Mirzo Ulugbek hayoti va faoliyati - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	88.8KB
Покупки	4
Дата загрузки	01 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

Mirzo Ulugbek hayoti va faoliyati

Купить

Mundarija
Kirish …………………………………………………………………………2-5
I – BOB. Mirzo Ulug’bekning ilm – fan yo’lida olib borgan faoliyati
1.1 Mirzo Ulug’bek hukumronligi davrida madaniyat va ma’rifatning
rivojlanishi……………………………………………………………………6- 1 2
1.2 Mirzo Ulug ’ bek ning akademiyasining faoliyati ……………… .. ……….1 3 -1 8
II – BOB. XV asrda Movarounnahrda madaniy hayotning yuksalishiga ta’sir
etgan omillar va tarixiy shart-sharoitlar.
2.1 Mirzo Ulug’bekning ilmiy merosi o’rganilishi………………………….19-27
2.2 Mirzo Ulug’bekning qomusiy olim sifatida ilm-fan rivojiga qo’shgan bebaho
hissasi……………………………………………………………………….28-32
III. Xulosa …………………………………………………………………..33-34
IV. Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………….35
1

Kirish
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik
yillarida jamiyatimiz hayotining barcha sohalarida bo‘lganidek, ijtimoiy-siyosiy va
ma’naviy yo‘nalishlarda ham milliy o‘zligimizni anglash, davlatchiligimiz
tarixining noma’lum sahifalarini qaytadan o‘rganish, asossiz ravishda unutilgan
davlat arboblarimiz hamda mutafakkirlarimizning boy ilmiy-ijodiy merosini
yoritish bilan bog‘liq izlanishlarga keng yo‘l ochildi. Ta’kidlash joizki, o‘zbek
xalqining tarixiy-madaniy merosida davlat va huquq masalalariga bag‘ishlangan
asarlar salmoqli o‘rinni egallaydi. Ushbu merosni o‘rganish, ilmiy tahlil qilish
bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. Bu masalada birinchi Prezidentimiz
I.A.Karimov shunday deb ta’kidlaydi: “Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini,
o’lkaning o’ziga xos noyob xususiyatlarini bilmagan va bilishni ham istamagan bu
odamlar respublika hayotini bosib-yanchib, qing’ir o’zanga solishga kirishdilar” 1
.
Darhaqiqat, bugungi kunga kelib, o‘zbek milliy davlatchiligi tarixini ilmiy-
nazariy va amaliy jihatdan tadqiq etish dolzarb vazifalardan biriga aylanmoqda.
Respublikamiz birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda: “O‘zlikni
anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbottalab bo‘lmagan ushbu haqiqat davlat
siyosati darajasiga ko‘tarilishi zarur”. Buyuk Amir Т emurning nabirasi, benazir
alloma Mirzo Ulug`bekning o’rta asrlar sharoitida namoyon etgan ilmiy jasorati
bugungi kun olimlarini ham hayratga solmasdan qo’ymaydi. Т aqdir bu ulug`
zotning zimmasiga behad ulkan va mashaqqatli vazifalar yukladi.
Buyuk sarkarda Amir Т emur bunyod etgan saltanatning vorisi bo’lishdek
o’ta mas’uliyatli vazifa aynan unga nasib etdi. Mirzo Ulug`bek qariyb qirq yil
mobaynida Movarounnahr diyorining donishmand hukmdori sifatida xalqning
azaliy orzusi – tinchlik, totuvlik, ilm-fan va madaniyatni taraqqiy toptirish yo’lida
ulkan shijoat va matonat ko’rsatdi. Bu benazir alloma o’zida minglab
yulduzlarning harakatini jamlagan mukammal astronomik jadvalni yaratdi. Ushbu
jadvalda zikr etilgan ilmiy ma’lumotlarning naqadar aniq va to’g`ri ekanini
bugungi eng zamonaviy asboblar ham tasdiqlaydi. Ulug`bekning hayoti va ilmiy
1
Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида.-Т: Ўзбекистон, 2011. Б.172.
2

faoliyati xalqimiz ma’naviyatining poydevoriga qo’yilgan tamal toshlaridan biri
bo’lib, yurti-mizda bundan necha zamonlar oldin fundamental fanlarni
rivojlantirishga qanchalik katta ahamiyat berilganini ko’rsatadi. «Ziji jadidi
Ko’ragoniy» deb nomlangan Ulug`bek astronomik jadvali o’rta asrlarda lotin tiliga
tarjima qilinib, Yevropa olimlari orasida keng tarqalgani fikrimizning yaqqol
isbotidir. Bu haqda so’z yuritar ekanmiz, beixtiyor 1996-yili Parijda
YUNESKOning o’sha paytdagi Bosh kotibi Federiko Mayor janoblari bilan
bo’lgan bir suhbat yodimga tushadi. O’shanda janob Mayor Ulug`bekning ilmiy
merosini yuksak baholab, uning yulduzlar harakatiga oid hisob-kitoblari bugungi
kunda kompyuter yordamida tekshirib ko’rilganda atigi bir necha daqiqaga farq
qilishi aniqlandi, degan gapni aytib qoldi. Shunda men unga javoban, yo’q, janob
Federiko Mayor, Ulug`bek xato qilgan bo’lishi mumkin emas, balki kompyuterlar
xato qilgan bo’lishi mumkin, degan edim. Garchi bu gap do’stona lutf tariqasida
aytilgan bo’lsa-da, o’ylaymanki, uning zamirida chuqur haqiqat mujassam.
Tadqiqotning
mavzusining obyekti. Mirzo Ulug’bekning hayoti, ijodlari va ilmiy meroslarini
o’rganish mavzuning ob’ekti etib bergilandi.
Tadqiqotning mavzusining predmeti. Ulug’bek Mirzoning davlat
boshqaruvi, uning davrida bo’lgan ijtimoiy – siyosiy o’zgarishlar, ilm – fan
ravnaqiga qo’shgan xissalarini talqin qilish mavzuning predmeti etib bergilandi.
Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy-
xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik
tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Mavarounnahrda
XIV asrda Teuriy hukumdorlarning vorislaridan bo’lgan Mirzo Ulug’bekning
hayoti va faoliyati, ilmiy izlanishlari, ilm – fanga qilgan homiyliklarini ilmiy
tadqiqotlar asosida o’rganilib ushbu kurs ishimizda yoritildi.
Tadqiqotning maqsadi Mirzo Ulug’bekning hayotini, ijodi va
ilmiy merosini o’rganish asosiy maqsad etib bergilandi.
Tadqiqotning vazifasi Qo`yilgan maqsaddan kelib chiqib, quyidagi
3

vazifalar belgilandi:
– Mirzo Ulug’bekning hayoti va faoliyatini o’rganish;
–Ulug’bek Mirzoning davlat boshqaruvidagi o’rnini tahlil
qilish; – Mirzo Ulug’bekning ilm – fanga qo’shgan xissasini
o’rganish; – XV asrda Movarounnahrda madaniy hayotning
yuksalishiga ta’sir etgan omillar va tarixiy shart-sharoitlar ni o’rganish;
– Ulug’bekdan qolgan ilmiy meroslarni tahlil
qilish; – Mirzo Ulug`bek davrida Movarounnahrda
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziya ni yoritib berishdir.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi
(tahlili). Markaziy osiyoda hukumronlik qilgan Temuriylar sulolasi vakili xususan
Mirzo Ulug’bek hayoti tarixini o’rganishda biz ikki guruhga yuzlandik birinchi
davrga sovet tarixchilari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar va yozilgan ilmiy,
monografik kitoblar. Ikkinchi davrda esa mustaqillikdan so’ng yurtimiz tarixchilari
tomonidan olib borilgan tadqiqot ishlari, uchunchi davrga esa xorijiy
tadqiqotchilarning asarlaridir. Birinchi guruh Sovet hukumronligi yillarida
Anushteginilar sulolasi tarixini va boshqaruvini o’rgangan olimlardan V. V.
Bartold, S.P. Tolstov, A.Yu.Yakubovskiy, M.Ivanin, N. G. Pavlov, N. I. Konrad,
N.M.Karamzin, S.M.Solovyev kabi bir qancha olimlar tomonidan tadqiqot ishlari
olib borilgan 1
. Jumladan, rossiyalik tadqiqotchilardan V.V. Bartold “Туркестан в
эпоху монголского нашествия”, “История культурной жизни Туркестана”
kabi asarlarida Temuriylar sulolasi tarixini manbalar asosida, ijtimoiy va maishiy
sharoitlarga e’tibor berilgan holda yoritadi.
Sovet tarixchilaridan yurtimiz tarixini yozgan V.V. Bartoldir. V. V. Bartold
Temuriylar tarixi, Temuriy hukumdorlar davrida ilm – fan sohasining rivojlanishi,
Mirzo Ulug’bek faoliyatiga oid oz bo’lsada ma’lumotlar yozib o’tgan.
Ikkinchi guruh Temuriylar davlati tarixi keng o‘rganila boshlandi. Ayniqsa,
1
Якубовский А. Ю. Государство Тимура История Узбекской ССР. Т 1955. T. 1. Кн. 1. С. 313. IIавлов H. Г.
Тимур И Павлов Н.Г. История Туркестана в связи с историческим очерком сопредельных стран (Персии,
Афганистана, Белуджистана, Индии и Восточного Туркестана). Т., 1910. С.12. Конрад Н. И. Средневековое
Возрождение и Алишер Навои // Иностранная литература. 1969. № 2. С. 212. Карамзин Н. М. История
государства Российского. Тула.: Приок. кн. изд-во, 1990. T. V. -560 с. Бартольд В. В. Тимур //
Энциклопедический словарь “Брокгауз Эфран”. Спб., 1901. Т. ХХХШ. С. 195-197.
4

1996-yilda Amir Temurning 660 yillik yubileyi munosabati bilan orden tasis etildi
va xalqaro konferentsiyaning o‘tkazilishi Temuriylar davlatiga oid tadqiqotlarning
yana kengayishiga imkon yaratdi. Eng muhim manbalar asosini Mustaqillik
davridan so’ng O’zbekiston tarixchi olimlar jamiyati vakillari tomonidan
o’rganishlar natijasida Amir Temur va Temuriylar davlati haqida juda ham ko’plab
olimlar ilmiy ishlar yoqlashdi.
Akademik B. Ahmedov, A. Muhammadjonov, A. Ziyo, Sh. O’ljayeva, O.
Bo’riyev, T. Fayziyev, H. Sodiqov va bir qancha olimlarimizni e’tirof etsak
bo’ladi. Xususan A.X.Saidov bu borada izlanishlar olib borib, “Amir Temur dunyo
fani ko’zgusida” nomli bibliografik asar chop ettirdilar. Undagi ma’lumotlarga
ko’ra, Amir Temurga bag’ishlab yaratilgan jiddiy asarlar soni Yevropa tillarida
700 dan ziyod, Sharq tillarida esa 900 dan ko’pdir. Bu asarlarda Amir Temur
shaxsi, saltanatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy xayotiga turlicha baxo
berilgan. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2
ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan
iborat bo‘lib, tadqiqot umumiy 35 betni tashkil etadi.
Kurs ishining birinchi bobida Mavarounnahrda XV asrda
hukumronlik qilgan Temuriy sulolasining yirik namoyondalaridan biri Mirzo
Ulug’bekning hokimyatga kelishi va uning davrida boshqaruv faoliyatini yoritib
o’tildi. Kurs ishining ikkinchi bobida Mirzo Ulug’bekning
hukumronligi davrida Mavarounnahrda ilm – fan, madaniyat, san’at sohalariga
qilgan homiyligini o’rganishda adabiyotardan foydalanib tahlil qilindi.
I – BOB. Mirzo Ulug’bekning ilm – fan yo’lida olib borgan faoliyati
5

