• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 79.9KB
Покупки 4
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

794 Продаж

Mirzo Ulug’bekning “ Tarixi arb’a ulus ” asari tarixiy manba sifatida.

bilan bog‘lash mumkin.Shunday qilib Mirzo Ulug‘bek 1394-yilning 22- martida Sultoniya shahrida tavallud topgan.Amir Temur Ulug‘bek tarbiyasiga alohida e’tibor bergan va uni davlat ahamiyatiga molik tadbirlarda qatnashtirgan.Klavixoning ma’lumotlariga ko‘ra, Ulug‘bek bobosining xorijiy elchilarini qabul qilish marosimlarida ishtirok etgan. Mirzo Ulug‘bek 1409-yildan boshlab Movarounnahr hokimi bo‘lgan.U payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v)ning “Beshikdan qabrgacha ilm izla”, degan hadislariga doimo amal qilgan. Ulug‘bek Ahmad Farg‘oniy, Forobiy, Muso Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Umar Hayyom asarlarini o‘rganadi.Bu mutafakkirlar orqali yunon olimlari Aflotun, Arastu, Gipparx, Ptolomey bilan tanishadi.G‘iyosiddin Jamshid Koshoniyning yozishicha, Ulug‘bek donishmand bo‘lgan. Qur’oni karimning aksariyat qismlarini yoddan bilgan.Ulug‘bek davrida Samarqand shahri yanada ravnaq topgan.Shaharda hunarmandchilik, me’morlik, adabiyot, umuman ilm-fan yuksaldi, savdo taraqqiy etdi. Davlatshoh Samarqandiy “Tazkirat-ush shuaro” sida shunday yozgan;”Olim, odil, g‘olib va himmatli podshoh Ulug‘bek Ko‘ragon yulduzlar ilmida osmon qadar yuksalib bordi, maoniy ilmida qilni qirq yordi. Uning davrida fozillar martabasi cho‘qqiga ko‘tarilgan.Fozillaru hakimlarning yakdil fikrlari shuki, islomiyat zamonida, balki Iskandar Zulqarnayn davridan to shu damgacha Ulug‘bek Ko‘ragondek olim va podshoh saltanat taxtida o‘tirmagan.U otasi Shohruh bahodir hukmronligi davrida Samarqand va Movarounnahrni qirq yil mustaqil idora etdi.” Ulug‘bek Buxoroda(1417), Samarqandda(1420), G‘ijduvonda(1432- 33)madrasalar va Marvda hayriya muassalarini barpo qildirgan.Madrasalarda diniy fanlar bilan birgalikda dunyoviy fanlar ham o‘qitildi, ko‘proq aniq fanlarga e’tibor qaratildi.Ulug‘bek O‘rta Osiyo xalqlari ilm-fani va madaniyatini O‘rta Osiyo sharoitida dunyo fanining eng yuqori pog‘onsiga olib chiqdi. Uning qilgan eng buyuk ishi—Samarqand ilmiy maktabini o‘sha 30 nashr qildilar. Ulug‘bek 40 yil bu davlatni boshqaradi va o‘g‘li Abdulatif tomonidan 1449 yil 25 oktabrda fojiali qatl etiladi. Samarkand rasadxonasining bosh "teleskopi"- sekstantning dovrug‘i Temuriylar mamlakati xududidan chiqib dunyoga taraldi. Arxeolog V.L.Vyatkin tomonidan topilgan rasadxona qoldiqlarini 1908 yilda o‘rganish bir-biridan 51 sm uzoqlikda joylashgan katta aylana yoyi rasadxonaning bosh instrumenti-sekstant ekanligini ma’lum qildi. Yoy buylab joylashgan marmar plitalarga uyib yozilgan sonlar esa, kuzatilayotgan yoritkichlarning balandliklarini o‘lchash imkonini beradigan darajalangan shkala ekanligi aniqlandi. Keyingi tadqiqotlar ushbu meridian yoyining radiusi 40,2 m bo‘lganligini tasdiqladi. Sekstant yoyidagi ingichka o‘yiq chiziqlar bilan belgilangan shtrixlar orasi 70,2 sm dan bo‘lib u 1 gradusga to‘g‘ri keladi. 1 minutga to‘g‘ri keladigan sekstant yoyi esa 11,7 mm ni tashkil qiladi. Bosh teleskop yoyining uzunligi salkam 50 m ga teng. Uning janubiy tomonida joylashgan dioptr (tuynuk) ning yer sirtidan ko‘tarilgan uchi 28 m gacha boradi. V.L.Vyatkin qazilmalari, bu ulkan asbobning qoldigi (Qoyaga o‘yilgan chuqurlikdagi qismi) janubiy tomonda yer sathidan 11 m chuqurlikkacha borishi aniqladi. Yoyning ostki chetida 90 gradusli belgi bo‘lib, undan yer sathigacha 45 sm gradusli yoyni tashkil qiladi. Yer sathidan biroz pastda yoy uzilgan joyda 57 gradusli yoy belgisi tushirilgan yoy belgisi topildi. Biroq shunisi qizikki topilgan marmar plitalarda abjad hisobida yoy graduslarining belgilari 57 gradusdan 80 gradusga qadar sonlar harfiy belgilar aylanachalar ichida keltirilgan bo‘lib, yoy minuti va sekundi belgilarini aks ettirgan mis xalqani kiydirish uchun marmar chetida ariqcha ham mavjud bo‘lgani holda 80 gradusdan 90 gradusgacha bo‘lgan 10 darajali yoyda minut va sekund yoylari aks ettirilgan mis plastinkalari uchun ariqchalar yo‘q. Mazkur asbobning yer sathidan ustki qismidagi yoy uzunligi qanday uzunlikda bo‘lganligi xamon muammo bo‘lib, M.YE.Massonning yozishicha yoyning bu qismiga tegishli 19 va 20 dan 21 gacha harfiy belgilar bitilgan plitalar topilgan. Hozirga qadar 27 gradusdan 57 gradusgacha sonlar bitilgan plitalar topilganicha yo‘q. 19 gradusdan so‘ng 0 gradusgacha xususida 10 bir qator xonlarni mag‘lub qilgani, uning nasl-nasabi, farzandlari, el- ulusga joriy qilgan yasoqlari, ya’ni qonunlari zikri va u o‘rnatgan qonunlar tufayli o‘g‘irlikka barham berilgani, lashkar tuzilishiga oid voqealar bayonidir. Jumladan, lashkar tuzilishi to‘g‘risida Mirzo Ulug‘bek quyidagicha yozadi: “Lashkar tartibi shunday tuzilganki, Odam ato zamonidan bugungi kungacha biror podshohning sipohi turknikidek muyassar bo‘lmagan. Sabru bardosh shiddatida va ma’lum muddatgacha shokirlikda yashirin va oshkora o‘z hokimlariga jonu dildan mahkumlik va mute’lik qilurlar” (113-bet). Sulton Muhammad Xorazmshoh va uning o‘g‘li Jaloliddin bilan olib borgan jangu jadallari ham shu bobda qiziqarli tarzda bayon etiladi. 5 To‘rtinchi bob CHingizxon farzandlariga va Qorachor no‘yonga davlat ishlari borasida vasiyat etishi voqealari bilan boshlanadi. O‘ktoyning taxtga o‘tirishi va uning Ulug‘ yurtdagi podshohligi, O‘ktoy, CHig‘atoy va Tulixonning Xitoyga lashkar tortishi, u mamlakatni egallab qaytayotganlarida Tulixonning vafot etishi,O‘ktoyxondan keyin taxtga o‘tirgan Kuyukxon hukmronligi bilan bog‘liq voqealar, nihoyat, O‘rdoyxon ibn Arig‘ Temurxon hukmronligigicha bo‘lgan hodisalar ham shu bobda hikoya qilinadi. O‘ktoydan boshlab O‘rdoyxongacha yigirma bir ukmdor tarixi qisqa bayon qilingan. Beshinchi bob — CHinigzxonning to‘ng‘ich o‘g‘li Jo‘ji xon naslidan bo‘lgan o‘ttiz uch xon zamonida Dashti Qipchoq (hozirgi Qozog‘iston, G‘arbiy Sibir, Volga bo‘yi erlari) tarixiga bag‘ishlangan. Voqealar qisqa, Oltin O‘rta poytaxti Saroy shahrini qurgan Botuxon (Jo‘jining o‘g‘li), Barakaxon, O‘zbek xon, Jonibek kabi hukmdorlar tarixi shu bobdan o‘rin olgan (Baraqxonmi? “Muhabbatnoma”da keltiriilgan Jonibek, yana O‘zbekxon haqidagi ta’riflar bilan solishtirish kerak!) 5 Shayx Ahmad Taroziy. Funun ul-balog’a. – T.: Xazina. 1996. –B. 6. 13 Ulug‘bekning hayoti va faoliyati haqida pesa (M. Shayxzoda, “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasi), roman (O. Yoqubov, “Ulug‘bek xazinasi”; S. Borodin, “Samarqand osmonida yulduzlar”), opera (A. Kozlovskiy, “Ulug‘bek”), poema (M. Boboyev, “Ulug‘bek”), balet (M. Bafoyev, “Ulug‘bek burji”), film (Rej. Latif Fayziyev, “Ulug‘bek yulduzi”, 1965) va boshqa yaratilgan. 38 yoritishda tarixiy manbalarning o’rni beqiyosdir. Bu manbalar sirligicha qolib ketmay, kelajak avlodni bu ilmdan habardor bo’lishi va tarixdan saboq olishi g’oyat ahamiyatlidir. Jumladan davlat arbobi, olim, buyuk davlat arbobi va olim Mirzo Ulug’bekning “To’rt ulus tarixi” (Tarixi arba’ ulus) asari qimmatli manbalar sirasiga kiradi. 7 Mirzo Ulug’bek (Muhammad Tarag’ay) 1394-yil 22-mart kuni Iroqi Ajamning Sultoniya shahrida dunyoga kelgan. Bu paytda Amir Temur “besh yillik” yurushida edi. Chopar xabar yetgazganda Amir Temur Iroqning shimolidagi Mordin shahrini egallash uchun jang olib borayotgan edi. Xushxabarni eshitgach Temur Mordin shahri aholisiga omonlik beradi va bolaga o’zining otasini ismini qo’yadi Muhammad Tarag’ay deb. 1398-yilda Amir Temur saroy qissaxonining jiyani Shayx Orif Ozoriyni muarabbiylikka tayinlaydi va Muhammad Tarag’ay bolaligidanoq ilm-ma’rifatga qiziqib qunt bilan kerakli fanlarni o’rganadi. 1409-yilda otasi Shohruh Mirzo uni Movarunnahr taxtiga o’tqazadi. Shundan keyin Mirzo Ulug’bek davlatni idora qila boshlaydi 1 . Qirq yil umri davomida davlatni idora qilib obodonchilik va ilm fanga homiylik qiladi. Aynan uning davrida ikinchi uyg’onish davri ravnaq topadi. Madrasa va rasadxona, uning qoshida kutubxona bunyod ettiradi. Samarqand ilm-faning markaziga aylanadi. Astronomiya, matematika, geografiya, fizika, tarix, adabiyot, xattotlik kabi fanlar ravnaq topadi. Mizo Ulug’bekning astronomiyaga oid va ilmiy kuzatishlar asosida tuzilgan “Ziji jadidi Ko’ragoniy” va tarixga oid “To’rt ulus tarixi”(Tarixi arba’ ulus) asari yoziladi. “Ziji jadidi Ko’ragoniy” VII-XI asrlarda tuzilgan “Zij”lardan yuqori turadi. “To’rt ulus tarixi” asari turklarning avlod- ajdodlari, mo’g’ul qabilalari va Chigizxon vafotidan keyin uluslar tarixini 7 Mirzo Muhammad Haydar Ayoziy. Tarixi Rashidiy. – T.: O’zbekiston. 