Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	173.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Февраль 2025
Расширение	doc
Категория	История

Mirza Olim Mushrifning «Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin» asari

Asarda Buxoro amirlarining genealogik ma’lumotlari aniq va tizimli tarzda
berilgan. Ba’zi hukmdorlar va ularning ajdodlari haqida ilgari boshqa manbalarda
mavjud bo‘lmagan qo‘shimcha ma’lumotlar keltirilgan 19
.
Nasabnomalarning to‘liq bayoni: Mushrif asari, Buxoro hukmdorlari
nasabnomasini to‘liq va aniq tarzda yozib qoldirgan, bu esa ilgari noma’lum
bo‘lgan hukmdorlarning ajdodlarini va sulola almashinishlarini aniq tasvirlash
imkonini berdi.
Boshqa tarixiy manbalarda tilga olingan hukmdorlar: Mushrif ba’zan,
ko‘pgina tarixiy manbalarda nomi eslatilmagan hukmdorlarni va ularning
faoliyatini yoritgan. Bu orqali hukmdorlar o‘rtasidagi genealogik aloqalar va taxtga
kelish jarayonlaridagi ba’zi xususiyatlar ilgari noma’lum bo‘lgan.
Mirzo Olim Mushrif, asarida Buxoro amirligining siyosiy tarixiga oid ba’zi
noaniq yoki qo‘shimcha ma’lumotlarga yangi izohlar kiritgan. Asarda shuningdek,
o‘sha davr siyosiy tizimini tushunishga yordam beradigan ba’zi yangiliklar
mavjud.
Davlat boshqaruvidagi o‘zgarishlar: Asarda, Buxoro amirligi boshqaruv
tizimidagi o‘zgarishlar va hukmdorlar o‘rtasidagi kelishmovchiliklar, ichki siyosiy
kurashlar haqida ilgari ma’lum bo‘lmagan ma’lumotlar keltirilgan. Bu voqealar
asar orqali yangi nuqtai nazardan ko‘rib chiqiladi.
Mushrif, o‘zining genealogik yondashuvi bilan, boshqa tarixiy manbalarda
e’tibor bermagan yoki to‘liq bayon qilinmagan sulola almashinuvi va vorislik
jarayonlarini batafsil tasvirlaydi.
Mushrif asarida Buxoro amirligining tashqi siyosati va qo‘shni davlatlar
bilan aloqalari haqida yangi ma’lumotlar mavjud.
Rossiya imperiyasi bilan aloqalar: Mushrifning asarida Buxoro amirligining
Rossiya bilan aloqalari haqida ilgari noma’lum bo‘lgan tafsilotlar keltirilgan.
Ushbu aloqalar, ayniqsa, 19-asrning boshlaridagi siyosiy o‘zgarishlar va Buxoro
19
Iskander, Muhammad. Buxoro amirligi tarixi. Tashkent, 1993.B.14.
26

rivoyatlar va xalq og‘zaki ijodiga murojaat – Tarixiy voqealarni yoritishda xalq
orasida saqlanib qolgan hikoyalar va afsonalardan foydalanilgan. Arxiv
hujjatlaridan foydalanish – Ayrim voqealar aniq dalillarga asoslangan hujjatlar
bilan tasdiqlangan.
«Ansob as-Salotin va Tavorix ul-Havoqin» asari tarixiy voqealarni keng
qamrovli tarzda yoritgan muhim manbalardan biridir. Asarning tuzilishi mantiqiy
va izchil bo‘lib, tarixiy shaxslar va voqealar tafsilotlar bilan boyitilgan. Muallif
tarixiy voqealarni yoritishda manbaviy dalillarga, og‘zaki rivoyatlarga va arxiv
materiallariga asoslangan. Bu esa asarning ilmiy ahamiyatini yanada oshiradi.
Ushbu asar orqali hukmdorlar davrida ro‘y bergan muhim voqealar, davlat
boshqaruvi, madaniyat va harbiy yurishlar haqida muhim ma’lumotlar olish
mumkin.
«Ansob as-Salotin va Tavorix ul-Havoqin» asari o‘z davrining muhim
tarixiy voqealari va shaxslarini yoritib bergan manba hisoblanadi. Ushbu asar
sulolalar genealogiyasini, siyosiy va ijtimoiy voqealarni tahlil qilish bilan birga
tarixiy shaxslarning faoliyatini ham yoritadi. Asarning mazmuni va tuzilishiga oid
quyidagi jihatlar muhim tahlil etiladi.
Mazkur asarda o‘rta asrning muhim siyosiy voqealari, hukmdorlarning
yuksalish va tanazzul jarayonlari, davlat boshqaruvi va harbiy yurishlar keng
yoritilgan. Asarning asosiy diqqat markazida quyidagi tarixiy shaxslar va voqealar
turadi. Asarning muhim jihatlaridan biri – sulolalar shajarasi va ularning siyosiy
faoliyatining yoritilishi hisoblanadi. Sulolalar genealogiyasi tahlilida quyidagi
omillar e’tiborga olingan. Sulolaviy uzviylik – qaysi hukmdor kimdan keyin taxtga
chiqqani, qanday yo‘l bilan hokimiyatga erishgani tahlil qilinadi. Nikoh va
qarindoshlik aloqalari – sulola vakillari o‘rtasidagi nikoh siyosati va uning davlat
siyosatiga ta’siri yoritiladi. Hukmdorlarning davlat boshqaruvidagi o‘rni – har bir
hukmdorning o‘ziga xos siyosiy va iqtisodiy islohotlari tahlil qilinadi.
Asarda tarixiy jarayonlar faqat siyosiy jihatdan emas, balki ijtimoiy va
iqtisodiy kontekstda ham tahlil qilingan. Quyidagi jihatlar alohida e’tiborga
olingan. Siyosiy jarayonlar – davlatlar o‘rtasidagi diplomatik munosabatlar, ichki
13

Asar Buxoro amirlarining genealogiyasini batafsil tasvirlaydi, bu orqali
hukmdorlarning avlodlarini, nasablarini va sulola almashinuvi jarayonlarini
aniqlash mumkin.
Nasabnomaning aniq va tizimli taqdimoti: Mushrif asarida hukmdorlar
nasabi aniq ketma-ketlik asosida berilgan, bu esa sulola tarixini aniqlashda juda
foydalidir. Har bir amirning ajdodlari va ularning boshqaruv davrlarini taqqoslash
orqali sulolaning asl kelib chiqishini va davlat boshqaruvidagi rolini tushunish
mumkin.
Sulola almashinuvi: Asar, o‘z vaqtida Buxoro amirligi hukmdorlarining
o‘zgarishini yoritib, ularning vorislik, qonuniy o‘rin almashinishini hamda
nasabnomaning siyosiy-ijtimoiy ta’sirini aniqlash imkonini beradi.
Mushrif asari Buxoro amirlarining siyosiy faoliyatini hujjatlashtirganligi
sababli, asar orqali amaldagi hukmdorlar va ularning siyosiy qarorlarini aniqlash
mumkin 17
.
Davlat boshqaruvidagi o‘zgarishlar: Asarda Buxoro amirligi boshqaruv
tizimidagi o‘zgarishlar va hukmdorlarning siyosiy qarorlarining qanday amalga
oshirilgani haqida batafsil ma’lumotlar mavjud. Bu esa Buxoro hukmdorlarining
amaliy faoliyatini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Sulola almashinuvi va siyosiy uzilishlar: Buxoro amirlarining siyosiy o‘rin
almashinishidagi holatlar va siyosiy barqarorlikdagi izlanishlar, ushbu asarda
tasvirlangan voqealar orqali chuqur o‘rganilishi mumkin.
Mirzo Olim Mushrifning asari Buxoro amirligi hukmdorlarining o‘tmishini
tizimli tarzda o‘rganishga imkon beradi. Asarda amirlar avlodlarini bir-biri bilan
taqqoslash orqali Buxoro sulolalari va ularning tarixiy o‘rnini aniqlash mumkin.
Amirlar o‘rtasidagi qarindoshlik: Mushrif, asarida amirlar o‘rtasidagi
qarindoshlikni o‘zaro bog‘lab, o‘zaro siyosiy aloqalar va nasabnomalarni to‘g‘ri
aniqlashga yordam beradi. Bu, Buxoro amirligining siyosiy tarixini chuqur tahlil
qilish imkonini yaratadi.
17
Abdullayev, H. A. O‘zbekiston tarixining qayd etilmagan sahifalari. Tashkent, 2000.B.32.
24

MIRZA OLIM MUSHRIFNING «ANSOB AS-SALOTIN VA TAVORIX
UL-HAVOQIN» ASARI
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I.BOB. ANSOB AS-SALOTIN VA TAVORIX UL-HAVOQIN» ASARINING MAZMUNI VA
TUZILISHI ...................................................................................................................................... 6
I.1. «Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin» asarining yaratilish sabablari va uning
yozilish tarixi ........................................................................................................................... 6
I.1. Asarning tuzilishi va bo‘limlari ....................................................................................... 10
II.1. Asarning tarixiy fanlar rivojiga qo‘shgan hissasi ........................................................... 15
II.2. Asarning boshqa tarixiy manbalar bilan taqqoslanishi .................................................. 19
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................ 30