1.1 Mirzo Ulug’bek hukumronligi davrida madaniyat va ma’rifatning
rivojlanishi
Sohibqiron Amir Тemurning sevimli nevaralaridan biri, riyoziyot, falakiyot,
musiqashunoslik va tarix ilmlari sohasida qalam tebratgan davlat arbobi Mirzo
Ulug`bek 1394 yilda Sultoniya shahrida dunyoga kelgan. Amir Тemur yetti yillik
(1399—1404 yillar) urushdan g`alaba bilan qaytar ekan, Sultoniyadan Тabrizga
ug`ruqni chaqirtirib Saroymulk xonim, Тuman og`o, Cho’lpon Malik, Qonzoda
begim kabi malikalar va boshqa shahzodalar bilan uchrashgan edi. Ular orasida
Ulug`bek ham bo’lgan 1
. Sohibqiron sevimli nevarasi Mirzo Ulug`bekni bag`riga
bosib, unga Damashqning mohir qilichsozlari yasagan oltin dastali shamshirni
tortiq qiladi. O’g`ruq 1404 yil 21 may kuni Feruzkuh qal’asidan Buxoroi sharif
orqali Samarqandga yo’l oladi. Sohibqiron Тermiz va Kesh orqali o’z poytaxti
tomon otlanadi. «Keshda faqat bir necha tunadi va ertalab piri Shamsiddin Kulol,
ulug` otasi, onasi, o’g`li Jahongir va boshqa qarindosh-urug`larining hokipoylarini
ziyorat qilgandan keyin to’xtovsiz yana yo’lga tushdi».
Sohibqiron Samarqandga kelgach, ikkinchi kuni shahar hokimi Argunshoh
Bog`i Chinorda Amir Тemur sharafiga katta ziyofat uyushtiradi. Ziyofat chog`ida
Sohibqironning xotirasiga ug`ruq tushib, ularning kelmaganligiga xavotir bo’lib:
«Axir, u Хurosonda, Feruzkuhda, ancha orqada qolgandi-ku! Mahdulyo
Saroymulk xonim va Тuman og`olar, Mirzo Ulug`bek, Ibrohim Mirzo va boshqa
shahzodalar ham o’sha ug`ruqda edi-ku!» Amir Тemur darhol ularning istiqboliga
Argunshoh boshliq qirq yigitni yuboradi. Ular o’g`ruq bilan Buxoroi sharifda
uchrashadilar va ularni Sohibqiron sabrsizlik bilan kutayotganligini bildiradi. Bu
haqda Sharafuddin Ali Yazdiy «Zafarnoma»da quyidagicha guvohlik beradi:
«...Buxoroga yetib tushub erdigim, Sohibqironning yibarkon elchisi keldi.
Saroymulk xonim keyin erdi, uch kun anda turdikim, barcha og`olar yetishdilar.
Andin og`olar ug`ruqdin ilgari bo’lib, ta’jil bila yuridilar 2
.
Barcha amiru amirzodalar Samarqand yaqinidagi Aliobodda zudlik bilan
1
Аҳмедов. А – Улуғбек ҳаёти ва фаолияти.Т:.1991. Б.26.
2
Низомиддин Шомий. «Зафарнома» Т. 1996. Б.84.
6

kengash o’tkazib, Ulug`bekni dastlab Buxoroga, u yerda turish imkoni bo’lmasa,
Хurosonga, otasi Shohrux Mirzo oldiga yuborishni rejalashtiradilar.Ulug`bekka
ayniqsa uni voyaga yetgazgan ulug` siymo — Saroymulk xonim bilan
xayrlashish juda og`ir botadi.
1405 yilning 5 mart kuni Ulug`bek va Ibrohim Sulton hazrati
oliyalari — Saroymulk xonim bilan xayrlashadilar va Shayx Nuriddin bilan amir
Shohmalik boshchiligida Buxoro tomon ravona bo’ladilar. Ular Dabusiya
qal’asiga yetib kelgach, hali dam olishga ulgurmasdanoq Samarqanddan chopar
kelib, Saroymulk xonimdan Ulug`bek Mirzoga muhrlangan maktubni uzatadi.
Unda: «Ulug`jon jigargo’sham! Mirzo Qalil Sultonning niyati buzuq ko’rinadir.
Va yana oning Buxoroda ham odamlari borga o’xshaydir. Qarholda o’zingizga
ehtiyot bo’ling. Menga qolsa, o’sha yerdin tezroq ixroj bo’lib, ulug` otangizning
oldiga, Qiriyga shoshilganingiz ma’qul...» 1
degan so’zlar bitilgan edi. Bu maktub
bilan Saroymulk xonim Samarqand taxti Хalil Sulton qo’liga o’tganligi va
notinchlik davri boshlanganligini bildirgandi.Ulug`bek atrofidagilar bilan
Dabusiya qal’asidan chiqib, Shohruhiyaga - Buyuk Ipak yo’liga tushadilar.
Bu yo’l bilan Buxorogacha yigirma sakkiz
farsaxlik (168—196 km) yoki 8—9 kunlik yo’l edi. Ulug`bek va Ibrohim
Sultonlar yo’lini turli-tuman parrandalar kesib, uyoqdan-buyoqga o’tardilar.
Amirzodalar esa g`amgin va notinch ravishda Buxoroi sharif tomon oshiqardilar.
1406 - yil fevralida Хalil Sultonga qarshi janglarda Shohmalik va
Pirmuhammadlar yengilgach, Ulug`bek Shohmalik bilan otasi Shohrux huzuriga
jo’nab, davlatni boshqarish ilmi bilan shug`ullana boshlaydi. Mirzo Ulug`bek
ilm-fan rivojiga katta e’tibor berib, 1417 yilda Buxoroda katta madrasa qurdiradi
va har safar madrasa qurilishlaridan xabar olib turadi. Mirzo Ulug`bek bobosi
Amir Тemur an’analarini davom ettirib, turli davlatlar bilan diplomatik
munosabatlarni yaxshilashga harakat qiladi. Bu davrda Хitoy va Hindiston bilan
diplomatik munosabatlar o’rnatiladi. Peterburgda chop etgan «Buxoro
xonligining tasviri» kitobida guvohlik beradi», deb yozadi tarixchi olim Farhod
1
Аҳмедов.Б. Улуғбек (Эссе). Т., 1989, 40—41-бетлар.
7

Qosimov. O’rta Osiyo tarixi tadqiqotchilaridan biri G.A.Pugachenkova Amir
Тemur va temuriylar davrining miniatyura maktabi haqida fikr yuritar ekan,
bugun Amerika Qo’shma Shtatlarining Vashington shahridagi Frir galereyasida
saqlanayotgan Ulug`bek hayotida davrida chizilgan bir ov manzarasining tasviri
tushirilgan miniatyura to’g`risida yozadi. Unda Тarag`ay Bahodirning
tabiat qo’ynida o’z oila a’zolari bilan dam olayotgani tasvirlanib, o’rtada Mirzo
Ulug`bek, atrofidagi gilamchalarda ayollari — begimlarga xos anvoyi kiyimlarda
savlat tukib o’tirgani, boshlaridagi ro’mol ostidan bezakli taqinchoqlari ko’rinib
turganligi, yonlarida kichkina shahzodalar o’tirgani chiroyli chizilgan. Sal
nariroqda esa amirlar, beklar, saroy a’yonlari Ulug`bekka iltifot bajo qilib
turibdilar. Хizmatkorlarning qo’llarida esa burgutsimon ovchi qushlar, o’q to’la
sadoq, ayrimlari esa anvoyi taomlarni uzatish taraddudida tasvirlangan. Bu
miniatyurada Ulug`bekka alohida e’tibor berilgani, ranglarga nihoyatda boy,
yam-yashil o’tloq va osmonning zarrin yog`dusida odamlar ustidagi rang-barang
kiyim-kechagi ov manzarasini juda ham boyitishga xizmat qilganligi ko’rsatiladi.
Ulug`bek
Samarqanddan G`ijduvon va Buxoroga o’tishda bir necha marta Karmanada
to’xtab o’tganligi ham ma’lum. Ulug`bek XV asrning 30—40- yillarida otasi
Shohrux Mirzo bilan Dashti Qipchoqning Sharqiy qismida tashkil topgan O’zbek
ulusi xoni Abulxayrxonga qarshi muttasil janglar olib borishga majbur bo’ladi.
Ko’chmanchilar qish fasllarida Movarounnahr hududlariga tez-tez bostirib kirar,
shahar va qishloqlarni talab ketar edilar. Karmana ham bundan mustasno emas
edi. Ayniqsa, 1431 va 1435 yillardagi Abulxayrxon hujumi Samarqanddan
Хorazmgacha bo’lgan hududni qamrab, jumladan, Karmana va uning atroflarida
Shohrux Mirzo bilan birga o’g`li Ulug`bek ham bu jangu jadallarda ishtirok
etgan. Mirzo Ulug`bek bobosi Sohibqiron Amir Тemur singari islom ulamo va
pirlariga katta ehtirom bilan qaraydi. Shulardan biri Abdulxoliq G`ijduvoniyga
atab, uning maqbarasi yonida 1432—1433 yillarda madrasa qurdiradi. Bu
madrasa bugun g`ijduvonliklarning va Abdulxoliq G`ijduvoniyni ziyorat qilishga
keluvchilarning sevimli maskaniga aylangan. Huddi shunga o’xshash yana bir
8

miniatyura Londondagi Geyr kolleksiyasida saqlanayotgani ham xabar
qilinadi.Bu miniatyuralar Mirzo Ulug`bekning Zarafshon daryosi bo’ylariyu
Sarmish, Nurota tizma tog`lari atrofidagi ovlarini eslatmasmikan.
Ulug`bek Samarqanddan G`ijduvon va Buxoroga o’tishda bir necha marta
Karmanada to’xtab o’tganligi ham ma’lum. Ulug`bek XV asrning 30—40-
yillarida otasi Shohrux Mirzo bilan Dashti Qipchoqning Sharqiy qismida tashkil
topgan O’zbek ulusi xoni Abulxayrxonga qarshi muttasil janglar olib borishga
majbur bo’ladi. Ko’chmanchilar qish fasllarida Movarounnahr hududlariga tez-
tez bostirib kirar, shahar va qishloqlarni talab ketar edilar. Karmana ham bundan
mustasno emas edi. Ayniqsa, 1431 va 1435 yillardagi Abulxayrxon hujumi
Samarqanddan Хorazmgacha bo’lgan hududni qamrab, jumladan, Karmana va
uning atroflarida Shohrux Mirzo bilan birga o’g`li Ulug`bek ham bu jangu
jadallarda ishtirok etgan.
Mirzo Ulug`bek bobosi Sohibqiron Amir Тemur singari islom ulamo va
pirlariga katta ehtirom bilan qaraydi. Shulardan biri Abdulxoliq G`ijduvoniyga
atab, uning maqbarasi yonida 1432—1433 yillarda madrasa qurdiradi. Bu
madrasa bugun g`ijduvonliklarning va Abdulxoliq G`ijduvoniyni ziyorat qilishga
keluvchilarning sevimli maskaniga aylangan. Zero, o’sha hangomda qattiq
shamol qo’zg`alib, o’lgan tuzon paydo bo’ldi. Chunonchi, odamlar bir-birovini
hech bir ko’rmay qoldilar. Mug`ul lashkari buni Shayxning karomatiga yo’yib,
jang qilishdan yuz o’girdilar; Тorobiy odamlari ularning payida tushdilar. Тangri
xalqidan qariyb o’n ming nafar kishi o’ldirildi». Ulug`bek Malik cho’lida
bo’lgan bu shafqatsiz jang haqida, Mahmud Тorobiyni xalq Shayx va
lashkarboshi sifatida ulug`lagani to’g`risida fikr yuritib, quyidagilarni bayon
etadi: «Shayx odamlari qatl etish va talon-torojdan qul tortganlarida, o’z
shayxlaridan nomu nishon topmadilar 1
. «Shayximiz g`oyib bo’libdi. Biz
odamlarning ko’zidan g`oyib bo’lmog`ni istabdilar.
Mirzo Ulug`bek Buxorodan Samarqand sari
otlanar ekan, unga Qashqardan kelgan amirlar ham hamroh bo’ladilar. Hofizi
1
Файзиев. Т – Темурийлар шажараси., Т.; “Ёзувчи”., 1995. Б.329.
9