2011. – 704 b. 19 qilgan davridan so‘ng, ya’ni mamlakatni boshqarishga mustaqil kirishishganidan keyin boshlangan deb xulosa qiladilar. Muhammad Tarag‘ay -Ulug‘bek 15 yoshligidan davlatni boshqara boshlaydi. U ko‘proq ilm, fan bilan shug‘ullangan. 1417 yili Buxoroda, 1420 yili Samarqandda, 1432-33 yili G‘ijduvonda madrasalar qurib, o‘sha davrning oliy bilimgohlarini tashkil qildi. Samarqandda ilmiy maktab barpo qildi. Bu maktabda o‘sha davrning buyuk olimlari Salohiddin Muso ibn Muhammad ibn Mahmud Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, Mirim Chalabiy, Aloviddin Ali ibn Muhammad Qushchi, Abdulam Birjandiy, Bahovuddin Omuliy, Najmiddin Alixon va boshqalar matematika va astronomiya sohasida chuqur va keng ilmiy tadqiqotlar olib borar edilar. Rasadxonani ilmiy maktab yoki akademiya markazi deb qarash mumkin. Akademiya nomini fransuz yozuvchisi ilmiy maktab deb atagan. Bu maktabda: a) o‘nli kasrlar ijod etildi; b) bir hol uchun uchinchi darajali tenglamani yechish; v) sonlardan ixtiyoriy darajali ildiz chiqarishning bir necha usullari; g) YA sonini katta aniqlik bilan aniqlash; d) 1 burchak sinusini katta aniqlik bilan hisoblash; e) yangi zijlar tuzish; j) musbat va manfiy sonlar bilan amallar bajarish kabi masalalar hal etildi. Bu maktab 30 yildan ko‘proq faoliyat ko‘rsatdi. Maktabda tabiiy fanlar ko‘proq o‘qitilar edi. Ulug‘bek rahbarligida bu maktabda Muhammad Xavofiy, Qozizoda Rumiy va G‘iyosiddin Koshiy o‘qitish jarayonini olib borar edilar. Shu maktabda Ali Qushchi, Abdurahmon Jomiy kabi mutafakkir olimlar ta’lim olganlarBu olimlar taklifi bilan Ulug‘bek rahbarligida Samarqand rasadxonasi tashkil etildiki, bu inshoot o‘sha davrdagi eng mukammal ilmiy markazga aylandi. Bu markaz Xitoy, Hindiston va boshqa mamlakatlar bilan ilmiy aloqada edi . 2 2 Hayitmetov A. Adabiyotdan turkiyda birinchi nazariy qo’llanma. // O’zbek tili va adabiyoti. 2002. 1-son. 8 Ulug’bekka bag’ishlangan bo’lib, turkiy tilda yozilgan. Asarning kirish qismida Mirzo Ulug’bek haqida shunday fikrlar qayd etilgan. “...saltanat daryosining gavhari va ma dalat (adolat – M.A.) konining javhari, saxovat‟ boronining abri (anbari – M.A.) va shijoat beshasining babri (yo’lbarsi – M.A.), farosat sipehrining mohi, kayosat (siyosat) mulkining shohi, shahanshohi a zam, shahriyori a lam, sohibus-sayfur-qalam (qimmatli ‟ ‟ qalam sohibi – M.A.), ma dani lutfu karam, moliki riqobi umam, ‟ farmondehi, turk, arab va ajam, mag’isiddin vad-davron Amir Ulug’bek Ko’ragon...”[10, 6] . Bundan tashqari tarixchi Xondamir “Habib us-suyar” asarida Ulug’bek haqida ma lumot beradi [11, 38]. Xondamir Chig’atoy ‟ ulusi tarixini yozishda “Tarixi arba ulus”dagi ma lumotlarga ‟ ‟ tayangan. “Nusratnoma” asarini yaratishda ham mazkur asar asosiy manba vazifasini o’tagan. Kamoliddin Abdurazzoq Samarqandiyning “Matla us-sa dayn” ‟ ‟ solnomasida Ulug’bek rasadxonasi haqida keng ma lumotlar berilgan. ‟ Ulug’bek vafotidan keyin yaratilgan “Tazkirat ush-shuaro”da Davlatshoh shunday yozadi: “Ulug’bek olimlikning yuqori darajasiga ko’tarildi… Ikki shoxli Iskandar Zulqarnayn davridan hozirgacha hokimiyat boshida Ulug’bek singari podshoh-olim bo’lmagan”. Darhaqiqat, Boburning “Boburnoma”sida ham Ulug’bek bunyod etgan binolar qatorida rasadxonaning uch qavatli bo’lganligi haqida qimmatli ma lumotlar berilgan. Biz nainki Mirzo Ulug’bek haqidagi kitoblarni, balki, ‟ u daho yaratgan asarlarni ham sinchkovlik bilan o’rganishimiz zarur. Tarixiy manbalarga ko ra, Ulug’bek o’lmas kitoblar, turli mavzular she rlar ham ‟ ‟ yozgan. Ularning ko’pchiligi bizgacha yetib kelgan. Navoiyning “Majolis un-nafois” va Abu Tohirxojaning “Samariya” asarlarida ham uning she rlaridan namunalar keltirilgan. Uning davrida ko’pgina asarlar arab va ‟ fors tilidan eski o’zbek tiliga tarjima qilingan. U tashkil etgan boy 25 Ayniqsa, Jo‘jixonning vafoti bilan bog‘liq voqea (turkiycha jir ) “Tarixi arb’a ulus”dagi eng ta’sirli lavhalardandir. Ma’lumki, CHingizxonning to‘ng‘ich o‘g‘li Jo‘jixon Dashti Qipchoqda hukmronlik qilardi. Jo‘jixonning vafoti haqidagi xabar O‘rdaga etib kelganda, bu xabarni CHingizxonga etkazishga hech kim jur’at qila olmaydi. Oxiri barcha amirlar ulug‘ jarchidan. CHingizxon yaxshi kayfiyatda turganda bu shum xabarni etkazsangiz. Deb iltimos qiladilar. Ulug‘ Jarchi fursati etganda CHingizxonga quyidagi turkiycha jirni aytdi: Tengiz boshdan bulg‘ondi, kim tinduroro, xonim? Terak tubtun jig‘ildi, kim turg‘uzoro, xonim? (YA’ni, daryo boshidan loyqalandi, uni kim tozalaydi, ey podshohim? Terak ildizidan quladi, uni kim turg‘izadi, ey podshohim?) CHingizxon Jarchining savoliga shunday javob berdi: Tengiz boshdan bulg‘onsa, tindurur ulum Jo‘jidir, Terak tubdin jig‘ilsa, turg‘uzur ulum Jo‘jidir. (YA’ni, agar daryo boshidan loyqalangan bo‘lsa. Uni tindiruvchi mening o‘g‘lim Jo‘jidir. Agar terak yog‘ochi ildizidan qulagan bo‘lsa, uni turg‘izuvchi o‘g‘lim Jo‘jidir). Jarchining ko‘zlaridan shashqator yoshlar oqdi. CHingizxon fojiani anglaydi va quyidagi baytni aytadi: Ko‘zing yoshin chungur turlu liq-liq to‘ldi bo‘lg‘aymu? Jiring ko‘ngul o‘rkutur Jo‘chi o‘ldi bo‘lg‘aymu? (YA’ni, ko‘zlaring o‘z yoshlarini dumalatmoqda, nahotki ko‘ngling to‘lib ketgan bo‘lsa? So‘zlaring yuraklarni o‘rtadi. Nahotki Jo‘ji o‘dgan bo‘lsa?) Jarchi CHingizxonning bu baytiga quyidagicha javob beradi: 17 ko‘payishi va e’tiqodiga sabab bo‘ldi”. Xalq bundan tashqari boylarning uyiga kirib, molini talon-taroj qilib keldilar, Mahmud Torobiy o‘ljalarni avboshlarga taqsimlab berdi. Mirzo Ulug‘bek Mahmud Torobiyning qiyofasini chizmagan bo‘lsa- da, u bilan bog‘lik voqealarda uning ichki dunyosi bilan tashqi harakatlari bir-biriga nihoyatda mos ekanini ko‘rsatib bergan. Mirzo Ulug‘bek keltirgan detallar . SHuningdek, mazkur bobda CHig‘atoy ulusi bilan Elxoniylar davlati o‘rtasidagi siyosiy munosabatlar, CHig‘atoy ulusining ijtimoiy-siyosiy hayotida barlos amirlarining roli, Balx va Andijonning qaytadan tiklanishi, ma’muriy va ma’naviy islohotlar singari voqealar ham o‘rin olgan. Har bir bobda biron xon yoki muayyan tarix hikoya qilinar ekan, albatta, Mirzo Ulug‘bek oddiy bayonchilikdan qochadi, kitobxonni jalb qilish maqsadida avvalo. Asar uslubiga badiiy jilo beradi, ikkinchidan, ma’lum tarixiy voqealar yoki qahramonlarga ta’rif berish maqsadida she’riy parchalar keltiradi. Umuman. asarda Mirzo Ulug‘bek bu asarini yaratish bilan ijodkorlik mahoratini namoyon qilgan. O‘tmishdagi tarixiy asarlar ayni paytda badiiy asarlar kabi kitobxonning estetik ehtiyojini qondirish uchun ham xizmat qilganini Mirzo Ulug‘bekning mana shu asari misolida yanada aniqroq ko‘rish mumkin. Mirzo Ulug‘bek asarida “doston” terminini qo‘llaydi. Bu bejiz emas. Jumladan, “O‘tror muhosarasi dostonining tugashi”, “Jand voqeasi dostonining oxiri”, “Jo‘jixon, CHig‘atoyxon va O‘ktoyxon dostonining oxiri” va h. tarixiy voqealarning bayoni, ayniqsa, O‘tror shahzodalarining fojiali o‘limi, aholining ayanchli hayoti tasviri, O‘tror hukmdori G‘oyirxon bilan shahar ahlining qal’aga kirib, bir oy davomida o‘limga tik boqib, mo‘g‘ul lashkarlari bilan ayovsiz jang qilgani shu darajada mahorat bilan tasvirlanganki, chinikam doston kabi o‘qiladi. 16 So‘ydamakka erkim yo‘q, sen so‘ylading, o xonim, O‘z yarlig‘lig‘ ozarg‘a javobdi o‘ylading, o xonim! (YA’ni, bu haqda gapirishga qudratim va ixtiyorim yo‘q, o‘zing shunday buyurgansan, ey podshohim! O‘z hukming o‘zing uchun bo‘lsin, to‘g‘ri fikr qilding, ey podshohim!) CHingizxon Jo‘jini boshqa o‘g‘illaridan ham ko‘ra nihoyatda yaxshi ko‘rar edi. CHingizxon: “Kimki Jo‘ji xonning o‘limini talga olsa, mening siyosatimga (ya’ni jazoimga) duchor bo‘ladi”, deb ogohlantirgan edi. Jarchining javobidan taqdirga tan bergan CHingizxon shunday deydi: Qulon olg‘on quvlandi, qulunimdan ayrildim, Ayrilishqon anqudi er ulumdan ayrildim! (YA’ni, ov qilish uchun ov maydonida quvlanayotgan qulonga o‘xshayman, qulon o‘zi qochadi. Ammo bolasi qoladi, men ham xuddi qulon kabi bolamdan judo bo‘ldim!) Bu voqea, shubhasiz, kitobxonni larzaga solmasdan qo‘ymaydi. II.Bob.Mirzo Ulug‘bekning jahon ilm-faniga qo‘shgan hissasi 2.1.