XULOSA
Mirza Olim Mushrifning «Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin» asari
Markaziy Osiyo tarixini yorituvchi muhim manbalardan biri bo‘lib, unda asosan
sulolaviy tarix, davlat boshqaruvi va o‘sha davr ijtimoiy-siyosiy jarayonlari
yoritiladi. Ushbu asar tarixiy dalillarga asoslangan bo‘lib, unda Movarounnahr,
Xuroson va unga yaqin hududlardagi siyosiy voqealar tafsilotlari batafsil bayon
etilgan. Tadqiqotimiz davomida ushbu asarning mazmuni, tarixiy ahamiyati va
kelgusidagi ilmiy izlanishlar uchun istiqbollari tahlil qilinadi.
Ushbu asar sulolalar tarixini yoritishda noyob manba bo‘lib, unda
hukmdorlarning nasl-nasabi, ularning siyosiy qarorlari, harbiy yurishlari va
ijtimoiy islohotlari aniq tasvirlangan. Mirza Olim Mushrif o‘z asarida turli
manbalardan foydalanib, tarixiy voqealarni keng qamrovda yoritgan. Asarda
daliliy asoslar berilgan bo‘lib, u xronologik va mantiqiy tahlilga asoslangan.
Asarda hukmdorlarning qarorlarining xalq hayotiga ta’siri, iqtisodiy va siyosiy
muhit bilan bog‘liq jarayonlar o‘z aksini topgan. Asarning tili murakkab bo‘lib,
o‘sha davr adabiy uslubiga xos xususiyatlarni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, davlat
boshqaruvi va harbiy strategiyalar haqida muhim ma’lumotlar keltirilgan.
«Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin» asari tarixiy manbashunoslik va
sharqshunoslik fanlari uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Uning ilmiy ahamiyatini
quyidagi jihatlar bo‘yicha baholash mumkin. Asarda Movarounnahr hududidagi
sulolalarning kelib chiqishi, nasl-nasabi va o‘zaro bog‘liqligi haqida aniq
ma’lumotlar keltirilgan. Hukmdorlar tomonidan olib borilgan siyosat, iqtisodiy
islohotlar va harbiy yurishlar tafsilotlari aniq bayon etilgan. Bu esa o‘sha davr
davlat tuzilishi va siyosiy tizimini tushunishda katta ahamiyatga ega. Ushbu asar
orqali Markaziy Osiyo tarixiga oid boshqa yozma manbalar bilan taqqoslash
imkoniyati yaratiladi. Asar Sharq tarixi, xususan, Temuriylar, Shayboniylar va
boshqa sulolalarning siyosiy faoliyatini o‘rganishda muhim dalillarni taqdim etadi.
Kelgusidagi ilmiy izlanishlarda «Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin»
asarining mazmuni chuqurroq tahlil qilinishi va boshqa tarixiy manbalar bilan
28

Tarixiy jarayonlar davomida yuz bergan siyosiy inqirozlar, ichki nizolar va
hokimiyat almashinuvi natijalari ushbu bobda tahlil qilinadi. Muallif davlatlarning
qulash sabablari, iqtisodiy va ijtimoiy muammolar hamda ularning oqibatlari
haqida chuqur mulohaza yuritadi. Bu bo‘limda hukmdorlarning davlat rivojiga
qo‘shgan hissasi, ularning adolatli yoki zolimona siyosati, xalq bilan munosabatlari
va tarixi baholanadi. Muallif ba’zi hukmdorlarning muvaffaqiyatli islohotlari yoki
ularning nohaqliklari haqida aniq dalillar keltiradi. 5
Asarning har bir bobida muallif tomonidan keltirilgan tarixiy dalillar va
misollar uning haqqoniyligini tasdiqlovchi asosiy manbalar sifatida xizmat qiladi.
Masalan, sulolalarning hokimiyat tepasiga kelish jarayonlari haqida yozilgan
qismda muallif aniq faktlarga tayanadi va hukmdorlarning shaxsiy xususiyatlarini
tahlil qiladi. Shuningdek, davlat boshqaruvi va ijtimoiy tuzilishga bag‘ishlangan
bobda tarixiy hujjatlarga asoslanib, hukmdorlar tomonidan olib borilgan
islohotlarning natijalari va ularning jamiyatga ta’siri yoritiladi.
Diplomatik munosabatlar va xalqaro aloqalar haqida bayon qilingan
bo‘limda esa muallif davlatlar o‘rtasidagi kelishuvlar, urushlar va ularning
oqibatlari haqidagi tarixiy hujjatlar va dalillar asosida xulosalar beradi. Tarixiy
voqealarning sabab va natijalari, ular zamonlar osha qanday o‘zgarishlarga olib
kelgani batafsil tahlil qilinadi.
«Ansob as-Salotin va Tavorix ul-Havoqin» asari o‘z davrining muhim
tarixiy manbalaridan biri bo‘lib, unda davlat boshqaruvi, sulolalar tarixi va siyosiy
jarayonlar haqida aniq va asosli ma’lumotlar berilgan. Asarning tuzilishi izchil
bo‘lib, undagi boblar tarixiy jarayonlarni keng qamrovli tahlil qilishga imkon
beradi. Muallif tarixiy dalillarga tayangan holda davlatlarning rivojlanishi, qulash
sabablari va hukmdorlarning faoliyatiga baho beradi. Ushbu asar tarixshunoslik
uchun muhim manba bo‘lib, o‘quvchilar va tadqiqotchilar uchun qimmatli
ma’lumotlarni taqdim etadi.
«Ansob as-Salotin va Tavorix ul-Havoqin» asari o‘zbek tarixshunosligining
muhim manbalaridan biri bo‘lib, unda hukmdorlar nasabi va tarixiy voqealar
5
Qayumov A. Movarounnahrning siyosiy tarixi. Toshkent: Fan, 2005.
11

boshqaruvidagi o‘rnini asoslash 9
. Buxoro hukmdorlarining avlodlarini tartib bilan
bayon qilish. Amirlarning hukmronlik yillari davomida amalga oshirgan ishlarini
qayd etish. Buxoro amirligi siyosiy tizimini tushuntirish va uni himoya qilish.
Buxoro amirligi tarixi haqidagi rasmiy ma’lumotlarni bir joyga to‘plash.
Hukmdorlarning yutuqlari va davlatni boshqarishdagi muvaffaqiyatlarini
ta’kidlash. Amirlar sulolasining qonuniyligini mustahkamlash va uni saqlab qolish.
O‘zidan oldingi tarixchilar asarlariga asoslanib, mavjud tarixiy bilimlarni
kengaytirish. Mirzo Olim Mushrifning «Ansob us-salotin va tavorix u-havogin»
asari Buxoro amirligi tarixini hujjatlashtirish, hukmdorlar nasabnomasini aniq
belgilash va siyosiy barqarorlikni mustahkamlash maqsadida yozilgan. Ushbu asar
Buxoro amirligining sulolaviy tarixini o‘rganishda eng muhim genealogik va
tarixiy manbalardan biri hisoblanadi 10
.
Mirzo Olim Mushrifning «Ansob us-salotin va tavorix u-havogin» asari
Buxoro amirligi hukmdorlarining genealogiyasi (nasabnomasini) va tarixiy
voqealarini yoritish maqsadida yozilgan. Uning yozilishiga bir qancha sabablar
ta’sir qilgan:
Amirlik sulolasining qonuniyligini mustahkamlash uchun nasabnoma
muhim rol o‘ynagan. Amirlar avlod-ajdodlarini aniq ko‘rsatish orqali ularning
davlat boshqaruvidagi o‘rnini asoslashga intilgan. Buxoro hukmdorlarining siyosiy
faoliyatini yoritish va ularning davridagi muhim voqealarni bayon qilish. Amirlar
olib borgan islohotlar, urushlar va diplomatik aloqalar haqida hujjatlashtirilgan
ma’lumotlar berish.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Buxoro amirligi ichki va tashqi
muammolar girdobida edi. Hukmdorlarning qonuniy vorislari kim ekanligini aniq
belgilash orqali davlatdagi siyosiy barqarorlikni mustahkamlash maqsad qilingan.
Mushrif o‘zidan oldingi tarixchilar, jumladan, Ahmad Donish va boshqa
muarrixlarning asarlaridan kelib chiqib, hukmdorlar tarixini batafsilroq yoritgan.
9
Muminov, K. O‘rta Osiyo tarixining o‘ziga xosliklari. Tashkent: Fan, 1998.B.24
10
Muminov, K. O‘rta Osiyo tarixining o‘ziga xosliklari. Tashkent: Fan, 1998.B.12.
18

shakllanishi, siyosiy jarayonlar va xalqaro munosabatlar haqida aniq tasavvurlar
hosil qilish mumkin. 8
Shuningdek, asarning mintaqaviy va global tarixga qo‘shgan hissasi ham
katta bo‘lib, u Sharq va G‘arb o‘rtasidagi tarixiy aloqalarni o‘rganishda muhim
o‘rin tutadi. Shu sababli, ushbu asarni chuqur o‘rganish va uning qo‘lyozmalarini
ilmiy jihatdan tadqiq qilish bugungi tarixshunoslik uchun dolzarb vazifalardan biri
bo‘lib qolmoqda.
Mirzo Olim Mushrifning «Ansob us-salotin va tavorix u-havogin» asari
Buxoro amirligi hukmdorlarining genealogiyasi (nasabnomasini) va tarixiy
voqealarini yoritish maqsadida yozilgan. Uning yozilishiga bir qancha sabablar
ta’sir qilgan.
Amirlik sulolasining qonuniyligini mustahkamlash uchun nasabnoma
muhim rol o‘ynagan. Amirlar avlod-ajdodlarini aniq ko‘rsatish orqali ularning
davlat boshqaruvidagi o‘rnini asoslashga intilgan. Buxoro hukmdorlarining siyosiy
faoliyatini yoritish va ularning davridagi muhim voqealarni bayon qilish.
Amirlar olib borgan islohotlar, urushlar va diplomatik aloqalar haqida
hujjatlashtirilgan ma’lumotlar berish. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Buxoro
amirligi ichki va tashqi muammolar girdobida edi. Hukmdorlarning qonuniy
vorislari kim ekanligini aniq belgilash orqali davlatdagi siyosiy barqarorlikni
mustahkamlash maqsad qilingan. Mushrif o‘zidan oldingi tarixchilar, jumladan,
Ahmad Donish va boshqa muarrixlarning asarlaridan kelib chiqib, hukmdorlar
tarixini batafsilroq yoritgan. Buxoro tarixi haqida aniqroq ma’lumotlar berish
uchun oldingi asarlardagi kamchiliklarni to‘ldirishga harakat qilgan.
Mushrif asarni yozish orqali kelajak avlodlarga Buxoro amirligining siyosiy
va ijtimoiy hayoti haqida aniq tasavvur berishni maqsad qilgan. O‘sha davrda
Buxoro mustaqilligi tahdid ostida bo‘lib, tarixni yozish orqali milliy merosni
saqlab qolish niyatida bo‘lgan.
Mirzo Olim Mushrif ushbu asarini yozishda quyidagi asosiy maqsadlarni
ko‘zlagan. Amirlar oilasining kelib chiqishini belgilab, ularning davlat
8
Ismoilov X. O‘zbekiston tarixi manbalari. Toshkent: Universitet, 2013.
17

solishtirilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, quyidagi yo‘nalishlar
bo‘yicha tadqiqot olib borish tavsiya etiladi:
Asarning lingvistik xususiyatlari, unda ishlatilgan adabiy uslub va tarixiy
terminlarning ma’nosini tadqiq etish muhim. Asarda bayon etilgan voqealarni
tasdiqlovchi yoki inkor etuvchi boshqa tarixiy manbalar va arxiv materiallari bilan
solishtirish orqali aniq tarixiy natijalarga erishish mumkin. Asar tarixiy dalillarni
statistik, sotsiologik va boshqa fanlar metodologiyasi asosida qayta tahlil qilish
orqali yangi ilmiy natijalarga erishish imkoniyatini beradi. Mazkur asarning ilmiy
asoslangan tarjimasi va izohli sharhini yaratish orqali kengroq auditoriyaga
yetkazish mumkin.
Mirza Olim Mushrifning «Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin» asari
Markaziy Osiyo tarixining muhim manbalaridan biri hisoblanadi. Ushbu asar
sulolaviy tarix, davlat boshqaruvi va ijtimoiy jarayonlarni tahlil qilish uchun asosiy
manbalardan biri bo‘lib, u tarixiy va manbashunoslik tadqiqotlarida alohida o‘ringa
ega. Uning lingvistik, tarixiy va siyosiy jihatlari chuqur o‘rganilishi lozim.
Shuningdek, zamonaviy ilmiy usullar asosida ushbu asar tadqiq qilinsa, yangi
ilmiy natijalarga erishish mumkin.
Kelgusida ushbu asarning xalqaro miqyosdagi tadqiqotlarga jalb etilishi,
ilmiy izlanishlar doirasida keng tahlil qilinishi hamda uning tarixiy dalillari
zamonaviy tadqiqotlar bilan solishtirilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois
ushbu asarni chuqur tadqiq qilish kelajak avlod tarixchilari oldida turgan dolzarb
vazifalardan biri hisoblanadi.
29

manba bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu asar o‘rganish jarayonida bir nechta jihatlardan
tahlil qilingan, lekin ba’zi sohalarda o‘rganilish darajasi hali ham rivojlanishga
muhtojdir. Quyida asarning o‘rganilganlik darajasini ko‘rib chiqamiz:
Asar tarixshunoslikda o‘rganilgan, turli ilmiy tadqiqotlar, monografiyalar va
maqolalarda muhokama qilingan. O‘rta asrlar tarixi, hukmdorlar va davlatlar
haqidagi bilimlarni boyitishda «Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin» asari
asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Bobur o‘zining yozgan asarida ko‘plab tarixiy
shaxslar, ijtimoiy tuzilmalar va siyosiy hodisalar haqida ma'lumotlar berish orqali
o‘z davrining tarixini batafsil yoritishga muvaffaq bo‘lgan.Ilmiy tarixshunoslar
Boburning asarini o‘rganishda asar ichidagi voqealar va shaxslarni, o‘sha davrning
siyosiy-iqtisodiy vaziyatini o‘zaro bog‘lashga harakat qilgan. Boburning o‘z
hukmronligini tasvirlashi, ayniqsa, uning Hindistondagi faoliyati va
Movarounnahrdagi o‘zgarishlar ko‘p o‘rganilgan. Bobur va uning avlodlari
davridagi siyosiy, iqtisodiy, madaniy holat o‘rganilgan, shuningdek, uning
asaridagi tasvirlangan ijtimoiy hayotning ilmiy tahlili amalga oshirilgan.
Asarning til va uslubini o‘rganish sohasida ham tadqiqotlar olib borilgan.
Bobur o‘z asarini arab tilida yozgan, ammo unda turli o‘zbek va turkcha so‘zlar
ham ishlatilgan. Shuningdek, asar o‘zining estetik jihatlari bilan ham o‘rganilgan,
uning hikoyaviy uslubi, adabiy ifodalar va figurativ til ishlatish yoritilgan.
Boburning asari nafaqat tarixiy, balki madaniy va diniy jihatdan ham o‘rganilgan.
Bobur o‘z asarida o‘z davrining diniy e’tiqodlari va madaniy qadriyatlarini
yoritadi, bu esa asarning madaniy ahamiyatini yanada oshiradi. Asarda diniy
kurashlar, ijtimoiy sinflar, urf-odatlar haqida ham ma'lumotlar mavjud. Hozirgi
kunda ushbu asar zamonaviy tarixshunoslik va ijtimoiy fanlar doirasida
o‘rganilmoqda. Bobur asarini o‘rganish nafaqat tarixiy voqealar haqida bilim
beradi, balki o‘sha davrning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatlarini chuqurroq
anglash imkonini yaratadi. O‘rta Osiyo tarixining muhim bosqichlarini o‘rganishda
bu asar hali ham dolzarb manba sifatida qabul qilinadi.
«Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin» asarining o‘rganilganlik darajasi
yuqori bo‘lishiga qaramasdan, uning ba’zi jihatlari, ayniqsa Boburning ichki va
4

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . «Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin» asari
O‘rta Osiyo tarixiga oid muhim manba sifatida e’tirof etiladi. Ushbu asar 14-asrda
yozilgan bo‘lib, uning muallifi — Sharq tarixchisi, olimi va muhaddis Zahiriddin
Muhammad Bobur. Bu asar O‘rta Osiyo, xususan, Movarounnahr va Hindiston
tarixining shakllanishiga, ularning ijtimoiy-siyosiy hayotiga doir muhim
ma'lumotlarni o‘zida jamlagan.
«Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin» asari, asosan, o‘z davrining
ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotini tasvirlash maqsadida yozilgan. Asar tarixiy
hodisalarni mukammal va aniq bayon qilish orqali, o‘sha davrda yuz berayotgan
siyosiy o‘zgarishlarni, hokimiyatni qo‘lga kiritish va saqlab qolish uchun kurashni
ko‘rsatadi. Asar, shuningdek, Boburning o‘z tarixiga bo‘lgan qiziqishini
ifodalaydi. Bobur asarda o‘zining otasidan, bobosidan va avlodi tarixidan so‘zlab,
o‘zining hukmronligini va davlatini shakllantirishga yo‘naltirilgan harakatlarni
tasvirlaydi. Asar o‘zida o‘sha davrning tarixiy voqealarini, diniy an’analari va
siyosiy urf-odatlarini batafsil bayon etishga harakat qilgan. Muallifning maqsadi
tarixni saqlash, unga asoslanib kelajak avlodlarga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatish edi.
Ushbu asar tarixiy manba sifatida juda muhim. Bobur va uning avlodlari
tomonidan boshqarilgan hududlar — Movarounnahr va Hindiston —ning ijtimoiy
va siyosiy holatini yoritishda bu asar o‘ziga xos ahamiyatga ega. Asarda tarixiy
voqealar bilan birga, o‘sha davrning diniy va madaniy hayoti haqida ham
ma'lumotlar keltirilgan. O‘zbekiston, Af g‘oniston va Hindistonning diniy-iqtisodiy
rivojlanishi va madaniy almashinuvi haqida muhim ma'lumotlar bor. Asar nafaqat
tarixiy voqealarni tasvirlaydi, balki ularni tahlil qiladi, ulardan saboq olishga
intiladi. Bu esa o‘z zamonining siyosiy mutafakkirlari uchun muhim ko‘rsatma
bo‘lgan.Ushbu asar nafaqat O‘rta Osiyo, balki dunyo tarixini o‘rganish uchun zarur
manba bo‘lib xizmat qiladi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari. «Ansob as-salotin va tavorix ul-
havoqin» asarining mavzuni tushunishdagi maqsadi va vazifalari quyidagicha
bo‘lishi mumkin. Asar yaratishdagi asosiy maqsad – O‘rta Osiyo va Hindiston
2