Abro’ning «Zubdat ut-tavorixi Boysung`uriy» asarida ko’rsatilishicha, 1419
yilning noyabridan 1420 yilning 8 yanvarigacha rosa 40 kun Ulug`bek Хatirchi
atrofidagi Kufiyn qal’asida to’xtab ov qilgan. Bu joylarning havosi tozaligi,
buloqlarga boyligi, sero’t tog` yaylovlari, ayniqsa, hayvonot olami Mirzo
Ulug`bek va uning sheriklarini maftun etgan, hayvonot olamiga juda ham boy
joylar hisoblangan. Bu o’simliklarning aksariyati ko’pyillik bo’lib, yovvoyi
hayvonlar va chorva mollari uchun tuyimli ozuqa hisoblanadi.
O’rta Osiyo tarixi tadqiqotchilaridan
biri G.A.Pugachenkova Amir Тemur va temuriylar davrining miniatyura
maktabi haqida fikr yuritar ekan, bugun Amerika Qo’shma Shtatlarining
Vashington shahridagi Frir galereyasida saqlanayotgan Ulug`bek hayotida
davrida chizilgan bir ov manzarasining tasviri tushirilgan miniatyura to’g`risida
yozadi. Unda Тarag`ay Bahodirning tabiat qo’ynida o’z oila a’zolari bilan dam
olayotgani tasvirlanib, o’rtada Mirzo Ulug`bek, atrofidagi gilamchalarda ayollari
— begimlarga xos anvoyi kiyimlarda savlat tukib o’tirgani, boshlaridagi ro’mol
ostidan bezakli taqinchoqlari ko’rinib turganligi, yonlarida kichkina shahzodalar
o’tirgani chiroyli chizilgan. Sal nariroqda esa amirlar, beklar, saroy a’yonlari
Ulug`bekka iltifot bajo qilib turibdilar. Хizmatkorlarning qo’llarida esa
burgutsimon ovchi qushlar, o’q to’la sadoq, ayrimlari esa anvoyi taomlarni
uzatish taraddudida tasvirlangan. Bu miniatyurada Ulug`bekka alohida e’tibor
berilgani, ranglarga nihoyatda boy, yam-yashil o’tloq va osmonning zarrin
yog`dusida odamlar ustidagi rang-barang kiyim-kechagi ov manzarasini juda
ham boyitishga xizmat qilganligi ko’rsatiladi. Huddi shunga o’xshash
yana bir miniatyura Londondagi Geyr kolleksiyasida saqlanayotgani ham xabar
qilinadi.Bu miniatyuralar Mirzo Ulug`bekning Zarafshon daryosi bo’ylariyu
Sarmish, Nurota tizma tog`lari atrofidagi ovlarini eslatmasmikan. Ulug`bek
Samarqanddan G`ijduvon va Buxoroga o’tishda bir necha marta Karmanada
to’xtab o’tganligi ham ma’lum. Ulug`bek XV asrning 30—40- yillarida otasi
Shohrux Mirzo bilan Dashti Qipchoqning Sharqiy qismida tashkil topgan O’zbek
ulusi xoni Abulxayrxonga qarshi muttasil janglar olib borishga majbur bo’ladi.
10

Ko’chmanchilar qish fasllarida Movarounnahr hududlariga tez-tez bostirib kirar,
shahar va qishloqlarni talab ketar edilar. Karmana ham bundan mustasno emas
edi. Ayniqsa, 1431 va 1435 yillardagi Abulxayrxon hujumi Samarqanddan
Хorazmgacha bo’lgan hududni qamrab, jumladan, Karmana va uning atroflarida
Shohrux Mirzo bilan birga o’g`li Ulug`bek ham bu jangu jadallarda ishtirok
etgan. Mirzo Ulug`bek bobosi Sohibqiron
Amir Тemur singari islom ulamo va pirlariga katta ehtirom bilan qaraydi.
Shulardan biri Abdulxoliq G`ijduvoniyga atab, uning maqbarasi yonida 1432—
1433 yillarda madrasa qurdiradi. Bu madrasa bugun g`ijduvonliklarning va
Abdulxoliq G`ijduvoniyni ziyorat qilishga keluvchilarning sevimli maskaniga
aylangan. Mo’g`ullarga qarshi kurashgan Mahmud Тorobiy hayoti bilan
qiziqqani va bu haqda yozib qoldirgan tarixiy lavhalari maroqlidir.
Ulug`bek o’zining “Т ar i x i a r ba’ ul u s ” ( Т o ’ rt u l us t a r i x i) a sa r ida M a h m ud
Т o r o b iy ha qi da t o ’ li q ma’lumotlar berib, uning botir va jasurligini, keng xalq
ommasi uni qo’llab- quvvatlab, «shaharning butun aholisi tashqariga otilib
chiqib, (Mahmud Тorobiy) atrofiga jam bo’ldilar», deb ta’kidlaydi. Ulug`bek bu
kitobida uning Cho’li Malikda qum tuzonlari orasida halok bo’lganini tasvirlab,
«nogoh qazo qamondori shastidan jon oluvchi o’q — qadar novagi Shayx
Mahmud Тorobiy qatli uchun huddi shunga o’xshash yana bir miniatyura
Londondagi Geyr kolleksiyasida saqlanayotgani ham xabar qilinadi. Bu
miniatyuralar Mirzo Ulug`bekning Zarafshon daryosi bo’ylariyu Sarmish, Nurota
tizma tog`lari atrofidagi ovlarini eslatmasmikan. Ulug`bek Samarqanddan
G`ijduvon va Buxoroga o’tishda bir necha marta Karmanada to’xtab o’tganligi
ham ma’lum. Ulug`bek XV asrning 30—40- yillarida otasi Shohrux Mirzo bilan
Dashti Qipchoqning Sharqiy qismida tashkil topgan O’zbek ulusi xoni
Abulxayrxonga qarshi muttasil janglar olib borishga majbur bo’ladi.
Ko’chmanchilar qish fasllarida Movarounnahr hududlariga tez-tez bostirib kirar,
shahar va qishloqlarni talab ketar edilar. Karmana ham bundan mustasno emas
edi. Ayniqsa, 1431 va 1435 yillardagi Abulxayrxon hujumi Samarqanddan
Хorazmgacha bo’lgan hududni qamrab, jumladan, Karmana va uning atroflarida
11

Shohrux Mirzo bilan birga o’g`li Ulug`bek ham bu jangu jadallarda ishtirok
etgan. Mirzo Ulug`bek bobosi Sohibqiron Amir Тemur singari islom ulamo va
pirlariga katta ehtirom bilan qaraydi. Shulardan biri Abdulxoliq G`ijduvoniyga
atab, uning maqbarasi yonida 1432—1433 yillarda madrasa qurdiradi.
Bu madrasa bugun g`ijduvonliklarning va Abdulxoliq
G`ijduvoniyni ziyorat qilishga keluvchilarning sevimli maskaniga
aylangan.Mo’g`ullarga qarshi kurashgan Mahmud Тorobiy hayoti bilan qiziqqani
va bu haqda yozib qoldirgan tarixiy lavhalari maroqlidir. Ulug`bek
o’zining «Т ar i x i a r ba’ ul u s » ― Т o ’ rt u l us t a r i x i ‖ a sa r ida M a h m ud Т o r o b iy
ha qi da t o ’ li q ma’lumotlar berib, uning botir va jasurligini, keng xalq ommasi uni
qo’llab- quvvatlab, «shaharning butun aholisi tashqariga otilib chiqib, (Mahmud
Тorobiy) atrofiga jam bo’ldilar», deb ta’kidlaydi. Ulug`bek bu kitobida uning
Cho’li Malikda qum tuzonlari orasida halok bo’lganini tasvirlab, «nogoh qazo
qamondori shastidan jon oluvchi o’q — qadar novagi Shayx Mahmud Тorobiy
qatli uchun yetib kelib tegdi. U yiqilib jon berdi. Uning o’limidan hech kim
voqif bo’lmadi. Zero, o’sha hangomda qattiq shamol
qo’zg`alib, o’lgan tuzon paydo bo’ldi. Chunonchi, odamlar bir-birovini hech bir
ko’rmay qoldilar. Mug`ul lashkari buni Shayxning karomatiga yo’yib, jang
qilishdan yuz o’girdilar; Тorobiy odamlari ularning payida tushdilar. Тangri
xalqidan qariyb o’n ming nafar kishi o’ldirildi». Ulug`bek Malik cho’lida
bo’lgan bu shafqatsiz jang haqida, Mahmud Тorobiyni xalq Shayx va
lashkarboshi sifatida ulug`lagani to’g`risida fikr yuritib, quyidagilarni bayon
etadi: «Shayx odamlari qatl etish va talon-torojdan qul tortganlarida, o’z
shayxlaridan nomu nishon topmadilar. «Shayximiz g`oyib bo’libdi. Biz
odamlarning ko’zidan g`oyib bo’lmog`ni istabdilar. Shayx qaytib kelgunlaricha u
kishining inilarini Shayx o’rniga qoyilmaqom qilarmiz», deb Muhammad, Ali
degan (ukalari)ni Shayxning qoyilmaqomi qildilar. Barcha avom va bebosh
odamlar ul kishiga tobe’lik kamarini jonlari beliga bog`ladilar va (duoga) qo’l
ko’tardilar. So’ng ko’ngillariga nima kelsa qila boshladilar, ne aytkilari kelsa,
aytdilar».
12

1.2 Mirzo Ulug ’ bek ning akademiyasining faoliyati
1409-yilda Shohruh Sam arqanddan Qirotga qaytish oldida Mirzo
Ulug`bekni Movarounnahr va Turkistonga hokim qilib tayinlaydi. Ulug`bek
Samarqand taxtiga o’tirgan vaqtida o’n besh yoshdagi o’spirin edi. Mamlakatni
idora etish tabiiy uning uchun mushkul edi. Shahzoda balog`atga yetgunga qadar
davlatni boshqarishni Shohruh o’zining sodiq amaldorlaridan biri Shoh-malikning
ixtiyoriga topshiradi. Ulug`bekning asli ismi Muhammad Tarag`ay bo’lib, u Amir
Temurning Yaqin Sharqda besh yillik yurishlari vaqtida 1394-yilda Sultoniya
shahrida tavallud topadi. U Amir Temur o’rdugohi va saroyida katta onasi Saroy
Mulkxonim va onasi Gavhar-shodbegimlarning bevosita panohida tarbiyalanadi 1
.
Sohibqironning boshqa nabiralari qatorida u Amir Temurning harbiy
yurishlari va saroy an’analarida ishtirok etadi. Besh yoshidan boshlab Ulug`bek
Shayx Ozariy nomi bilan keyinchalik shuhrat topgan mashhur olim Shayx Orif
murabbiyligida tarbiyalanadi. Undan xat-savod va hisob bo’yicha ilk saboqlarini
oladi. So’ngra Ulug`bekka otaliq etib Amir Shohmalik tayinlanadi. Otaliqdan u
tabiiy, davlatni idora qilish san’ati - lavozimlarga mansabdor shaxslarni tayinlash,
soliq to’plash, ruhoniylar, amaldorlar va o’zga yurtlardan tashrif buyurgan
elchilarni qabul qilish, xayr-u sadaqa berish kabi tartib-qoidalar bo’yicha
ko’nikmalarga ega bo’ladi. Ulug`bek 10 yoshga to’lganda uni Muhammad
Sultonning qizi Og`obegimga unashtiradilar. Ona tomonidan Og`obegimning
nasl-u nasabi Oltin O’rda xoni O’zbekxon (1312-1342) xonadoniga mansub
bo’lgani tufayli, Ulug`bek ham bobosi kabi "ko’ragon" unvoniga sazovor
bo’ladi 2
. Ulug`bek davlati janubda Amudaryo, g`arbda Buxoro vohasiga
tutashib ketgan Urganjiy dashti (Markaziy Qizilqum)ning sharqiy hududlari,
shimolda Sirdaryoning quyi oqimidagi Sig`noq va O’tror n i shaharlari, sharq va
shimoli-sharqda Sharqiy Turkiston bilan chegaralanardi. Ulug`bek garchi
Movarounnahr bilan Turkistonning hokimi deb e’lon qilinsa-da, aslida uning
hokimiyati dastaval; faqat Samarqand, Buxoro va Nasaf viloyatlari bilangina
cheklanadi. Chunki Shohruh avval boshdan Farg`onani to O’zgangacha Amirak
1
Файзиев. Т – Темурийлар шажараси., Т.; “Ёзувчи”., 1995. Б.333.
2
Бўриев. О – Амир Темур авлодлари., Т.: 1992., Б.56.
13

