigacha; Muhammad payg ambar va xalifayi Roshidinlar davri; 12 imom tarixi,
ʻ
16
Madraimov.A. Fuzailova.G. Manbashunoslik. – T.: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2008. – B.
204
20

manbalardan ekanligi aytib o‘tgan. Asar Xo‘jandning 1270, 1271, 1273, 1308, 1370
va boshqa yillardagi tarixi haqida muhim ma’lumotlar beradi. Shuningdek, Mirxond
Botuxon, Chig’atoyxon, Baroqxon, Muborakshoh, Kayduxon, Mahmud Yalavoch,
duvaxon, Amir Bayon, Boyazid Jaloir, Amir Husayn, Amir Temur, Mirzo Ulug’bek,
Bobur va boshqa ko‘plab Xo‘jand bilan bog’liq bo‘lgan tarixiy shaxslar tarixini
o‘rganishda muhim manbadir. U Temur Malik haqidagi ma’lumotlar tarixchi
Juvayniy ma’lumotlariga asoslanganligini ta’kidlaydi. Xo‘jand mudofaasiga bosh
bo‘lgan Temur Malik haqida bayon etib u haqida bayt keltiradi .
“Ravzat us-safo”ning “jo‘g’rofik qo‘shimchasi” esa Mirxond va Xondamir
tomonidan amalga oshirilgan. Unda turli “ajoyibotlar”, ba’zi dengizlar, daryolar,
muhim shaharlarning qisqacha ta’rifi bayon etilgan. Asar ustida olib borilgan oxirgi
tahrir ham Xondamir tomonidan bajarilgan. Asar rangin va jozibali tilda, sodda va
ravon uslubda yozilgan bo‘lib, ilk sahifalardanoq o‘quvchining e’tiborini o‘ziga
tortib oladi. U juda ko‘p ibratli, ta’sirli, qiziqarli voqealarni o‘z ichiga oladi. Asar
tili va uslubiga ko‘ra, o‘z davrining bebaho adabiy yodgorligi hisoblanadi. Mazkur
bebaho asarning parchalari fransuz, lotin, shved, nemis va boshqa bir qator tillarga
tarjima qilingan. Uzoq vaqt davomida ushbu asar yevropaliklar uchun Sharq tarixini
o‘rganishda muhim manba bo‘lib hisoblangan. Asarning nodir qo‘lyozmalaridan biri
Sankt-Peterburgda, D203 raqami ostida Rossiya Fanlar akademiyasining sharq
qo‘lyozmalari institutida saqlanmoqda.
1608-yilda ko‘chirilgan, 233 varaqdan iborat bu qo‘lyozmaning ayrim
sahifalariga oltin suvi yugurtirilgan. Mazkur kitobda Tohiriylar davridan to Amir
Temurning davlat tepasiga kelishiga qadar bo‘lgan voqealar (820 – 1370-yillar)
bitilgan. Mirxondning bu asari juda ko‘p mamlakatlar tarixini o‘rganishda qimmatli
manba bo‘lib xizmat qiladi. Kitobning faksimile nusxasi ko‘pgina tadqiqotchilar
uchun Markaziy Osiyo tarixi, xususan temuriylar davrini o‘rganishda muhim manba
bo‘lib xizmat qiladi 5
.
5
Khomushova F. Giyasüddîn Handmîr’in hayati, eserleri ve tarihçiliği. – Bursa.: Yüksek lisans tezi, 2020. – B. 55.
7

MIRXONDNING RAVZAT AS-SAFO ASARI SOMONIYLAR TARIXIGA OID MUHIM MANBA

Купить