siyosiy kurashlar va ularning natijalari yoritilgan. Ijtimoiy tuzilma – jamiyat
ijtimoiy tabaqalarga bo‘lingani, aholining turmush tarzi, kasb-hunar turlari, ta’lim
va madaniyat sohalarining rivojlanishi haqida ma’lumotlar keltirilgan. Iqtisodiy
vaziyat – asarda davlat iqtisodiyotiga oid ma’lumotlar, soliqlar tizimi, savdo
yo‘llari va ishlab chiqarish jarayonlari tavsiflangan. Asarda yoritilgan hukmdorlar
va tarixiy shaxslarning faoliyati muhim tahlil qilingan. Bu bo‘limda quyidagilar
e’tiborga olingan . Hukmdorlarning siyosiy qarorlari – ularning davlatni boshqarish
uslubi, ichki va tashqi siyosati tahlil qilingan. Sarkardalar va ularning harbiy
strategiyalari – muhim harbiy yurishlar va ularning boshqaruvchilari haqida
ma’lumotlar berilgan. Olimlar va ziyolilar – hukmdorlar saroyida faoliyat yuritgan
olim va ziyolilarning roli, ularning ilmiy va madaniy merosi yoritilgan. 7
«Ansob as-Salotin va Tavorix ul-Havoqin» asari o‘z davrining tarixiy
jarayonlarini to‘laqonli va tizimli ravishda yoritib bergan muhim manbalardan biri
hisoblanadi. Asarda yoritilgan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy ma’lumotlar bugungi
tarixiy tadqiqotlar uchun katta ahamiyatga ega. Shuningdek, sulolaviy tahlil va
hukmdorlarning faoliyati haqidagi ma’lumotlar tarixchilar uchun qimmatli ilmiy
material vazifasini o‘tashi shubhasizdir.
7
G‘ulomov Ya. Amir Temur va temuriylar davri tarixi. Toshkent: O‘zbekiston, 1996.
14

to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z zamonasining boshqa manbalaridan o‘zlashtirgan
bo‘lsa-da, uni o‘ziga xos uslubda qayta ishlagan.
Siyosiy voqealarning tahliliy yoritilishi – Asarda nafaqat voqealar bayoni,
balki ularning kelib chiqish sabablari va oqibatlari ham tahlil qilingan. Mushrif
hukmdorlarning siyosiy faoliyatini o‘rganishda ularning qarorlarini va ularning
xalq turmush tarziga ta’sirini yoritishga harakat qilgan.
O‘z davri uchun xos bo‘lgan uslubiy o‘ziga xoslik – Mushrif tarixiy
hodisalarni asosan hukmdorlarning faoliyati bilan bog‘liq tarzda bayon qilgan. U
ko‘proq davlat siyosati, taxt vorisligi va harbiy yurishlarni yoritishda
hukmdorlarning shaxsiy fazilatlariga e’tibor qaratgan.
Manbalarni tahlil qilish va solishtirishga moyillik – Mushrif o‘z asarida
faqatgina bitta manbaga tayanmagan, balki turli tarixiy hujjatlar, rivoyatlar va o‘z
zamonasidagi shaxslarning xotiralariga asoslangan holda voqealarni bayon qilgan.
Bu jihatdan uning yondashuvi Rashididdin va Ibn Xaldun kabi tarixchilarning
metodlariga yaqin.
Adabiy va tarixiy elementlarning uyg‘unligi – Asarda tarixiy voqealar
ba’zan adabiy jihatdan boyitilgan uslubda yoritiladi. Mushrif ba’zan tarixiy
shaxslarning nutqlarini yoki qissalarini keltirib, voqealarni yanada aniq va esda
qolarli tarzda tasvirlashga harakat qilgan.
«Ansob as-Salotin va Tavorix ul-Havoqin» asari tarixshunoslikda muhim
o‘rinni egallaydi. U genealogik va sulola tarixi nuqtayi nazaridan Rashididdinning
«Jome' ut-tavorix» asari bilan yaqinlik kasb etsa-da, o‘zining yondashuvi va uslubi
bilan boshqa tarixiy asarlardan farqlanadi. Mushrif yondashuvi esa tarixiy
voqealarni faqatgina hukmdorlar faoliyati bilan bog‘lab emas, balki ularning
siyosiy qarorlarining jamiyatga ta’sirini ham tahlil qilishga yo‘naltirilgan. Shu
sababli, ushbu asar o‘z davrining muhim tarixiy manbalaridan biri sifatida
qadrlanadi.
Ushbu tahlillar shuni ko‘rsatadiki, «Ansob as-Salotin va Tavorix ul-
Havoqin» faqatgina sulola tarixiga oid genealogik ma’lumotlarni emas, balki
davrining siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy holatini ham aks ettirgan. Mushrifning
21

shuningdek, Mushrif yondashuvi hamda uning tarixiy voqealarni yoritish uslubi
tahlil qilinadi.
Sharq tarixshunosligida genealogik va sulola tarixi muhim o‘rin tutgan
bo‘lib, bu turkumdagi asarlar hukmdorlarning kelib chiqishi, ularning harbiy
yurishlari, davlat boshqaruv tizimi va hukmdorlar o‘rtasidagi munosabatlarni
yoritishga xizmat qilgan. «Ansob as-Salotin va Tavorix ul-Havoqin» ushbu
yo‘nalishda yozilgan muhim tarixiy asarlardan biri hisoblanadi.
Mazkur asarni Sharq tarixshunosligining mashhur genealogik asarlari,
jumladan, Rashididdinning «Jome ut-tavorix», Sharafuddin Ali Yazdiyning
«Zafarnoma», Ibn Xaldunning «Muqaddima» kabi asarlari bilan qiyoslash
mumkin. Rashididdinning «Jome' ut-tavorix» asari juda keng qamrovli bo‘lib, turli
xalqlar tarixini qamrab olgan, biroq u asosan mo‘g‘ullar tarixi bilan bog‘liq muhim
ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Sharafuddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asari esa
Amir Temur saltanatining tarixi va uning harbiy yurishlari haqida batafsil
ma’lumot beradi. Ibn Xaldunning «Muqaddima» asari tarixiy jarayonlarni umumiy
sotsiologik va falsafiy nuqtayi nazardan yoritib, davlatlarning tashkil topishi va
qulash sabablarini ilmiy asosda tahlil qilgan. 13
«Ansob as-Salotin va Tavorix ul-Havoqin» esa genealogik jihatdan sulolalar
tarixiga urg‘u berib, hukmdorlarning oilaviy nasabnomasini o‘rganishga alohida
e’tibor qaratgan. Bunda hukmdorlar kelib chiqishi, ularning harbiy va siyosiy
faoliyati hamda taxt vorisligi masalalari batafsil bayon etilgan. Bu jihatdan asar
Rashididdinning «Jome ut-tavorix» asariga yaqin bo‘lsa-da, tarixiy voqealarni
yoritish uslubida farqlarga ega.
Mushrif asarida tarixiy voqealarni yoritishda xronologik uslubni qo‘llagan
bo‘lib, u hukmdorlarning kelib chiqishini, ularning taxtga chiqishi, siyosiy va
harbiy yurishlari, sulola ichidagi nizolarni ketma-ketlik asosida taqdim etadi.
Mushrif yondashuvida quyidagi asosiy xususiyatlarni ko‘rish mumkin.
Nasab va genealogik axborotning batafsil yoritilishi – Mushrif genealogik
ma’lumotlarni to‘plab, hukmdorlar avlodlarini aniq tasvirlab bergan. U nasab
13
Abdurahmonov Q. Buxoro xonligi tarixidan lavhalar. Toshkent: Fan, 2004.
20

I.BOB. ANSOB AS-SALOTIN VA TAVORIX UL-HAVOQIN» ASARINING
MAZMUNI VA TUZILISHI
I.1. «Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin» asarining yaratilish sabablari va
uning yozilish tarixi
Mirza Olim Mushrif – o‘zbek adabiyoti va ilm-fanida muhim o‘rin tutgan
shaxsdir. U o‘zining ilmiy va adabiy faoliyati bilan nafaqat o‘zbek tilidagi
adabiyotning, balki markaziy osiyoning tarixiy va madaniy rivojiga katta hissa
qo‘shgan. Uning hayoti va ijodi, o‘ziga xos yutuqlarini yoritish, nafaqat o‘zbek
adabiyoti, balki butun Sharq madaniyati nuqtai nazaridan ham qiziqarli va
ahamiyatlidir.
Mirza Olim Mushrif 19-asrning oxirlarida va 20-asrning boshlarida
yashagan. U o‘z davrida ilm-fan va adabiyotning rivojiga katta hissa qo‘shgan,
ayniqsa, tarix va adabiyot sohalarida. Uning hayoti va ijodiy faoliyati o‘zining
yirik ilmiy ishlari bilan alohida ajralib turadi. Mirza Olim Mushrifning shaxsiy
hayoti va faoliyatining asosiy bosqichlari uning ilmiy izlanishlari, yozgan asarlari,
va jamiyatga qaratgan yordami bilan bog‘liq.
Mirza Olim Mushrif yoshligidan ilmga qiziqib, uzoq yillar davomida turli
ilmiy markazlarda tahsil oldi. Ilmiy faoliyatini boshlagach, u faqat o‘z davrining
eng yaxshi olimlari orasida emas, balki, butun O‘rta Osiyo ilm-faniga beqiyos
hissa qo‘shgan. U tarix, falsafa, adabiyot va tilshunoslik sohalarida katta ilmiy
izlanishlar olib borgan.
Mirza Olim Mushrifning hayoti va ijodi o‘zining tarixiy sharoiti bilan
bog‘liq. O‘zbekistonda 19-asrning ikkinchi yarmida va 20-asrning boshlarida
ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlar yuz berdi. Bu davrda, Rossiya imperiyasining O‘rta
Osiyoga bo‘lgan ekspansiyasi va mahalliy hokimiyatlar orasidagi ziddiyatlar
muhim ahamiyat kasb etdi. Mirza Olim Mushrif, bu sharoitda ilmiy faoliyatini
davom ettirishga muvaffaq bo‘ldi. 1
O‘zbekistonda milliy uyg‘onish va ilmiy izlanishlar uchun imkoniyatlar
qiyin bo‘lgan bo‘lsa-da, Mirza Olim Mushrif o‘zining ilmiy ishlari orqali siyosiy
1
Mirza Olim Mushrif. Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin. Toshkent: Fan nashriyoti, 1993.
6