Ahmadga, Hisori Shodmonni Muhammad Jahongirga in’om qilib, Ulug`bekni
birmuncha cheklab qo’yadi. Buning ustiga Turkiston Shayx Nuriddinning
tasarrufida edi. O’sha vaqtda u na Ulug`bek va na Shohruhni tan olardi. Shuning
uchun ham hali mamlakat notinch edi. Shayx Nuriddin Turkiston bilan
qanoatlanmaydi. 1410-yilda u Muhammad Jahongir, Yangi
va Sayram viloyatlarining hokimi Amir Abdulholiq hamda oqo’rdalik
xonzodalardan Chingiz O’g`lonlar bilan ittifoq tuzib, temuriylarga qarshi isyon
ko’taradi. 1410-yil 20-aprelida Samarqand yaqinida Qizilravot mavzeida isyonkor
ittifoqchilar bilan Mirzo Ulug`bek va Shohmaliklarning qo’shinlari o’rtasida jang
bo’ladi. Jangda Ulug`bek mag`lubiyatga uchrab Kalifga tomon qochadi. Shohruh
1410-yilning yozida isyonni bostirish uchun katta kuch bilan Samarqandga yetib
keladi. Shayx Nuriddin isyoni bostirilgach, Sirdaryoning o’ng sohilida
joylashgan shaharlar:Toshkent, Yassi, Sabron, Sayram, Yangi yana Temuriylar
davlati tarkibiga qo’shib olinadi va bu o’lkalarni idora qilish ham Ulug`bekning
zimmasiga yuklanadi.
O’sha paytlarda Ulug`bek bilan Shohmalikning munosabatlari
buzilib qoladi. Chunki shuhratparast otaliq Ulug`bekni davlat ishlariga "yaqin
yo’latmay, hatto u bilan hisoblashmay ham qo’ygan edi. Shu sababli Shohruh
1412-yilda Shohmalikni Samarqanddan olib ketishga majbur bo’ladi. Shu vaqtdan
boshlab batamom Movarounnahr va Turkistonni boshqarish 18 yashar Ulug`bek
qo’liga o’tadi. Harbiy yurishlar Mamlakatda ma’lum darajada hokimi mutiaq
bo’lib olgan Ulug`bek endilikda Farg`onani amakivachchasi Amirak Ahmad
qo’lidan tortib olib, bu o’lkada o’z hukmronligim o’rnatishga intiladi. O’z
maqsadini amalga oshirish uchun u dastlabki mustaqil harakatni 1414-yilda
Faig`onaga yurishdan boshlaydi. Ulug`bekning qo’shiniga bas kelishga ko’zi
yetmagan Amirak Ahmad jangsiz Andijon va Axsini topshirib, O’sh va Oloy
orqali Koshg`arga qochadi. Ammo oradan ko’p vaqt o’tmay Koshg`ar
hokimining madadi bilan O’sh yaqinidagi jangda Ulug`bek qo’shinini
mag`lubiyatga uchratib Farg`onani qaytarib oladi. Bu voqeadan so’ng
Ulug`bek 1415-yilning bahorida Farg`onaga ikkinchi marta qo’shin tortishga
14

majbur bo’ladi. Bu gal ham Amirak Ahmad Ulug`bekdan cho’chib yana
Koshg`arga qochadi. Shohruhning Amirak Ahmad nomiga ishonchnoma yuborib,
bu ishga aralashuvi tufayli shahzodalar o’rtasidagi o’zaro nizo bartaraf etilib,
Farg`ona unga tobe bo’lib, Koshg`ar ham Ulug`bekning qo’liga o’tadi 1
. 1413-
yilda Shohruh tomonidan Xorazm Oltin O’rda xonlari tasarrufidan qaytarib
olingach, Ulug`bek davlatining g`arbiy va janubiy chegaralarining xavfsizligi
muqimlashgan bo’lsa-da, ammo uning shimoli-g`arbiy va shimoli- sharqiy
tomonlari hali xavotirli edi. Shu sababli Ulug`bek bu davrdaDashti Qipchoqda
boshlangan o’zbek shahzodalarining o’zaro olishuvlariga hamda
Mo’ng`ulistonda avj olgan ichki kurashlarga jiddiy e’tibor berishga va
aralashishga majbur bo’ladi.
Ulug`bek ko’magi bilan Dashti Qipchoqda O’zbek ulusida Baroq
O’g`lon, Mo’ng`ulistonda Shermuhammad O’g`lon hokimiyatni qo’lga oladilar.
Qar ikki shahzodalar orqali Ulug`bek bu ikki qo’shni o’lkalarda o’z siyosatini
o’tkazishni mo’ljallagan edi. Biroq bu xonlar Ulug`bekning ishonchini
oqlamaydilar. Shundan so’ng Ulug`bek otasining rizosi bilan 1425-yilning erta
bahorida Mo’ng`uliston ustiga yurish boshlaydi. Issiqko’l yaqinida, sodir bo’lgan
to’qnashuvda Ulug`bek mo’ng`ullar ustidan g`alaba qozonadi va katta o’lja bilan
Samarqandga qaytadi. O’ljalar orasida ikki bo’lak nefrit toshi ham bor edi.
Keyinchalik bu nefritdan Amir Temur maqbarasi uchun qabr toshi yasattiriladi.
Mo’ng`uliston urushi Ulug`bek olib borgan jiddiy urushlarning birinchisi va
so’nggisi edi. Bu qirq yillik podsholik davrida Ulug`bek qozongan birinchi zafar
edi. Bu zafarli yurishning nishoni tarzida Jizzax yaqinida Ilono’tti darasi ichida
hijriy 828(1428)-yilda Ulug`bek tomonidan qoyatoshga yozdirilgan o’ziga xos
"zafarnoma" hozirgi kungacha saqlangan. Oradan ikki yil o’tgach
Ulug`bek Dashti Qipchoqda o’z siyosiy mavqeini mustahkamlab olgan Baroq
O’g`longa qarshi yurishga majbur bo’ladi. Ulug`bek yordami bilan o’zbeklar
ulusida taxtdor bo’lib olgan Baroq O’g`lon uning muruvatini unutib, endilikda
Sirdaryo bo’yidagi O’tror, Sabron va Sig`noq singari shaharlarga da’vogar bo’lib
1
Аҳмедов. А – Улуғбек ҳаёти ва фаолияти.Т:.1991. Б.34.
15

chiqadi. Unga qarshi yurishda Ulug`bekning omadi kelmaydi. Baroq O’g`lon
Sig`noq yaqinida tunda Ulug`bek qo’shinini chor- atrofdan bosib, unga qattiq
zarba beradi. Baroq O’g`lonning lashkari uni Samarqand ostonalarigacha ta’qib
qilib boradi. Bu mag`lubiyatdan keyin Ulug`bek el-yurt va otasi oldida yuzi
shuvut bo’lib, Samarqand taxtidan va Movarounnahr hukmdorligidan ajralishiga
sal qoladi. Sig`noq mag`lubiyatidaft o’ziga kerakli saboqni chiqargan Ulug`bek,
garchi umrining oxirigacha o’zga viloyatlarga harbiy yurish uyushtirishga jur’at
qilmagan bo’lsa-da, XV asrning 30-40-yillari otasi Shohruh bilan Dashti
Qipchoqning sharqiy qismida istiqomat qiluvchi aholini o’ziga bo’ysundirgan
Abulxayrxonga (1428-1468) qarshi kurashishiga to’g`ri keladi.
Ko’chmanchilar har yili ayniqsa qish
faslida Movarounnahrning ichkarisiga bostirib kirar va o’troq aholini g`orat qilib
qaytardilar. Masalan, Abulxayrxon yetakchiligida ko’chmanchilar 1431- va 1435-
yillari Xorazmgacha bostirib kirib, uning g`arbiy qismini Urganch bilan qo’shib
zabt etadilar. Biroq Dashti Qipchoq ko’chmanchilari va Abulxayrxon bilan
kurashish Ulug`bek bilan Shohruh uchtin yengil ko’chmaydi. Ulug`bek va
Abdullatif Movarounnahrni idora etishda, ayniqsa uning tashqi siyosatida
Ulug`bek ayrim hollardagina mustaqil harakat qilgan bo’lsa-da, immo aslida u
Shohruhning Movarounnahrdagi intizomli va toatkor noibi bo’lib qoladi.
Tashqi va ichki siyosatga
aloqador lar qanday masalani u otasi bilan maslahatlashib va kelishib, ming rozi-
rizoligi bilafr hal etishga harakat qiladi. Vaqt-vaqti bilan u Qirotga borib unga
hisob berib, Movarounnahr xirojining bir qismini uning xazinasiga jo’natib
turishga, Shohruhning iarbiy yurishlari vaqtida unga ma’lum miqdorda askar, ot-
ulov, oziq-ovqat va qurol-aslaha yuborishga majbur edi. Shohruh 1447-yil 12-
mart kuni nevarasi Sulton Muhammad jyonini bostirish vaqtida Ray viloyatida
olamdan o’tadi. Shohruh vafot etishi bilanoq Xuroson va Movarounnahrda
temuriy shahzodalar o’rtasida toj-taxt uchun kurash yana avjga minib, lamlakatni
beqarorlik chulg`ab oladi. Odatga ko’ra taxtga Shohruhning to’ng`ich o’g`li
Ulug`bek o’tirishi kerak edi. Ammo Boysunqurning o’g`illari Alouddavla bilan
16

Abulqosim Bobur Ulug`bekka qarshi harakat boshlaydilar. O’zboshimcha
Shahzodalarga qarshi Ulug`bek qo’shin bilan chiqishga va ular bilan muzokaralar
olib borib kelishishga majbur bo’ladi. Chunki 1447-yilning bahorida Alouddavla
Ulug`bekning katta o’g`li Abdullatifning qo’shinini tor-mor keltirib, uni asrga
olgan va Hirotdagi Ixtiyoriddin qal’asiga qamab qo’ygan edi. O’g`lining qurbon
qilinishini istamagan Ulug`bek Alouddavlar bilan sulh tuzadi. Bitimga ko’ra
Abdullatif ozod qilinib, Ulug`bek esa Qirot va Xurosonga bo’lgan da’vosidan voz
kechadi.
Biroq ko’p vaqt o’tmay Abdullatif bilan Alouddavla munosabatlari yana
Iceskinlashib ketadi. 1448-yilning bahorida Ulug`bek va Abdullatifning 90 ming
kishilik birlashgan qo’shini Qirotga yurish qiladi. Tarnob yaqinida bo’lgan jangda
Alouddavla qo’shini tor-mor keltirilib, Qirot qo’lga kiritiladi. Bu g`alabadan
so’ng Abdullatif, garchi bobosi Shohruhning Hirotdagi taxtiga o’tirishga
muyassar bo’lsa-da, ammo unda otasiga nisbatan adovat paydo bo’ladi. Chunki
g`alaba to’g`risida tevarak-atrofga yuborilgan fathnomalarda Abdullatifning nomi
inisi Abdulazizdan keyin tilga olinadi. Uning Ixtiyoriddin qal’asidagi xazinasi
Ulug`bek tomonidan olib qo’yilib, ma’lum darajada adolatsizlik va
mehribonsizlikka yo’l qo’yilgan edi. Bu, shubhasiz, o’ta shuhratparast hamda
mol-dunyoga o’ch Abdullatif uchun yetarli bahona bo’ladi. U otasining
dushmanlari bilan yashirin tarzda til biriktirib, zimdan Ulug`bekka qarshi harakat
boshlaydi. Avvalambor Abdullatif Hirotda bor-yo’g`i o’n besh kun
hokimlik qiladi. Abulqosim Bobur qo’shinining shaharga yaqinlashib
kelayotganidan xabar topib, poytaxtni jangsiz bo’shatib, Movarounnahr tomon
qochadi. Ulug`bek farmoni bilan Balxga noib qilib tayinlangach, viloyatda
"tamg`a"m bekor qilib, savdo-garlarni o’z tarafiga og`dirib oladi. Otasidan norozi
bo’lgan amir-larni atrofiga to’playdi. Qatto Abulqosim Bobur bilan bog`-lanib,
uni birlashib Ulug`bekka qarshi kurashga undaydi. Shunday qilib Abdullatif o’z
otasiga qarshi ochiqdan-ochiq dush-manlik yo’liga o’tadi. Ulug`bek fojiasi
Davlatning yaxlitligini saqlab qolmoq uchun Ulug`bekda o’zining isyonkor va
makkor o’g`liga qarshi yurish qilishdan boshqa iloj qolmaydi. Ammo ayni
17

