Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	57.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	25 Октябрь 2025
Расширение	docx
Категория	История

Mirzo Ulug’bek buyuk alloma va davlat arbobi

oqibatida tez orada g’arbiy hududlarning ancha qismi mustaqil bo’lib ajralib ketdi.
Ozarbayjon tomonda turkmanlarning Oq quyunli va Qora quyunli sulolalarining
Temur saltanatiga bo’ysunmaslik va unga qarshi qarshilik harakati kuchaydi. Amir
Xudaydod va Shayx Nuriddin lar esaMovarounnahrning turli hududlarida bosh
ko’tardilar 1
. Faqat qat’iyatli,shijoatli Shohruh Mirzo bu qonli nizolar, urushlarga
barham berib, Xuroson va Movarounnahrda hokimiyat jilovini qo’lga kiritadi. U
1409 yilda ovarounnahrdagi vaziyatni o’z foydasiga hal etib, uni katta o’g’li
Ulug’bekka topshiradi. Bobosi Amir Temur unga katta mehr bilan qarabyoshligidan
o’z tarbiyasiga olgan. Ulkan tug’ma iste’dod, aql-zakovat sohibi bo’lgan Ulug’bek
(Sohibqiron xonadonida uni shunday nom bilan erkalashgan) davlatboshqaruvini
puxta egallashdan tashqari diniy va dunyoviy bilimlarni ham etuk
darajadao’zlashtirgan. Mirzo Ulug’bek hukmronligi (1409-1449) temuriylar
saltanatining an’anaviy rivoji va muhim ijtimoiy o’zgarishlar yo’lidan ilgarilab
berishida alohida davrni tashkil etadi rqali halqaro karvon savdosida faol ishtirok
etadi. Samarqand, Buxoro, Shaxrisabz, Shosh va boshqa shaharlarda ko’plab
hashamatli madrasalar, masjidu maqbaralar, karvonsaroylar qad rostlaydi. Uning
bevosita rahnamoligida qurilgan tenggi yo’q me’moriy inshoot - rasadxona o’sha
davr ilm-fani va texnikasining eng so’nggi yutuqlarini o’zida mujassam etgan edi.
Ulug’bekning 1428 yilda o’tkazgan pul islohoti ham mamlakatda savdo-sotiq va
pul muomalasini, moliya siyosatini yo’lga qo’yishda muhim voqea bo’lgan.Ulug’bek
muomalaga chiqargan yangi vazndagi tanga pullar o’z qadri, qimmati bilan iqtisodiy
hayotni jonlantirish, savdo-sotiqni rivojlantirishda alohida rol o’ynadi. Uning
davrida ham yuqori tabaqa vakillariga, harbiy sarkardalar, oliy ruhoniylarga
avvalgidek alohida imtiyozlar berish tartibi hukm surdi. Bundan tashqari davlatning
katta ma’naviy tayanchi hisoblangan diniy muassasalar ixtiyorida ham ulkan
miqyosdagi vaqf erlari to’plangan edi.
Temuriylar davrida aholi to’laydigan turli-tuman soliqlar orasida xiroj (er solig’i)
alohida ajralib turardi. Dehqonlar etishtirgan hosilning kamida uchdan bir qismi xiroj
solig’iga to’langan. Bundan tashqari ushr (daromadning o’ndan bir qismi),tamg’a
(savdosotiq, hunarmand ahlidan olinadigan soliq), zakot, tutun solig’i, bog’ solig’i,
14

unga ma’lum miqdorda askar, ot-ulov, oziq-ovqat va qurol-aslaha yuborishga
majbur edi.
Shohruh 1447-yil 12-mart kuni nevarasi Sulton Muhammad jyonini bostirish
vaqtida Ray viloyatida olamdan o’tadi. Shohruh vafot etishi bilanoq Xuroson va
Movarounnahrda temuriy shahzodalar o’rtasida toj-taxt uchun kurash yana avjga
minib, lamlakatni beqarorlik chulg`ab oladi. Odatga ko’ra taxtga Shohruhning
to’ng`ich o’g`li Ulug`bek o’tirishi kerak edi. Ammo Boysunqurning o’g`illari
Alouddavla bilan Abulqosim Bobur Ulug`bekka qarshi harakat boshlaydilar.
O’zboshimcha Shahzodalarga qarshi Ulug`bek qo’shin bilan chiqishga va ular
bilan muzokaralar olib borib kelishishga majbur bo’ladi. Chunki 1447-yilning
bahorida Alouddavla Ulug`bekning katta o’g`li Abdullatifning qo’shinini tor-mor
keltirib, uni asrga olgan va Qirotdagi Ixtiyoriddin qal’asiga qamab qo’ygan edi.
O’g`lining qurbon qilinishini istamagan Ulug`bek Alouddavlar bilan sulh tuzadi.
Bitimga ko’ra Abdullatif ozod qilinib, Ulug`bek esa Qirot va Xurosonga bo’lgan
da’vosidan voz kechadi.
Biroq ko’p vaqt o’tmay Abdullatif bilan Alouddavla munosabatlari yana
Iceskinlashib ketadi. 1448-yilning bahorida Ulug`bek va Abdullatifning 90 ming
kishilik birlashgan qo’shini Qirotga yurish qiladi. Tarnob yaqinida bo’lgan jangda
Alouddavla qo’shini tor-mor keltirilib, Qirot qo’lga kiritiladi. Bu g`alabadan so’ng
Abdullatif, garchi bobosi Shohruhning Qirotdagi taxtiga o’tirishga muyassar
bo’lsa-da, ammo unda otasiga nisbatan adovat paydo bo’ladi. Chunki g`alaba
to’g`risida tevarak-atrofga yuborilgan fathnomalarda Abdullatifning nomi inisi
Abdulazizdan keyin tilga olinadi. Uning Ixtiyoriddin qal’asidagi xazinasi Ulug`bek
tomonidan olib qo’yilib, ma’lum darajada adolatsizlik va mehribonsizlikka yo’l
qo’yilgan edi. Bu, shubhasiz, o’ta shuhratparast hamda mol-dunyoga o’ch
Abdullatif uchun yetarli bahona bo’ladi. U otasining dushmanlari bilan yashirin
tarzda til biriktirib, zimdan Ulug`bekka qarshi harakat boshlaydi. Awalambor
Abdullatif Qirotda bor-yo’g`i o’n besh kun hokimlik qiladi. Abulqosim Bobur
qo’shinining shaharga yaqinlashib kelayotganidan xabar topib, poytaxtni jangsiz
bo’shatib, Movarounnahr tomon qochadi. Ulug`bek farmoni bilan Balxga noib
29

Mirzo Ulug`bek Buxorodan Samarqand sari otlanar ekan, unga Qashqardan
kelgan amirlar ham hamroh bo’ladilar. Hofizi Abro’ning «Zubdat ut-tavorixi
Boysung`uriy» asarida ko’rsatilishicha, 1419 yilning noyabridan 1420 yilning 8
yanvarigacha rosa 40 kun Ulug`bek Хatirchi atrofidagi Kufiyn qal’asida to’xtab ov
qilgan. Bu joylarning havosi tozaligi, buloqlarga boyligi, sero’t tog` yaylovlari,
ayniqsa, hayvonot olami Mirzo Ulug`bek va uning sheriklarini maftun etgan,
hayvonot olamiga juda ham boy joylar hisoblangan. Bu o’simliklarning aksariyati
ko’pyillik bo’lib, yovvoyi hayvonlar va chorva mollari uchun tuyimli ozuqa
hisoblanadi.
O’rta Osiyo tarixi tadqiqotchilaridan biri G.A.Pugachenkova Amir Тemur va
temuriylar davrining miniatyura maktabi haqida fikr yuritar ekan, bugun Amerika
Qo’shma Shtatlarining Vashington shahridagi Frir galereyasida saqlanayotgan
Ulug`bek hayotida davrida chizilgan bir ov manzarasining tasviri tushirilgan
miniatyura to’g`risida yozadi. Unda Тarag`ay Bahodirning tabiat qo’ynida o’z oila
a’zolari bilan dam olayotgani tasvirlanib, o’rtada Mirzo Ulug`bek, atrofidagi
gilamchalarda ayollari — begimlarga xos anvoyi kiyimlarda savlat tukib o’tirgani,
boshlaridagi ro’mol ostidan bezakli taqinchoqlari ko’rinib turganligi, yonlarida
kichkina shahzodalar o’tirgani chiroyli chizilgan. Sal nariroqda esa amirlar, beklar,
saroy a’yonlari Ulug`bekka iltifot bajo qilib turibdilar. Хizmatkorlarning qo’llarida
esa burgutsimon ovchi qushlar, o’q to’la sadoq, ayrimlari esa anvoyi taomlarni
uzatish taraddudida tasvirlangan. Bu miniatyurada Ulug`bekka alohida e’tibor
berilgani, ranglarga nihoyatda boy, yam-yashil o’tloq va osmonning zarrin
yog`dusida odamlar ustidagi rang-barang kiyim-kechagi ov manzarasini juda ham
boyitishga xizmat qilganligi ko’rsatiladi.
Huddi shunga o’xshash yana bir miniatyura Londondagi Geyr kolleksiyasida
saqlanayotgani ham xabar qilinadi.Bu miniatyuralar Mirzo Ulug`bekning Zarafshon
daryosi bo’ylariyu Sarmish, Nurota tizma tog`lari atrofidagi ovlarini
eslatmasmikan?
Ulug`bek Samarqanddan G`ijduvon va Buxoroga o’tishda bir necha marta
Karmanada to’xtab o’tganligi ham ma’lum. Ulug`bek XV asrning 30—40-
22

maqbarasi yonida 1432—1433 yillarda madrasa qurdiradi. Bu madrasa bugun
g`ijduvonliklarning va Abdulxoliq G`ijduvoniyni ziyorat qilishga keluvchilarning
sevimli maskaniga aylangan.
Quddi shunga o’xshash yana bir miniatyura Londondagi Geyr kolleksiyasida
saqlanayotgani ham xabar qilinadi.Bu miniatyuralar Mirzo Ulug`bekning
Zarafshon daryosi bo’ylariyu Sarmish, Nurota tizma tog`lari atrofidagi ovlarini
eslatmasmikan. Ulug`bek Samarqanddan G`ijduvon va Buxoroga o’tishda bir
necha marta Karmanada to’xtab o’tganligi ham ma’lum. Ulug`bek XV asrning 30
—40- yillarida otasi Shohrux Mirzo bilan Dashti Qipchoqning Sharqiy qismida
tashkil topgan O’zbek ulusi xoni Abulxayrxonga qarshi muttasil janglar olib
borishga majbur bo’ladi. Ko’chmanchilar qish fasllarida Movarounnahr
hududlariga tez-tez bostirib kirar, shahar va qishloqlarni talab ketar edilar.
Karmana ham bundan mustasno emas edi. Ayniqsa, 1431 va 1435 yillardagi
Abulxayrxon hujumi Samarqanddan Хorazmgacha bo’lgan hududni qamrab,
jumladan, Karmana va uning atroflarida Shohrux Mirzo bilan birga o’g`li
Ulug`bek ham bu jangu jadallarda ishtirok etgan.
Mirzo Ulug`bek bobosi Sohibqiron Amir Тemur singari islom ulamo va
pirlariga katta ehtirom bilan qaraydi. Shulardan biri Abdulxoliq G`ijduvoniyga
atab, uning maqbarasi yonida 1432—1433 yillarda madrasa qurdiradi. Bu madrasa
bugun g`ijduvonliklarning va Abdulxoliq G`ijduvoniyni ziyorat qilishga
keluvchilarning sevimli maskaniga aylangan. Zero, o’sha hangomda qattiq shamol
qo’zg`alib, o’lgan tuzon paydo bo’ldi. Chunonchi, odamlar bir-birovini hech bir
ko’rmay qoldilar. Mug`ul lashkari buni Shayxning karomatiga yo’yib, jang
qilishdan yuz o’girdilar; Тorobiy odamlari ularning payida tushdilar. Тangri
xalqidan qariyb o’n ming nafar kishi o’ldirildi».Ulug`bek Malik cho’lida bo’lgan
bu shafqatsiz jang haqida, Mahmud Тorobiyni xalq Shayx va lashkarboshi sifatida
ulug`lagani to’g`risida fikr yuritib, quyidagilarni bayon etadi: «Shayx odamlari qatl
etish va talon-torojdan qul tortganlarida, o’z shayxlaridan nomu nishon topmadilar.
«Shayximiz g`oyib bo’libdi. Biz odamlarning ko’zidan g`oyib bo’lmog`ni
istabdilar.
21