tarixiy voqealarni yoritish uslubi esa o‘ziga xos bo‘lib, bu asarni boshqa tarixiy
manbalar bilan solishtirish va uning ilmiy qiymatini belgilash imkonini beradi.
«Ansob as-Salotin va Tavorix ul-Havoqin» asari tarixiy manbalar ichida
o‘zining o‘ziga xos yondashuvi va faktlarga boyligi bilan ajralib turadi. Ushbu asar
Markaziy Osiyo tarixining muhim bosqichlarini o‘rganishda bebaho manba sifatida
tan olinib, turli tadqiqotchilar tomonidan tahlil qilingan. Jumladan, O‘zbekiston,
Rossiya va G‘arb olimlari ushbu asarni tarixiy faktlar asosida sharhlab, uning ilmiy
ahamiyatini aniqlashga harakat qilganlar. 14
Asarni o‘rganish bo‘yicha o‘tkazilgan tadqiqotlar ko‘pincha uning
muallifining maqsad va uslubi, tarixiy voqealarga nisbatan yondashuvi hamda davr
siyosiy iqlimiga ta’siri kabi jihatlariga e’tibor qaratgan. Xususan, N.M. Malikova
o‘z tadqiqotlarida asarning tarixiy hodisalarni xronologik jihatdan aniq
ifodalaganligini ta’kidlab, uning tarixiy voqealarni yoritishdagi aniqligi va
ob’ektivligi yuqori baholagan. Bundan tashqari, A. K. Rahmonov asarning siyosiy
va ijtimoiy jihatlariga urg‘u berib, unda hukmdorlar siyosati va jamiyatning turli
qatlamlari haqidagi ma’lumotlarning aniq ifodalanganini qayd etgan.
Bundan tashqari, Rossiya va G‘arb olimlari tomonidan ham ushbu asar
yuzasidan ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, P. Golden va D. DeWeese
kabi tadqiqotchilar Markaziy Osiyo tarixiy manbalarini tahlil qilish jarayonida
ushbu asarga murojaat qilib, uni shubhasiz muhim tarixiy hujjat sifatida e’tirof
etganlar. Ularning fikricha, asar Movarounnahr va qo‘shni hududlarning siyosiy
tarixini o‘rganishda katta ahamiyatga ega.
Zamonaviy tarixiy tadqiqotlarda «Ansob as-Salotin va Tavorix ul-Havoqin»
asarining qo‘llanilishi bir necha muhim yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi.
Birinchidan, asar turli tarixiy voqealarni birlamchi manba sifatida tahlil qilishda
muhim o‘rin tutadi. Uning sahifalarida yoritilgan voqealar bugungi kunda ham
tarixchilar tomonidan mintaqa siyosiy va ijtimoiy jarayonlarini tushunishda
foydalanilmoqda.
14
Vamberi A. O rta Osiyo bo‘ylab sayohat. Toshkent: Adabiyot, 1998.ʻ
22

Ikkinchidan, asar orqali o‘sha davr madaniy va iqtisodiy hayoti haqida ham
qimmatli ma’lumotlar olish mumkin. Tadqiqotchilar uni manba sifatida ishlatib,
o‘tmishdagi ijtimoiy tuzilma, savdo aloqalari va madaniy aloqalarni chuqurroq
tahlil qilish imkoniga ega bo‘ladilar. Jumladan, tarixshunoslikda zamonaviy
komparativ (qiyosiy) tahlil metodlari yordamida ushbu asardagi ma’lumotlar
boshqa tarixiy hujjatlar bilan solishtirilmoqda.
Uchinchidan, bugungi kunda ko‘plab tarixshunoslar ushbu asarni yangi
texnologiyalar yordamida yanada chuqurroq tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘lib,
raqamli tarix (digital history) metodlarini qo‘llagan holda, undagi faktlar
ishonchliligini tekshirmoqda. Masalan, tarixiy kartografiya va sun’iy intellekt
asosida tahlil qilish orqali asarning qamrab olgan geografik hududlari, tarixiy
shaxslar va ularning faoliyati haqida aniqroq ma’lumotlarga ega bo‘lish mumkin.
Shuningdek, zamonaviy tarixiy tadqiqotlarda asar nafaqat tarixiy faktlarni
o‘rganish, balki tarixiy narrativ (hikoyaviy yondashuv) uslubini tushunishda ham
muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Tarixchilar undan foydalanib, o‘sha davrdagi
hukmdorlarning harakatlari, ularning siyosiy strategiyalari va davrning umumiy
ruhini aniqlash imkoniga ega bo‘ladilar. 15
Xulosa qilib aytganda, «Ansob as-Salotin va Tavorix ul-Havoqin» asari
bugungi tarixshunoslik uchun juda muhim manba bo‘lib, uning turli jihatlarini
o‘rganish davom etmoqda. Zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan asarning ilmiy
ahamiyati tan olinib, tarixiy faktlarni aniqlashda undan keng foydalanilmoqda.
Asarning qimmatli dalillari, tarixiy voqealarni yoritishdagi uslubi va mazmuni uni
tarixshunoslikda ajralmas manba sifatida maydonga chiqaradi.
Mirzo Olim Mushrifning «Ansob us-salotin va tavorix u-havogin» asari
Buxoro amirligi hukmdorlari sulolasining tarixini aniqlashda juda muhim manba
bo‘lib, amirlarning nasabnomasini aniq hujjatlashtirishda keng qo‘llaniladi. Ushbu
asar, xususan, Buxoro hukmdorlari sulolasining avlodlar ketma-ketligini va
ularning siyosiy faoliyatini tushunishda asosiy vosita sifatida xizmat qiladi 16
.
15
Vamberi A. O rta Osiyo bo‘ylab sayohat. Toshkent: Adabiyot, 1998.ʻ
16
Abdullayev, H. A. O‘zbekiston tarixining qayd etilmagan sahifalari. Tashkent, 2000.B.24.
23

Vorislik va taxt uchun kurash: Hukmdorlar orasidagi vorislik va taxtga
da’vogarlik davrlarini aniqlash orqali sulolaning kuchli va zaif tomonlarini
o‘rganish mumkin.
Asar Buxoro amirligining rasmiy tarixiy manbalaridan biri sifatida qabul
qilinadi, shuning uchun hukmdorlar nasabnomasini rasmiy ravishda aniqlashda
asosiy manba sifatida foydalaniladi.
Mushrifning asari, o‘zining rasmiy va tizimli yondashuvi bilan, Buxoro
amirligi tarixini yozish uchun zarur bo‘lgan barcha genealogik ma’lumotlarni o‘z
ichiga oladi.
Tadqiqotchilar va tarixchilar uchun qo‘llanma: Ushbu asar, Buxoro amirligi
tarixini tadqiq qilishda muhim asos sifatida xizmat qilmoqda. U, xususan, boshqa
tarixchilar tomonidan o‘rganilayotgan Buxoro amirligi tarixining ishonchli
manbalaridan biri bo‘lib qoladi.
Mushrif asarida Buxoro amirlarining sulola tarixini yoritish orqali
hukmdorlarning qonuniyligini ta’minlash maqsad qilinadi. Asarda hukmdorlar
nasabi va ularning taxtga kelish usullari ta’riflanadi, bu esa ularning davlat
boshqaruvidagi o‘rnini mustahkamlashga yordam beradi 18
.
Sulola va hukumatning qonuniyligi: Amirlarning o‘rtasidagi genealogik
aloqalar va ularning taxtga da’vogarlik holatlari, tarixiy ravishda sulola va
hukumatning qonuniyligini asoslashda muhim rol o‘ynaydi.
Mirzo Olim Mushrifning «Ansob us-salotin va tavorix u-havogin» asari o‘z
davri uchun yangi va ilgari noma’lum bo‘lgan tarixiy ma’lumotlarni o‘z ichiga
olgan. Asar, xususan, Buxoro amirligi tarixining noaniq yoki etishmayotgan
qirralarini to‘ldirishda, shuningdek, hukmdorlar nasabnomasini aniqlashda muhim
rol o‘ynagan. Quyidagi bo‘limlarda asar orqali ilgari noma’lum bo‘lgan ba’zi
muhim ma’lumotlar ko‘rib chiqiladi.
18
Iskander, Muhammad. Buxoro amirligi tarixi. Tashkent, 1993.B.12.
25