zamonda mamlakatda siyosiy vaziyat keskinlashib, Ulug`bekning ahvolini yanada
mushkullashtiradi. Hirotdan Samarqandga qaytar ekan Ulug`bek old tomondan
Dashti Qipchoq ko’chmanchilarining hujumiga duchor bo’ladi. Abulxayrxon
boshchiligidagi ko’chmanchilar o’shanda Tashkent, Shohruhiya, Samarqand va
Buxoro tevaragidagi qishloqlarni talab, podshoh va yirik mansabdorlarning shahar
atrofidagi chorbog`lari va ko’sliklarini vayron qiladilar. Ikki tarafdan kelgan
dushmanlar bilan bo’lgan to’qnashuvlar oqibatida Ulug`bek qo’shini qattiq
shikast topib, u ancha-muncha zaiflashib qoladi. Shu vaqtda Samarqandda
vaqtinchalik noib qilib qoldirilgan. Ulug`bekning kichik o’g`li
Abdulazizga qarshi Samarqand amirlarining noroziligi kuchayib, Ulug`bek uni
bartaraf qilishga majbur bo’ladi 1
. Otasining qiyin ahvolda qolganini kuzatib
turgan Abdullatif qulay mrsatdan foydalanib, bosh ko’taradi va Amudaryodan
kechib o’tib, Termiz, Kesh va Xuzorni osongina zabt etadi. So’ngra Samarqandga
qarab yo’l oladi. 1449-yil oktabrida Damashq qishlog`i yaqinida qattiq jang
bo’ladi va bu jangda Ulug`bek yengiladi. Samarqand amiri Mironshoh Qavchin
shahar darvozalarini berkittirib Ulug`bekni ichkariga kirishga qo’ymaydi. U
Shohruhiyaga ham kirolmaydi va Abdullatifga taslim bo’lishga majbur bo’ladi.
Shahar qozisi Shamsuddin Muhammad Miskinning qarshiligiga qaramasdan,
Abdullatif jaholatparast ulamolarning yashirin fatvosini chiqartirib, otasining
o’ldirilishini uyushtiradi.
Zamonasining mashhur olimi va hukmdori Mirzo Ulug`bek 1449-yil 27-
oktabrda 55 yoshida Samarqand yaqinida fojiali suratda shahid bo’ldi.Shunday
qilib, Ulug`bek Movarounnahrni qirq yil idora qildi. Bu davrda mamlakatning
siyosiy hayotida keskin kurash davorn etganligiga qaramay bobosi Amir
Temurdan farqli o’laroq, u shiddatli harbiy yurishlar uyushtirib, qo’shni
mamlakatlarni fath etishga intilmadi. Aksincha, u o’z davlatini mustahkamlashga,
mamlakat birtigini saqlab qolishga va madaniy hayotni ko’tarishga,
rivojlantirishga harakat qildi, bu yo’lda o’zi bosh bo’ldi.
2.1 Mirzo Ulug’bekning ilmiy merosi o’rganilishi
1
Shamsutdinov R. , Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Birinchi kitob. Toshkent, “Sharq”. 2010.
B.446.
18

Mirzo Muhammad ibn Shohruh ibn Temur Ulug‘bek Qo‘rag‘oniy (1394-
1449) - buyuk astronom va matematik, o‘z davrining atoqli allomasi, davlat arbobi,
Movaraunnahrni 1441-1449 yillar boshqargan, mashhur hukmdor va sohibqiron
Amir Temurning nabirasi. Ulug‘bek (Muhammad Tarag‘ay) 1
1394 yil 22 mart kuni
hozirgi Ozarbayjon hududidagi Sultoniya shahrida tavallud topgan. 1405 yil,
Markaziy Osiyodan tashqari, Yaqin va O‘rta Sharqning barcha hududi, O‘rtayer
dengizidan Shimoiy Hindistongacha bo‘lgan katta yerni o‘z ichiga olgan ulkan
saltanatni yaratgan buyuk sohibqironning o‘limidan so‘ng, butun merosiy mulki
uning o‘g‘il va nabiralariga o‘tadi. Temuriylar saltanatining tepasiga Hirot
qarorgohida saylangan Temurning o‘g‘li Shohruh o‘tiradi.
Movaraunnahr boshqaruvi Shohruhning to‘ng‘ich o‘g‘li, Amir Temurning
nabirasi Ulug‘bekka topshiriladi. 1409 yil Ulug‘bek Samarqand hokimi etib e’lon
qilinadi, otasi Shohruhning o‘limidan so‘ng, 1447 yil Temuriylar sulolasiga bosh
bo‘ladi.Yoshligida Ulug‘bek fan va san’at turlariga, ayniqsa, matematik va
astronomiyaga katta qiziqish bildiradi. Uning aqliy dunyoqarashi kengayishida
otasi va bobosi to‘plagan boy kutubxona zamin bo‘ldi, u yerda ko‘p vaqtini
o‘tkazardi. Ulug‘bek u vaqtlar o‘lchovi bilan qaraganda, juda zo‘r ta’lim olgan.
Ajoyib xotira egasi bo‘lib, u arab va fors tilini erkin egallagan, turk she’riyatini
yaxshi bilgan, adabiy uslublarni egallagan va adabiy bahslarda ishtirok etgan. O‘zi
ham she’rlar yozgan. Ulug‘bekning ustozi taniqli olim, Temuriylar saroyidagi
mashhur matematik va astronom Qozizoda Rumiy bo‘lgan. U to‘qqiz yasharli
Ulug‘bekka Marog‘adagi mashhur rasadxona xarobalarini ko‘rsatgan. Yoshlikdagi
aynan shu xotiralari bo‘lajak astronom kelajagini belgilagan bo‘lishi mumkin.
Ulug‘bek davrida Samarqand o‘rta asrlar davridagi ilm-fan
o‘choqlaridan biriga aylangan. Samarqandda, XV asrning birinchi yarmida
Ulug‘bekning atrofida G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi
kabi taniqli astronom va matematiklarni birlashtirgan butun bir ilmiy maktab
vujudga keldi. 1417-1420 yillar Ulug‘bek Samarqandda madrasa qurdirib,
Registonda barpo etilgan birinchi me’moriy ansamblga aylanadi. Ushbu madrasaga
1
Улугбек Мухаммад Тарагай. Зижи жадиди Гурагони.«Зидж» Новые Гурагановы астрономические таблицы
//Вступительна статья, перевод, комментарии и указателиА.А.Ахмедова. Ташкент: Фан, 1994. – 457с
19

Ulug‘bek islom olamining ko‘plab astronom va matematiklarini taklif etadi.
Qolgan ikkita madrasa G‘ijduvon va Buxoroda qurilgan. Ulug‘bek tomonidan
qurilgan madrasalar universitet vazifasini bajargan. Ulug‘bekning Buxoroda
qurdirgan madrasasi peshtoqida “Ilmga intilish har bir musulmon uchun farzdir”
yozuvi saqlanib qolgan. Ammo Ulug‘bekning katta ishtiyoqi -
bu astronomiya bo‘lgan. Ulug‘bek hayotining mazmuni va Qozizoda Rumiy,
Jamshid G‘iyosiddin al Koshiy, Ali Qushchi kabi astronom izdosh-olimlar
rasadxona qurilishiga turtki bo‘lgan. Tadqiqotchi olimlarning fikricha, rasadxona
qurilishi 1428-1429 yillan yakunlangan. Rasadxona o‘z davrining nodir binosi
bo‘lgan. Yer silkinishiga bardoshli bo‘lishi uchun bino qurilishi uchun Qo‘hak
tepaligining toshli etagi tanlangan. Asosiy asbob - sekstant (burchak o‘lchagich) -
janubdan shimol tomon meridian chiziqlari bo‘ylab mo‘ljallangan. Asosiy
asbobdan tashqari, rasadxonada boshqa astronomik anjomlar ham bo‘lgan.
Ehtimol, aniq astronomik kuzatishlarni amalga oshirishiga sekstantning
o‘lchami, uning qulay tuzilishi, Ulug‘bekning bilimlari va uning sherigi sabab
bo’lgan. Buyuk astronom
Ulug‘bek rahbarligi va ishtirokida rasadxonaning asosiy ishi “Zidjiy Ko‘rag‘oniy”,
“Ulug‘bekning yulduzlar jadvali” tuzilgan. Kitobda ushbu Samarqand
observatoriyasidan 1018 ta yulduz joylashuvi aql bo var qilmas aniqlikda,
Gipparxdan so‘ng ilk bor belgilangan. Astronomik turkum yaratilishi jahon
astronomiya fani xazinasiga qo‘shilgan ulkan hissa hisoblanadi 1
. Bundan tashqari,
rasadxonada ekliptikning ekvatorga qiyaligi va yulduz yilining uzunligini
belgilash; sinusning bir burchakdagi ahamiyatini - muhim astronomik doimiylikni
- verguldan so‘ng o‘n sakkizinchi belgigacha aniqlikda hisoblash bo‘yicha ishlar
olib borilgan. Ulug‘bek o‘z ma’lumotlarini bir necha bor tekshirib, uning sonlarini
to‘g‘ri, degan xulosaga keladi. 1437 yil u astronomik yil uzunligini aniqlaydi: 365
kun 6 soat 10 daqiqa 8 soniya. Keyinroq o‘zgarishlar farqi 58 soniyada ekanligi
aniq bo‘lgan. Ulug`bek Sohib Qiron Amir Temurning nabirasi, Shoxruhning
to`ng`ich o`g`li bo`lib, onasi Gavharishod og`a nufuzli qipchoq amirlaridan
1
Қосимов. Ф. Темурийлар даврида Бухоро. Б .: 1996. Б.143.
20

Qiyosiddin tarxonning qizi edi. U jahongir Temurning Iroq va Ozarbayjonga
qilgan harbiy yurishi vaqtida 1394 yil 22 martda Sultoniya shahrida tug`iladi. 2
Temurning hohishi bilan bolaga Muhammad Tarag`ay deb nom
qo`yadilar. Lekin u yirik olim va fan arbobi bo`lgani tufayli ko`prok Ulug`bek ismi
bilan mashxur bo`ldi. Temur saroyida hukm surgan an’anaga binoan, shahzodalar
bobosining katta xotini Saroymulkxonim tarbiyasiga topshiriladi. U yoshligidan
o`tkir zehnli, kuchli xotirali, teran fikrli, qat’iyatli bo`lib yetishdi.Ulug`bekning
bolalik yillari haqida ana shuni ham aytish kerakki, u hamisha bobosining diqqat
e’tiboriga sazovor bo`lgan. Temur butun muhabbatini ziyrak, hamma narsani
bilishga harakat qilgan nabirasiga qaratadi va uning tarbiyasiga zo`r e’tibor berdi.
Ulug`bek bilimdon va tajribali murabbiylar ya’ni astronomiya ilmining bilimdoni
Salohiddin Muso ibn Mahmud qozizoda Rumiy raqnamoligida fan asoslarini
ayniqsa astranomiya ilmini puxta o`rgandi. Ular Ulug`bekni diniy va dunyoviy
ilmlarning asosi bilan yaqindan tanishtirdilar. Bir qator manbalarda keltirilishicha,
1397-98 yiliyoq, kelajakda katta shoir va olim bo`lib yetishgan shayx Orif Ozariy
ham Ulug`bekning murabbiysi qilib tayinlangan edi.
Ulug`bek juda yosh bo`lishiga qaramay, davlat kengashlariga, mas’ul qabul
arosimlariga ham kiritilar va hamisha bobosining chap tomonida o`tirar edi.
Demak, Temur bu nabirasini davlat ishlarini boshqarishga ham tayyorlab borgan.
Ulug`bekning yoshligi Movorounnahrda markazlashgan yirik davlat yuzaga kelgan
sharoitda, bobosi Temurning harbiy yurishlari davrida o`tdi.Temur Ulug`bekni
ko`pincha bu yurishlarda o`zi bilan birga olib yurdi. Masalan, 1398 yili
Hindistonga, 1399-1404 yili Turkiyaga, 1404 yili Xitoyga qilgan yurishlarida
Ulug`bek bobosi yonida bo`ldi.Mirzo Ulug`bek davridagi tarixiy jarayonlar. 1404
yili Temur Ulug`bekka sevimli va e’tiqod qo`ygan nabirasi Muhammad
Sultonning qizi O`ga begimni olib beradi va sovg`a tariqasidaToshkent, Sayram,
Ashpara va butun Mo`g`ulistonni xadya qilib beradi.Temur vafotidan so`ng (1405
yili) Temuriylar o`rtasida hokimiyat uchun kurash boshlanadi, siyosiy
parokandalik kuchayadi. Bu kurash natijasida 1409 yili Xuroson va
2
Hugh Thurston, Early Astronomy, (New York: Springer-Verlag), p. 194, ISBN 0-387-94107-X
21