“To’rt Ulus Tarixi” – davlatchilik tarixiga oid muhim manba O’zbekiston xalqi boy tarixi va madaniyatiga ega. Bu yurt jahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri. Bu tabarruk tuproq ne ne allomalarni, fozil- u fuzololarni, olim-u ulomolarni, davlat arboblari- yu sarkardalarni yetishtirib bergan. O’zining qadim tarixida ne ne bosqinchilik urushlari guvohi bo’lgan, ularga qarshi ozodlik kurashi olib borib, hamisha o’zligini, g’ururi, tarixi, ma’naviyati, qadriyatlari va madaniy merosini saqlab qolgan. Xalqimizning tarixi bu buyuk tarixni haqqoniy ravishda, xolisona yoritish bugungi barcha tarixchi olimlarimizning vijdon ishidir. Shu tarixni 18 tarkibida barpo qilgan.Uning o‘zi ham bu madrasalarning har birida haftada bir marotaba ma’ruza o‘qigan. Boshqa vaqtini ko‘proq astronomik kuzatishlarga, “Zij” ustida ishlashga va davlat ishlariga bag‘ishlagan.Ulug‘bekning yana bir matematik asari “Risolai Ulug‘bek”deb ataladi va uning bir nushasi Hindistonda Aligarx universiteti kutubxonasida saqlanadi, hali o‘rganilmagan.Balki u ham hisoblash matematikasiga aloqadordir. Fan va madaniyat tarixida so‘nmas iz qoldirgan Ulug‘bekningilmiy merosi uning “Zij”idir.Bu asar sayyoralar, Quyoshva Oy harakatini talqin qilish, yulduzlar katalogi va unda qo‘llanilgan matematik usullari bo‘yicha o‘rta asrlardagi astronomik asarlarning eng mukammali bo‘lganligi uchun avvalambor u musulmon mamlakatlaridagi olimlarning diqqatini jalb qilgan.”Zij”ga ilk sharhni Ulug‘bekning shogirdi Ali Qushchi “Sharhi Ziji Ulug‘bek” nomi bilan yozgan. XV asrning o‘zida qohiralik munajjim Shamsiddin Muhammad as So‘fiy al Misriy o‘zining “Tashil Ziji Ulug‘bek” (“Ulug‘bek “Zij”ini osonlashtirish”) nomli asar yozib, unda Ulug‘bek jadvallarini Qohiraning geografik kengligiga moslashtirdi. Suriyalik olim Zayniddin al Javhariy as Solihiy (XV asr) “Ad Dur annozil fi tashil attaqvim” (“Taqvimni soddalashtirishda nozil bo‘lgan durlar”) nomli asarida Ulug‘bek “Zij”ini qayta ishlagan. Ulug‘bek “Zij”iga yozilgan eng mukammal sharh Samarqand ilmiy maktabining eng so‘nggi namoyandasi Nizomiddin Abdul Ali ibn Muhammad ibn Husayn Birjandiyning 1523-yilda yozib tugatilgan “Sharhi Ziji Ulug‘bek” asridir. Birjandiy o‘z sharhida mufassal va aniq raqamlar bilan bayon qilib “Zij”ning sirlarini ochadi.Ulug‘bekning ko‘plab jumlalarini u chizmalar bilan tushuntirib isbotlagan. Samarqandlik ikki buyuk olim –Qozizoda Rumiy va Ali Qushchining nabirasi Miram Chalabiy (1525-yil) “Zij”ga sharh yozib, uni “Dastur alamal va tashih aljadval” (“Amallar dasturi va jadvallarning tugatilishi”) deb atagan.XVI asrning 2-yarmi va XVII-XVIII asrlardagi qator 34 Oltinchi bob — Eron mamlakatida saltanat qurgan o‘n ikki podshoh tarixiga oiddir. Saltanatning asoschisi Tulixonning o‘g‘li Halokuxon bo‘lib, u Elxon laqabini olgan edi. Halokuxon tarixiga kitobda kengrov o‘rin berilgan. U Eronda o‘z saltanatini barpo qilish uchun kurashadi, muruvvatpesha hukmdor sifatida shuhrat qozonadi, mamlakat obodonchiligi yo‘lida ko‘p ishlar olib boradi. SHu bobdan ayon bo‘lishicha, Halokuxon ilm-fan ahliga ko‘p rag‘bat ko‘rsatgan. Jumladan, Halokuxon farmoni bilan Nasriddin Tusiy Tabrizda (Mo‘g‘ul elxonlarining poytaxti) qurgan rasadxona Halokuxondan qolgan yodgorlikdir. SHu rasadxonada tuzilgan zij “elxoniy” nomi bilan mashhurdir.bo‘lib Ettinchi – oxirgi bob CHig‘atoy ulusining CHingizxon zamonidan (1227 yil) Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi (1370 yil) gacha bo‘lgan voqealar hikoya qilinadi. Bu bobda ham diqqatga sazovor voqealar ko‘p. SHunday voqealalardan biri Mahmud Torobiy boshchiligidagi xalq qo‘zg‘olonidir. Mirzo Ulug‘bek bu voqeaning boshidanoq Mahmud Torobiyning asl qiyofasini chizib beradi: Soxta sher ko‘k so‘fi kiyib yurardi, ikkiyuzlamachiligu ayyorlikning asoslarini irg‘itdi. Firib bilan tutun tarqatdi olchoq, ularning salomi salovotu ro‘zadan iborat. 6 Mirzo Ulug‘bek Torobiyning el orasida obro‘ orttirish usulini hikoya qilar ekan, birinchi navbatda. Erkaklarni itrofiga yig‘ib, uning amridan chiqmasligini buyurdi. Torobiyning tabobatdan xabrdorigi sabab ayrim xasta odamlar unga kelib. “tasodif bo‘lib, bir- ikkikasalgaTangritaoloshifohamberdi”. SHu bois omma unga ixlos qo‘ydi va uning atrofiga yig‘ildi. Parchada Mahmud Torobiyning xalqni qanday 6 Бартолд В.В. Сочинения. Т. 2. Ч.2. – М.: 1964. – С. 158–159. // Улугбек и его время. Петроград: 1918. – С.38. 14 «Astronomik jadvallar» XU11asrda Yevropada (Oksfordda 1665 yil), 1853 yilda Parijda, Angliyada 15 yil ichida uch marta nashr etildi. - XVII asr boshlarida hind olimi Savoy Joy Singx o‘z vatani Xindistonda shunga o‘xshash rasadxona quradi va Ulug‘bek rasadxonasini ko‘p yillar davomida ko‘p ilmiy ishlar qilganligini alohida ta’kidlaydi. - Rasadxonada «Ziji jadidi Ko‘ragoniy» jadvali 1437 yilda yozib tamomlandi Astronomiyaning nazariy va amaliy masalalariga bagishlangan bu asarda kalendar tuzish bilan bog‘liq masalalar arablar, yunonlar, Eron, Xitoy va Uygur sanalari, davrlar, yil va oylar, kun va haftalar sanalarining kelib chiqishi, Quyosh va Oyning harakati bayon qilingan. Ulug‘bek ekliptika tekisligining ekvatorga ogmaligini hisoblab o‘zining natijalarini boshqa olimlar natijalari bilan taqqoslaydi (bu ishni Beruniy ham bajargan. Yulduz yilini Ulug‘bek 365 kun 6 soat 10 minut 8 sekund deb hisoblaganda xatolik 1 minutu 2 sekundga teng bo‘lgan.. Ana shunday yulduz yilini hisoblab boshqa olimlar ishlari bilan solishtirgan. 1. Hindlarda 365 kun 6 soat 12 minut 30 sekund 2. Xolleylarda 365 kun 6 soat 11 minut 00 sekund 3. Aristarxda 365 kun 6 soat 10 minut 49 sekund 4. Ibn Qurrada 365 kun 6 soat 9 minut 12 sekund 5. Ulug‘bekda 365 kun 6 soat 10 minut 6 sekund Ulug‘bek 1019 yulduzning koordinatalarini keltirgan. Asarning aniqligi olimlarni hayratda qoldirgan. Bu haqda mashhur Laplas shunday yozgan: «Ulug‘bek - Samarqandda, o‘z3 viloyatining markazida, Tixo Bragegacha mavjud bo‘lib kelgan, eng yaxshi hisoblangan yangi yulduzlar katalogi va astronomik jadvallar tuzdi». «Yangi astronomik jadvallar»dan Yevropa va Amerikada ham foydalanganlar, chunki Ali Qushchi 1471 yilda bu asarni Turkiyaga olib borgan va Turkiya orqali bu asar Yevropaga tarqalgan. Bu asarni 1641 yilda ingliz astronomi Jon Grive, fransuz Sedie 1839 yilda, 1917 yidda amerikalik Eduard Boll Nobellar 9 I.Bob. Mirzo Ulug’bek ning “ Tarixi arb’a ulus ” asari t arixiy manba sifat ida . 1.1.Mirzo ulug’bekning ilmiy-ma’rifatparvarlik faoliyati Ilm-fan va ma’rifatning rivojlanishida Ulug’bekning roli katta bo’ldi. Ulug’bek nomi bilan shuhrat qozongan Muhammad Tarag’ay 1394 yil 22 martda tug’ildi. Yuqorida aytganimizdek, Temur vafotidan keyin 4 yil davom etgan toj- taxt uchun kurashlari natijasida hokimiyat Ulug’bekning otasi Shohruh Mirzo qo’liga o’tdi. Shohruh Mirzo o’zi Xurosonda podsholik qilib, poytaxti Samarqand bo’lgan Movaraunnahrni Ulug’bekga topshirdi. Biroq Ulug’bek boshqa temuriy hukmdorlardan ko’p farq qilar edi. U yangi viloyatlarni qo’lga qo’lga kiritishga, davlatni kengaytirishga emas, balki ko’proq obodonchilikka, ilm-fan va ma’rifatning rivojlanishiga e’tibor berdi. Jumladan, u Buxoro, Samarqand, G’ijduvon va boshqa shaharlarda madrasalar qurdirdi. U Buxoro madrasasining darvozasiga «Ilmga intilish xar–bir muslim va muslima uchun karzu-farzdir. Degan xadisni yezdirib kuygan.Demak. u musulmon erkaklаr bilan bir qatorda xotin-qizlarning ham ilm olish huquqini himoya qilgan. Ayniqsa, Samarqanddagi Ulugbek madrasasi mamlakatda diniy va dunyoviy ilmlarni tarqatishda tabiiy fanlarni rivojlanishda o’ziga xos markaz rolini o’ynadi. Madrasaning birinchi mashg’ulotini mashhur olimlar Muhammad Xavofiy va Qozizoda Rumiylar o’tkazgan edi.Madrasa yirik ilmiy markazga aylandi. Ulug’bek, G’iyosiddin Jamshid, Abuali Birjandiy, Mansur Koshiy, Ali Qushchi, Maryam Chalabiy va boshqa olimlar astronomiya, matematika, geometriya va boshqa fanlardan muntazam ilmiy ish olib bordilar. Ulug’bek bu olimlarning yordami bilan Samarqandda Obirahmat arig’i yonida Ko’xaq tepaligida 1424 yilda katta rasadxona-observatoriya qurdi. Bu observatoriyadagi asboblar, jumladan asosiy asbob bo’lgan sekstant o’z aniqligi bilan XV asrning barcha observatoriyalaridagi asboblardan ustun turadi. Ulug’bek bu observatoriyada ertayu-kech kuzatish olib 5 qilib o‘ziga og‘dirib olish usullari, avomni notavonligidan foydalanib. O‘zini sohibkaromat qqilib ko‘rsatish usullarini bayon qiladi. Buxoro shahri tashqarisida mo‘g‘ullar va Mahmud Torobiy o‘rtasida bo‘lib o‘tgan jangda mo‘g‘ul askarlaridan birining kamondan otgan o‘qi Mahmud Torobiyga tegdi va u jon berdi. Ammo uning o‘limidan hech kim voqib bo‘lmadi, shu paytda qattiq chang-to‘zon ko‘tarilib, odamlar bir-birlarini