Ushbu asar ko‘plab tarixiy hodisalarni tasdiqlovchi asosiy hujjatlardan biri
bo‘lib, keyingi tarixchilarning asarlarida undan ko‘plab iqtiboslar keltirilgan. Asar
turli sulolalar kelib chiqishi, nasl-nasab tahlili va ularning siyosiy faoliyatini
yoritish nuqtayi nazaridan muhim manba hisoblanadi. Unda hukmdorlar olib
borgan siyosiy islohotlar, harbiy yurishlar va davlat tizimidagi o‘zgarishlar haqida
muhim ma’lumotlar keltirilgan. Asarning til va uslub xususiyatlari, unda
qo‘llanilgan terminologiya va tarixiy bayon texnikalari o‘rganish uchun ham
qimmatli manba hisoblanadi. Ushbu asar boshqa muhim tarixiy manbalar bilan
solishtirilganda, ayrim hodisalarning tasdiqlanishi yoki muqobil nuqtayi nazar
bilan talqin qilinishi mumkin.
«Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin» asarining qo‘lyozma va nashr
qilingan nusxalari haqida ma’lumotlar quyidagi jihatlar bilan tavsiflanadi.
Asarning eng qadimgi qo‘lyozma nusxalari turli sharq kutubxonalarida, xususan,
Istanbul, Tehron, Buxoro va Samarqanddagi kutubxonalarda saqlanadi.
Qo‘lyozmalar orasida matn variantlari farqlari ham mavjud bo‘lishi mumkin. Asar
XIX-XX asrlarda turli olimlar tomonidan nashr qilingan bo‘lib, uning akademik
tahlili va tarjimalari mavjud. G‘arb va sharq tadqiqotchilari tomonidan turli
tahrirlar bilan qayta chop etilgan. Asarning ilmiy nashrlari olimlar tomonidan
tahrirlanib, izohlar va qo‘shimcha manbalar bilan boyitilgan. Asarning ayrim
qismlari rus, ingliz va fors tillariga tarjima qilingan bo‘lib, bu tarjimalar
tarixshunoslikka muhim hissa qo‘shgan.
«Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin» asari o‘z davrining muhim tarixiy
hujjatlaridan biri bo‘lib, unda hukmdorlarning nasl-nasabi, ularning faoliyati va
siyosiy o‘zgarishlar keng yoritilgan. Ushbu asar tarixiy tadqiqotlar uchun muhim
manba bo‘lib, uning qo‘lyozmalari va nashr qilingan variantlari tarixiy voqealarni
chuqurroq o‘rganish imkonini beradi. 4
Manbashunoslik nuqtayi nazaridan asar nafaqat hukmdorlarning nasl-nasabi
va siyosiy faoliyatini yoritish, balki davlat boshqaruvi, madaniyat va tarixiy
jarayonlar haqida chuqur ma’lumot olish uchun muhimdir. Shuningdek, qo‘lyozma
4
Qayumov A. Movarounnahrning siyosiy tarixi. Toshkent: Fan, 2005.
9

Mirza Olim Mushrif o‘zining ilmiy va adabiy merosi bilan o‘zbek xalqining
tarixiy va madaniy rivojiga katta hissa qo‘shgan. Uning asarlari nafaqat o‘z
zamonasi uchun, balki butun O‘rta Osiyo uchun muhim ilmiy manbalar bo‘lib
xizmat qiladi. Mushrifning hayoti va ijodi, ilm-fan va adabiyot sohalaridagi
o‘zgarishlarni yoritishda, ularni tahlil qilishda juda katta ahamiyatga ega. Uning
asarlari, tarixiy voqealarni va ijtimoiy sharoitlarni tahlil qilishda beqiyos
ahamiyatga ega bo‘lib, keyingi avlodlarga ilmiy va adabiy yo‘nalishlar berdi.
«Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin» Sharq tarixshunosligining muhim
manbalaridan biri bo‘lib, u O‘rta Osiyo va qo‘shni hududlarda hukmronlik qilgan
sulolalar, ularning siyosiy faoliyati va tarixiy jarayonlari haqida qimmatli
ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu asarning yaratilish sabablari, yozilish tarixi,
ilmiy ahamiyati va qo‘lyozma hamda nashr qilingan nusxalari tahlili tarixiy
manbashunoslik nuqtayi nazaridan muhim ahamiyat kasb etadi.
«Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin» asari yaratilishining asosiy
sabablari orasida quyidagilarni ta’kidlash mumkin:
Asar muallifi davrining ijtimoiy-siyosiy voqealarini aniqlik bilan qayd etish,
hukmdorlarning kelib chiqishi, sulolalar almashinuvi, davlat boshqaruvi va
hududiy o‘zgarishlarni tizimli ravishda hujjatlashtirishni maqsad qilgan.
Ushbu asar o‘z nomidan ham ayon bo‘lgani kabi, hukmdorlar nasabnomasini
aniqlash, ularning qayerdan kelib chiqqanligini yoritish va sulolaviy merosni
o‘rganish maqsadida yozilgan. Asarning yaratilishida ilmiy muhitning bevosita
ta’siri sezilarli bo‘lib, o‘sha davrning tarixchi olimlari mavjud voqealarni xolis
yoritishga intilgan. Ko‘pgina tarixiy asarlar singari, bu asar ham hukmdorlar
tomonidan o‘z tarixiy haqiqatini oqlash yoki mustahkamlash uchun buyurtma
qilingan bo‘lishi mumkin. O‘rta Osiyo va Yaqin Sharq ilmiy markazlarida tarixiy
tadqiqot va yirik kutubxonalar mavjud bo‘lgan. Ushbu muhit tarixiy asarlarning
yaratilishi va tarqalishida muhim rol o‘ynagan. 3
«Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin» tarixshunoslik va manbashunoslik
sohalarida alohida ahamiyatga ega bo‘lib, quyidagi jihatlar bilan ajralib turadi:
3
Axmedov B. O rta Osiyo xonliklari tarixi. Toshkent: Sharq, 2002.ʻ
8

II.BOB. «ANSOB AS-SALOTIN VA TAVORIX UL-HAVOQIN» ASARINING
TARIXSHUNOSLIKDA TUTGAN O‘RNI
II.1. Asarning tarixiy fanlar rivojiga qo‘shgan hissasi
«Ansob as-Salotin va Tavorix ul-Havoqin» asari Markaziy Osiyo va
umuman islom sivilizatsiyasi tarixini o‘rganishda muhim manba sifatida e’tirof
etiladi. Ushbu asar o‘z davrining muhim siyosiy voqealari, sulolaviy munosabatlari
va ijtimoiy jarayonlari haqida batafsil ma’lumot beradi. Asarning tarixiy fanlarga
qo‘shgan eng asosiy hissalaridan biri, u mahalliy hamda global miqyosda sodir
bo‘lgan voqealarni o‘z ichiga olgan holda, ularning tahliliy sharhini ham taqdim
etishidir.
Asarda o‘sha davrda hukm surgan sulolalar tarixi, ularning o‘zaro
munosabatlari, siyosiy kurashlari va islohotlari keng yoritilgan. Shuningdek,
manbada tarixiy shaxslarning hayoti, ularning davlat boshqaruvidagi roli va ta’siri
haqida aniq dalillar keltirilgan. Bu esa tarixshunoslar uchun muhim ma’lumotlar
manbai bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, asarda Markaziy Osiyo hududida sodir
bo‘lgan siyosiy beqarorlik, bosqinchilik yurishlari va ichki nizolar haqida muhim
faktlar keltirilgan.
Bundan tashqari, asarning ilmiy yondashuvi va xronologik aniqligi tarix
fanining rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatgan. U tarixiy voqealarni tasvirlashda
faqatgina hukmdorlarning yutuqlari yoki mag‘lubiyatlarini emas, balki jamiyatning
umumiy ahvolini, xalqning ijtimoiy holatini ham batafsil bayon etgan. Aynan shu
jihati bilan u tarixiy fanlar rivojiga sezilarli hissa qo‘shgan. Mazkur asar
O‘zbekiston tarixshunosligi uchun katta ahamiyat kasb etadi. Chunki unda nafaqat
Markaziy Osiyo xalqlari tarixi, balki o‘zbek davlatchiligi shakllanishi va
rivojlanishi jarayoni ham keng yoritilgan. Asar orqali biz turli sulolalar
hukmronligi davridagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar haqida aniq
tasavvur hosil qilishimiz mumkin.
O‘zbek tarixshunosligida ushbu asar qator tadqiqotlarda asosiy manbalardan
biri sifatida foydalanilgan. Jumladan, asarda Temuriylar davri, Shayboniylar
15

tarixining muhim voqealarini, siyosiy jarayonlarini va hokimiyat tizimini batafsil
yoritishdir. Zahiriddin Muhammad Bobur ushbu asar orqali nafaqat o‘zining
tarixiy merosini saqlab qolishni, balki o‘sha davrda yuz berayotgan siyosiy va
ijtimoiy jarayonlarni tahlil qilishni ham maqsad qilgan. Asarda turli
hukmdorlarning siyosiy faoliyati, davlat tuzilmalari va ijtimoiy hayotdagi
o‘zgarishlar ko‘rib chiqiladi. Bobur o‘zining tarixiy tushunchalarini kelajak
avlodlarga yetkazish, o‘zining shaxsiy va oilaviy tarixini hujjatlashtirishga intilgan.
Asar muallifi o‘z davrining siyosiy va ijtimoiy ahvolini o‘ziga xos uslubda
yoritishga harakat qiladi. Bobur o‘z hukmronligini, uning davomiyligini,
davlatning rivojlanish jarayonlarini va muhim voqealarni yoritadi. Bu orqali tarixiy
voqealarni aniq va mukammal tasvirlash vazifasi amalga oshirilgan. Bobur asar
orqali o‘z davrida bo‘lib o‘tgan siyosiy jarayonlarni, hokimiyatni qo‘lga kiritish va
uni saqlab qolish uchun olib borilgan kurashni tahlil qiladi. Asarda
hukmdorlarning siyosiy va ijtimoiy siyosati, davlat tuzilmasi va hokimiyatni qo‘lga
kiritish usullari ko‘rib chiqiladi. Asar o‘zida nafaqat siyosiy jarayonlar, balki o‘sha
davr madaniyati, diniy qadriyatlari va an’analari haqida ham ma’lumotlarni
jamlaydi. Bu orqali o‘z zamonining madaniy, diniy va ijtimoiy hayotini tasvirlash
vazifasi bajariladi. Bobur o‘z asarida o‘zining avlodlari, ota-bobolarining
xizmatlari va ularning tarixdagi o‘rnini yoritishga ham alohida e’tibor qaratadi.
Shu orqali o‘zbek tarixining muhim shaxslarini va ularning faoliyatini baholash
vazifasi qo‘yilgan. Asar muallifi tarixiy voqealarni o‘rganib, ulardan saboq olish,
hukmdorlarga siyosiy faoliyatda yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish, ijtimoiy muammolarni hal
qilish uchun asos yaratishni maqsad qilgan.
Shu tarzda, «Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin» asarining maqsadi va
vazifalari tarixiy voqealarni to‘g‘ri va aniq tasvirlash, siyosiy tahlil qilish, madaniy
merosni saqlash, va kelajak avlodlar uchun tari ҳ dan saboq olishga yo‘naltirilgan.
Mavzuning o rganilganlik darajasiʻ . «Ansob as-salotin va tavorix ul-
havoqin» asarining o‘rganilganlik darajasi, asosan, ilmiy doiralar va tarixshunoslik
sohasida katta ahamiyatga ega. Boburning bu asari nafaqat o‘z davrining, balki
o‘sha davrda yuz berayotgan voqealarni va hodisalarni yoritishda juda muhim
3