Movorounnahrda ikki mustaqil davlat yuzaga keldi. Markazi hirot shahri bo`lgan
Xurosonga Shohrux, markazi Samarqand bo`lgan Movorounnahrga Uluhbek
hukmdor bo`ldi.Ulug`bek bobosi singari harbiy yurishlar qilmadi. Uning harbiy
yurishlari yaqinlashib kelayotgan xavf-xatarni bartaraf qilishga qaratilgan bo`lib,
qisqa muddatli bo`lgan. Masalan, 1424 yil noyabrda Ulug`bek qo`shinlari
Mo`g`ulistonda Ulug`bek ishonchini oqlamagan Shermuhammadxonga qarshi
katta yurish qilib, 1425 yil bahorida g`alaba qozondi. 1427 yili quyi Sirdaryo
havzasidagi hududlarni davo qilib chiqqan ko`chmanchi o`zbeklar qoni
Baroqxonga qarshi yurishda mag`lubiyatga uchradi. Shundan so`ng 20 yil
mobaynida harbiy yurish qilmagan. 1447 yili Shohruh vafot etgach, Ulug`bek
Xurosonni Movorounnahr bilan birlashtirib, kuchli davlat tuzishga harakat qildi,
lekin qattiq qarshilikka duch keldi. 1448 yil bahorida hirot yaqinidagi Tarnob
degan joyda Ulug`bek bilan jiyani Alovuddavlat o`rtasida Shohruh toju taxti uchun
katta jang bo`lib o`tadi, qo`shinning chap tomonida Ulug`bekning katta o`g`li
Abdulatif, o`ng tomonida kichik o`g`li Abdulaziz qo`mondonlik qildi. Jang
Ulug`bek g`alabasi bilan tugadi, lekin g`alabanoma Abdulatif nomidan emas, faqat
Abdulaziz nomidan e’lon qilindi. Bundan tashqari Abdullatifning hirotdagi
Ixtiyoriddin qal’asidagi mol-mulkini davlat mulkiga o`tkazilishi o`g`ilning otaga
nisbatan dushmanligini yanada oshirdi. Ulug`bek Hirotda
Abdullatifni qoldirib, o`zi Samarqandga ketdi. Ulug`bek qolgan umrmni o`z
observatoriyasida ilmiy ishlar olib borish uchun bag`ishlashga qaror qiladi. Lekin
dushmanlar bunga yo`l qo`ymaydilar. Unga Makkaga borib xaj qilib, gunohlaridan
pok bo`lib qaytishni taklif etadilar. O`g`ilning otaga dushmanligidan Ulug`bekning
raqiblari mohirona foydalanadilar. 1449 yil kuzida Abdulatifning ko`rsatmasi va
ruhoniylarning fatvosi bilan tunda xaj qilish uchun Makkaga junab ketgan
Ulug`bekning ketidan quvib, uni Samarqand yaqinida xoinlarcha o`ldiradilar.
Shunday qilib, astronomiya va matematika fanlari sohasida mashhur asarlar
yaratgan, o`rta asrda eng katta observatoriya qurildi. Buyuk olim bo‘lish bilan
birga, Ulug‘bek kuchsiz sarkarda edi. Asosiy vaqtini rasadxonada o‘tkazar edi va
davlat ishlariga kam vaqt ajratgan. Ulug‘bekning to‘ng‘ich o‘g‘li Abdulatif,
22

ruhoniylarning keskin ta’siri ostida otasiga qarshi urush e’lon qiladi. O‘g‘li otasiga
Makka ziyoratiga borishlikni taklif qiladi. 1449 yil Makkaga safari chog‘i
Ulug‘bek shariat qaroriga muvofiq, xoinona o‘ldiriladi.
Buyuk Ulug‘bekning fojiali o‘limidan so‘ng, uning yorqin yulduzi so‘nmadi.
Ulug‘bekning sodiq shogirdi Ali Qushchi, ona Samarqandini tark etishga majbul
bo‘lib, Ulug‘bekning “Zidjiy Ko‘rag‘oniy” kitobini Ovrupaga olib chiqib ketadi.
Keyinchalik kitob ko‘plab olimlar avlodining mulkiga aylandi. Ulug‘bekning ismi
va mehnatlari Ovrupa va Osiyo olimlari orasida mashhur bo‘ldi. XVII asrda Yan
Geveliy tomonidan nashr etilgan Ulug‘bekning “Yulduzli osmon turkumi”da turli
zamon va makonlarda yashab o‘tgan buyuk dunyo astronomlarining aksi
tushirilgan naqsh mavjud. Ular astronomiya ilhom manbai bo‘lmish Uraniyaning
ikki tomonida stol qarshisida o‘tirishgan holda aks ettirilgan. Ular orasida
Ulug‘bek ham bor. Nashq muallifi Ulug‘bekni portretiga ega bo‘lmay, uning
suratini tushirgan. Ulug‘bekning asosiy ilmiy mehnati “Zidjiy jadidi Ko‘rag‘oniy”
hisoblanadi yoki “Gurgonning yangi astronomiy jadvali” deb nomlanadi.
Muallif ushbu asarni 1444 yil, o‘ttiz yillik tirishqoqlik va
astronomik kuzatuvlardan so‘ng yakunlagan. Astronomik ma’lumotnoma tez
orada, Klavdiya Ptolemeyning “Almagest” 1
hamda butun Ovrupa rasadxonalarida
qo‘llanma hisoblangan kastiliya qiroli Alfons 2
XVning astronomik jadvali bilan bir
vaqtda lotin tiliga o‘girilgan. Mazkur jadvallarning aniqligi avvalroq Sharqda
hamda Ovrupada erishilgan yutuqlardan ilgarilagan. XVII asrga kelibgina, Tixo
Brag samarqandlik kuzatuvlarga teng keladigan aniqlikka muvaffaq bo‘lib,
keyinroq, undan ham aniqroq natijaga erishgan. “Ulug‘bekning Zidji” Sharqda
bo‘lgani kabi, Ovrupa astronomlarining diqqatini o‘ziga tortganligining
hayratlanarli yeri yo‘q. “Ulug‘bekning Zidji” to‘rt yirik qilsmdan iborat.
Xronologiya nomini olgan birinchi qismida turli Sharq xalqlari tomonidan qabul
qilingan xronologik usullar bayon etilgan. Ikkinchi qismida amaliy astronomiya
masalalari ifodalangan, uchinchisi — dunyoning geomarkaziy tizimi asosida
ko‘zga ko‘rinarli yulduzlar harakati haqida ma’lumot bersa, to‘rtinchisi
1
Бронштен В. А., Клавдий Птолемей, М., 1988. C. 46.
2
O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000. B. 79.ʻ
23

astrologiyaga bag‘ishlanadi — o‘rta asrlar dunyoqarashi fanining muqarrar taqdiri.
Ulug‘bek hisoblab chiqqan 1018 yulduz turkumi qadimiy xronogiyani o‘rganuvchi
astronomlar va tarixshunoslar uchun kompas vazifasini o‘taydi. Ulug‘bekning
yulduzlar jadvali “Almagest” 1
da keltirilgan Ptolomeyning yulduzlar xaritasining
haqiqiyligini tasdiqlaydi. 1648 yil Oksfordda fan va
madaniyatning eng qadimiy o‘choqlaridan bo‘lmish Angliyada ilk bor
Ulug‘bekning mashhur Samarqand rasadxonasida amalga oshirilgan asosiy ishi
qisman nashr etilgan. Ishni nashr uchun tayyorlab, unga sharh yozgan Jon Grivs
(1602 - 1652), Oksford universitetining astronomiya professori. Keyinchalik,
turkum lavhalari Angliyada bir necha bor chop etilgan. Ilk oksfordlik nashrdan 17
yil o‘tgach, olim, Oksforddagi Bodleyansk kutubxonasi qo‘riqchisi, angliyalik
sharqshunos va tarjimon Tomas Xayd (1636-1703) samarqandlik nashrni fors va
lotin tillarida yangi nashr uchun tayyorlab, “Tabulae Long, as Lat. Stellarum
Fixarum, ex observatione Ulugh Beighi”, Oxonii nomlari ostida chop etgan.
Ulug‘bek jadvallarining Ovrupada chop etilishi, shu o‘rinda, tuzish uchun ulkan va
sermashshaq kuzatuv va hisob mehnatini talab qiluvchi o‘ziga xos yulduzlar
katalogi sanoqli shaxslar tomonidan hisoblangan va osmon tadqiqotchilari
tomonidan yuqori baholangan. Xaydning oksfordik nashridan 25 yil o‘tgach,
Ulug‘bek jadvalining ma’lumotlari polyak astronomi Yan Geveliyning (1611-
1687) Gdanskda chop etigan “Prodromus Astronomiae” kitobi sahifalaridan joy
oladi. 1839
yil fransuzs sharqshunosi L.A.Sediyo (1808-1876) Ulug‘bek jadvalini “Tables
astronomigue d'Oloug Beg, commentees et publiees avec le texte en regard” nomi
ostida qisman chop ettiradi, I bob, I bo‘lim, Parij, 1839.Va, nihoyat, Buyuk
Britaniya kutubxonalarida saqlangan 8 ta qo‘lyozmani o‘rganish asosidagi
Ulug‘bek jadvalining aniqroq tahlili 1917 yil AQShda E. B. Nobl tomonidan
“Ulugh Beg's Catalogue of Stars. Revised from all Persian Manuscripts Existing in
Great Britain” nomi ostida chop etilgan. Jahon astronomiyasi rivojida o‘rta asr
Sharq astronomiyasi, jumladan, Markaziy Osiyo olimlari alohida o‘rin tutadi. Bu
1
https://www.britannica.com/topic/Almagest
24

davrda O rta Osiyo olimlari, xususan, o zbeklar, xususan, Quyosh, Oy vaʻ ʻ
sayyoralar harakati nazariyasi, vaqt va joyning geografik koordinatalarini aniqlash
bo yicha amaliy astronomiyaga oid juda boy meros qoldirdi.
ʻ Bu davrda musulmon
davlatlaridan yuzlab buyuk mutafakkirlar astronomiya, matematika va falsafa
bo‘yicha tadqiqotlar bilan shug‘ullanganlar. Ular orasida Muhammad al-Xorazmiy,
Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino,
Umar Xayyom, Abu Mahmud Hamid al-Xujandiy, Nosiriddin at-Tusiy, Mahmud
al-Chag‘miniy, Qozizoda, Rumiy.G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, Ulug‘bek kabi
mashhur siymolar o‘z ijodi, ilmiy merosidir.
Dastlab xalifa Ma mun davrida (IX asr) tashkil etilgan va al-Xorazmiy
ʼ
boshqargan Bag dod rasadxonasi, keyinchalik Isfahondagi Umar Xayyom
ʻ
rasadxonasi, Marog adagi Nosiriddin at-Tusiy rasadxonasi va Abu Mahmud
ʻ
Hamid al-Xujandiy va nihoyat Ashab Ulug‘bek rasadxonasi va uning maktabining
barcha ilmlardan ustun bo‘lgan ilmiy merosi jahon olimlari tomonidan o‘rta
asrlarda astronomiyaning fan sifatida shakllanishidagi muhim qadam sifatida
e’tirof etilgan. Sharq astronomiyasining qariyb yetti asr davom etgan g‘ayratli
faoliyati Ulug‘bek va uning akademiyasining boy ilmiy merosi bilan
yakunlandi. Observatoriya ishga tushirilgach, uning asosiy “teleskopi”ning aniqligi
bor-yo g i bir necha oy va soniyalarga yetdi va optik teleskoplar ixtiro qilingan 17-
ʻ ʻ
asrgacha uning natijalari o rta asr astronomlari uchun astronomik kuzatishlar
ʻ
bo yicha rekord bo ldi.
ʻ ʻ Ushbu vosita Quyosh, Oy va sayyoralar harakati
nazariyasini yangi bosqichga olib chiqdi, bu ularga tutilish nazariyasi va amaliy
astronomiyaning asosiy mavzularidan biri bo'lgan vaqtni o'lchashda yuqori
aniqlikka erishish imkonini berdi. Ulug‘bek astronomiya maktabi
tadqiqotlarining buyuk merosi shundaki, Ziji Jadidiy Ko’ragoniydan keyin ham
yuzlab yillar davomida nafaqat Sharq, balki G‘arbdagi ko‘plab yirik rasadxonalar
olimlari jonbozlik ko‘rsatgan. Odatda, o'rta asrlarda har bir qirollik saroyida
munajjimlar bo'lgan. Munajjimlar munajjimlar nuqtai nazaridan osmon jismlarini
kuzatdilar, oy, yulduzlar va sayyoralarning holatini o'rgandilar va shu tariqa saroy
a'zolari, mamlakat va saltanat taqdiri haqida "bashorat" qildilar. Xususan, Amir
25