Mirzo Ulug’bek buyuk alloma va davlat arbobi
MUNDARIJA
KIRISH...................................................................................................................3
I. BOB. MIRZO ULUG’BEK HAQIDA....................................................4-12
1.1 Mirzo Ulug’bekning ilmiy merosi............................................................. 4-12
1.2 Mirzo Ulug`bekning qomusiy olim sifatida ilm-fan rivojiga qo’shgan bebaho
hissasi....................................................................................................... 13-16
II. BOB. XV ASRDA MOVAROUNNAHRDA MADANIY HAYOTNING
YUKSALISHIGA TA’SIR ETGAN OMILLAR VA TARIXIY SHART-
SHAROITLAR.......................................................................................17-23
2.1 Mirzo Ulug`bekning hokimiyatga kelishi va boshqaruv usuli............. 17-23
2.2 Mirzo Ulug`bek davrida Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
vaziyat.................................................................................................. 24-29
Xulosa.............................................................................................................30
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.............................................................31
2

davrida Ulug`bek qozongan birinchi zafar edi. Bu zafarli yurishning nishoni tarzida
Jizzax yaqinida Ilono’tti darasi ichida hijriy 828(1428)-yilda Ulug`bek tomonidan
qoyatoshga yozdirilgan o’ziga xos "zafarnoma" hozirgi kungacha saqlangan.
Oradan ikki yil o’tgach Ulug`bek Dashti Qipchoqda o’z siyosiy mavqeini
mustahkamlab olgan Baroq O’g`longa qarshi yurishga majbur bo’ladi. Ulug`bek
yordami bilan o’zbeklar ulusida taxtdor bo’lib olgan Baroq O’g`lon uning
muruvatini unutib, endilikda Sirdaryo bo’yidagi O’tror, Sabron va Sig`noq singari
shaharlarga da’vogar bo’lib chiqadi. Unga qarshi yurishda Ulug`bekning omadi
kelmaydi. Baroq O’g`lon Sig`noq yaqinida tunda Ulug`bek qo’shinini chor-
atrofdan bosib, unga qattiq zarba beradi. Baroq O’g`lonning lashkari uni
Samarqand ostonalarigacha ta’qib qilib boradi. Bu mag`lubiyatdan keyin Ulug`bek
el-yurt va otasi oldida yuzi shuvut bo’lib, Samarqand taxtidan va Movarounnahr
hukmdorligidan ajralishiga sal qoladi. Sig`noq mag`lubiyatidaft o’ziga kerakli
saboqni chiqargan Ulug`bek, garchi umrining oxirigacha o’zga viloyatlarga harbiy
yurish uyushtirishga jur’at qilmagan bo’lsa-da, XV asrning 30-40-yillari otasi
Shohruh bilan Dashti Qipchoqning sharqiy qismida istiqomat qiluvchi aholini
o’ziga bo’ysundirgan Abulxayrxonga (1428-1468) qarshi kurashishiga to’g`ri
keladi. Ko’chmanchilar har yili ayniqsa qish faslida Movarounnahrning ichkarisiga
bostirib kirar va o’troq aholini g`orat qilib qaytardilar. Masalan, Abulxayrxon
yetakchiligida ko’chmanchilar 1431- va 1435-yillari Xorazmgacha bostirib kirib,
uning g`arbiy qismini Urganch bilan qo’shib zabt etadilar. Biroq Dashti Qipchoq
ko’chmanchilari va Abulxayrxon bilan kurashish Ulug`bek bilan Shohruh uchtin
yengil ko’chmaydi.
Ulug`bek va Abdullatif Movarounnahrni idora etishda, ayniqsa uning tashqi
siyosatida Ulug`bek ayrim hollardagina mustaqil harakat qilgan bo’lsa-da, immo
aslida u Shohruhning Movarounnahrdagi intizomli va toatkor noibi bo’lib qoladi.
Tashqi va ichki siyosatga aloqador lar qanday masalani u otasi bilan
maslahatlashib va kelishib, ming rozi-rizoligi bilafr hal etishga harakat qiladi.
Vaqt-vaqti )ilan u Qirotga borib unga hisob berib, Movarounnahr xirojining bir
qismini uning xazinasiga jo’natib turishga, Shohruhning iarbiy yurishlari vaqtida
28

KIRISH
Buyuk Amir Тemurning nabirasi, benazir alloma Mirzo Ulug`bekning 1
o’rta asrlar
sharoitida namoyon etgan ilmiy jasorati bugungi kun olimlarini ham hayratga
solmasdan qo’ymaydi. Тaqdir bu ulug` zotning zimmasiga behad ulkan va
mashaqqatli vazifalar yukladi. Buyuk sarkarda Amir Тemur bunyod etgan
saltanatning vorisi bo’lishdek o’ta mas’uliyatli vazifa aynan unga nasib etdi. Mirzo
Ulug`bek qariyb qirq yil mobaynida Movarounnahr 2
diyorining donishmand
hukmdori sifatida xalqning azaliy orzusi – tinchlik, totuvlik, ilm-fan va madaniyatni
taraqqiy toptirish yo’lida ulkan shijoat va matonat ko’rsatdi.
Bu benazir alloma o’zida minglab yulduzlarning harakatini jamlagan mukammal
astronomik jadvalni yaratdi. Ushbu jadvalda zikr etilgan ilmiy ma’lumotlarning
naqadar aniq va to’g`ri ekanini bugungi eng zamonaviy asboblar ham tasdiklaydi.
Ulug`bekning hayoti va ilmiy faoliyati xalqimiz ma’naviyatining poydevoriga
qo’yilgan tamal toshlaridan biri bo’lib, yurti-mizda bundan necha zamonlar oldin
fundamental fanlarni rivojlantirishga qanchalik katta ahamiyat berilganini ko’rsatadi.
«Ziji jadidi Ko’ragoniy» 3
deb nomlangan Ulug`bek astronomik jadvali o’rta asrlarda
lotin tiliga tarjima qilinib, Yevropa olimlari orasida keng tarqalgani fikrimizning
yaqqol isbotidir.
Bu haqda so’z yuritar ekanmiz, beixtiyor 1996 yili Parijda
YUNESKOning o’sha paytdagi Bosh kotibi Federiko Mayor janoblari bilan bo’lgan
bir suhbat yodimga tushadi. O’shanda janob Mayor Ulug`bekning ilmiy merosini
yuksak baholab, uning yulduzlar harakatiga oid hisob-kitoblari bugungi kunda
kompyuter yordamida tekshirib ko’rilganda atigi bir necha daqiqaga farq qilishi
aniqlandi, degan gapni aytib qoldi. Shunda men unga javoban, yo’q, janob Federiko
Mayor, Ulug`bek xato qilgan bo’lishi mumkin emas, balki kompyuterlar xato qilgan
bo’lishi mumkin, degan edim. Garchi bu gap do’stona lutf tariqasida aytilgan
bo’lsa-da, o’ylaymanki, uning zamirida chuqur haqiqat mujassam etgan.
1
Abdurazzoq Samarqandiy, Matla ussa aayn va majma ulbahrayn [fors tilidan A. Urinboyev tarjimasi], T., 1969;ʼ ʼ ʼ
2
Turt ulus tarixi [fors tilidan B. Ahmedov, N.Norqulov va M. Hasaniylar tarjimasi], T., 1994;
3
Akramov S. A., Ulug bek — buyuk o zbek olimi, T., 1961;
ʻ ʻ
3

1417-1420 yillar Ulug‘bek Samarqandda madrasa 5
qurdirib, Registonda barpo
etilgan birinchi me’moriy ansamblga aylanadi. Ushbu madrasaga Ulug‘bek islom
olamining ko‘plab astronom va matematiklarini taklif etadi. Qolgan ikkita madrasa
G‘ijduvon va Buxoroda qurilgan. Ulug‘bek tomonidan qurilgan madrasalar
universitet vazifasini bajargan. Ulug‘bekning Buxoroda qurdirgan madrasasi
peshtoqida “Ilmga intilish har bir musulmon uchun farzdir” yozuvi saqlanib qolgan.
Ammo Ulug‘bekning katta ishtiyoqi - bu astronomiya bo‘lgan. Ulug‘bek hayotining
mazmuni va Qozizoda Rumiy, Jamshid G‘iyosiddin al Koshiy, Ali Qushchi kabi
astronom izdosh-olimlar rasadxona qurilishiga turtki bo‘lgan.Tadqiqotchi
olimlarning fikricha, rasadxona qurilishi 1428-1429 yillan yakunlangan. Rasadxona
o‘z davrining nodir binosi bo‘lgan. Yer silkinishiga bardoshli bo‘lishi uchun bino
qurilishi uchun Qo‘hak tepaligining toshli etagi tanlangan.
Asosiy asbob - sekstant (burchak o‘lchagich) - janubdan shimol tomon meridian
chiziqlari bo‘ylab mo‘ljallangan. Asosiy asbobdan tashqari, rasadxonada boshqa
astronomik anjomlar ham bo‘lgan.Ehtimol, aniq astronomik kuzatishlarni amalga
oshirishiga sekstantning o‘lchami, uning qulay tuzilishi, Ulug‘bekning bilimlari va
uning sherigi sabab bo’lgan. Buyuk astronom Ulug‘bek rahbarligi va ishtirokida
rasadxonaning asosiy ishi “Zidjiy Ko‘rag‘oniy”, “Ulug‘bekning yulduzlar jadvali”
tuzilgan. Kitobda ushbu Samarqand observatoriyasidan 1018 ta yulduz joylashuvi
aql bo var qilmas aniqlikda, Gipparxdan so‘ng ilk bor belgilangan. Astronomik
turkum yaratilishi jahon astronomiya fani xazinasiga qo‘shilgan ulkan hissa
hisoblanadi.
Bundan tashqari, rasadxonada ekliptikning ekvatorga qiyaligi va yulduz yilining
uzunligini belgilash; sinusning bir burchakdagi ahamiyatini - muhim astronomik
doimiylikni - verguldan so‘ng o‘n sakkizinchi belgigacha aniqlikda hisoblash
bo‘yicha ishlar olib borilgan.Ulug‘bek o‘z ma’lumotlarini bir necha bor tekshirib,
uning sonlarini to‘g‘ri, degan xulosaga keladi. 1437 yil u astronomik yil uzunligini
5
O zbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005)ʻ
5