ko‘ra olmay qoldilar. Mo‘g‘ul lashkari bu tabiiy hodisani ham Torbobiyning karomatiga yo‘ydilar va jang qilishdan to‘htadilar.SHayx Torobiyning odamlari talon-tarojga berildilar, Talon-tarojni bas qilganlarida, shayxning yo‘qligi ma’lum bo‘lib qoldi va “shayximiz g‘oyib bo‘libdi” deb uning ukasi Muhammad Alini shayx qilib ko‘tardilar. Mo‘g‘ul lashkari bilan Muhammad Ali tomonidan Buxoro xalqi o‘rtasidagi jangda har ikki tomondan yigirma ming odam o‘ldi. Mo‘g‘ul lashkarining qo‘li baland keldi va Qorachor no‘yonning amri bilan Buxoroni g‘orat qilishdan lashkar o‘zini tiydi. Mahmud Torobiy bilan bog‘liq voqealarni Mirzo Ulug‘bek keltirishidan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, tarixda Mahmud Torobiy boshchiligidagi xalq qo‘zg‘oloni zolimlarga qarshi kurash yo‘lidagi kurash emas. balki Mahmud Torobiy avom xalqni aldov bilan o‘ziga og‘dirib olgani va shu xalq uni Buxoro amiri qilib ko‘targanini hikoya qilgan. Mahmud Torobiy o‘zini avomgaqanday qilib sohibi karomat qilib ko‘rsatgani quyidagi parchada yana ayon bo‘ladi: “...Keyingi juma kuni SHayx Mahmud Torobiy nomiga xutba o‘qitdilar. Imomlar va Buxoro akobirlarining barchasi shunda hozir qilindi. Ularning ba’zilarini o‘ldirdi, ba’zilarini sazoyi qildi. Rind va avboshlarning barchasini katta ehtirom bilan qabul qildi. Ularga dedi: “Sizlar uchun g‘oyibdan qurolyarog‘ topishga muyassar bo‘ldim!” O‘sha kunlarda SHeroz tomondan bir karvon keldi va to‘rt xarvor shamshir olib kelishdi. Bu ham odamlar sonining 15 davr akademiyasini barpo etganligi bo‘ldi.Bu ilmiy maktabda 200 dan ortiq olimlar faoliyat olib borgan. Ular orasida eng yiriklari Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid Koshiy edi. Ulug‘bek Samarqand yaqinidagi Ko‘xak(Cho‘ponota) tepaligida rasadxona barpo ettirdi. Rasadxona 1424- 1429-yillarda qurilgan.”Boburnoma”dagi ma’lumotlarga ko‘ra rasadxonaning balandligi 30, 4 mdan iborat 3 qavatli qilib qurilgan. Rasadxona o‘rta asrlarda asbob uskunasi jihatdan ham beqiyos bo‘lgan. Unda o‘ndan ortiq turli astronomik qurilma va asboblar bo‘lgan.Ulardan eng asosiysi radiusi 40, 2 m li qo‘shaloq yoydan iboratkvadrant yoki (sekstantga yaqin ) qurilma hisoblanadi. Kvadrantning janubiy qismi yer ostida, qolgan qismi shimol tomonda yer sathidan 30 m cha balandda joylashgan.Asbob aylanasida bir gradus yoy 701, 85 mm va bir minut yoy 11, 53 mmga to‘g‘ri keladi.Asbob astronomiyaning asosiy doimiyliklari—ekvator va ekliptika orasidagi burchakni o‘lchash, yillik pretsessiya doimiysini, tropik yil davomiyligini va boshqa fundamental astronomik doimiyliklarni aniqlashga imkon bergan.Rasadxonada kichik o‘lchamli asboblar :armillyar sfera, 2, 4 va 7 halqadan iborat o‘lchov asboblari, triangula, quyosh va yulduz soatlari, asturlob va boshqalar bo‘lgan.Bu ilmiy uskunalar yordamida Quyosh, Oy, sayyoralar va alohida yulduzlar kuzatilgan.Mirzo Ulug‘bekning eng yirik astronomik asari”Ziji Ko‘ragoniy” rasadxonada yaratilgan.Uning qurilishi va keying ilmiy faoliyati Ulug‘bek taklifi bilan yig‘ilgan qator mashhur olimlar G‘iyosiddin Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi va boshqalar nomi bilan bog‘liq.Ulug‘bek rasadxonasining arxeologik qoldiqlari 1908-yilda V.L.Vyatkin rahbarligida olib borilgan qazishma ishlari natijasida topilgan.Xususan bu yerda diametri 48 m keladigan, qalinligi bir g‘isht bo‘lgan aylanma devor borligi va uning markazida qo‘shaloq yoydan iborat ulkan bosh qurilmaning qoldiq qismlari aniqlangan.Uning katta zallari, katta kichik xonalari bo‘lgan. Boburning yozishicha, Ulug‘bek rasadxonasining 31 musulmon olimlari “Zij”ga sharh yozdilar va uni qayta ishlab o‘z zamonlari va makonlariga moslashtirganlar.Ular orasida suriyalik Taqiyiddin ash Shomiy(1526-85), Mazhariddin al Qoriy (XVI asr), misrlik Abdulqodir al Manufiy ash Shofiy(XVI asr), eronlik Shoh Fathulloh Shiroziy (1589-yil), Muhammad Boqir al Yazdiy (1637-y), hind Farididdin Dehlaviy (1629-y), turk Muhammad Chalabiy (1640-Y), misrlik Rizvon ar Razzoq al Misriy (1710y ), Dog‘istonlik Damodon al Muhiy (1718-y) kabi olimlarning sharhlari shular jumlasidandir.Bular orasida hind davlat arbobi va olimi Savay Jay Singhning faoliyati alohida o‘rin tutadi.U Hindistonning Boburiy sultoni Muhammadshohning (1719-48) farmoni bilan Ulug‘bek rasadxonasidagi jihozlarning ta’riflariga ko‘ra, Dehli, Banoras, Jaypur, Ujjayn va Muttrada rasadxonalarni barpo etadi.So‘ng u homiylik qilgan sultonga atab “Ziji Muhammadshohiy” asarini yozgan va unda Ulug‘bekning ba’zi jadvallarini tayyorligicha qabul qilgan. Ulug‘bekning nomi Yevropada va umuman G‘arb mamlakatlarida buyuk bobosi Amir Temurning shuhrati tufayli ancha ilgari ma’lum bo‘lgan.Yevropa Amir Temur va uning oila- a’zolari haqida birinchi bo‘lib Samarqandga 1403-1405-yillar sayohat qilgan Ispaniya elchisi Rui Gonsales de Klavixodan eshitgan.Klavixoning “Kundaliklar”I 1582-yil, Seviliyada vaParijda nashr etilganidan so‘ng yevropaliklar darhol Amir Temur va uning oila a’zolari bilan qiziqqanlar. Ulug‘bek nomi XVII asr boshidanoq (1601-y) Amir Temurga bag‘ishlangan dramatik asarlarda uchraydi.1690- yilda Gdanskda polyak astronomi Yan Gaveliy chop ettirgan “Yulduzlar osmonining atlasi”dagi ikkita gravyurada o‘sha davrning mashhur astronomlari orasidan Ulug‘bekka faxrli o‘rinni bergan, unda Ulug‘bekning yulduzlar jadvalini Ptolomey, Tixo Brage, Richchioli, Vilgelm IV va o‘zining jadvallari bilan solishtirgan.1711-yilda Oksfordda Ulug‘bekning geografik jadvali 3 marta nashr etilgan.1908-1909- yillarda V.L.Vyatkin Ulug‘bek rasadxonasining xarobalarini va uning asosiy 35 shakar, ig’roq san atlaridan foydalanadi. Hukmdorlar va oqsoqollar‟ tomonidan aytilgan ibratli so’zlar – nasihatlar va o’gitlar, ov manzaralari, tabiat tasviri, saltanatni boshqarish qoidalari haqidagi ma lumotlari bu asarni ‟ adabiy manba sifatida badiiy qimmatini oshiradi. Xulosa qilib aytish mumkinki, Ulug’bek ilmiy-adabiy merosi o’z davri va undan so ng mumtoz, tarixiy manbalarda ko’p tilga olingan. Uning ilmiy- ‟ ijodiy ishlaridan yuksak badiiyat namunalarini yaratishda unumli foydalanishgan. Birgina Navoiyning asarlarida Ulug’bekni turli nuqtai nazardan o’rganish imkoni mavjud. Navoiy o’z asarlarini ishonchli faktik materiallarga boyitish, ilmiy bilishni badiiy tafakkurga singdirgan holda ob yektiv yondashishga harakat qilgan. Shu bois ham Navoiy yaratgan ‟ asarlarning ilmiy qimmati bugungi kunda ham yuqori. 2.3.Mirzo Ulug‘bekning jahon ilm-faniga qo‘shgan hissasi “Ulug‘bekning hayoti va ilmiy faoliyati xalqimiz ma’naviyatining poydevoriga qo‘yilgan tamal toshlaridan biri bo‘lib, yurtimizda bundan necha zamonlar oldin fundamental fanlarni rivojlantirishga qanchalik katta ahamiyat berganini ko‘rsatadi”. ” Islom Karimov.”Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch” Mirzo Ulug‘bek buyuk o‘zbek astronomi va matematigi, davlat arbobi.Shohruh Mirzoning o‘g‘li, Amir Temurning nabirasi.Sohibqironning “besh yillikyurish”ida (1392-1396-y)Iroqdagi Mordin qal’asi qamal qilish chog‘ida tug‘ilgan.Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” asarida yozishicha, Amir Temur huzuriga chopar kelib Ulug‘bekning tug‘ilgani va muajjimlar bu nevara kelajakda ham olim, ham hukmdor bo‘lishini bashorat qilganlari xushhabarini yetkazadi.Sohibqiron hursandligidan Mordin qal’asi qamalini to‘xtatib, uning xalqiga yuklangan to‘lovni bekor qiladi. Uning o‘z nabirasiga Muhammad Tarag‘ay va Ulug‘bek deb ism qo‘yganini ham munajjimlarning yuqoridagi bashorati 29 boshqarib, xarobaga aylangan shaharlarni qayta tiklashgan. Jumladan Kebakxon Balx shahrini qayta tiklaydi va qadimgi Nasaf shahri yaqinida yangi saroy qurdiradi va Qarshi(saroy) shahrini bunyod ettiradi. Asarda Chig’atoy ulusida XIV asirning birinchi yarmida kuchayib ketgan feodal tarqoqlik haqidagi ma’lumotlar ham diqqatga sazovordir. “Tarixi arba’ ulus” da yozilishida, bu tarqoqlik Yesu Temurxondan (Chig’atoy xonlaridan) keyin birmuncha kuchayib ketti. Taxminan 743(1342)-yili bir guruh feodallar Yesu Temurxonni taxtdan tushirib, o’rniga O’qtoyxonning avlodi Ali Sultonni taxtga o’tqazdilar. Ali Sulton Yesu Temur tarafdorlarini ta’qibga oldi, xazinani talon-taroj qildi. Eng dahshatlisi shulki, u Tuminaxon va Amir Temurning bobokaloni Qochuli bahodir zamonidan beri xon xonadoni bilan barloslar xonadoni o’rtasidagi toju taxt xon avlodiga, mamlakat madorlik, ya’ni amir ul-umarolik mansabi esa barlos beklaridan Qochuli bahodir xonadoniga abad ul-abad tegishli bo’lishi haqidagi ahdnomani yirtib tashladi. XIV asrning 50-yillariga kelib, davlat jilovi yana bir nufuzli feudal – amir Qazag’on qo’liga o’tib qoldi. Lekin Alangiz no’yon barlosning avlodi: Sayfiddin Hoji barlos va uning salohiyatli jiyani Amir Temur bo’sh kelmadilar-mamlakatmadorlik mansabi uchun amir Qazag’on hamda uning avlodi bilan murosasiz kurash olib bordilar va oxiri g’alaba qozondilar 9 . Garchi davlat mo’g’ullar qo’l ostida bo’lsada, mahalliy zamindorlarni ham o’rni sezilarli darajada edi. Aynan ularning sayn- harakatlari natijasida bosqinchilar bu yurtdan suqib chiqarishgan, nihoyat Amir Temur kelishi bilan bu davlat tugatilgan. “To’rt ulus tarixi” asari bugungi kun va kelajak uchun muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Biz tarixchilar esa bunday tarixiy asarlarni ommaga taqdim etishimiz va ularni o’z millati tarixidan xabardor qilish eng asosiy vazifamizdir. Zero bunday manbalarsiz bizning boy tariximiz kemtik bo’lib qoladi. 