tashqi siyosatini, davlat qurilishi va madaniy tafovutlarini yanada chuqurroq tahlil
qilishga ehtiyoj bor. Bu asar nafaqat tarixiy, balki ijtimoiy, madaniy va siyosiy
jihatdan o‘rganilishi kerak bo‘lgan muhim manba hisoblanadi.Kurs ishining tuzilishi .
Kurs ishi kirish, ikkita bob, 4 ta bo‘lim, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
5

va nashr qilingan nusxalarini o‘rganish orqali tarixiy voqealarning turli talqinlari
ham aniqlanadi. Shu boisdan, ushbu asarni ilmiy tadqiqotlarda tahlil qilish va
undan tarixiy xulosalar chiqarish juda muhim hisoblanadi.
I.1. Asarning tuzilishi va bo‘limlari
«Ansob as-Salotin va Tavorix ul-Havoqin» asari o‘z davrining muhim
tarixiy manbalaridan biri bo‘lib, u davlat boshqaruvi, sulolalar tarixi va siyosiy
jarayonlar haqida muhim ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Asarning tuzilishi tarixiy
jarayonlarni izchil yoritishga qaratilgan bo‘lib, u muallif tomonidan aniq mantiqiy
ketma-ketlik asosida yozilgan. Asarning yozilish sabablari, muallifning maqsad va
vazifalari tushuntirilgan bo‘lim. Asarning asosiy qismi turli boblarga bo‘lingan
bo‘lib, har bir bob o‘ziga xos tarixiy davr, hukmdor yoki sulola haqida batafsil
ma’lumot beradi.
Ushbu bobda muallif tarixiy sulolalarning kelib chiqishi, ularning siyosiy
qarashlari, hokimiyat tepasiga kelish jarayonlari haqida batafsil ma’lumot beradi.
Bobda aniq tarixiy dalillar keltirilib, hukmdorlarning shaxsiy fazilatlari va davlat
boshqaruvidagi o‘rni yoritiladi.
Mazkur bob davlat boshqaruv tizimining tuzilishi, uning ijtimoiy va
iqtisodiy ta’siri haqida ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Muallif hukmdorlar
tomonidan olib borilgan islohotlar, harbiy yurishlar va ichki siyosatning tahlilini
keltiradi. Tarixiy hujjatlar va davrga oid manbalar asosida asosiy xulosalar
chiqariladi.
Bu bobda sulolalar o‘rtasidagi diplomatik munosabatlar, xalqaro kelishuvlar
va urushlar haqida ma’lumot beriladi. Davlatlar o‘rtasidagi nizolar va ularning
oqibatlari tahlil qilinadi. Bobda konkret tarixiy misollar keltirilib, muayyan
hukmdorlarning tashqi siyosatdagi o‘rni va qarorlariga baho berilgan. Ushbu bobda
davlatlar tarixida ilm-fan, madaniyat va diniy an’analarning o‘rni yoritiladi. Asarda
ilmiy markazlarning faoliyati, ulamolar va olimlarning jamiyatdagi o‘rni,
hukmdorlarning ilm-fanga bo‘lgan munosabati haqida muhim fikrlar berilgan.
Ayniqsa, sulolalar davrida qaysi sohalar rivojlangani haqidagi dalillar keltiriladi.
10

Buxoro tarixi haqida aniqroq ma’lumotlar berish uchun oldingi asarlardagi
kamchiliklarni to‘ldirishga harakat qilgan. Mushrif asarni yozish orqali kelajak
avlodlarga Buxoro amirligining siyosiy va ijtimoiy hayoti haqida aniq tasavvur
berishni maqsad qilgan. O‘sha davrda Buxoro mustaqilligi tahdid ostida bo‘lib,
tarixni yozish orqali milliy merosni saqlab qolish niyatida bo‘lgan.
Amirlar oilasining kelib chiqishini belgilab, ularning davlat boshqaruvidagi
o‘rnini asoslash. Buxoro hukmdorlarining avlodlarini tartib bilan bayon qilish 11
.
Amirlarning hukmronlik yillari davomida amalga oshirgan ishlarini qayd etish.
Buxoro amirligi siyosiy tizimini tushuntirish va uni himoya qilish. Sulola tarixi va
muhim tarixiy voqealarni kelajak avlodlarga yetkazish. Buxoro amirligi tarixi
haqidagi rasmiy ma’lumotlarni bir joyga to‘plash. Hukmdorlarning yutuqlari va
davlatni boshqarishdagi muvaffaqiyatlarini ta’kidlash. Amirlar sulolasining
qonuniyligini mustahkamlash va uni saqlab qolish 12
.
O‘zidan oldingi tarixchilar asarlariga asoslanib, mavjud tarixiy bilimlarni
kengaytirish. O‘sha davr voqealarini aniq va ishonchli hujjatlar bilan tasdiqlash.
Mirzo Olim Mushrifning «Ansob us-salotin va tavorix u-havogin» asari Buxoro
amirligi tarixini hujjatlashtirish, hukmdorlar nasabnomasini aniq belgilash va
siyosiy barqarorlikni mustahkamlash maqsadida yozilgan. Ushbu asar Buxoro
amirligining sulolaviy tarixini o‘rganishda eng muhim genealogik va tarixiy
manbalardan biri hisoblanadi.
II.2. Asarning boshqa tarixiy manbalar bilan taqqoslanishi
Tarixiy manbalarni qiyosiy tahlil qilish ilmiy tadqiqotlar uchun muhim
ahamiyat kasb etadi. «Ansob as-Salotin va Tavorix ul-Havoqin» asari ham
tarixshunoslikda salmoqli o‘ringa ega bo‘lib, u o‘z davridagi genealogik va sulola
tarixi asarlari bilan qiyosiy tahlil qilinishi lozim. Ushbu bo‘limda asarning Sharq
tarixshunosligidagi boshqa genealogik va sulola tarixi asarlari bilan taqqoslanishi,
11
Sattarov, Sh. Buxoro hukmdorlarining genealogiyasi. Buxoro, 2005..B76.
12
Sattarov, Sh. Buxoro hukmdorlarining genealogiyasi. Buxoro, 2005.B.87
19

hukmronligi, hamda boshqa muhim tarixiy jarayonlar haqida batafsil ma’lumotlar
mavjud. Bu esa O‘zbekiston tarixshunosligining shakllanishi va rivojlanishida
muhim manba bo‘lib xizmat qilmoqda.
Bundan tashqari, ushbu asar o‘zbek tarixshunoslik maktabi vakillari
tomonidan ham ilmiy tadqiqotlarda keng o‘rganilgan. Tarixchilar uning turli
qo‘lyozma nusxalarini tahlil qilib, unda keltirilgan ma’lumotlarni boshqa tarixiy
manbalar bilan solishtirib kelmoqdalar. Shu boisdan «Ansob as-Salotin va Tavorix
ul-Havoqin» O‘zbekiston tarixshunosligida muhim o‘rin tutuvchi asarlardan biri
sanaladi.
«Ansob as-Salotin va Tavorix ul-Havoqin» asarining ahamiyati nafaqat
mintaqaviy, balki global tarixshunoslik nuqtai nazaridan ham katta hisoblanadi.
Asar Sharq va G‘arb tarixiy jarayonlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tushunishda
muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Uning mazmunida Markaziy Osiyo, Eron,
Hindiston va boshqa qo‘shni hududlar bilan bo‘lgan aloqalar haqida keng
ma’lumotlar mavjud.
Asar Yevropa va islom dunyosi tarixchilarining e’tiborini tortib kelmoqda.
U orqali turli davlatlarning o‘zaro diplomatik munosabatlari, harbiy yurishlari va
iqtisodiy aloqalari haqida ma’lumot olish mumkin. Masalan, asarda Temuriylar
davrida amalga oshirilgan harbiy yurishlar va ularning xalqaro munosabatlarga
ta’siri haqida aniq dalillar keltirilgan.
Bundan tashqari, asarda bayon etilgan voqealar va jarayonlar hozirgi tarixiy
tadqiqotlar uchun ham katta ahamiyatga ega. Bugungi kunda xalqaro ilmiy
doiralarda ushbu asarning qo‘lyozmalari o‘rganilib, yangi ilmiy tadqiqotlar olib
borilmoqda. Ayniqsa, asarning global tarixga qo‘shgan hissasi uning turli
xalqlarning siyosiy va madaniy aloqalarini tushunishga xizmat qilganidadir.
«Ansob as-Salotin va Tavorix ul-Havoqin» asari Markaziy Osiyo va
umuman islom olami tarixini o‘rganishda bebaho manba hisoblanadi. U tarixiy
fanlarning rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan bo‘lib, xronologik aniqlik va
dalillarga asoslangan yondashuvi bilan ajralib turadi. Ushbu asar o‘zbek
tarixshunosligi uchun muhim manba bo‘lib, u orqali o‘zbek davlatchiligining
16