uloq (davlat xizmatidagilar uchun), dorug’ona (harbiy qo’riqchilar uchun), mirobona
(suv etkazib beruvchilar uchun), yasoq (chorva mollari uchun), begor (davlat
hisobiga ishlab berish: saroy qurilishi, ariq, kanallar qazish uchun) va boshqa soliq
va majburiyatlar joriy etilgandi.
Ulug’bek o’z davlat siyosatida qanchalik oqil va izchil siyosat yuritishga, ilm-fan
ahliga, din peshvolariga homiylik qilish, savdo-tijorat va hunarmand ahliga rag’bat
ko’rsatishga harakat qilmasin, unga qarshi muxolifatchi kuchlar ham anchagina bor
edi. Ulug’bek katta er egalarining oddiy fuqarolarga nisbatan suiste’molchiliklarini
cheklash tadbirlarini ko’rganda, ular «taxtdagi olim»ga qarshi chiqdilar.
Ruhoniylar orasidagi jaholatparast unsurlar Ulug’bekni islom diniga zarar
keltiruvchi «betavfiq hukmdor» deb tashviqot yuritdilar. Shu tariqa,jaholatparastlar
ilmga, o’z manfaatini xalq manfaatidan ustun qo’yyuchilar taraqqiyotga qarshi
chiqdilar. Ulug’bek mamlakatdagi turli ijtimoiysiyosiy guruhlar o’rtasidagi ichki
ziddiyatlarni, mutaassib, reaktsion kuchlar muxolifatchiligini oxirigacha bartaraf eta
olmadi. Bu esa XV asrning 40-yillari oxirlariga kelib Movarounnahr davlatini
beqarorlik va chuqur ijtimoiy larzalarga duchor etdi. Mamlakat qo’shinining
jangovor holatda bo’lmaganligi va turli joylarga sochilganligi esa Dashti Qipchoq
ko’chmanchilarining bu erlarga tez-tez bostirib kelib, yurtni talashi uchun keng yo’l
ochib bergandi.
Xususan, 1447 yilda Shohruh Mirzo vafoti munosabati bilan Ulug’bekning ota
taxtiga da’vogarlik qilib Xurosonga yurishi, jiyani Aloudovla va boshqa
merosxo’rlar bilan hokimiyat talashishi, uning yo’qligida Abulxayrxon boshliq
Dashti Qipchoqliklarning Movorounnahr erlarini g’orat qilishi va nihoyat, qora
kuchlar ig’vosi tufayli o’z o’g’li Abdullatif bilan boshlangan nizoning katta jangga
aylanib, unda Ulug’bekning mag’lub bo’lishi - bular nafaqat uning fojiali o’limi
bilan yakun topib qolmay, ayni paytda Temuriylar sulolasi inqirozini yanada
chuqurlashtirishga olib keldi. Ulug’bek akademiyasi tarqalib ketdi, kutubxonadagi
kitoblar yondirildi, olimlar boshi oqqan tomonga ketishga majbur bo’ldi. Ilm-fan
ravnaqi Temuriylar ma’naviy madaniyati to’g’risida gap borganda,dastavval,ona
yurtimizda Uyg’onishi davrining ikkinchi bosqichi bo’lgan bu oltin asrda ilm-
15

I. BOB. MIRZO ULUG’BEK HAQIDA.
1.1 Mirzo Ulug’bekning ilmiy merosi
Mirzo Muhammad ibn Shohruh ibn Temur Ulug‘bek Qo‘rag‘oniy (1394-1449) -
buyuk astronom va matematik, o‘z davrining atoqli allomasi, davlat arbobi,
Movaraunnahrni 1441-1449 yillar boshqargan, mashhur hukmdor va sohibqiron
Amir Temurning nabirasi.Ulug‘bek (Muhammad Tarag‘ay) 4
1394 yil 22 mart kuni
hozirgi Ozarbayjon hududidagi Sultoniya shahrida tavallud topgan.1405 yil,
Markaziy Osiyodan tashqari, Yaqin va O‘rta Sharqning barcha hududi, O‘rtayer
dengizidan Shimoiy Hindistongacha bo‘lgan katta yerni o‘z ichiga olgan ulkan
saltanatni yaratgan buyuk sohibqironning o‘limidan so‘ng, butun merosiy mulki
uning o‘g‘il va nabiralariga o‘tadi. Temuriylar saltanatining tepasiga Hirot
qarorgohida saylangan Temurning o‘g‘li - Shohruh o‘tiradi.
Movaraunnahr boshqaruvi Shohruhning to‘ng‘ich o‘g‘li, Amir Temurning nabirasi
Ulug‘bekka topshiriladi. 1409 yil Ulug‘bek Samarqand hokimi etib e’lon qilinadi,
otasi Shohruhning o‘limidan so‘ng, 1447 yil Temuriylar sulolasiga bosh
bo‘ladi.Yoshligida Ulug‘bek fan va san’at turlariga, ayniqsa, matematik va
astronomiyaga katta qiziqish bildiradi. Uning aqliy dunyoqarashi kengayishida otasi
va bobosi to‘plagan boy kutubxona zamin bo‘ldi, u yerda ko‘p vaqtini o‘tkazardi.
Ulug‘bek u vaqtlar o‘lchovi bilan qaraganda, juda zo‘r ta’lim olgan. Ajoyib xotira
egasi bo‘lib, u arab va fors tilini erkin egallagan, turk she’riyatini yaxshi bilgan,
adabiy uslublarni egallagan va adabiy bahslarda ishtirok etgan. O‘zi ham she’rlar
yozgan. Ulug‘bekning ustozi taniqli olim, Temuriylar saroyidagi mashhur matematik
va astronom Qozizoda Rumiy bo‘lgan. U to‘qqiz yasharli Ulug‘bekka Marog‘adagi
mashhur rasadxona xarobalarini ko‘rsatgan. Yoshlikdagi aynan shu xotiralari
bo‘lajak astronom kelajagini belgilagan bo‘lishi mumkin. Ulug‘bek davrida
Samarqand o‘rta asrlar davridagi ilm-fan o‘choqlaridan biriga aylangan.
Samarqandda, XV asrning birinchi yarmida Ulug‘bekning atrofida G‘iyosiddin
Jamshid Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi kabi taniqli astronom va
matematiklarni birlashtirgan butun bir ilmiy maktab vujudga keldi.
4
Улугбек Мухаммад Тарагай. Зижи жадиди Гурагони.«Зидж» Новые Гурагановы астрономические
таблицы //Вступительна статья, перевод, комментарии и указателиА.А.Ахмедова. Ташкент: Фан, 1994. – 457с
4

Ulug`bekka sevimli va e’tiqod qo`ygan nabirasi Muhammad Sultonning qizi O`ga
begimni olib beradi va sovg`a tariqasidaToshkent, Sayram, Ashpara va butun
Mo`g`ulistonni xadya qilib beradi.Temur vafotidan so`ng (1405 yili) Temuriylar
o`rtasida hokimiyat uchun kurash boshlanadi, siyosiy parokandalik kuchayadi. Bu
kurash natijasida 1409 yili Xuroson va Movorounnahrda ikki mustaqil davlat
yuzaga keldi. Markazi hirot shahri bo`lgan Xurosonga Shohrux, markazi
Samarqand bo`lgan Movorounnahrga Uluhbek hukmdor bo`ldi.Ulug`bek bobosi
singari harbiy yurishlar qilmadi. Uning harbiy yurishlari yaqinlashib kelayotgan
xavf-xatarni bartaraf qilishga qaratilgan bo`lib, qisqa muddatli bo`lgan. Masalan,
1424 yil noyabrda Ulug`bek qo`shinlari Mo`g`ulistonda Ulug`bek ishonchini
oqlamagan Shermuhammadxonga qarshi katta yurish qilib, 1425 yil bahorida
g`alaba qozondi. 1427 yili quyi Sirdaryo havzasidagi hududlarni davo qilib chiqqan
ko`chmanchi o`zbeklar qoni Baroqxonga qarshi yurishda mag`lubiyatga uchradi.
Shundan so`ng 20 yil mobaynida harbiy yurish qilmagan.
1447 yili Shohruh 7
vafot etgach, Ulug`bek Xurosonni Movorounnahr bilan
birlashtirib, kuchli davlat tuzishga harakat qildi, lekin qattiq qarshilikka duch keldi.
1448 yil bahorida hirot yaqinidagi Tarnob degan joyda Ulug`bek bilan jiyani
Alovuddavlat o`rtasida Shohruh toju taxti uchun katta jang bo`lib o`tadi, qo`shinning
chap tomonida Ulug`bekning katta o`g`li Abdulatif, o`ng tomonida kichik o`g`li
Abdulaziz qo`mondonlik qildi. Jang Ulug`bek g`alabasi bilan tugadi, lekin
g`alabanoma Abdulatif nomidan emas, faqat Abdulaziz nomidan e’lon qilindi.
Bundan tashqari Abdullatifning hirotdagi Ixtiyoriddin qal’asidagi mol-mulkini davlat
mulkiga o`tkazilishi o`g`ilning otaga nisbatan dushmanligini yanada oshirdi.
Ulug`bek hirotda Abdullatifni qoldirib, o`zi Samarqandga ketdi.Ulug`bek qolgan
umrmni o`z observatoriyasida ilmiy ishlar olib borish uchun bag`ishlashga qaror
qiladi. Lekin dushmanlar bunga yo`l qo`ymaydilar. Unga Makkaga borib xaj qilib,
gunohlaridan pok bo`lib qaytishni taklif etadilar.O`g`ilning otaga dushmanligidan
Ulug`bekning raqiblari mohirona foydalanadilar. 1449 yil kuzida Abdulatifning
7
www.ziyouz.com
7