23 Bog‘I Maydon, ikkinchisi esa Chinnixona nomi bilan shuhrat topadi.Rasadxona joylashgan bu mavze xalq orasida “Naqshi Jahon” degan nom bilan shuhrat qozongan. Keyinchalik uqarovsiz qolib XVI asrda vayron qilingan.Hozir Ulug‘bek rasadxonasidagi katta asbob kvadrantning yer ostida saqlangan qismi balandligi bilan 11 m keladi.1964-yil Ulugbek rasadxonasi yonida Ulug‘bek muzeyi ochilgan.Ulug‘bek rasadxonasining asl ko‘rinishi, ichki tuzilishi, bosh qurilmasi haqida O‘zbekiston va chet el olimlari tomonidan tadqiqot ishlari olib borilmoqda.Yaqin yillargacha Ulug‘bek faqat astronom va matematik deb hisoblanar edi. Lekin uning ijodi serqirra bo‘lib, u tarix, she’riyat va musiqa bobida ham qalam tebratgani aniqlandi. Tarixchi Mirzo Muhammad Haydar “Tarixiy Rashidiy” asarida “Mirzo Ulug‘bek tarixnavis donishmand va “Tarixi arb’a ulus”ni ham yozib qoldirgan edi”, deb yozgan.Ulug‘bekning turkiyda yozgan “Tarixi arba” ulus” asari Chingizxon bosib olgan mamlakatlarning XIII-XIV asrlar birinchi yarmidagi siyosiy hayotini o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.Ulug‘bekning astronomiya maktabi o‘z davrining o‘ziga xos akademiyasi edi.Ulug‘bek tevarigida uyushgan 200 dan ortiq olimlarning o‘z bag‘rida yetishtirgan nomi jahonga mashhur Samarqand rasadxonasi shu vazifani o‘tagan.Mashhur fransuz faylasufi, yozuvchi va tarixchi olim Volter (1694-1778):”Ulug‘bek Samarqandda bo‘lib akademiyaga asos soldi.Yer sharini o‘lchashni buyurdi va astronomiyaga oid jadvallarni tuzishda ishtirok etdi”, - deb yozgan edi. Ulug‘bekning astronomiya maktabi o‘rta asrlar musulmon sharqi astronomiyasining rivojlanishiga katta ta’sir o‘tkazdi. Ulug‘bek akademiyasidagi yirik olim—Ali Qushchini Ulug‘bek “Ziji” ning so‘zboshisida “farzandi arjumand”, “aziz farzandim” deydi.Aslida u Ulug‘bekning sadoqatli shogirdi bo‘lib, “Zij” ustida ishlar poyoniga yetkazilgunga qadar ustoziga yordam bergan.Ulug‘bek Samarqandda 2 ta madrasa :biri—Registon ansambli tarkibida va 2-si Go‘ri Amir ansambli 33 kutubxonada turli fanlarga oid 15 mingdan ortiq kitoblar bo’lgan. “Xamsa” dostonlarining bir necha o’rinlarida Mirzo Ulug’bek haqida yozadi. Uning podshohlik faoliyati, ilmiy merosi, kashfiyotlari va shu barobarida ijodiy ishlariga ham munosabat bildiradi. “Farhod va Shirin”ning LIII –bobi Sulton Husayn Boyqaroning o’g’li Shoh G’arib Mirzo madhiga bag’ishlangan qismida Navoiy unga nasihatlar berib o’tadi. Dunyo podshohlari ichida Iskandardan so’ng buyuk podshoh sifatida Ulug’bekni ulug’lab, shunday yozgan: Temurxon naslidin sulton Ulug’bek, Ki olam ko’rmadi sulton aningdek. Aning abnoyi jinsi bo’ldi barbod, Ki davr ahli biridin aylamas yod. Va lek ul ilm sori topti chun dast, Ko’zi ollinda bo’ldi osmon past. Rasadkim, bog’lamish – zebi jahondur, Jahon ichra yana bir osmondur. Bilib bu nav ilmi osmoniy -‟ Ki, andin yozdi “Ziji Ko’ragoniy”. Qiyomatga deguncha ahli ayyom, Yozarlar oning ahkomidin ahkom. [“Farhod va Shirin”, Navoiy Shoh G’arib Mirzoga nasihat berar ekan, Iskandar va Ulug’bek singari ilm bilan dunyoni, xalqni boshqarish kerakligini uqtiradi. Ko’rish mumkinki, Navoiy podshohlarning ilmli bo’lishini jamiyat tarraqqiyoti bilan bog’lagan, ilmiy tafakkur jamiyatni boshqarish uchun kalitligini anglagan va har bir podshoh ilmli, hunarli, ma rifatli bo’lishini istagan. “Sab ai sayyor” ‟ ‟ dostonida Ulug’bek yaratgan ilmiy merosdan samarali foydalandi. Jumladan, dostonning Sulton Husayn Boyqaro madhiga bag’ishlangan IX–bobida[3, 50-51] yetti sayyora – Zuhal, Mushtariy, Bahrom, Mehr, Zuhra, Atorud, 26 Mirzo Ulug’bekning “ Tarixi arb’a ulus ” asari tarixiy manba sifatida . Mundarija: Kirish ............................................................................................................................................................ 2 I.Bob. Mirzo Ulug’bekning “ Tarixi arb’a ulus ” asari tarixiy manba sifatida. ................................................ 5 1.1.Mirzo ulug’bekning ilmiy-ma’rifatparvarlik faoliyati .............................................................................. 5 1.2. Mirzo Ulug‘bekning ”Tarixi arb’a ulus” asari ....................................................................................... 11 II.Bob.Mirzo Ulug‘bekning jahon ilm-faniga qo‘shgan hissasi .................................................................... 18 2.1.“To’rt Ulus Tarixi” – davlatchilik tarixiga oid muhim manba ................................................................ 18 2.2.Ulug‘bek ilmiy merosi navoiy nigohida ................................................................................................ 24 2.3.Mirzo Ulug‘bekning jahon ilm-faniga qo‘shgan hissasi ........................................................................ 29 Xulosa ........................................................................................................................................................ 37 Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 39 1 Kurs ishining ob'ekti : Mirzo Ulug‘bekning ”Tarixi arb’a ulus” asari Kurs ishining predmeti : Mirzo Ulug‘bekning jahon ilm-faniga qo‘shgan hissasi Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 4 Xulosa Yaqin yillargacha Ulug‘bek faqat astronom va matematik deb hisoblanardi. Lekin XX asr oxirida uning ijodi serqirra bo‘lib, u tarix, she'riyat va musiqa bobida ham qalam tebratgani aniqlandi. Tarixchi Mirzo Muhammad Haydar “Tarixi Rashidiy” asarida “Mirzo Ulug‘bek tarixnavis donishmand (va) “To‘rt ulus” (tarixi)ni (ham) yozib qoldirgan edi”, deb yozgan. Ulug‘bekning turkiyda yozgan “Tarixi arba' ulus” (“Tarixi arb’a ulus”) asari Chingizxon bosib olgan mamlakatlarning 13-14 asrlar 1-yarmidagi siyosiy hayotini o‘rganishda muhim manbadir. Navoiyning “Majolis un-nafois” va Abu Tohirxojaning “Samariya” asarlarida ham uning she'rlaridan namunalar keltirilgan. Uning davrida ko‘pgina asarlar arab va fors tilidan eski o‘zbek tiliga tarjima qilingan. Ulug‘bek tashkil etgan boy kutubxonada turli fanlarga oid 15 mingdan ortiq jildli kitob bo‘lgan. Ulug‘bek yoshligidan o‘zga fanlar qatori musiqa ilmidan saboq olib, bir qator kuy va usullar yaratgan, bu sohaga oid 5ta risola ham yozgan. “Risola dar ilmi musiqa” nomli asari musiqa tarixiga bag‘ishlanib, unda “12 maqom bayoni”ga doir maxsus bobi ham bo‘lgan. Ulug‘bek “bulujiy”, “shodiyona”, “axloqiy”, “tabriziy”, “usuli ravon” va “usuli otlig” kuylarini ijod qiladi. Ulug‘bek tavalludining 600 yilligi 1994 yilning aprelida Parijda, o‘sha yilning oktabrida Toshkent va Samarqand shaharlarida tantanali ravishda nishonlandi va xalqaro konferensiyalar o‘tkazildi. Shu yili Toshkentda Ulug‘bekka haykal o‘rnatildi. Ulug‘bek siymosi Pulkovo rasadxonasi, Moskva universiteti konferens- zallarida dunyodagi mashhur olimlarning portretlari qatoridan joy olgan. Samarqandda Ulug‘bekning memorial muzeyi tashkil etilgan. Toshkentda O‘zbekiston milliy universiteti, tuman, ko‘cha, mahalla, metro bekati, istirohat bog‘i, shaharcha Ulug‘bek nomi bilan ataladi. Farg‘ona pedagogika universitetiga, Samarqand arxitektura-qurilish institutiga, Kitob xalqaro kenglik stansiyasiga, qishloq, maktab va boshqalarga Ulug‘bek nomi berilgan. 