Temur saroyida Mavlono Ahmad, Mavlono Abdulloh kabi munajjimlar faoliyat
ko‘rsatgani tarixiy manbalardan ma’lum. Bulardan saroyni ham boshqargan
Mavlono Ahmad sayyoralarning 200 yillik holatini oldindan belgilab, ulardan turli
maqsadlarda foydalanish uchun jadvallar tayyorlagan. Shu sababli, o'rta asrlarda
munajjimlar uchun kuzatuvlar natijalarini sayyoralarning bashorat qilingan
holatlari bilan moslashtirish muhim edi. Shularni hisobga olib, IX-XII asrlarda
Sharqda ishga tushirilgan rasadxonalarda olib borilgan kuzatishlar natijalari
asosida jadvallarni yangilash zarurati tug‘ildi 1
. Bu esa, o‘z navbatida, aniq natijalar
beradigan kuchli astronomik asboblar bilan jihozlangan yangi rasadxonalar
qurishni talab qildi. Natijada
Chingizxonning nabirasi, Hulaguxon saroyi astronomi Nosiriddin at-Tusiy XIII
asrda hozirgi Eronning Tabriz shahri yaqinidagi Marog‘a shahrida rasadxona
qurdi 2
. Tusiy ko p yillik kuzatishlari asosida yangi astronomik jadvallar tuzib,ʻ
ularni Hulaguxonga bag ishlab, “Ziji Elxoniy” deb atagan.
ʻ Biroq oradan ko‘p
o‘tmay, XIV asr oxirida Nosiriddin tuzgan jadvallar ma’lumotlari kuzatishlardan
keskin farq qila boshladi. Shu munosabat bilan aniqroq ma'lumot olish mumkin,
Shuni hisobga olib, Ulug‘bekning otasi Shohruh hukmronlik qilgan mamlakat
Koshonda yashagan matematik va astronom G‘iyosiddin Jamshid “Ziji Elxoniy”
asarini rivojlantirishda “Ziji Elxoniy” (“Ziji Elxoniy” – “Ziji Elxonisi”) asarini
yozadi. 1413 yilda yozilgan bu asar Ulug‘bekning otasi Shohruhga
bag‘ishlangan. Xoqon zijining nazariy qismi va astronomik jadvallari “Ziji
Elxoniy” ning bunday qismlaridan birmuncha farq qilib, yangi ma’lumotlar bilan
boyitilgan. Biroq, bu tuzatishlar faqat bir necha yil ichida Quyosh, Oy va
sayyoralar topilmalarining aniqligini ta'minlashi mumkin edi.
Quyosh, Oy va sayyoralarning o nlab yillar davomidagi holatini aniq
ʻ
bashorat qilish uchun orbital elementlar (Quyoshning ekliptikaga yillik
ko rinadigan yo li, ularning davrlari, Oy va sayyoralarning ekliptika tutilishi)
ʻ ʻ
ekliptika bilan kesishadi. muvozanat nuqtasining aniq o'rnini aniqlash va boshqa
bir qator astronomik miqdorlarni qayta aniqlash. Bu, o‘z navbatida, Quyosh, Oy va
1
Аҳмедов. А – Улуғбек ҳаёти ва фаолияти.Т:.1991. Б.97.
2
Аҳмедов.Б. Улуғбек (Эссе). Т., 1989, Б. 54.
26

sayyoralarning koordinatalarini, Yerning Yerdagi geografik uzunligi va kengligini,
Quyosh va Oy tutilish vaqtlarini, Oy va sayyoralarning yaqinlashishi va
“qo‘shilishi” munajjimlar bashoratini shakllantiradi. Yulduz yili va tropik yilning
uzunligi fasllarni aniq belgilash uchun juda muhim edi. Bu muammolarni hal qilish
uchun kuzatish va o‘lchovlarni o‘tkazish imkonini beradigan yuqori aniqlikdagi
astronomik asbobni ishga tushirish, ya’ni yangi rasadxona qurish astronomlar
uchun qiyinchilik tug‘dirdi. Taniqli matematik va astronom G‘iyosiddin Jamshid
Koshiy mamlakatda yangi rasadxona qurish niyati bilan tanilgan edi. Shu bois,
Kashi “Zij” orqali Shohruhga hurmatini izhor etibgina qolmay, yangi rasadxona
qurish rejasi borligini ham aytgan, degan fikr bor. Ammo Amir Temur
sulolalarining taxtga ko‘tarilishi, jumladan, 1415-yilda Koshon va uning atrofida
hokim Said Vaqqos Shohruxga qarshi ko‘tarilishi uning bunday xayrli ishlarni
boshlashiga to‘sqinlik qildi. 1399-yilda Temur buyrug‘i bilan Umar
Shayx o‘rniga Farg‘onaga hokim etib tayinlangan o‘g‘li Iskandar (Shohruxning
to‘ng‘ich jiyani) Said Vaqqosning Ozarbayjon tomoniga yurishidan foydalanib,
Jamshid Koshiyning vatani Koshonga bostirib kiradi. 1415 yilning qishida
Iskandar hukmronlik qilgan yurtda qolgan Jamshid Koshiy rasadxona qurish rejasi
bilan Iskandarga murojaat qiladi. Aleksandrning roziligi bilan akademik Bartold
1416-yil yanvarida Koshi rasadxonasini jihozlash uchun zarur bo‘lgan astronomik
asboblar tasvirlangan “Astronomik asboblarga sharh” nomli risola yozganini
yozgan. Biroq Iskandarning bevaqt vafoti tufayli Koshining rejasi bu safar ham
amalga oshmadi. Fors tilida yozilgan bu asar 1918 yilda Petrogradda nashr etilgan
akademik V.Bartoldning “Ulug‘bek va uning davri” kitobiga qo‘shilgan.
2.2 Mirzo Ulug`bekning qomusiy olim sifatida ilm-fan rivojiga qo’shgan
bebaho hissasi
Garchand Amir Temur qudratli saltanat barpo etib, uning hududlarini sharqu
g’arbga, shimolu janubga kengaytirib, iqtisodiy, madaniy va ma’naviy jihatlardan
27

yuksaltirib dovrug’ini olamga mashhur qilgan bo’lsa-da, biroq uning vafotidan
keyinmamlakat tanazzullikka uchrab bordi. Buning asosiy boisi avvalo
shundaki,Amir Temurtasarrufiga kirgan ellar va yurtlar shu qadar xilma-xil, uzoq
masofalarga cho’zilgan bo’lib,ularni yagona bir markazdan turib uzoq vaqt
boshqarish murakkab edi. Buning ustigaulardagi mavjud turli-tuman muholifatchi
kuchlar ertami-kech o’z hududiy mustaqilligi uchun harakat etishlari tabiiy edi.
Sohibqiron saltanatini zaiflashtirish va parchalanishga olib kelgan muhim
sabablardan yana biri - ko’p sonli temuriy shahzodalar o’rtasida toj-taxt talashib
boshlanibketgan va bir necha yillarga cho’zilgan o’zaro besamar urushu nizolardir.
Chunki, AmirTemur vafotidan so’ng uning ko’p sonli vorislari uning dono
vasiyatlari, o’gitlariga quloqosmay, markaziy hokimiyatni egallash yo’lida jangu-
jadalga kirishadilar. Amir Temur Xitoy yurishiga otlangan bir paytda O’trorda
1405 yil 18 fevraldakasallanib vafot etgan paytda uning 4 o’g’lidan 2 tasi
( Mironshoh va Shohruh Mirzolar) va 19 ta nevara, 15 chevara, shuningdek, qizlari
- Og’a begim, Sulton Baxt begim va Og’a begimning o’g’li Sulton Husayn
Mirzolar qolgan edi.Amir Temur vasiyatiga ko’ra uning o’rnini Qobul, Qandahar
va Shimoliy Hind erlarini boshqarib turgan nabirasi Pirmuhammad (Jahongir
Mirzo o’g’li) egallashi kerakedi. Biroq shahzoda Halil Sulton (Mironshoh
o’g’li)ning O’zboshimchalik bilan Samarqandni egallab, o’zini hukmdor deb e’lon
qilishi, tabiiyki, boshqa shahzodalarning ham qo’zg’alishiga, saltanatning darz
ketishiga olib keldi 1
. Buning oqibatida tez orada g’arbiy hududlarning ancha qismi
mustaqil bo’lib ajralib ketdi. Ozarbayjon tomonda turkmanlarning Oq
quyunli va Qora quyunli sulolalarining Temur saltanatiga bo’ysunmaslik va unga
qarshi qarshilik harakati kuchaydi. Amir Xudaydod va Shayx Nuriddinlar esa
Movarounnahrning turli hududlarida bosh ko’tardilar 1
. Faqat qat’iyatli,shijoatli
Shohruh Mirzo bu qonli nizolar, urushlarga barham berib, Xuroson va
Movarounnahrda hokimiyat jilovini qo’lga kiritadi. U 1409 yilda ovarounnahrdagi
vaziyatni o’z foydasiga hal etib, uni katta o’g’li Ulug’bekka topshiradi. Bobosi
Amir Temur unga katta mehr bilan qarabyoshligidan o’z tarbiyasiga olgan. Ulkan
1
Бўриев. О – Амир Темур авлодлари., Т.: 1992., Б. 73 .
28

tug’ma iste’dod, aql-zakovat sohibi bo’lgan Ulug’bek (Sohibqiron xonadonida uni
shunday nom bilan erkalashgan) davlatboshqaruvini puxta egallashdan tashqari
diniy va dunyoviy bilimlarni ham etuk darajadao’zlashtirgan.
Mirzo Ulug’bek hukmronligi (1409-1449)
temuriylar saltanatining an’anaviy rivoji va muhim ijtimoiy o’zgarishlar yo’lidan
ilgarilab berishida alohida davrni tashkil etadi rqali halqaro karvon savdosida faol
ishtirok etadi. Samarqand, Buxoro, Shaxrisabz, Shosh va boshqa shaharlarda
ko’plab hashamatli madrasalar, masjidu maqbaralar, karvonsaroylar qad rostlaydi.
Uning bevosita rahnamoligida qurilgan tenggi yo’q me’moriy inshoot - rasadxona
o’sha davr ilm-fani va texnikasining eng so’nggi yutuqlarini o’zida mujassam
etgan edi. Ulug’bekning 1428 yilda o’tkazgan pul islohoti ham mamlakatda savdo-
sotiq va pul muomalasini, moliya siyosatini yo’lga qo’yishda muhim voqea
bo’lgan. Ulug’bek muomalaga chiqargan yangi vazndagi tanga pullar o’z qadri,
qimmati bilan iqtisodiy hayotni jonlantirish, savdo-sotiqni rivojlantirishda alohida
rol o’ynadi. Uning davrida ham yuqori tabaqa vakillariga, harbiy sarkardalar, oliy
ruhoniylarga avvalgidek alohida imtiyozlar berish tartibi hukm surdi. Bundan
tashqari davlatning katta ma’naviy tayanchi hisoblangan diniy muassasalar
ixtiyorida ham ulkan miqyosdagi vaqf erlari to’plangan edi.
Temuriylar davrida aholi to’laydigan
turli-tuman soliqlar orasida xiroj (er solig’i) alohida ajralib turardi. Dehqonlar
etishtirgan hosilning kamida uchdan bir qismi xiroj solig’iga to’langan. Bundan
tashqari ushr (daromadning o’ndan bir qismi),tamg’a (savdosotiq, hunarmand
ahlidan olinadigan soliq), zakot, tutun solig’i, bog’ solig’i, uloq (davlat
xizmatidagilar uchun), dorug’ona (harbiy qo’riqchilar uchun), mirobona (suv
etkazib beruvchilar uchun), yasoq (chorva mollari uchun), begor (davlat hisobiga
ishlab berish: saroy qurilishi, ariq, kanallar qazish uchun) va boshqa soliq va
majburiyatlar joriy etilgandi. Ulug’bek o’z davlat siyosatida qanchalik oqil va
izchil siyosat yuritishga, ilm-fan ahliga, din peshvolariga homiylik qilish, savdo-
tijorat va hunarmand ahliga rag’bat ko’rsatishga harakat qilmasin, unga qarshi
muxolifatchi kuchlar ham anchagina bor edi. Ulug’bek katta er egalarining oddiy
29