4. I.A.Karimov. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T. Ozbekiston‖ ‖ 1998
5. K ar i m ov I. A .
― Y u k s a k m a ’ na v i y at – y e n g i l m as ku c h ,‖ Tos hk e n t
―
Ma ’ na v i y a t ‖ 2 0 0 8.
6. O ’ z b e k i s to n R e s pub l i k a s i n in g
― T a ’ l i m to ’ g`r is id a ‖ g i Qon u ni .
Bar k a m ol a v lo d – O ’ z b e k is t o n t ara q qi y o ti n in g p o y de v o r i . T .
― Shar q ,‖ 1 99 7.
7. B.Ahmedov. Amir Тemur. Тarixiy roman. Т., 1995
8. Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. Т., 1997
9. B.Ahmedov. Ulug`bek (Esse). Т., 1989
10. A.Muhammadjonov. Тemur va temuriylar saltanati. Тarixiy ocherk. Т.,
1996
11. B.Shalotonin. Gorod na beregu Zarafshana. «Kizilkum», 1999
12. F.Qosimov. Тemuriylar davrida Buxoro. Buxoro, 1996
13. Mirzo Ulug`bek. Тo’rt ulus tarixi. Т., «Cho’lpon» nashriyoti, 1993
14. T . S . Sai dq u l ov
― O ’ rta O si y o ta r i x i n i ng ta r i x sh u no s l i gi d a n
l a v h a la r
‖ , T o s h k e n t ― O ’ qit u v c hi ‖ n a sh r i y oti 1 9 9 3.
15. Axmedov B. Uzbekiston tarixi manbalari. (Kadimgi zamon va urta asrlar)
T. «Ukituvchi» 2001 y.
16. Nizomiddin Shomiy. «Zafarnoma» T. 1996 y.
17. Bar k a m ol a vl od or z u s i . T . R i s q i y ev t a hr i ri o s t i da. T .
― Shar q ,‖ 1 9 9 7,
18. .Usmonov, M.Sodiqov, S.Burxonova. O’zbekiston
‖ tarixi ‖ T:2006
yil.
19. Asqarov A.A O’zbekiston tarixi.- T., ”O’qituvchi”,1994-yil.
20. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchlik tarixi. T.: “Sharq”. 2000-yil.
21. Abulg‘ozi. SHajarai Turk. -T., Cho‘lpon, 1990-yil.
22. Boynazorov F Qadimgi dunyo tarixi.- T., “Iqtisod-Moliya”, 2006-yil.
23. Boynazorov F Qadimgi davr tarixi.- Jizzax., “Sangzor”, 2002-yil .
24. Бичурин. Н. Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии и
древние времена. T. II. М-Л, 1950.
33

teng keladigan aniqlikka muvaffaq bo‘lib, keyinroq, undan ham aniqroq natijaga
erishgan. “Ulug‘bekning Zidji” Sharqda bo‘lgani kabi, Ovrupa astronomlarining
diqqatini o‘ziga tortganligining hayratlanarli yeri yo‘q.

“Ulug‘bekning Zidji” to‘rt yirik qilsmdan iborat. Xronologiya nomini olgan
birinchi qismida turli Sharq xalqlari tomonidan qabul qilingan xronologik usullar
bayon etilgan. Ikkinchi qismida amaliy astronomiya masalalari ifodalangan,
uchinchisi — dunyoning geomarkaziy tizimi asosida ko‘zga ko‘rinarli yulduzlar
harakati haqida ma’lumot bersa, to‘rtinchisi astrologiyaga bag‘ishlanadi — o‘rta
asrlar dunyoqarashi fanining muqarrar taqdiri.Ulug‘bek hisoblab chiqqan 1018
yulduz turkumi qadimiy xronogiyani o‘rganuvchi astronomlar va tarixshunoslar
uchun kompas vazifasini o‘taydi. Ulug‘bekning yulduzlar jadvali “Almagest”da
keltirilgan Ptolomeyning yulduzlar xaritasining haqiqiyligini tasdiqlaydi.
1648 yil Oksfordda 10
— fan va madaniyatning eng qadimiy o‘choqlaridan
bo‘lmish Angliyada ilk bor Ulug‘bekning mashhur Samarqand rasadxonasida amalga
oshirilgan asosiy ishi qisman nashr etilgan. Ishni nashr uchun tayyorlab, unga sharh
yozgan Jon Grivs (1602 - 1652), Oksford universitetining astronomiya professori.
Keyinchalik, turkum lavhalari Angliyada bir necha bor chop etilgan.
Ilk oksfordlik nashrdan 17 yil o‘tgach, olim, Oksforddagi Bodleyansk kutubxonasi
qo‘riqchisi, angliyalik sharqshunos va tarjimon Tomas Xayd (1636-1703)
samarqandlik nashrni fors va lotin tillarida yangi nashr uchun tayyorlab, “Tabulae
Long, as Lat. Stellarum Fixarum, ex observatione Ulugh Beighi”, Oxonii nomlari
ostida chop etgan, 1665.Ulug‘bek jadvallarining Ovrupada chop etilishi, shu o‘rinda,
tuzish uchun ulkan va sermashshaq kuzatuv va hisob mehnatini talab qiluvchi o‘ziga
xos yulduzlar katalogi sanoqli shaxslar tomonidan hisoblangan va osmon
tadqiqotchilari tomonidan yuqori baholangan.Xaydning oksfordik nashridan 25 yil
o‘tgach, Ulug‘bek jadvalining ma’lumotlari polyak astronomi Yan Geveliyning
(1611-1687) Gdanskda chop etigan “Prodromus Astronomiae” kitobi sahifalaridan
joy oladi. Bu yerda o‘z vaqtida mavjud bo‘lgan turkumlardagi ma’lumotlar o‘rtasida
10
O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yilʻ
9

Mukaddima O’rta asrlar tarixchilar urtasida xukm surgan an’anaga kura
islomiyatdan avval utgan paygambarlar, turklarning afsonaviy ota – bobolari
xisoblangan Yofas ibn Nux va uning farzandi Turkxon, shuningdek , Turk –
mugul kabilalari va Chingizxon ta’rifi bayon kilingan.
Birinchi kism, Ulug yurt, ya’ni Muguliston va Shimoliy Xitoy tarixi: Ugadayxon
(1227 – 1241) davridan to Arikbugunning avlodi Urdayxon zamonigacha yuz
bergan vokealarni uz ichiga oladi.

17

Og`obegimga unashtiradilar. Ona tomonidan Og`obegimning nasl- u nasabi Oltin
O’rda xoni O’zbekxon (1312-1342) xonadoniga mansub bo’lgani tufayli,
Ulug`bek ham bobosi kabi "ko’ragon" unvoniga sazovor bo’ladi. Ulug`bek davlati
janubda Amudaryo, g`arbda Buxoro vohasiga tutashib ketgan Urganjiy dashti
(Markaziy Qizilqum)ning sharqiy hududlari, shimolda Sirdaryoning quyi
oqimidagi Sig`noqva O’tror i shaharlari, sharq va shimoli-sharqda Sharqiy
Turkiston bilan chegaralanardi. Ulug`bek garchi Movarounnahr bilan
Turkistonning hokimi deb e’lon qilinsa-da, aslida uning hokimiyati dastaval; faqat
Samarqand, Buxoro va Nasaf viloyatlari bilangina cheklanadi. Chunki Shohruh
avval boshdan Farg`onani to O’zgangacha Amirak Ahmadga, Hisori Shodmonni
Muhammad Jahongirga in’om qilib, Ulug`bekni birmuncha cheklab qo’yadi.
Buning ustiga Turkiston Shayx Nuriddinning tasarrafida edi.
O’sha vaqtda u na Ulug`bek va na Shohruhni tan olardi. Shuning uchun ham
hali mamlakat notinch edi. Samarqand. Shayx Nuriddin Turkiston bilan
qanoatlanmaydi. 1410-yilda u Muhammad Jahongir, Yangi va Sayram
viloyatlarining hokimi Amir Abdulholiq hamda oqo’rdalik xonzodalardan Chingiz
O’g`lonlar bilan ittifoq tuzib, temuriylarga qarshi isyon ko’taradi. 1410-yil 20-
aprelida Samarqand yaqinida Qizilravot mavzeida isyonkor ittifoqchilar bilan Mirzo
Ulug`bek va Shohmaliklarning qo’shinlari o’rtasida jang bo’ladi. Jangda Ulug`bek
mag`lubiyatga uchrab Kalifga tomon qochadi. Shohruh 1410-yilning yozida
isyonni bostirish uchun katta kuch bilan Samarqandga yetib keladi. Shayx Nuriddin
isyoni bostirilgach, Sirdaryoning o’ng sohilida joylashgan shaharlar:Toshkent,
Yassi, Sabron, Sayram, Yangi yana Temuriylar davlati tarkibiga qo’shib olinadi va
bu o’lkalarni idora qilish ham Ulug`bekning zimmasiga yuklanadi.
O’sha paytlarda Ulug`bek bilan Shohmalikning munosabatlari buzilib qoladi.
Chunki shuhratparast otaliq Ulug`bekni davlat ishlariga "yaqin yo’latmay, hatto u
bilan hisoblashmay ham qo’ygan edi. Shu sababli Shohruh 1412-yilda Shohmalikni
Samarqanddan olib ketishga majbur bo’ladi. Shu vaqtdan boshlab batamom
Movarounnahr va Turkistonni boshqarish 18 yashar Ulug`bek qo’liga o’tadi.
Qarbiy yurishlar Mamlakatda ma’lum darajada hokimi mutiaq bo’lib olgan
26

bostirib kirar, shahar va qishloqlarni talab ketar edilar. Karmana ham bundan
mustasno emas edi. Ayniqsa, 1431 va 1435 yillardagi Abulxayrxon hujumi
Samarqanddan Хorazmgacha bo’lgan hududni qamrab, jumladan, Karmana va
uning atroflarida Shohrux Mirzo bilan birga o’g`li Ulug`bek ham bu jangu
jadallarda ishtirok etgan.
Mirzo Ulug`bek bobosi Sohibqiron Amir Тemur singari islom ulamo va
pirlariga katta ehtirom bilan qaraydi. Shulardan biri Abdulxoliq G`ijduvoniyga atab,
uning maqbarasi yonida 1432—1433 yillarda madrasa qurdiradi.
Bu madrasa bugun g`ijduvonliklarning va Abdulxoliq G`ijduvoniyni ziyorat
qilishga keluvchilarning sevimli maskaniga aylangan.Mo’g`ullarga qarshi
kurashgan Mahmud Тorobiy hayoti bilan qiziqqani va bu haqda yozib qoldirgan
tarixiy lavhalari maroqlidir. Ulug`bek o’zining «Т ar i x i a r ba’ ul u s » ― Т o ’ rt
u l us t a r i x i
‖ a sa r ida M a h m ud Т o r o b iy ha qi da t o ’ li q ma’lumotlar berib, uning
botir va jasurligini, keng xalq ommasi uni qo’llab- quvvatlab, «shaharning butun
aholisi tashqariga otilib chiqib, (Mahmud Тorobiy) atrofiga jam bo’ldilar», deb
ta’kidlaydi. Ulug`bek bu kitobida uning Cho’li Malikda qum tuzonlari orasida
halok bo’lganini tasvirlab, «nogoh qazo qamondori shastidan jon oluvchi o’q —
qadar novagi Shayx Mahmud Тorobiy qatli uchun yetib kelib tegdi. U yiqilib jon
berdi. Uning o’limidan hech kim voqif bo’lmadi.
Zero, o’sha hangomda qattiq shamol qo’zg`alib, o’lgan tuzon paydo bo’ldi.
Chunonchi, odamlar bir-birovini hech bir ko’rmay qoldilar. Mug`ul lashkari buni
Shayxning karomatiga yo’yib, jang qilishdan yuz o’girdilar; Тorobiy odamlari
ularning payida tushdilar. Тangri xalqidan qariyb o’n ming nafar kishi o’ldirildi».
Ulug`bek Malik cho’lida bo’lgan bu shafqatsiz jang haqida, Mahmud Тorobiyni
xalq Shayx va lashkarboshi sifatida ulug`lagani to’g`risida fikr yuritib,
quyidagilarni bayon etadi: «Shayx odamlari qatl etish va talon-torojdan qul
tortganlarida, o’z shayxlaridan nomu nishon topmadilar. «Shayximiz g`oyib
bo’libdi. Biz odamlarning ko’zidan g`oyib bo’lmog`ni istabdilar. Shayx qaytib
kelgunlaricha u kishining inilarini Shayx o’rniga qoyilmaqom qilarmiz», deb
Muhammad, Ali degan (ukalari)ni Shayxning qoyilmaqomi qildilar. Barcha avom
24