37 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Mirzo Ulug‘bek 1394 yilning 22 martida, Amir Temurning Eron va Yaqin Sharqqa qilgan "besh yillik" urushi vaqtida hozirgi Ozarbayjon hududida joylashgan Sultoniya shahrida dunyoga kelgan. Ulug‘bek o‘zbek xalqi tarixida buyuk astronom va matematik, davlat arbobi sifatida iz qoldirgan. U temuriylar xonadonining farzandi sifatida yoshligidanoq saroy muhitida saroy a'yonlari, olimlar, shoirlar ta'siri ostida tarbiya topadi. Uning ta'lim olishini Amir Temurning o‘zi va buvisi Saroymulkxonim nazorat qilgan. Yosh Ulug‘bek saroydagi yirik olimlar, xususan Mavlono Ahmad va Qozizoda Rumiydan saboq oladi, qadimgi yunon mutafakkirlarining asarlari bilan tanishadi, tabiatshunoslik, matematika, geometriya, geografiya, kimyo va astronomiyaga oid bilimlarni chuqur egallaydi. Natijada 20 yoshida u o‘z davrining yirik olimlaridan biriga aylanadi. Mirzo Ulug‘bek 1411 yilda Mavoraunnahr va Turkistonga hokim bo‘lib qoladi. U davlat arbobi sifatida Samarqand, G‘ijduvon va Buxoro shaharlarida ko‘plab madrasalar va masjidlar qurdiradi hamda ilm-fan rivojiga katta e'tibor qaratadi. 1417-1428 yillar davomida uning bosh- qoshligida, Samarqand shahrida rasadxona barpo etiladi. 1428-1438 yillar davomida u rasadxonadagi izlanishlari mahsuli sifatida "Ziji jadidi Kuragoniy" asarini yozadi. Bu asar sayyoralar, Quyosh va Oy 2 sevimlisi aynan Chig’atoyxon bo’lgan. Shuning uchun Chingizxon janatmonan Turonizaminni unga bergan. Chig’atoyxon xususida asarda quydagicha yozilgan: “Chig’atoyxon ayshu ishrat va ovni juda sevgan. Ko’pincha vaqtini o’sha ishlarga sarf etgan. Amir Qorachor no’yon davlat boshqarish, shahriyorlik asosi saltanat ishlari tadbiri va mamlakat tashvishlari bilan mashg’ul bo’lgan. Ra’iyat va lashkarlar ehtiyojlarini qoyil qilib ta’minlagan. O’sha zamonda ro’y bergan g’aroyib voqealar va ajoyib ishlardan Mahmud Torobiy 5 xuruji ediki, u turklarning tovushqon yiligi muvofiq sanayi 630-yilda foxira shahar Buxorodan uch farsah (masofa) da joylashgan Torob qishlog’ida ro’y berdi” 6 . “To’rt ulus tarixi”da Chig’atoydan keyin davlatni boshqargan ulus xonlarining barchasi keltirib o’tilgan, jumladan: “Chig’atoyxon vafotidan keyin oliysh’an no’yon, ya’ni Qorachor no’yon mamlakat va saltanat zabtu nasag’ini, lashkar va ra’iyat jumhur haloyiq ishlari ta’minoti kifoyatini ma’muriy qaror bo’yicha qo’lga oldi. Bundan ortig’ini tasavvur etish mumkin emas edi. Chig’atoyxondan keyin, So’g’unning o’g’li Qorachor no’yon adolat bilan lashkarni parvarish qildi. Adlu insof bilan xalqqa (munosabatta) bo’ldi. Mazlum haqini shunday ado qildiki, zolim shaksiz uning jazosini tortdi. Kebakxon ibn Duvoxonki 7 , sultoni odil, xushahloq, maqtovlarga to’la xislatli edi. Uning podshohligi ayyomida jahonbonlik yumushlarining koidalari kamol darajasida mamlakat boshqarish qonuni amaliyoti tantana va oliy avjga yetgan edi. Saltanat ishlari uning zukkoligi va hashamatidan ravnaqlikda benuqson, tamoman shu zaylda kechardi. Adlu ehsoni ovozasi quloqlar sirg’asiga aylanadi. Sohibqiron a’zam Chingizxoni muazzam davridan buyon xarobaga, qamishzorga aylanib yotgan Qubbatulislom Balx yana qayta tiklandi” 8 . Aynan bu ikki hukmdor davlatni adolat bilan 22 Andoqkim, zij bitidi va rasad bog’ladi. Va holo aning ziji aroda shoye dur. Bovujudi bu kamolot gohi nazmg’a mayl qilur. Bu ‟ matla aningdurkim: ‟ Harchand mulki husn ba zeri nigini tust, Sho’xi makunki, chashmi badon dar kamini tust”. (Ma nosi: Go’zalllik mulki qanchalik qo’l ostingda bo’lsa-da, sho’xlik ‟ qilmagilki, yomonlarning ko’zi seni kuzatmoqdalar) [5, 719]. Ko’rinadiki, temuriylardan yetishib chiqqan 24 nafar ijodkordan Mirzo Ulug’bek alohida o’ringa egali Navoiyning e tiroflaridan anglashilib turibdi. ‟ Zotan, Ulug’bek ilmiy maktabi Navoiy badiiy tafakkurini ilmiy-astronomik qarashlar bilan boyitgan. Olam yaralishining ilmiy-badiiy konsepsiyasini asoslashga xizmat qilgan. M.M.Haydarning “Tarixi Rashidiy” asarida Mirzo Ulug’bekning tarixiy mavzuda “Ulus-i arba ” deb nomlangan asar yozganligi alohida qayd ‟ etib o’tilgan [11]. “Tarixi arba ulus” Mirzo Ulug’bekning ilmiy rahbarligi ‟ va shaxsan ishtirokida yaratilgan. Asar 1425-yilda yozib tugatilgan. Asar o’z davrida “Ulus-i arba -yi Chingiziy” (“Chingiziylarning to’rt ulusi”) va ‟ “Tarixi arba ulus” (“To’rt ulus tarixi”) nomlari bilan mashhur bo’lgan. ‟ Biroq “To’rt ulus tarixi” asari adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan tadqiqot manbai bo’lgan emas. B.Ahmedovning ko’rsatishicha, temuriylar davrida yaratilgan tarixiy va boshqa mavzudagi asarlarni o’rganish va chop etish qoniqarli darajada emas. Ulug’bekning ko’p qirrali faoliyati o’zining tadqiqotchilarini kutib turibdi. “To’rt ulus tarixi” o’z davri adabiy jarayonlarini qamrab olganligi, adabiy janr va shakllar mavjudligi, tazkiraviy xususiyatlari, epik, lirik, dramatik turga xos jihatlari bilan adabiy asarga xosligini ko’rsatadi. Tarixiy shaxslar va voqealarning tavsifiy bayonida, O’g’uzxon, Alanquvo, Chingizxon obrazlarini yaratishda o’xshatish, sifatlash, mubolag’a, shiru 28 Qamar haqida alohida to’xtalgan. Bu sayyoralarning xususiyatlaridan kelib chiqib, mumtoz badiiy tasvirlarni yaratadi. Zuhal – Saturn sayyorasi 7- osmonda, rangi qora. Badiiy adabiyotda u yuksaklik ramzi. Bu o’rinda Navoiy “mening siyohbonimni yuzingdagi ter (qora rang) bilan to’ldir”, demoqda [3, 377]. Bizga ma lumki, Navoiy 1465-1469 yillarda‟ Samarqandda yashadi. Sulton Abullays madrasasida tahsil oldi. Aniq fanlarga oid yangi bilimlarni o’zlashtirdi. Ulug’bek yaratgan rasadxona faoliyati bilan tanishadi. Buni Navoiy “Muhokamat ul-lug’atayn” asarida alohida qayd etib o’tadi. “ Yana chun “Sab ai sayyor” rasadin zamirim ‟ bog’labtur” [9, 32] – ya ni yetti sayyorani kuzatish maqsadida xayolimda ‟ rasadxona bunyod etdim, deydi. Bunda u ko’kdagi yetti yoritgichni xayolot olamida tasavvur qilgan. Demak, Ulug’bek yaratgan Samarqand va Hirot astronomik muhiti shoirning kosmik dunyoqarashi shakllanishida muhim ahamiyat kasb etgan. Navoiy o’z asarlarida Ulug’bek ilmiy merosidan ko’p o’rinlarda olam va uning yaratilishi, sayyoralar harakati, kun va tun, 4 unsur, yer aylanishi, 12 burj, 18 ming olam haqidagi qarashlarini ifoda etishda foydalanib, badiiy tasvirni haqiqiy ilmiy tafakkur bilan boyitgan. Navoiy “Saddi Iskandariy” [4, 640] dostonida ham astronomik bilimlarga asoslangan qarashlarini berib o’tgan. Jumladan, dostonda usturlob – astronomik asbob va ko’zgu ya ni oynai jahon jihozlari bilan bog’liq ‟ voqealarni tasvirlaydi. Dostonda Iskandar Chin xoqoniga yuborgan sovg’alar ichida oynai jahondan iborat ko’zgudan ta sirlanadi. Koinot jumboqlari va ‟ olam sirlarini bilish uchun o’z ixtiyoridagi olimlarga usturlob va sehrli ko’zgu yasattiradi. Asardagi bu kabi qarashlar badiiy asarning ilmiy qimmatini oshirishga, kitobxonda ilmiy bilish asoslarini shakllanishiga turtki beradi. Zero, “Majolis un-nafois”ning 7-majlisida o qiymiz: ‟ “Mirzo Ulug’bek – donishmand podshoh erdi. Kamoloti bag’oyat ko’p erdi. Yetti qiroat bila Qur oni majid yodida erdi. Hay at va riyoziyni xo’b bilur erdi. ‟ ‟ 27 boradi, sayyoralar olamining sirlarini aniqlaydi. 1018 yulduzning holati va harakatini o’rganib chiqadi. Astronomiya fanini yangi taraqqiyot pog’onasiga ko’taradi. O’z kuzatishlarini yakunlab o’zining yirik asari «Ziji jadidi Ko’ragoniy (Yangi Ko’ragoniy yulduzlar jadvali)ni» yozadi. Bu asar nazariy kirish qism va 4 katta bobdan iborat. Kirish qismida «Din tumanday to’zg’ib ketadi. Podsholiklar emiriladi, ammo olimlarning xizmatlari mangu qoladi»-deb yozadi. Shuning bilan insoniyat uchun fanning ahamiyatini yuksak baholaydi. Bu asarida Ulug’bek hindlar, greklar, eronliklar va boshqa xalqlarning kalendarlarini tanqidiy tahlil qilib, o’zidan oldin o’tgan Erotosfen, Gipparx, Ptolomey, Al-Battoniy, Ibn Yunus, Nasriddin Tusiy va boshqa astronomlarning muvaffaqiyatlarini orqada qoldirgan edi. Sayyoralar olamini o’rganishda, yil, hafta, kecha-kunduzni belgilashda mislsiz katta yutuqlarga erishdi. Ulug’bek yilni takomillashmagan asboblar bilan o’lchab hisoblashda atigi 58 sekundda xato qilgan (hozirgi zamon hisobi bo’yicha 2 yil 365 kun 6 soat 9 minut 10 sekunddan iborat). 1 Ulug’bek tuzgan bu yulduzlar jadvali vaqt ustidan nazorat qilishda, kun, hafta, oy va yillarni to’g’ri belgilashda shahar va mamlakatlarning koordinatalarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega bo’ldi. 1 oy harakatiga hijriy kalendar asoslangan arab kalendari bo’yicha hisoblaganda har yuz yilda 3 yil tafovut chiqadi. (Hozirgi Grigoryan kalendarida ham har 4 yilda 1 kun ortib qoladi. U qobisa yiliga qo’shib hisoblanadi). Ulug’bek san’at ahillari va shoirlarga homiylik qilgan. Ma’lumotlarga ko’ra, u muzika kuylari ham yaratgan, she’rlar yozgan. Ulug’bekning ilm va ma’rifat bilan keng shug’ullanishi, san’at va adabiyotga ixlosi xotin-qizlar taqdiriga gumanistik munosabatda bo’lishi va boshqa ilg’or harakatlari reaktsion ruhoniylar boshchiligida barcha reaktsion qora kuchlarni o’rtadan olib tashlash uchun chora- tadbir ko’rdilar. Ulug’bek 1449 yil 27 oktyabrda yovuzlarcha o’ldirdi 1 Qayumov A. Asarlar. 