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Mirza Olim Mushrif. Ansob as-salotin va tavorix ul-havoqin. Toshkent: Fan
nashriyoti, 1993.
2. Bartold V.V. Turkiston tarixiga oid tadqiqotlar. Toshkent: O‘zbekiston, 2000.
3. Axmedov B. O rta Osiyo xonliklari tarixi. ʻ Toshkent: Sharq, 2002.
4. Qayumov A. Movarounnahrning siyosiy tarixi. Toshkent: Fan, 2005.
5. Mirza Haydar. Tarixi Rashidiy. Toshkent: Fan, 1999.
6. Ko‘kimov X. XVI-XIX asrlarda O‘rta Osiyo davlatlari tarixi. Samarqand:
SamDU nashriyoti, 2010.
7. G‘ulomov Ya. Amir Temur va temuriylar davri tarixi. Toshkent: O‘zbekiston,
1996.
8. Ismoilov X. O‘zbekiston tarixi manbalari. Toshkent: Universitet, 2013.
9. Abdurahmonov Q. Buxoro xonligi tarixidan lavhalar. Toshkent: Fan, 2004.
10. Vamberi A. O rta Osiyo bo‘ylab sayohat.
ʻ Toshkent: Adabiyot, 1998.
11. Fitrat A. O‘zbeklarning qadimiy tarixi. Toshkent: Ma’naviyat, 2012.
12. Ziyo Nizomiy. O zbek xonliklari va ularning sulolalari.
ʻ Toshkent: O‘zbekiston,
2015.
13. Allamberganov R. Movarounnahr xonliklarining siyosiy va iqtisodiy ahvoli.
Toshkent: Fan, 2018.
14. Qosimov Sh. Buxoro amirligi tarixining asosiy manbalari. Samarqand: SamDU,
2007.
15. Karimov H. Xiva xonligi tarixi va madaniyati. Toshkent: Fan, 2011.
16. Muhammad Solih. Shayboniylar tarixi. Toshkent: O‘zbekiston, 2009.
17. Mavlonov O. Xonliklar davri manbashunosligi. Toshkent: Ma’naviyat, 2016.
30

va madaniy o‘zgarishlarga ta'sir o‘tkazdi. U siyosiy qarashlariga qat'iy, biroq ilm-
fanga bo‘lgan sadoqatini saqlab qolgan shaxs sifatida tanilgan. Uning faoliyati
O‘rta Osiyoda zamonaviy ilm-fan va madaniyatning rivojlanishiga xizmat qildi.
Mirza Olim Mushrifning ilmiy merosi juda boy va xilma-xildir. Uning
asarlari tarix, adabiyot, tilshunoslik, va falsafa sohalarida ham o‘zgarishlar yaratdi.
Mushrif o‘z asarlari bilan nafaqat o‘z zamonasining, balki keyingi avlodlarning
ilmiy fikrlashini ham shakllantirdi.
U tarixiy tadqiqotlarda yirik ilmiy natijalarga erishdi. «O‘zbek tarixi» nomli
asari, o‘z davrining ilmiy va tarixiy voqealarini chuqur tahlil qilib, o‘zbek
xalqining tarixiy o‘ziga xosligini yoritdi. Mushrif o‘z asarida o‘zbek xalqining
qadimiy merosi, urf-odatlari va ijtimoiy hayotini batafsil bayon etdi. Bu asar
o‘zbek tarixining rivojiga qo‘shilgan katta bir hissa bo‘ldi.
Shuningdek, Mirza Olim Mushrifning adabiyotga qo‘shgan hissasi ham
alohida e'tiborga sazovor. Uning adabiy ishlari nafaqat o‘z davrida, balki
keyinchalik adabiyotshunoslar tomonidan ham yuksak baholangan. Mushrifning
o‘zbek adabiyotida yangi yondashuvlar va uslublar yaratganligi uning adabiy
merosini muhim qiladi. Uning she'rlari, nasriy asarlari va ilmiy maqolalari o‘z
vaqtida katta e'tibor qozondi.
Mirza Olim Mushrifning ilmiy va adabiy merosi haqida gapirganimizda,
uning asarlarini o‘rganish va tahlil qilish juda muhimdir. Masalan, «O‘zbek tarixi»
asarida u o‘zbek xalqining tarixiy sharoitlarini, xalqning ijtimoiy tuzilmasini va
ularning o‘zaro aloqalarini o‘rganib chiqqan. Mushrifning bu asari, uning
tarixshunos sifatida yuksak saviyasini ko‘rsatadi. Bu asar nafaqat o‘z davrida, balki
keyingi avlodlarga ham ilmiy yo‘nalishlar berdi.
Shuningdek, uning adabiyotga qo‘shgan hissasi ham juda katta. Mirza Olim
Mushrif o‘zining adabiy asarlarida yangi uslub va yondashuvlar yaratgan. Uning
she'rlari o‘z zamonasidagi adabiy yondashuvlarga qarshi chiqqan va yangi
g‘oyalarni ilgari surgan. Bu uning adabiyotga qo‘shgan muhim hissasidir. 2
2
Bartold V.V. Turkiston tarixiga oid tadqiqotlar. Toshkent: O‘zbekiston, 2000.
7

yoritilgan. Ushbu asar o‘z davrining ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotini aks
ettiruvchi qimmatli tarixiy manba hisoblanadi. Ushbu tahlilda asarning mazmuni,
tuzilishi va muallifning tarixiy yondashuvlari tahlil qilinadi.
Asar o‘z tuzilishiga ko‘ra quyidagi asosiy bo‘limlardan iborat:
Hukmdorlar nasabi va shajarasi – Bu bo‘limda turli sulolalar kelib chiqishi,
ularning avlodlari va nasl-nasab jadvali keltiriladi. Muallif har bir hukmdorning
kelib chiqishi va uning siyosiy faoliyatiga alohida e’tibor qaratgan.
Siyosiy voqealar va hukmronlik davri – Ushbu qismda yirik tarixiy hodisalar
va ularning ta’siri tahlil qilinadi. Jumladan, hukmdorlarning taxtga chiqish
jarayonlari, ularning amalga oshirgan islohotlari va harbiy yurishlari batafsil
yoritilgan.
Davlat boshqaruvi va ijtimoiy tuzum – Muallif davlat boshqaruvining
tuzilishi, amaldorlarning roli, qonun-qoidalar va soliq tizimi haqida ma’lumot
beradi.
Madaniyat va diniy ahvol – Asarning muhim jihatlaridan biri bu davr
madaniyati, ilm-fan, din va adabiyot sohalarining rivojlanishi haqidagi
ma’lumotlardir. Muallif shayxlar, olimlar va adiblar haqida ham batafsil ma’lumot
bergan.
Harbiy yurishlar va xalq harakatlari – Ushbu bo‘limda harbiy kampaniyalar,
qo‘zg‘olonlar va xalq harakatlari, shuningdek, ularning natijalari yoritiladi.
Asardagi tarixiy voqealarning yoritilish uslubi Muallif tarixiy voqealarni
yoritishda asosan quyidagi usullardan foydalangan:
Tasviriy yondashuv – Hukmdorlarning shaxsiy fazilatlari va ularning tarixiy
jarayondagi o‘rni tasviriy tarzda ifodalangan. Dalillarga asoslangan yondashuv –
Muallif hodisalarni real tarixiy dalillarga tayanib bayon etgan. Solishtirma uslub –
Turli hukmdorlarning siyosiy faoliyati va islohotlari o‘zaro solishtirilgan. 6
Mushrifning manbashunoslik metodlari Muallif tarixiy ma’lumotlarni
quyidagi metodlar orqali tasdiqlagan: Birlamchi manbalarga tayanish – Asarda
avvalgi tarixchilar, xattotlar va muarrixlarning asarlari asos qilib olingan. Og‘zaki
6
Ko‘kimov X. XVI-XIX asrlarda O‘rta Osiyo davlatlari tarixi. Samarqand: SamDU nashriyoti, 2010.
12

amirlarining Rossiya bilan muomala qilishdagi pozitsiyalariga oid yangi izohlar
berilgan.
Qo‘shni davlatlar bilan kurashlar: Asarda, shuningdek, Xiva, Qo‘qon va
boshqa mintaqaviy davlatlar bilan bo‘lgan diplomatik va harbiy aloqalar haqida
ilgari mavjud bo‘lmagan qo‘shimcha ma’lumotlar keltirilgan.
Mushrif asari, shuningdek, Buxoro amirligining ijtimoiy va iqtisodiy tizimi
haqida ham yangi ma’lumotlar taqdim etadi.
Iqtisodiy islohotlar: Amirlar tomonidan amalga oshirilgan iqtisodiy
islohotlar va iqtisodiy tizimdagi o‘zgarishlar haqida ilgari noma’lum bo‘lgan
tafsilotlar mavjud. Bu orqali soliqlar, savdo-sotiq va moddiy rivojlanishning
qanday amalga oshirilgani ko‘rsatilgan.
Madaniy va diniy sohalar: Mushrif asarida, diniy muassasalar va madaniy
markazlar haqida yangi ma’lumotlar keltirilgan. Bu, o‘z navbatida, Buxoro
amirligining diniy va madaniy rivojlanishiga oid yangiliklarni ochib beradi.
Mushrif, asarida Buxoro amirlarining harbiy faoliyati haqida yangi
ma’lumotlar taqdim etadi. Harbiy kurashlar: Buxoro amirlarining qo‘shni
davlatlarga qarshi olib borgan harbiy yurishlari va mudofaa strategiyalari haqida
ilgari noma’lum bo‘lgan tafsilotlar keltirilgan.
Davlat himoyasi: Asar, shuningdek, Buxoro amirlarining mudofaa tizimini
va harbiy tashkilotlarini qanday rivojlantirganligini yangi nuqtai nazardan yoritadi.
27

MIRZA OLIM MUSHRIFNING «ANSOB AS-SALOTIN VA TAVORIX UL-HAVOQIN» ASARI

Купить