Elxoniy”ning bunday qismlaridan birmuncha farq qilib, yangi ma’lumotlar bilan
boyitilgan.
Biroq, bu tuzatishlar faqat bir necha yil ichida Quyosh, Oy va sayyoralar
topilmalarining aniqligini ta'minlashi mumkin edi. Quyosh, Oy va sayyoralarning
o nlab yillar davomidagi holatini aniq bashorat qilish uchun orbital elementlarʻ
(Quyoshning ekliptikaga yillik ko rinadigan yo li, ularning davrlari, Oy va
ʻ ʻ
sayyoralarning ekliptika tutilishi) ekliptika bilan kesishadi. muvozanat nuqtasining
aniq o'rnini aniqlash va boshqa bir qator astronomik miqdorlarni qayta aniqlash. Bu,
o‘z navbatida, Quyosh, Oy va sayyoralarning koordinatalarini, Yerning Yerdagi
geografik uzunligi va kengligini, Quyosh va Oy tutilish vaqtlarini, Oy va
sayyoralarning yaqinlashishi va “qo‘shilishi” munajjimlar bashoratini
shakllantiradi. . Yulduz yili va tropik yilning uzunligi fasllarni aniq belgilash uchun
juda muhim edi. Bu muammolarni hal qilish uchun kuzatish va o‘lchovlarni
o‘tkazish imkonini beradigan yuqori aniqlikdagi astronomik asbobni ishga tushirish,
ya’ni yangi rasadxona qurish astronomlar uchun qiyinchilik tug‘dirdi.
Taniqli matematik va astronom G‘iyosiddin Jamshid Koshiy mamlakatda yangi
rasadxona qurish niyati bilan tanilgan edi. Shu bois, Kashi “Zij” orqali Shohruhga
hurmatini izhor etibgina qolmay, yangi rasadxona qurish rejasi borligini ham aytgan,
degan fikr bor. Ammo Amir Temur sulolalarining taxtga ko‘tarilishi, jumladan,
1415-yilda Koshon va uning atrofida hokim Said Vaqqos Shohruxga qarshi
ko‘tarilishi uning bunday xayrli ishlarni boshlashiga to‘sqinlik qildi.
1399-yilda Temur buyrug‘i bilan Umar Shayx o‘rniga Farg‘onaga hokim etib
tayinlangan o‘g‘li Iskandar (Shohruxning to‘ng‘ich jiyani) Said Vaqqosning
Ozarbayjon tomoniga yurishidan foydalanib, Jamshid Koshiyning vatani Koshonga
bostirib kiradi. 1415 yilning qishida Iskandar hukmronlik qilgan yurtda qolgan
Jamshid Koshiy rasadxona qurish rejasi bilan Iskandarga murojaat
qiladi. Aleksandrning roziligi bilan akademik Bartold 1416-yil yanvarida Koshi
rasadxonasini jihozlash uchun zarur bo‘lgan astronomik asboblar tasvirlangan
“Astronomik asboblarga sharh” nomli risola yozganini yozgan. Biroq Iskandarning
bevaqt vafoti tufayli Koshining rejasi bu safar ham amalga oshmadi.
12

II.Bob. XV ASRDA MOVAROUNNAHRDA MADANIY HAYOTNING
YUKSALISHIGA TA’SIR ETGAN OMILLAR VA TARIXIY SHART-
SHAROITLAR
2.1 Mirzo Ulug`bekning hokimiyatga kelishi va boshqaruv usuli.
Sohibqiron Amir Тemurning sevimli nevaralaridan biri, riyoziyot, falakiyot,
musiqashunoslik va tarix ilmlari sohasida qalam tebratgan davlat arbobi Mirzo
Ulug`bek 1394 yilda Sultoniya shahrida dunyoga kelgan.Amir Тemur yetti yillik
(1399—1404 yillar) urushdan g`alaba bilan qaytar ekan, Sultoniyadan Тabrizga
ug`ruqni 11
chaqirtirib Saroymulk xonim, Тuman og`o, Cho’lpon Malik, Qonzoda
begim kabi malikalar va boshqa shahzodalar bilan uchrashgan edi. Ular orasida
Ulug`bek ham bo’lgan. Sohibqiron sevimli nevarasi Mirzo Ulug`bekni bag`riga
bosib, unga Damashqning mohir qilichsozlari yasagan oltin dastali shamshirni tortiq
qiladi.O’g`ruq 1404 yil 21 may kuni Feruzkuh qal’asidan Buxoroi sharif orqali
Samarqandga yo’l oladi.Sohibqiron Тermiz va Kesh orqali o’z poytaxti tomon
otlanadi. «Keshda faqat bir necha tunadi va ertalab piri Shamsiddin Kulol, ulug`
otasi, onasi, o’g`li Jahongir va boshqa qarindosh-urug`larining hokipoylarini ziyorat
qilgandan keyin to’xtovsiz yana yo’lga tushdi».
Sohibqiron Samarqandga kelgach, ikkinchi kuni shahar hokimi
Argunshoh Bog`i Chinorda Amir Тemur sharafiga katta ziyofat uyushtiradi.
Ziyofat chog`ida Sohibqironning xotirasiga ug`ruq tushib, ularning kelmaganligiga
xavotir bo’lib: «Axir, u Хurosonda, Feruzkuhda, ancha orqada qolgandi-ku!
Mahdulyo Saroymulk xonim va Тuman og`olar, Mirzo Ulug`bek, Ibrohim Mirzo
va boshqa shahzodalar ham o’sha ug`ruqda edi-ku!» Amir Тemur darhol ularning
istiqboliga Argunshoh boshliq qirq yigitni yuboradi. Ular o’g`ruq bilan Buxoroi
sharifda uchrashadilar va ularni Sohibqiron sabrsizlik bilan kutayotganligini
bildiradi. Bu haqda Sharafuddin Ali Yazdiy «Zafarnoma»da quyidagicha guvohlik
beradi: «...Buxoroga yetib tushub erdigim, Sohibqironning yibarkon elchisi keldi.
Saroymulk xonim keyin erdi, uch kun anda turdikim, barcha og`olar yetishdilar.
11
O’ g`ruq — podshoh, xon va sultonlarning oila a’zolari va ularning tirikchilik anjomlari ortilgan karvon.
Shahzodalar yoki amirlardan biri qo’shini bilan unga qo’riqchilik qilgan.
18

ko`rsatmasi va ruhoniylarning fatvosi bilan tunda xaj qilish uchun Makkaga junab
ketgan Ulug`bekning ketidan quvib , uni Samarqand yaqinida xoinlarcha o`ldiradilar.
Shunday qilib, astronomiya va matematika fanlari sohasida mashhur asarlar
yaratgan, o`rta asrda eng katta observatoriya qurildi.
Buyuk olim bo‘lish bilan birga, Ulug‘bek kuchsiz sarkarda edi. Asosiy vaqtini
rasadxonada o‘tkazar edi va davlat ishlariga kam vaqt ajratgan. Ulug‘bekning
to‘ng‘ich o‘g‘li Abdulatif, ruhoniylarning keskin ta’siri ostida otasiga qarshi urush
e’lon qiladi. O‘g‘li otasiga Makka ziyoratiga borishlikni taklif qiladi. 1449 yil
Makkaga safari chog‘i Ulug‘bek shariat qaroriga muvofiq, xoinona o‘ldiriladi.
Buyuk Ulug‘bekning fojiali o‘limidan so‘ng, uning yorqin yulduzi so‘nmadi.
Ulug‘bekning sodiq shogirdi Ali Qushchi, ona Samarqandini tark etishga majbul
bo‘lib, Ulug‘bekning “Zidjiy Ko‘rag‘oniy” kitobini Ovrupaga olib chiqib ketadi.
Keyinchalik kitob ko‘plab olimlar avlodining mulkiga aylandi. Ulug‘bekning ismi va
mehnatlari Ovrupa va Osiyo olimlari orasida mashhur bo‘ldi. XVII asrda Yan
Geveliy tomonidan nashr etilgan Ulug‘bekning “Yulduzli osmon turkumi”da turli
zamon va makonlarda yashab o‘tgan buyuk dunyo astronomlarining aksi tushirilgan
naqsh mavjud. Ular astronomiya ilhom manbai bo‘lmish Uraniyaning ikki tomonida
stol qarshisida o‘tirishgan holda aks ettirilgan. Ular orasida Ulug‘bek ham bor.
Nashq muallifi Ulug‘bekni portretiga ega bo‘lmay, uning suratini tushirgan.
Ulug‘bekning asosiy ilmiy mehnati “Zidjiy jadidi Ko‘rag‘oniy” hisoblanadi yoki
“Gurgonning yangi astronomiy jadvali” deb nomlanadi. Muallif ushbu asarni 1444
yil, o‘ttiz yillik tirishqoqlik va astronomik kuzatuvlardan so‘ng yakunlagan.
Astronomik ma’lumotnoma tez orada, Klavdiya Ptolemeyning “Almagest” 8
hamda
butun Ovrupa rasadxonalarida qo‘llanma hisoblangan kastiliya qiroli Alfons 9
XVning astronomik jadvali bilan bir vaqtda lotin tiliga o‘girilgan.
Mazkur jadvallarning aniqligi avvalroq Sharqda hamda Ovrupada erishilgan
yutuqlardan ilgarilagan. XVII asrga kelibgina, Tixo Brag samarqandlik kuzatuvlarga
8
Bronshten V. A., Klavdiy Ptolemey, M., 1988
9
O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yilʻ
8

vosita Quyosh, Oy va sayyoralar harakati nazariyasini yangi bosqichga olib chiqdi,
bu ularga tutilish nazariyasi va amaliy astronomiyaning asosiy mavzularidan biri
bo'lgan vaqtni o'lchashda yuqori aniqlikka erishish imkonini berdi.
Ulug‘bek astronomiya maktabi tadqiqotlarining buyuk merosi shundaki, Ziji
Jadidiy Kuragoniydan keyin ham yuzlab yillar davomida nafaqat Sharq, balki
G‘arbdagi ko‘plab yirik rasadxonalar olimlari jonbozlik ko‘rsatgan. Odatda, o'rta
asrlarda har bir qirollik saroyida munajjimlar bo'lgan. Munajjimlar munajjimlar
nuqtai nazaridan osmon jismlarini kuzatdilar, oy, yulduzlar va sayyoralarning
holatini o'rgandilar va shu tariqa saroy a'zolari, mamlakat va saltanat taqdiri haqida
"bashorat" qildilar. Xususan, Amir Temur saroyida Mavlono Ahmad, Mavlono
Abdulloh kabi munajjimlar faoliyat ko‘rsatgani tarixiy manbalardan
ma’lum. Bulardan saroyni ham boshqargan Mavlono Ahmad sayyoralarning 200
yillik holatini oldindan belgilab, ulardan turli maqsadlarda foydalanish uchun
jadvallar tayyorlagan. Shu sababli, o'rta asrlarda munajjimlar uchun kuzatuvlar
natijalarini sayyoralarning bashorat qilingan holatlari bilan moslashtirish muhim edi.
Shularni hisobga olib, IX-XII asrlarda Sharqda ishga tushirilgan rasadxonalarda
olib borilgan kuzatishlar natijalari asosida jadvallarni yangilash zarurati tug‘ildi. Bu
esa, o‘z navbatida, aniq natijalar beradigan kuchli astronomik asboblar bilan
jihozlangan yangi rasadxonalar qurishni talab qildi. Natijada Chingizxonning
nabirasi, Hulaguxon saroyi astronomi Nosiriddin at-Tusiy XIII asrda hozirgi
Eronning Tabriz shahri yaqinidagi Marog‘a shahrida rasadxona qurdi. Tusiy ko pʻ
yillik kuzatishlari asosida yangi astronomik jadvallar tuzib, ularni Hulaguxonga
bag ishlab, “Ziji Elxoniy” deb atagan.
ʻ Biroq oradan ko‘p o‘tmay, 14-asr oxirida
Nosiriddin tuzgan jadvallar ma’lumotlari kuzatishlardan keskin farq qila
boshladi. Shu munosabat bilan aniqroq ma'lumot olish mumkin,
Shuni hisobga olib, Ulug‘bekning otasi Shohruh hukmronlik qilgan mamlakat
Koshonda yashagan matematik va astronom G‘iyosiddin Jamshid “Ziji Elxoniy”
asarini rivojlantirishda “Ziji Elxoniy” (“Ziji Elxoniy” – “Ziji Elxonisi”) asarini
yozadi. 1413 yilda yozilgan bu asar Ulug‘bekning otasi Shohruhga
bag‘ishlangan. Xoqon zijining nazariy qismi va astronomik jadvallari “Ziji
11

aniqlaydi: 365 kun 6 soat 10 daqiqa 8 soniya. Keyinroq o‘zgarishlar farqi 58
soniyada ekanligi aniq bo‘lgan.
Ulug`bek Sohib Qiron Amir Temurning nabirasi, Shoxruhning to`ng`ich o`g`li
bo`lib, onasi Gavharishod og`a nufuzli qipchoq amirlaridan Qiyosiddin tarxonning
qizi edi. U jahongir Temurning Iroq va Ozarbayjonga qilgan harbiy yurishi vaqtida
1394 yil 22 martda Sultoniya shahrida tug`iladi. 6
Temurning hohishi bilan bolaga Muhammad Tarag`ay deb nom qo`yadilar. Lekin u
yirik olim va fan arbobi bo`lgani tufayli ko`prok Ulug`bek ismi bilan mashxur
bo`ldi.
Temur saroyida hukm surgan an’anaga binoan, shahzodalar bobosining katta xotini
Saroymulkxonim tarbiyasiga topshiriladi. U yoshligidan o`tkir zehnli, kuchli xotirali,
teran fikrli, qat’iyatli bo`lib yetishdi.Ulug`bekning bolalik yillari haqida ana shuni
ham aytish kerakki, u hamisha bobosining diqqat e’tiboriga sazovor bo`lgan. Temur
butun muhabbatini ziyrak, hamma narsani bilishga harakat qilgan nabirasiga
qaratadi va uning tarbiyasiga zo`r e’tibor berdi. Ulug`bek bilimdon va tajribali
murabbiylar ya’ni astronomiya ilmining bilimdoni Salohiddin Muso ibn Mahmud
qozizoda Rumiy raqnamoligida fan asoslarini ayniqsa astranomiya ilmini puxta
o`rgandi. Ular Ulug`bekni diniy va dunyoviy ilmlarning asosi bilan yaqindan
tanishtirdilar. Bir qator manbalarda keltirilishicha, 1397-98 yiliyoq, kelajakda katta
shoir va olim bo`lib yetishgan shayx Orif Ozariy ham Ulug`bekning murabbiysi
qilib tayinlangan edi.
Ulug`bek juda yosh bo`lishiga qaramay, davlat kengashlariga, mas’ul qabul
arosimlariga ham kiritilar va hamisha bobosining chap tomonida o`tirar edi. Demak,
Temur bu nabirasini davlat ishlarini boshqarishga ham tayyorlab borgan.
Ulug`bekning yoshligi Movorounnahrda markazlashgan yirik davlat yuzaga kelgan
sharoitda, bobosi Temurning harbiy yurishlari davrida o`tdi.Temur Ulug`bekni
ko`pincha bu yurishlarda o`zi bilan birga olib yurdi. Masalan, 1398 yili Hindistonga,
1399-1404 yili Turkiyaga, 1404 yili Xitoyga qilgan yurishlarida Ulug`bek bobosi
yonida bo`ldi.Mirzo Ulug`bek davridagi tarixiy jarayonlar. 1404 yili Temur
6
Hugh Thurston, Early Astronomy, (New York: Springer-Verlag), p. 194, ISBN 0-387-94107-X
6

munosabatlar o’rnatiladi.
Peterburgda chop etgan «Buxoro xonligining tasviri» kitobida guvohlik beradi»,
deb yozadi tarixchi olim Farhod Qosimov.
O’rta Osiyo tarixi tadqiqotchilaridan biri G.A.Pugachenkova Amir Тemur va
temuriylar davrining miniatyura maktabi haqida fikr yuritar ekan, bugun Amerika
Qo’shma Shtatlarining Vashington shahridagi Frir galereyasida saqlanayotgan
Ulug`bek hayotida davrida chizilgan bir ov manzarasining tasviri tushirilgan
miniatyura to’g`risida yozadi. Unda Тarag`ay Bahodirning tabiat qo’ynida o’z oila
a’zolari bilan dam olayotgani tasvirlanib, o’rtada Mirzo Ulug`bek, atrofidagi
gilamchalarda ayollari — begimlarga xos anvoyi kiyimlarda savlat tukib o’tirgani,
boshlaridagi ro’mol ostidan bezakli taqinchoqlari ko’rinib turganligi, yonlarida
kichkina shahzodalar o’tirgani chiroyli chizilgan. Sal nariroqda esa amirlar, beklar,
saroy a’yonlari Ulug`bekka iltifot bajo qilib turibdilar. Хizmatkorlarning qo’llarida
esa burgutsimon ovchi qushlar, o’q to’la sadoq, ayrimlari esa anvoyi taomlarni
uzatish taraddudida tasvirlangan.
Bu miniatyurada Ulug`bekka alohida e’tibor berilgani, ranglarga nihoyatda boy,
yam-yashil o’tloq va osmonning zarrin yog`dusida odamlar ustidagi rang-barang
kiyim-kechagi ov manzarasini juda ham boyitishga xizmat qilganligi ko’rsatiladi
Ulug`bek Samarqanddan G`ijduvon va Buxoroga o’tishda bir necha marta
Karmanada to’xtab o’tganligi ham ma’lum. Ulug`bek XV asrning 30—40-
yillarida otasi Shohrux Mirzo bilan Dashti Qipchoqning Sharqiy qismida tashkil
topgan O’zbek ulusi xoni Abulxayrxonga qarshi muttasil janglar olib borishga
majbur bo’ladi. Ko’chmanchilar qish fasllarida Movarounnahr hududlariga tez-tez
bostirib kirar, shahar va qishloqlarni talab ketar edilar. Karmana ham bundan
mustasno emas edi. Ayniqsa, 1431 va 1435 yillardagi Abulxayrxon hujumi
Samarqanddan Хorazmgacha bo’lgan hududni qamrab, jumladan, Karmana va
uning atroflarida Shohrux Mirzo bilan birga o’g`li Ulug`bek ham bu jangu
jadallarda ishtirok etgan.
Mirzo Ulug`bek bobosi Sohibqiron Amir Тemur singari islom ulamo va pirlariga
katta ehtirom bilan qaraydi. Shulardan biri Abdulxoliq G`ijduvoniyga atab, uning
20

Andin og`olar ug`ruqdin ilgari bo’lib, ta’jil bila yuridilar.
Barcha amiru amirzodalar Samarqand yaqinidagi Aliobodda zudlik bilan kengash
o’tkazib, Ulug`bekni dastlab Buxoroga, u yerda turish imkoni bo’lmasa,
Хurosonga, otasi Shohrux Mirzo oldiga yuborishni rejalashtiradilar.Ulug`bekka
ayniqsa uni voyaga yetgazgan ulug` siymo — Saroymulk xonim bilan xayrlashish
juda og`ir botadi.
1405 yilning 5 mart kuni Ulug`bek va Ibrohim Sulton hazrati oliyalari —
Saroymulk xonim bilan xayrlashadilar va Shayx Nuriddin bilan amir Shohmalik
boshchiligida Buxoro tomon ravona bo’ladilar. Ular Dabusiya qal’asiga yetib
kelgach, hali dam olishga ulgurmasdanoq Samarqanddan chopar kelib, Saroymulk
xonimdan Ulug`bek Mirzoga muhrlangan maktubni uzatadi. Unda: «Ulug`jon
jigargo’sham! Mirzo Qalil Sultonning niyati buzuq ko’rinadir. Va yana oning
Buxoroda ham odamlari borga o’xshaydir. Qarholda o’zingizga ehtiyot bo’ling.
Menga qolsa, o’sha yerdin tezroq ixroj bo’lib, ulug` otangizning oldiga, Qiriyga
shoshilganingiz ma’qul...» 12
degan so’zlar bitilgan edi.
Bu maktub bilan Saroymulk xonim Samarqand taxti Хalil Sulton qo’liga
o’tganligi va notinchlik davri boshlanganligini bildirgandi.Ulug`bek atrofidagilar
bilan Dabusiya qal’asidan chiqib, Shohruhiyaga
— Buyuk Ipak yo’liga tushadilar. Bu yo’l bilan Buxorogacha yigirma sakkiz
farsaxlik (168—196 km) yoki 8—9 kunlik yo’l edi.Ulug`bek va Ibrohim Sultonlar
yo’lini turli-tuman parrandalar kesib, uyoqdan-buyoqga o’tardilar. Amirzodalar esa
g`amgin va notinch ravishda Buxoroi sharif tomon oshiqardilar.
1406 yil fevralida Хalil Sultonga qarshi janglarda Shohmalik va
Pirmuhammadlar yengilgach, Ulug`bek Shohmalik bilan otasi Shohrux huzuriga
jo’nab, davlatni boshqarish ilmi bilan shug`ullana boshlaydi. Mirzo Ulug`bek ilm-
fan rivojiga katta e’tibor berib, 1417 yilda Buxoroda katta madrasa qurdiradi va har
safar madrasa qurilishlaridan xabar olib turadi.Mirzo Ulug`bek bobosi Amir Тemur
an’analarini davom ettirib, turli davlatlar bilan diplomatik munosabatlarni
yaxshilashga harakat qiladi. Bu davrda Хitoy va Hindiston bilan diplomatik
12
B.Ahmedov. Ulug`bek (Esse). Т., 1989, 40—41-betlar.
19

yillarida otasi Shohrux Mirzo bilan Dashti Qipchoqning Sharqiy qismida tashkil
topgan O’zbek ulusi xoni Abulxayrxonga qarshi muttasil janglar olib borishga
majbur bo’ladi. Ko’chmanchilar qish fasllarida Movarounnahr hududlariga tez-tez
bostirib kirar, shahar va qishloqlarni talab ketar edilar. Karmana ham bundan
mustasno emas edi. Ayniqsa, 1431 va 1435 yillardagi Abulxayrxon hujumi
Samarqanddan Хorazmgacha bo’lgan hududni qamrab, jumladan, Karmana va
uning atroflarida Shohrux Mirzo bilan birga o’g`li Ulug`bek ham bu jangu
jadallarda ishtirok etgan.
Mirzo Ulug`bek bobosi Sohibqiron Amir Тemur singari islom ulamo va pirlariga
katta ehtirom bilan qaraydi. Shulardan biri Abdulxoliq G`ijduvoniyga atab, uning
maqbarasi yonida 1432—1433 yillarda madrasa qurdiradi. Bu madrasa bugun
g`ijduvonliklarning va Abdulxoliq G`ijduvoniyni ziyorat qilishga keluvchilarning
sevimli maskaniga aylangan.
Mo’g`ullarga qarshi kurashgan Mahmud Тorobiy hayoti bilan qiziqqani va bu
haqda yozib qoldirgan tarixiy lavhalari maroqlidir. Ulug`bek o’zining
«Т ar i x i a r ba’ ul u s » ― Т o ’ rt u l us t a r i x i ‖ a sa r ida M a h m ud Т o r o b iy ha qi da t o ’ li q
ma’lumotlar berib, uning botir va jasurligini, keng xalq ommasi uni qo’llab-
quvvatlab, «shaharning butun aholisi tashqariga otilib chiqib, (Mahmud Тorobiy)
atrofiga jam bo’ldilar», deb ta’kidlaydi. Ulug`bek bu kitobida uning Cho’li
Malikda qum tuzonlari orasida halok bo’lganini tasvirlab, «nogoh qazo qamondori
shastidan jon oluvchi o’q — qadar novagi Shayx Mahmud Тorobiy qatli uchun
Huddi shunga o’xshash yana bir miniatyura Londondagi Geyr kolleksiyasida
saqlanayotgani ham xabar qilinadi.Bu miniatyuralar Mirzo Ulug`bekning
Zarafshon daryosi bo’ylariyu Sarmish, Nurota tizma tog`lari atrofidagi ovlarini
eslatmasmikan?
Ulug`bek Samarqanddan G`ijduvon va Buxoroga o’tishda bir necha marta
Karmanada to’xtab o’tganligi ham ma’lum. Ulug`bek XV asrning 30—40-
yillarida otasi Shohrux Mirzo bilan Dashti Qipchoqning Sharqiy qismida tashkil
topgan O’zbek ulusi xoni Abulxayrxonga qarshi muttasil janglar olib borishga
majbur bo’ladi. Ko’chmanchilar qish fasllarida Movarounnahr hududlariga tez-tez
23

keskin kurash davorn etganligiga qaramay bobosi Amir Temurdan farqli o’laroq, u
shiddatli harbiy yurishlar uyushtirib, qo’shni mamlakatlarni fath etishga intilmadi.
Aksincha, u o’z davlatini mustahkamlashga, mamlakat birtigini saqlab qolishga va
madaniy hayotni ko’tarishga, rivojlantirishga harakat qildi, bu yo’lda o’zi bosh
bo’ldi.Хilosa qilib aytganda Mirzo Ulug`bek hokimiyatni boshqarishda omadi
kelmaydi.
Xulosa
Men bu kurs ishini yozish davomida shunga amin bo’ldimki bobolarimiz qoldirib
ketgan buyuk merosni har vaqt, har qachon o’rganishimiz zarur va bu merosni
oldin qanday bo’lsa shu holicha kelajak avlodga yetkazishimiz zarur deb
xisoblayman va biz yoshlar Mirzo Ulug`bekdek inson bo’lishga mustaqil
O’zbekistonimiz taraqqiyotiga hissa qo’shishga, Vatanimiz taraqqiyotining
rivojlanishiga jahon hamjamiyatida o’z o’rniga egan bo’lishda har doim tayyor
bo’lishimiz kerak deb hisoblaymiz.
31

Fors tilida yozilgan bu asar 1918 yilda Petrogradda nashr etilgan akademik
V.Bartoldning “Ulug‘bek va uning davri” kitobiga qo‘shilgan.
1.2 Mirzo Ulug`bekning qomusiy olim sifatida ilm-fan rivojiga qo’shgan
bebaho hissasi.
Garchand Amir Temur qudratli saltanat barpo etib, uning hududlarini sharqu
g’arbga, shimolu janubga kengaytirib, iqtisodiy, madaniy va ma’naviy jihatlardan
yuksaltirib dovrug’ini olamga mashhur qilgan bo’lsa-da, biroq uning vafotidan
keyinmamlakat tanazzullikka uchrab bordi. Buning asosiy boisi avvalo
shundaki,Amir Temurtasarrufiga kirgan ellar va yurtlar shu qadar xilma-xil, uzoq
masofalarga cho’zilgan bo’lib,ularni yagona bir markazdan turib uzoq vaqt
boshqarish murakkab edi. Buning ustigaulardagi mavjud turli-tuman muholifatchi
kuchlar ertami-kech o’z hududiy mustaqilligi uchun harakat etishlari tabiiy
edi.Sohibqiron saltanatini zaiflashtirish va parchalanishga olib kelgan muhim
sabablardan yana biri - ko’p sonli temuriy shahzodalar o’rtasida toj-taxt talashib
boshlanibketgan va bir necha yillarga cho’zilgan o’zaro besamar urushu nizolardir.
Chunki, AmirTemur vafotidan so’ng uning ko’p sonli vorislari uning dono
vasiyatlari, o’gitlariga quloqosmay, markaziy hokimiyatni egallash yo’lida jangu-
jadalga kirishadilar.Amir Temur Xitoy yurishiga otlangan bir paytda O’trorda 1405
yil 18 fevraldakasallanib vafot etgan paytda uning 4 o’g’lidan 2 tasi ( Mironshoh va
Shohruh Mirzolar ) va 19 ta nevara, 15 chevara, shuningdek, qizlari - Og’a begim ,
Sulton Baxt begim va Og’a begimning o’g’li Sulton Husayn Mirzo lar qolgan
edi.Amir Temur vasiyatiga ko’ra uning o’rnini Qobul, Qandahar va Shimoliy Hind
erlarini boshqarib turgan nabirasi Pirmuhammad (Jahongir Mirzo o’g’li) egallashi
kerakedi. Biroq shahzoda Halil Sulton (Mironshoh o’g’li)ning O’zboshimchalik
bilan Samarqandni egallab, o’zini hukmdor deb e’lon qilishi,tabiiyki, boshqa
shahzodalarning ham qo’zg’alishiga, saltanatning darz ketishiga olib keldi. Buning
13

Ulug`bek endilikda Farg`onani amakivachchasi Amirak Ahmad qo’lidan tortib olib,
bu o’lkada o’z hukmronligim o’rnatishga intiladi. O’z maqsadini amalga oshirish
uchun u dastlabki mustaqil harakatni 1414-yilda Faig`onaga yurishdan boshlaydi.
Ulug`bekning qo’shiniga bas kelishga ko’zi yetmagan Amirak Ahmad jangsiz
Andijon va Axsini topshirib, O’sh va Oloy orqali Koshg`arga qochadi. Ammo
oradan ko’p vaqt o’tmay Koshg`ar hokimining madadi bilan O’sh yaqinidagi
jangda Ulug`bek qo’shinini mag`lubiyatga uchratib Farg`onani qaytarib oladi. Bu
voqeadan so’ng Ulug`bek 1415-yilning bahorida Faig`onaga ikkinchi marta qo’shin
tortishga majbur bo’ladi. Bu gal ham Amirak Ahmad Ulug`bekdan cho’chib yana
Koshg`arga qochadi. Shohruhning Amirak Ahmad nomiga ishonchnoma yuborib,
bu ishga aralashuvi tufayli shahzodalar o’rtasidagi o’zaro nizo bartaraf etilib,
Farg`ona unga tobe bo’lib, Koshg`ar ham Ulug`bekning qo’liga o’tadi.
1413-yilda Shohruh tomonidan Xorazm Oltin O’rda xonlari tasarrufidan
qaytarib olingach, Ulug`bek davlatining g`arbiy va janubiy chegaralarining
xavfsizligi muqimlashgan bo’lsa-da, amm° uning shimoli-g`arbiy va shimoli-
sharqiy tomonlari hali xavotirli edi. Shu sababli Ulug`bek bu davrdaDashti
Qipchoqda boshlangan o’zbek shahzodalarining o’zaro olishuvlariga hamda
Mo’ng`ulistonda avj olgan ichki kurashlarga jiddiy e’tibor berishga va aralashishga
majbur bo’ladi.
Ulug`bek ko’magi bilan Dashti Qipchoqda O’zbek ulusida Baroq O’g`lon,
Mo’ng`ulistonda Shermuhammad O’g`lon hokimiyatni qo’lga oladilar. Qar ikki
shahzodalar orqali Ulug`bek bu ikki qo’shni o’lkalarda o’z siyosatini o’tkazishni
mo’ljallagan edi. Biroq bu xonlar Ulug`bekning ishonchini oqlamaydilar. Shundan
so’ng Ulug`bek otasining rizosi bilan 1425-yilning erta bahorida Mo’ng`uliston
ustiga yurish boshlaydi. Issiqko’l yaqinida, sodir bo’lgan to’qnashuvda Ulug`bek
mo’ng`ullar ustidan g`alaba qozonadi va katta o’lja bilan Samarqandga qaytadi.
O’ljalar orasida ikki bo’lak nefrit toshi ham bor edi. Keyinchalik bu nefritdan Amir
Temur maqbarasi uchun qabr toshi yasattiriladi. Mo’ng`uliston urushi Ulug`bek
olib borgan jiddiy urushlarning birinchisi va so’nggisi edi. Bu qirq yillik podsholik
27

Mirzo Ulug`bek ilmiy kuzatishlar olib borish va madrasada falakkiyot
ilmidan va’z aytish bilan birga madaniy-maishiy ishlarga ham jiddiy e’tibor
bergan. O’nlab madrasa, xonaqoh, masjid, karvonsaroylar qurdirgan. Oldinroq
boshlangan Bibixonim masjidi, Go’ri amir maqbarasi, Shohi zinda ansamblining
qurilishini nihoyasiga yetkazgan. Ulug`bek haqida yuzlab asarlar mavjudki, ularda
u donishmand faylasuf, adolatli sulton, ijodkor ustoz sifatida madh etiladi. Alisher
Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonida «Ulug`bek madhiyasi» degan maxsus
bob mavjud.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov Islom. O’zbekiston XXI asr bo’sag`asida, xafvsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -Т. «O’zbekiston», 1997
2. I . K ar i m o v . ― Bar k a m ol a v l od – O ’ z b e k i s t on t ar a q q i y ot in i n g p o y de v or i .‖
T .
―
Shar q ,‖ 1 99 7.
3. I . K ar i m o v . T ar i x iy xo t ir a s i z k e la j a k y o ’ q . T .
― Shar q .‖ 1 9 9 8
32

taqqoslash keltirilgan: Ptolemey, Tixo Brag, Richchioli, shahzoda Gass va Geveliy.
1839 yil fransuzs sharqshunosi L.A.Sediyo (1808-1876) Ulug‘bek jadvalini “Tables
astronomigue d'Oloug Beg, commentees et publiees avec le texte en regard” nomi
ostida qisman chop ettiradi, I bob, I bo‘lim, Parij, 1839.Va, nihoyat, Buyuk Britaniya
kutubxonalarida saqlangan 8 ta qo‘lyozmani o‘rganish asosidagi Ulug‘bek
jadvalining aniqroq tahlili 1917 yil AQShda E. B. Nobl tomonidan “Ulugh Beg's
Catalogue of Stars. Revised from all Persian Manuscripts Existing in Great Britain”
nomi ostida chop etilgan.
Jahon astronomiyasi rivojida o‘rta asr Sharq astronomiyasi, jumladan, Markaziy
Osiyo olimlari alohida o‘rin tutadi. Bu davrda O rta Osiyo olimlari, xususan,ʻ
o zbeklar, xususan, Quyosh, Oy va sayyoralar harakati nazariyasi, vaqt va joyning
ʻ
geografik koordinatalarini aniqlash bo yicha amaliy astronomiyaga oid juda boy
ʻ
meros qoldirdi. Bu davrda musulmon davlatlaridan yuzlab buyuk mutafakkirlar
astronomiya, matematika va falsafa bo‘yicha tadqiqotlar bilan shug‘ullanganlar. Ular
orasida Muhammad al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Nasr Forobiy, Abu
Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Umar Xayyom, Abu Mahmud Hamid al-
Xujandiy, Nosiriddin at-Tusiy, Mahmud al-Chag‘miniy, Qozizoda,
Rumiy.G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, Ulug‘bek kabi mashhur siymolar o‘z ijodi,
ilmiy merosidir.
Dastlab xalifa Ma mun davrida (9-asr) tashkil etilgan va al-Xorazmiy boshqargan
ʼ
Bag dod rasadxonasi, keyinchalik Isfahondagi Umar Xayyom rasadxonasi,
ʻ
Marog adagi Nosiriddin at-Tusiy rasadxonasi va Abu Mahmud Hamid al-Xujandiy
ʻ
va nihoyat Ashab Ulug‘bek rasadxonasi va uning maktabining barcha ilmlardan
ustun bo‘lgan ilmiy merosi jahon olimlari tomonidan o‘rta asrlarda astronomiyaning
fan sifatida shakllanishidagi muhim qadam sifatida e’tirof etilgan. .
Sharq astronomiyasining qariyb yetti asr davom etgan g‘ayratli faoliyati Ulug‘bek
va uning akademiyasining boy ilmiy merosi bilan yakunlandi. Observatoriya ishga
tushirilgach, uning asosiy “teleskopi”ning aniqligi bor-yo g i bir necha oy va
ʻ ʻ
soniyalarga yetdi va optik teleskoplar ixtiro qilingan 17-asrgacha uning natijalari
o rta asr astronomlari uchun astronomik kuzatishlar bo yicha rekord bo ldi.
ʻ ʻ ʻ Ushbu
10

25. Eshov B O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruv tarixi.-T., “O’zbekiston Milliy
Universitet”, 2012-yil.
26. Eshov B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi.- T., “Yangi asr avlodi”,
2012-yil.
27. Eshov B. O’zbekiston tarixi.- T., “Yangi asr avlodi”, 2014-yil.
34

fanning nechog’lik ravnaq topganligi hamda uning jahon ilmu urfonitaraqqiyotiga
qo’shgan bebaho hissasi haqida har qancha g’ururlansak arziydi
Ulug’bek akademiyasi olimlari ijodidan namunalar
Ali Qushchi asarlari:
«Risola dor ilmi hisob»
«Risolai qusur»
«Risola dar handasa»
«Risola dar falakiyot»
Bu davrning yana bir muhim yutug’i-bu ijtimoiy fanlar, xususan, tarixshunoslik
sohasida katta tadqiqotlarning yaratilganligidir. Bu xayrli ishlarning yuzaga
chiqishida ham temuriy hukmdorlar tashabbusi va rahnamoligi beqiyos bo’lgan.
Jumladan, Amir Temurning «Tuzuklari», Mirzo Ulug’bekning «To’rt ulus
tarixi», Bobur Mirzoning «Boburnoma»si ijtimoiy fanlar rivojiga ayricha ta’sir
ko’rsatganligi shubhasizdir. Temuriylar davrida salmoqli iz qoldirgan alloma
olimlardan Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Yazdiyning «Zafarnoma»,
Xofizu Abruning «Zubdat at-tavorix»,
Abdurazzoq Samarqandiyning «Matla ul-sa’dain» va «Majma’ ul-bahrayn»
(«Ikki saodatli yulduzning chiqish o’rni va ikki azim daryoning quyilish joyi»), Ibn
Arabshohning «Amir Temur tarixi», Mirxondning etti jildli «Ravzat ul-safo»
(«Poklik bog’i»), Xondamirning «Makorimul axloq» («Yaxshi
fazilatlar»),«Xabibus siyar fi axboru afodul bashar» («Xabarlar va bashariyat
odamlaridan dilga yaqin siyratlari») asarlari o’sha zamon tarixshunoslik ilmining
yuksaklik darajasini o’zida ifoda etadi. Mirzo Ulugbek iki yirik asar yozib
koldirdi. Bulardan biri «Zichi Jadidi Kuragoniy» bulib, klassik astronomiyani
nazariy va amaliy masalalarini kamrab olgan ; Samarkand astronomlarining kup
yillik ilmiy kuzatishlarini bayon etuvchi kapital asar xisoblanadi.
Ikkinchisi tarixiy asar mamlakatning ijtimoiy – siyosiy tarixi kiska tarzda
bayon etilgan. Asar «Ulus – i arba’yi Chingiziy» (Chingiziylarning turt ulusi
tarixi) yoki «Tarixiy– i arba ulus» (Turt ulus tarixi) nomi bilan mashxur.
1425 yilda yozib tomomlangan. «Tarix– i arba ulus» mukaddima va turt
kismdan iborat.
16

va bebosh odamlar ul kishiga tobe’lik kamarini jonlari beliga bog`ladilar va
(duoga) qo’l ko’tardilar. So’ng ko’ngillariga nima kelsa qila boshladilar, ne
aytkilari kelsa, aytdilar».
I.2 Mirzo Ulug`bek davrida Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy
vaziyat.
1409-yilda Shohruh Samarqanddan Qirotga qaytish oldida Mirzo Ulug`bekni
Movarounnahr va Turkistonga hokim qilib tayinlaydi. Ulug`bek Samarqand taxtiga
o’tirgan vaqtida o’n besh yoshdagi o’spirin edi. Mamlakatni idora etish tabiiy uning
uchun mushkul edi. Shahzoda balog`atga yetgunga qadar davlatni boshqarishni
Shohruh o’zining sodiq amaldorlaridan biri Shoh-malikning ixtiyoriga topshiradi.
Ulug`bekning asli ismi Muhammad Tarag`ay bo’lib, u Amir Temurning Yaqin
Sharqda besh yillik yurishlari vaqtida 1394-yilda Sultoniya shahrida tavallud
topadi. U Amir Temur o’rdugohi va saroyida katta onasi Saroy Mulkxonim va
onasi Gavhar-shodbegimlarning bevosita panohida tarbiyalanadi. Sohibqironning
boshqa nabiralari qatorida u Amir Temurning harbiy yurishlari va saroy
an’analarida ishtirok etadi. Besh yoshidan boshlab Ulug`bek Shayx Ozariy nomi
bilan keyinchalik shuhrat topgan mashhur olim Shayx Orif murabbiyligida
tarbiyalanadi. Undan xat-savod va hisob bo’yicha ilk saboqlarini oladi. So’ngra
Ulug`bekka otaliq etib Amir Shohmalik tayinlanadi. Otaliqdan u tabiiy, davlatni
idora qilish san’ati - lavozimlarga mansabdor shaxslarni tayinlash, soliq to’plash,
ruhoniylar, amaldorlar va o’zga yurtlardan tashrif buyurgan elchilarni qabul qilish,
xayr-u sadaqa berish kabi tartib-qoidalar bo’yicha ko’nikmalarga ega bo’ladi.
Ulug`bek 10 yoshga to’lganda uni Muhammad Sultonning qizi
25

qilib tayinlangach, viloyatda "tamg`a"m bekor qilib, savdo-garlarni o’z tarafiga
og`dirib oladi. Otasidan norozi bo’lgan amir-larni atrofiga to’playdi. Qatto
Abulqosim Bobur bilan bog`-lanib, uni birlashib Ulug`bekka qarshi kurashga
undaydi. Shun-day qilib Abdullatif o’z otasiga qarshi ochiqdan-ochiq dush-manlik
yo’liga o’tadi.
Ulug`bek fojiasi Davlatning yaxlitligini saqlab qolmoq uchun Ulug`bekda
o’zining isyonkor va makkor o’g`liga qarshi yurish qilishdan boshqa iloj qolmaydi.
Ammo ayni zamonda mamlakatda siyosiy vaziyat keskinlashib, Ulug`bekning
ahvolini yanada mushkullashtiradi.
Qirotdan Samarqandga qaytar ekan Ulug`bek old tomondan Dashti Qipchoq
ko’chmanchilarining hujumiga duchor bo’ladi. Abulxayrxon boshchiligidagi
ko’chmanchilar o’shanda Tashkent, Shohruhiya, Samarqand va Buxoro
tevaragidagi qishloqlarni talab, podshoh va yirik mansabdorlarning shahar
atrofidagi chorbog`lari va ko’sliklarini vayron qiladilar. Ikki tarafdan kelgan
dushmanlar bilan bo’lgan to’qnashuvlar oqibatida Ulug`bek qo’shini qattiq shikast
topib, u ancha-muncha zaiflashib qoladi. Shu vaqtda Samarqandda vaqtinchalik
noib qilib qoldirilgan Ulug`bekning kichik o’g`li Abdulazizga qarshi Samarqand
amirlarining noroziligi kuchayib, Ulug`bek uni bartaraf qilishga majbur bo’ladi.
Otasining qiyin ahvolda qolganini kuzatib turgan Abdullatif qulay mrsatdan
foydalanib, bosh ko’taradi va Amudaryodan kechib o’tib, Termiz, Kesh va Xuzorni
osongina zabt etadi. So’ngra Samarqandga qarab yo’l oladi. 1449-yil oktabrida
Damashq qishlog`i yaqinida qattiq jang bo’ladi va bu jangda Ulug`bek yengiladi.
Samarqand amiri Mironshoh Qavchin shahar darvozalarini berkittirib Ulug`bekni
ichkariga kirishga qo’ymaydi. U Shohruhiyaga ham kirolmaydi va Abdullatifga
taslim bo’lishga majbur bo’ladi. Shahar qozisi Shamsuddin Muhammad
Miskinning qarshiligiga qaramasdan, Abdullatif jaholatparast ulamolarning
yashirin fatvosini chiqartirib, otasining o’ldirilishini uyushtiradi. Zamonasining
mashhur olimi va hukmdori Mirzo Ulug`bek 1449-yil 27-oktabrda 55 yoshida
Samarqand yaqinida fojiali suratda shahid bo’ldi.Shunday qilib, Ulug`bek
Movarounnahrni qirq yil idora qildi. Bu davrda mamlakatning siyosiy hayotida
30

Mirzo Ulug’bek buyuk alloma va davlat arbobi

Купить