10 jildlik. 10-jild. Qadimiyat obidalari. Mirzo Ulug’bek. – Toshkent: Mumtoz so’z. 2010. – B. 220. 6 Samarqand Ulug’bekdan keyin ham uzoq vaqtgacha O’rta Osiyoning katta ilmiy va madaniy markaz bo’lib qoldi. XV asrning ikkinchi yarmida maydonga chiqqan buyuk Alisher Navoiy ham, uning ustozi Jomiy ham Samarqandda o’qiganlar. Hirot asta-sekin Xuroson va Movaraunnahrning yirik madaniy markaziga aylana boshladi. Bu shaharda XV asrning II yarmida adabiyot, san’at, maorif, muzika, xattotlik, minatyura san’ati taraqqiy eta bordi. Yoshlik yillarida Ulug‘bek ning turli sohalar bo‘yicha bilimlari, saviyasi va dunyoqarashining shakllanishida, shubhasiz, uning ugruk bilan turli mamlakatlarga sayohati, o‘sha davrning bilimdon va madaniyatli ayonlari bilan uzluksiz muloqotda bo‘lishi, bobosi huzurida turli diplomatik uchrashuvlarda ishtirok etishi katta rol o‘ynagan. Ulug‘bek Aflotun, Aristotel, Gipparx, Ariabxata kabi Yunoniston. Misr va Hindiston allomalarining va sharq donishmandlaridan, al-Xorazmiy, al-Farg‘oniy, al-Battoniy, Abul Vafo al-Buzjoniy, Abu Nasr ibn Iroq, al-Farobiy, al-Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Umar Xayyom, Maxmud al-Chag‘miniy hamda Nasriddin Tusiy kabi olimlarning ilmiy meroslaridan keng foydalangani uning so‘nggi yillar ilmiy faoliyatidan yaxshi ko‘rinadi. Ulug‘bekning turli fanlar bo‘yicha bilimining shakllanishida Amir Temir davrida saroyga ishga taklif etilgan ko‘plab forsiy matematiklarning ziyoli va olimlarining ta’siri kuchli bo‘lganini tasdiqlovchi anchagina dalillar mavjud. Ulug‘bekning matematika va astronomiya sohasidagi birinchi o‘qituvchisi Salohiddin Muso ibn Mahmud Qozizoda Rumiy bo‘lgani tarixiy manbalardan, jumladan, V.Bartoldning asarlaridan ma’lum. Ulug‘bekning tibbiyot fanlariga, ayniqsa, astronomiyaga qiziqishida, saroy munajjimlari Mavlono Ahmadning ham xizmati katta, deb taxmin qiladi G.Jalolov. Biroq shularga qaramay, olimlar Ulug‘bekning ilmu nujum bilan bevosita mustaqil shug‘ullanishi, yuqorida eslatganidek, unga amir Shoxmalikning otakalik 7 sirti koshin va sirli parchinlar bilan bezatilgan. Rasadxona ichiga o‘rnatilgan juda katta asbob yordamida Quyosh, Oy, sayyora va yulduzlar katta aniqlik bilan o‘rganilgan.Rasdxonada kutubxona ham bo‘lgan.Bu kutubxonada fanning deyarli barcha sohalariga tegishli qariyb o‘n besh ming jild kitob saqlangan. Ulug‘bekning faol ishtiroki bilan Ulug‘bek rasadxonasi o‘sha zamon sharoitiga mukammal astronomik asbob va uskunalar bilan jihozlangan oliy darajadagi ilmgohga aylanadi. Rasadxonada Ulug‘bek bilan birga mashhur matematik va astronomlardan “Aflotuni zamon” deb nom olgan Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, “O‘z davrining Ptolomeyi” nomi bilan mashhur Ali Qushchi va ko‘pgina boshqa olimlar ilmiy kuzatishlar va tadqiqotlar olib boradilar.Xullas, Ulug‘bek Samarqandda butun bir astronomiya maktabini yaratdi.Rasadxonada olib borilgan kuzatish va tadqiqotlar tufayli 1018 ta qo‘zg‘almas(turg‘un) yulduzning o‘rni va holati aniqlanib, ularning astronomik jadvali tuziladi. Rasadxonada olib borilgan tadqiqotlarning natijasi asosida matematika va astronomiyaga oid bir qator nodir asarlar yaratildi.Ulug‘bekning shoh asari “Ziji jadidi Ko‘ragoniy”(Ko‘ragoniyning yangi astronomik jadvali) nomli kitobidir. “Ziji jadidi Ko‘ragoniy” asosan ikki qismdan: keng muqaddima va 1018 ta qo‘zg‘almas yulduzlarning o‘rni va holati aniqlab berilgan jadvallardan iborat.Ulug‘bekning astronomik jadvali o‘sha zamondagi shunga o‘xshash jadvallar orasida yuksak darajada aniqligi bilan ajralib turadi.Shuningdek, Ulug‘bekning yil hisobini hozirgi hisob-kitoblarga solishtirgudek bo‘lsak, u bor-yo‘gi bir minut-u ikki sekundga farq qiladi.Bu XV asr uchun g‘oyat yuksak aniqlik bo‘lib, hozirgi zamon o‘lchovlariga juda yaqindir. Rasadxonaning ichki devorda osmon tasviri, yulduzlar xaritasi, tog‘, dengiz, mamlakatlar bilan belgilangan Yer shari tasviri ham ishlangan.Rasadxona tevaragida olimlar va xizmatchilar uchun katta-katta hujralar quriladi..Uning etagida esa ikkita chorbog‘ barpo etiladi.Ulardan bir 32 asbobi— kvadrantini kavlab topgandan so‘ng, Samarqand olimlarining faoliyatiga yangidan qiziqish boshlanadi.Natijada 1918-yilda V.V.Bartoldning “Ulug‘bek va uning davri” asari nashr etilgan.Sovet davrida Ulug‘bekning hayoti va ijodi bilan mamlakat jamoatchiligini tanishtirish bo‘yicha T.N.Qori Niyoziy ko‘p harakat qilgan.Ulug‘bek “Zij”ining to‘liq va mukammal holda, ilmiy izohlar bilan ta’minlangan tarjimasini A.Ahmedov 1994-yilda amalga oshirib nashr ettirdi. Ulug‘bek tavalludining 600 yilligi 1994-yil aprelda Parijda,oktabrda Toshkent va Samarqandda tantanali ravishda nishonlandi va xalqaro konferensiyalar o‘tkazildi.Shu yili Toshkentda Ulug‘bekka atab haykal o‘rnatildi.Ulug‘bek siymosi Pulkovo rasadxonasi, Moskva universiteti konferenszallarida dunyodagi mashhur olimlarning portretlari qatoridan joy olgan.Samarqandda Ulug‘bekning memorial muzeyi tashkil etilgan. 36 mamlakatlarning tarixiy asarlarida talaygina ma’lumotlar uchrasada, bizga davlatchilikgimiz tarixi uchun Chig’atoy ulusi tarixi muhim sanaladi, shuning uchun Turonzamin tarixi uchun manba sifatida qiymati oshadi. Asarda Mo’g’ullar imperiyasining asoschisi Chingizxon tarixi haqida ma’lumotlar qiziqarli tarzda yoritilgan. Jumadan, Chingizxoning tug’ulishi haqida quydagicha: “Yosugay bahodir (Chingizxonning otasi) Tangri fazilati bilan totor sipohi ustidan g’alaba qozongach, Yosugay zafar nog’orasini chaldi. Ov o’ljasi va zafar shov-shuvlari bilan Elun Yaylov sari yurdi. Dilun Yayloq yurtiga yaqinlashganlarida mubo-shirning xushhabari yetib keldi. Ulun Yanga xotun o’g’il tug’di, misli dunyoga arziydi. Onadan tug’ilarkim, qo’lin mushti qonli edi. Zamon donolari: bu bola sohibqiron bo’lib tug’ilgan deyishadi. Yana shuki, mushtida bir kaft qotib qolgan qon bor edi, bu shundan dalilki, vaqt o’tishi bilan zamon ahlini qatl etur, ko’plab podsholarni oyoq osti eturdur” 3 . Bundan ko’rinib turibdiki, buyuk zodlarning tug’ilganidayoq ularga ishora bo’ladi. Uning qo’lidagi qon uyumi kelajakda qiladigon qatliomlariga ishoradir. Asardagi eng e’tiborga loyiq qismi Chig’otoy xonlari haqida ma’lumotlardir. Jumladan Chingizxoning ikkichi o’g’li Chig’atoyxonga taqsimlangan joylar quydagicha: “Sohibqironi a’zam Chingizxoni muazzam mamlakatlarni taqsimlash paytida Turonizamin mamlakati hokimligini Qashg’ar sarhadlaridan uyg’urlar yer chekkasigacha, Jayhun daryosi adog’igacha yastangan yerlar, Eron va Turon oralig’idagi Balx, Badaxshon, Qobul, G’aznin, Sind daryosigacha bo’lgan yerlarning ko’p qismini shu sevimli o’g’liga berdi. Uni mamlakat, sipohiylar bilan siylab, ularni(boshqarishni) amakilari urug’ida bo’lgan Qorachor no’yon ibn So’g’u Chechanga topshirdi” 4 . Bundan bilish mumkinki, aynan O’rta Osiyo sarhadlari Chig’atoyxonga tekkan, chunki, Chingizxoning o’g’illari ichida eng 21 harakatini talqin qilish, yulduzlar katalogi va unda qo‘llanilgan matematik usullari bo‘yicha o‘rta asrlardagi astronomik asarlarning eng mukammali bo‘lganligi uchun avvalambor u musulmon mamlakatlaridagi olimlarning diqqatini jalb qilgan. Amir Temurdan keyingi yirik hukmdor, Mirzo Ulug‘bekning otasi Shohrux Mirzo Movarounnahrda boshqa temuriy shahzodalarga ham mulk ajratgan edi va uning hayotlik chog‘ida shahzodalar o‘z mulklarida hokimlik qilish bilan kifoyalanishadi. Ulug‘bek o‘z hukmronligi davomida 2 marta yirik harbiy yurish qilgan. Birinchisida 1425 yilt Mo‘g‘uliston xoni Shermuhammad o‘g‘lon (1421-1425) o‘zini mustaqil xon deb e'lon qilganda, Ulug‘bek unga qarshi yurish qilib zafar qozongan. Ulug‘bekning ikkinchi yurishi Sig‘noq shahri tomon bo‘lgan. Sirdaryoning quyi havzasi Ulug‘bek tasarrufida edi. Ulug‘bek 1427 yili Sig‘noq yaqinida uning mulkiga tahdid qilgan Baroq o‘g‘lon bilan to‘qnashgan va mag‘lubiyatga uchragan. Dushman Ulug‘bekni ta'qib qilib, Samarqand ostonalarigacha kelgan. Movarounnahr xavf ostida qolgani tufayli Shohrux Mirzo Xurosondan katta lashkar tortib kelib xavfni bartaraf etadi. Kurs ishining maqsadi :O’quvchilarga Mirzo Ulug’bekning “ Tarixi arb’a ulus ” asari tarixiy manba sifatida tavsiya qilish Kurs ishining vazifasi : Mirzo ulug’bekning ilmiy- ma’rifatparvarlik faoliyati haqida 3 2.2.Ulug‘bek ilmiy merosi navoiy nigohida Mirzo Ulug’bekning ilmiy va adabiy merosini o’rganish XVII asrdan boshlangan. Bu borada Jon Grivs, Tomos Xayd, Frensis Beyli, L.Sediyo, V.Bartold, V.Vyatkin, Y.Knobl, T.N.Qoriniyoziy, G’.Jalolov va boshqa olimlarning tadqiqotlarini ko’rsatish mumkin. Mazkur tadqiqotlarda Mirzo Ulug’bek ijodi, faoliyati turli nuqtai nazardan o’rganildi. U matematika, falakiyot, musiqashunoslik va tarix ilmi bo’yicha zabardast olim, ilm-fan va madaniyat homiysi edi. Masalan, Sakkokiyga. Sakkokiy unga atab qasidalar bitgan. Ulug’bek saroyida aniq fanlarni o’rganishga katta e tibor berilgan.‟ O’zi ham bu borada yangi ilmiy kashfiyotlar yaratadi. Ulug’bekning boshqa ilmiy va tarixiy asarlarida ham adabiyot ilmiga tegishli qaydlarni uchratish mumkinligini A.Qayumov[6], A.Hayitmetov[7], H.Boltaboyev[8] alohida ta kidlagan edi. ‟ O’z zamonasidan boshlab o’tgan asrlar mobaynida va bugungi kungacha ham Ulug’bek siymosi, uning ilmiy merosi, ijodi tarixiy asarlarda, tazkira va bayozlarda, badiiy asarlarda o’ziga xos tarzda ulug’langan. “Qomuslar bosh tahririyati” tomonidan 1996-yilda nashr etilgan “Temur va Ulug’bek davri tarixi” to’plamida jumladan, Shamsuddin Ali ibn Jamolulislomning 1399-1403-yillarda yozilgan “Temurning Hindistonga qilgan yurishlari kundaligi”, Nizomiddin Shomiyning 1401-1402-yillarda yozilgan “Zafarnoma”, Shohobuddin Abdulloh ibn Lutfulloh al-Havofiyning (u Hofizi Abru nomi bilan ham mashhur) XV asr 20-yillarida yozilgan “Zubdat ut-tavorix”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarlarida Mirzo Ulug’bekning turli davrlardagi faoliyati haqida qimmatli fikrlar bildirilgan. Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog’a” asari Mirzo 24 yoritadi. Avvalo shuni aytish kerakki, muallifning o’zi mazkur asarini qism yoki boblarga bo’lmaganligi uchun tarixchi mualliflar tomomnidan “Tarixi arba’ ulus” xususidagi to’rt ulus tarixini o’z ichiga olganligidan kelib chiqib, uni muqaddima va yetti bobga bo’lish mumkin. Jumladan boblar quydagicha ajiratilgan: Muqaddimada o’rta asr tarix ilmida hukm surgan an’anaga ko’ra, Tangri taolo, uning elchisi, payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v) sha’niga aytilgan maqtovlar, Odam atoning yaratilishi va islomiyatdan oldin o’tgan payg’ambarlar haqida yozilgan. Birinchi bobda Turkxon ibn Yofas hamda uning Turkiston zaminida podsholik qilgan avlodlari, tatar-mo’g’ul va turk qavmlariyu podsholari (Mo’g’ulxon, O’g’uzxon, Qaraxon) tarixi bayon etilgan. Ikkinchi bobda turk-mo’g’ul xalqlarining afsonaviy onasi Alanquva va undan tarqalgan avlod, yani podsholar (Buqoxon, Dutuminxon, Qobulxon, Borton bahodir, Yasugay bahodir) tarixi bayonini o’z ichiga olgan. Uchinchi bobda buyuk jahongir Chingizxon tarixi bayon etilgan. To’rtinchi bobda Chingizxonning Ulug’yurt yani, Mo’g’uliston bilan Shimoliy Xitoyni idora qilgan bevosita vorislari tarixiga bag’ishlanadi. Beshinchi bobda Chingizxoning to’ng’ich o’g’li Jo’chixon naslidan bo’lgan 33 xon zamonida Dashti Qipchoqning tarixi bayon qilinadi. Oltinchi bobda Eron bilan Ozarbajon ustidan bir asr mobaynida (1256-1353) hukmronlik qilgan Elxoniylar davlati tarixiga bag’ishlangan. Yettinchi bobda esa, Chingizxoning ikkinchi o’g’li Chig’atoy va Chig’atoy ulusiga bag’ishlangan tarixi bayon etilgan. “To’rt ulus tarixi” asarida berilgan boblardan ko’rinib turibdiki asar asosan buyuk Sohibqiron Chingizxonning va uning avlodlari tarixiga bag’ishlangan. Bizga Buyuk Mo’g’ullar imperiyasi haqida ko’plab ma’lumotlarga ega bo’lishga imkon beradi. Chingizxon haqida ko’plab 20 Foydalanilgan adabiyotlar Qo’shimcha adabiyotlar 1. Navoiy A. Farhod va Shirin. G’afur G’ulom. – T.: 2020. -528 b. 2. Navoiy A. Sab ai sayyor. G’afur G’ulom. – T.: 2020. – B. 50-51.‟ 3. Navoiy A. Saddi Iskandariy. G’afur G’ulom. – T.: 2020. – 640 b. 4. Navoiy A. Majolis un-nafois. TAT. 10 jildlik. 9-jild. – T.: 2013. – B. 719. 5. Qayumov A. Asarlar. 10 jildlik. 10-jild. Qadimiyat obidalari. Mirzo Ulug’bek. – Toshkent: Mumtoz so’z. 2010. – B. 220. 6. Hayitmetov A. Adabiyotdan turkiyda birinchi nazariy qo’llanma. // O’zbek tili va adabiyoti. 2002. 1-son. 7. Boltaboyev H. Mahmudov M. Adabiy-estetik tafakkur tarixi. (2 jild. O’rta asrlar uyg’onish davri). – 224 b. 8. Navoiy A. Muhokamat ul-lug’atayn. 15 tomlik. XIV-tom. –T.: 1966. - B. 32. 9. Shayx Ahmad Taroziy. Funun ul-balog’a. – T.: Xazina. 1996. –B. 6. 10. Бартолд В.В. Сочинения. Т. 2. Ч.2. – М.: 1964. – С. 158–159. // Улугбек и его время. Петроград: 1918. – С.38. 11. Mirzo Muhammad Haydar Ayoziy. Tarixi Rashidiy. – T.: O’zbekiston. 2011. – 704 b. 39 shuni aytish mumkinki, asbob yoyining bu qismi aniq bo‘lganligini tasdiqlovchi biror dalil topilganicha yo‘q. Samarqand sharoitida osmon ekvatorining gorizontga og‘maligi 50 gradus atrofida. Quyoshning kurinma yo‘li tekisligining osmon ekvatoriga og‘maligi 23 gradus 26 minut bo‘lganidan Samarqandda Quyoshning balandligi yil davomida 26,5 gradusdan 73,5 gradusga qadar (tush paytida) o‘zgaradi. Oy orbitasi tekisligining ekliptikaga og‘maligi 5 gradus 9 minutligini etiborga olsak Samarqandda Oyning balandligi 21,5 gradusdan 78,5 gradusgacha (kulminatsiyasida) o‘zgarishi ma’lum bo‘ladi. Sayyoralardan Utorud (Merkuriy) orbitasi tekisligining ekliptika tekisligiga og‘maligi 7 gradusni tashkil qiladi. Binobarin Samarkand osmonida uning balandligi 19,5 gradusdan 80,5 gradusgacha o‘zgaradi. Bundan ko‘rinadiki Samarqand osmonida Quyosh, Oy va boshqa sayyoralarni kuzatish uchun sekstant yoyining 19 gradusdan 0 gradusgacha qismining bo‘lishiga zarurat yo‘q ekan. Ulug‘bek rasadxonasi bosh instrumenti yoyining darajalangan, ya’ni 19 gradusdan 80 gradusgacha bo‘lgan ishchi qismi aylana uzunligining taxminan 6 dan 1 qismi ekanligini e’tiborga olib uni sekstant bo‘lgan deyish mumkin. 3 1. 2 . Mirzo Ulug‘bekning ”Tarixi arb’a ulus” asari “To'rt ulus tarixi” , “Ulusi arba’-yi Chingiziy” (“Chingiziylar to'rt ulusi” (tarixi) yoki “Tarixi arba’ ulus”) nomli asar XV asrda yozilgan. Ulug‘bek Xurosondagi adabiy va ilmiy muhitdan farqli o‘laroq, turk- mo‘g‘ul xalqlari tarixi bilan qiziqdi. CHingizxon va mo‘g‘ul sulolalari tarixining Temuriylar davrida davom etgani qiziqarli va diqqatga sazovor. Zotan, turk-mo‘g‘ul qavmlarining qondoshlik jihatdan birligi haqidagi tarix bu davrda ma’lum edi. SHu chin tarixni keng ommaga etkazish uchun zarurati bor edi. 3 Boltaboyev H. Mahmudov M. Adabiy-estetik tafakkur tarixi. (2 jild. O’rta asrlar uyg’onish davri). – 224 b. 11 “Tarixi arb’a ulus” Mirzo Ulug‘bekning rahbarligi ostida va shaxsan ishtirokida yaratilgan. Asar 1425 yili yozib tamomlangan. Asar “Ulus- a- arba’a – yi CHingiziy” (“CHingiziylarning to‘rt ulusi”) va “Tarixi arbaa ulus” (“Tarixi arb’a ulus”) nomlari bilan mashhur.* Asar muqaddima va etti bob dan iborat. Muqaddima qismida o‘rta asrlarda yaratilgan tarixiy asaralar an’anasiga ko‘ra, Tangri taolo, uning elchisi Muhammad s.a.v. va uning avlodlari sha’niga maqtov, Odam ato, payg‘ambarlar, Nuh alayhissalom, uning farzandlari tarixi bayon qilinadi. (Bichurinning “Istoriya pervыx chetыrex xanov doma CHingizxana”sini ham qarash kerak). Birinchi bobda Turkxon ibn YOfas va uning Turkiston elida hukmronlik qilgan avlodlari – Abuljaxon, Dabkuyxon, Kuyukxon va boshqa mo‘g‘ul hukmdorlari, shuningdek, turk qavmlari va podshohlari – Mo‘g‘ulxon, Qoraxon, O‘g‘uzxon tarixi bayon qilingan. SHunisi diqqatga sazovorki, asarda keltirilgan turk-mo‘g‘ul urug‘lari tarixi va etnik tarkibi Rashididdinning “Jome ut-tavorix” asarining 1 jildida keltirilgan ma’lumotlardan keskin farq qilmaydi. (O‘g‘uzxon-chi?) Bu hol Rashididdin foydalangan va turk-mo‘g‘ul xalqlariga oid boshqa manbalarni Mirzo Ulug‘bek ham sinchiklab o‘rganganini dalillaydi. Usmonli turklar to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham bu bobdagi muhim jihatlardan biridir. 4 Ikkinchi bob turk-mo‘g‘ul xalqlarining afsonaviy onasi Alonquva va undan tarqalgan avlodning – Buzunjor xon, Buqo xon, Dutumin xon, Qobulxon, Boysung‘ur xon, YAsugay bahodir va boshqalarning tarixi bayonidan iborat. Uchinchi bob buyuk jahongir CHingizxon tarixining bayoniga bag‘ishlangan. Bu bobda eng diqqatga sazovor o‘rinlar – CHingizxonning 4 Navoiy A. Muhokamat ul-lug’atayn. 15 tomlik. XIV-tom. –T.: 1966. - B. 32. 12

Mirzo Ulug’bekning “ Tarixi arb’a ulus ” asari tarixiy manba sifatida.

Купить