fuqarolarga nisbatan suiste’molchiliklarini cheklash tadbirlarini ko’rganda, ular
«taxtdagi olim»ga qarshi chiqdilar. Ruhoniylar
orasidagi jaholatparast unsurlar Ulug’bekni islom diniga zarar keltiruvchi
«betavfiq hukmdor» deb tashviqot yuritdilar 1
. Shu tariqa,jaholatparastlar ilmga, o’z
manfaatini xalq manfaatidan ustun qo’yyuchilar taraqqiyotga qarshi chiqdilar.
Ulug’bek mamlakatdagi turli ijtimoiysiyosiy guruhlar o’rtasidagi ichki
ziddiyatlarni, mutaassib, reaktsion kuchlar muxolifatchiligini oxirigacha bartaraf
eta olmadi. Bu esa XV asrning 40-yillari oxirlariga kelib Movarounnahr davlatini
beqarorlik va chuqur ijtimoiy larzalarga duchor etdi. Mamlakat qo’shinining
jangovor holatda bo’lmaganligi va turli joylarga sochilganligi esa Dashti Qipchoq
ko’chmanchilarining bu erlarga tez-tez bostirib kelib, yurtni talashi uchun keng
yo’l ochib bergandi. Xususan, 1447 yilda Shohruh Mirzo vafoti munosabati bilan
Ulug’bekning ota taxtiga da’vogarlik qilib Xurosonga yurishi, jiyani Aloudovla va
boshqa merosxo’rlar bilan hokimiyat talashishi, uning yo’qligida Abulxayrxon
boshliq Dashti Qipchoqliklarning Movorounnahr erlarini g’orat qilishi va nihoyat,
qora kuchlar ig’vosi tufayli o’z o’g’li Abdullatif bilan boshlangan nizoning katta
jangga aylanib, unda Ulug’bekning mag’lub bo’lishi - bular nafaqat uning fojiali
o’limi bilan yakun topib qolmay, ayni paytda Temuriylar sulolasi inqirozini yanada
chuqurlashtirishga olib keldi 2
.
Ulug’bek akademiyasi tarqalib ketdi, kutubxonadagi kitoblar yondirildi,
olimlar boshi oqqan tomonga ketishga majbur bo’ldi. Ilm-fan ravnaqi Temuriylar
ma’naviy madaniyati to’g’risida gap borganda,dastavval,ona yurtimizda
Uyg’onishi davrining ikkinchi bosqichi bo’lgan bu oltin asrda ilm-fanning
nechog’lik ravnaq topganligi hamda uning jahon ilmu urfonitaraqqiyotiga
qo’shgan bebaho hissasi haqida har qancha g’ururlansak arziydi. Ulug’bek
akademiyasi olimlari ijodidan namunalar Ali Qushchi asarlari:
Risola dor ilmi hisob,
Risolai qusur.
1
Аҳмедов. А – Улуғбек ҳаёти ва фаолияти.Т:.1991. Б.66.
2
Файзиев. Т – Темурийлар шажараси., Т.; “Ёзувчи”., 1995. Б.339.
30

Risola dar handasa,
Risola dar falakiyot.
Bu davrning yana bir muhim yutug’i-bu ijtimoiy fanlar, xususan,
tarixshunoslik sohasida katta tadqiqotlarning yaratilganligidir. Bu xayrli
ishlarning yuzaga chiqishida ham temuriy hukmdorlar tashabbusi va rahnamoligi
beqiyos bo’lgan. Jumladan, Amir Temurning «Tuzuklari», Mirzo Ulug’bekning
«To’rt ulus tarixi», Bobur Mirzoning «Boburnoma»si ijtimoiy fanlar rivojiga
ayricha ta’sir ko’rsatganligi shubhasizdir. Temuriylar davrida salmoqli iz
qoldirgan alloma olimlardan Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Yazdiyning
«Zafarnoma», Xofizu Abruning «Zubdat at-tavorix».
Abdurazzoq Samarqandiyning «Matla ul-sa’dain» va
«Majma’ ul-bahrayn» («Ikki saodatli yulduzning chiqish o’rni va ikki azim
daryoning quyilish joyi»), Ibn Arabshohning «Amir Temur tarixi», Mirxondning
etti jildli «Ravzat ul-safo» («Poklik bog’i»), Xondamirning «Makorimul axloq»
(«Yaxshi fazilatlar»), «Xabibus siyar fi axboru afodul bashar» («Xabarlar va
bashariyat odamlaridan dilga yaqin siyratlari») asarlari o’sha zamon
tarixshunoslik ilmining yuksaklik darajasini o’zida ifoda etadi. Mirzo Ulugbek iki
yirik asar yozib koldirdi. Bulardan biri «Zichi Jadidi Ko’ragoniy» bulib,
klassik astronomiyani nazariy va amaliy masalalarini qamrab olgan. Samarqand
astronomlarining kup yillik ilmiy kuzatishlarini bayon etuvchi kapital asar
xisoblanadi. Ikkinchisi tarixiy asar mamlakatning ijtimoiy – siyosiy tarixi kiska
tarzda bayon etilgan. Asar «Ulus – i arba’yi Chingiziy» (Chingiziylarning turt
ulusi tarixi) yoki «Tarixiy– i arba ulus» (Turt ulus tarixi) nomi bilan
mashxur. 1425 yilda yozib tomomlangan.
«Tarix– i arba ulus» muqaddima va to’rt qismdan iborat. Muqaddima O’rta
asrlar tarixchilar urtasida xukm surgan an’anaga ko’ra islomiyatdan avval
utgan paygambarlar, turklarning afsonaviy ota – bobolari xisoblangan Yofas ibn
Nux va uning farzandi Turkxon, shuningdek, Turk – mo’g’ul qabilalari va
Chingizxon ta’rifi bayon qilingan. Birinchi qism, Ulug yurt, ya’ni Muguliston
va Shimoliy Xitoy tarixi: Ugadayxon (1227 – 1241) davridan to Arikbugunning
31

avlodi Urdayxon zamonigacha yuz bergan voqealarni o’z ichiga oladi.
Xulosa
Men bu kurs ishini yozish davomida shunga amin bo’ldimki bobolarimiz
qoldirib ketgan buyuk merosni har vaqt, har qachon o’rganishimiz zarur va bu
merosni oldin qanday bo’lsa shu holicha kelajak avlodga yetkazishimiz zarur
deb xisoblayman va biz yoshlar Mirzo Ulug`bekdek inson bo’lishga mustaqil
32

O’zbekistonimiz taraqqiyotiga hissa qo’shishga, Vatanimiz taraqqiyotining
rivojlanishiga jahon hamjamiyatida o’z o’rniga egan bo’lishda har doim tayyor
bo’lishimiz kerak deb hisoblaymiz.
Mirzo Ulug`bek ilmiy kuzatishlar olib borish va madrasada falakkiyot
ilmidan va’z aytish bilan birga madaniy-maishiy ishlarga ham jiddiy e’tibor
bergan. O’nlab madrasa, xonaqoh, masjid, karvonsaroylar qurdirgan. Oldinroq
boshlangan Bibixonim masjidi, Go’ri amir maqbarasi, Shohi zinda ansamblining
qurilishini nihoyasiga yetkazgan. Ulug`bek haqida yuzlab asarlar mavjudki,
ularda u donishmand faylasuf, adolatli sulton, ijodkor ustoz sifatida madh etiladi.
Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonida «Ulug`bek madhiyasi» degan
maxsus bob mavjud. Хulosa qilib shuni aytish mumkinki, hamma tabiatshunoslar
singari Mirzo Ulug`bek ham o’z dunyoqarashiga ko’ra, moddiy dunyoning inson
ongidan tashqari va mustaqil mavjudligini, tabiat hodisalarining va butun
koinotning, shubhasiz, o’z qonunlari va qonuniyatlari asosida harakatlanishi va
mavjudligini, shu bilan birga tabiat va jamiyat hodisalarining o’zaro aloqadorligi,
ular haqidagi bilimlar kishilik jamiyatini rivojlantirish yo’lida xizmat qilish
zarurligini tushunib yetgan donishmand mutafakkirdir.
Mirzo Ulug`bek va u asos solgan astronomik maktabning
tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlarini chuqurroq o’rganish va tushunishga uning
sodiq shogirdi Ali Qushchining qarashlari va astronomiyaga oid yozgan asarlari
g`oyat qimmatli ahamiyatga ega. Qiyin va murakkab, ziddiyatli sharoitda
yashagan Ulug`bek mamlakatning siyosiy va iqtisodiy hayotini boshqarish bilan
bir qatorda ilmiy ijod bilan shug`ullangan. Olimlarga rahbarlik qilgan. O’z ustida
tinmay ishlagan, ijod qilgan. Ilmiy-falsafiy tafakkurni rivojlantirgan. U o’z
faoliyatida falsafa, tarix, mantiq, astronomiya, matematika, tabiatshunoslik va
huquq bilimlari bilan shug`ullanib asarlar yozgan. Yunon olimlaridan Aflotun,
Arastu, Ptolomey asarlari bilan tanishgan. Ulug`bek o’tmish ajdodlardan,
xususan, O’rta Osiyo olimlaridan qolgan madaniy meros, falsafiy qarashlardan
o’z ijodida unumli foydalangan. Uning falsafasida aql-zakovatni jangu-
jadallarga, yurt olish, boylik orttirishga emas, adolat bilan hukm surish,
33

mamlakatni obod qilish, adabiyot, ilm-fanni rivojlantirish markaziy o’rinni
egallaydi. Ulug`bek o’z atrofiga o’z
davrining «Aflotuni» deb nom qozongan mashhur matematik, astronom
Qozizoda Rumiy va taniqli olimlar Ali Qushchi, Mansur Koshiy, Ali ibn
Muhammad Birjandiy, Miram Chalabiy, G`iyosiddin Jamshid, Muhammad ibn
Umar Chag`niniy kabilarni to’plagan. Ulug`bek shu olimlar ishtirokida
kengashlar o’tkazib matematika, astronomiya, geometriya fanlari yuzasidan
tadqiqotlar olib borgan. Obi rahmat soyi yoqasida rasadxona qurdirgan. Ko’rinib
turibdiki, u tabiat muammolarini yechish bilan birga diniy e’tiqoddan voz
kechmagan. Mirzo Ulug’bek hukumronligi davri ko’p bo’lmasada lekin ilmiy
islohotlari, ilm – fanga qo’shgan xissasi e’tiroflidir.
Foydalanilgan adabiyotlar
I. O’zbekiston Respublikasi Prezidentlarining asarlari.
1. Mirziyoyev Sh. M. – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent.: “O`zbekiston”,
2017.
34

2. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида.-Т:
Ўзбекистон, 2011.
II. Manbalar.
3. Низомиддин Шомий. «Зафарнома» Т. 1996
4. Улугбек Мухаммад Тарагай. Зижи жадиди Гурагони.«Зидж» Новые
Гурагановы астрономические таблицы //Вступительна статья,
перевод, комментарии и указателиА.А.Ахмедова. Ташкент: Фан, 1994
5. Hugh Thurston, Early Astronomy, (New York: Springer-Verlag), p. 194,
ISBN 0-387-94107-X
6. Бронштен В. А., Клавдий Птолемей, М., 1988.
III. Ilmiy adabiyotlar.
7. Аҳмедов.Б. Улуғбек (Эссе). Т., 1989
8. Файзиев. Т – Темурийлар шажараси., Т.; “Ёзувчи”., 1995
9. Бўриев. О – Амир Темур авлодлари., Т.: 1992.,
10. Shamsutdinov R. , Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari).
Birinchi kitob. Toshkent, “Sharq”. 2010.
11. Муҳаммаджонов. А. Темур ва темурийлар салтанати. Тарихий очерк.
Т., 1996
12. Аҳмедов. А – Улуғбек ҳаёти ва фаолияти.Т:.1991.
13. Ў зМ у . Биринчи жилд. Тошкент, 2000.
14. Шалотонин. Б. Город на берегу Зарафшана. “Қизилқум”., 1999.
15. Қосимов. Ф. Темурийлар даврида Бухоро. Бухоро, 1996.
16. Мирзо Улугъбек. Тўрт улус тарихи. Т., “Чўлпон”. 1993.
Internet ma’lumotlari
https://www.britannica.com/topic/Almagest
35

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi