Misr o‘rta va yangi podsholik davrida. - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	65.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

Misr o‘rta va yangi podsholik davrida.

Купить

MUNDARIJA
KIRISH ...................................................................................................................... 2
I BOB. O‘RTA PODSHOLIK DAVRIDA MISR. ................................................... 4
1.1.O‘rta podsholik davrining boshlanishi. ............................................................... 4
1.2.Misr giksoslar hukmronligi ostida (miloddan avvalgi 1710-1580). .................... 9
II BOB. YANGI PODSHOLIK DAVRIDA MISR. ............................................... 12
2.1.Yangi Shohliklar davrida Misr. ......................................................................... 12
2.2.Yangi Shohliklar davrida iqtisodiyotning gullab-yashnashi. ............................ 17
III BOB. YANGI SHOHLIKLAR DAVRIDA IQTISODIY-IJTIMOIY
MUNOSABATLAR. ............................................................................................... 20
3.1.Yangi Shohliklar davrida jtimoiy munosabatlar. ............................................... 20
XULOSA ................................................................................................................. 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................. 31
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Qadimgi podsholikning yemirilishi. Misr
fir’avnlari, ruhoniy va a’yonlari ulkan ehromlar, saroylar va ibodatxonalar
qurilishiga ko‘plab mablag‘lar sarf etganlar. Ularning kundalik turmushi va
dabdabali hayoti uchun ham behisob boyliklar sarf qilinardi. Tashqi mamlakatlarga
uyushtirilgan bosqinchilik urushlari oddiy xalq boshiga og`ir musibatlar olib kelar
edi. Qadimgi podsholikning oxirlariga kelib mamlakatdagi hokimliklar-nomlar
(kichik davlatlar) fir’avnlarga itoat etmay, mustaqil bo‘lishga intilganllar. Soliqlar
miqdorining ortishi va qo‘shimcha majburiy xizmatlar oddiy xalqning sabr
kosasini to‘ldirib, mamlakatda qo‘zg‘olonlar boshlanishiga sabab boigan.
Qadimgi podsholikning oxirlariga kelib markaziy hokimiyat zaiflashgan.
Miloddan avvalgi XXIII asrda mamlakat mayda davlatchalarga bo‘linib ketgan.
Mayda davlatlar esa bir-birlari bilan qonli urushlar olib borganlar. Shu tariqa
Misrda tarqoqlik davri boshlangan.
O‘tish davrida Misrdagi ahvol va o‘rta podsholikning tashkil topishi.
Misrda tarqoqlik davri miloddan avvalgi XXIII asr o‘rtalarigacha davom etgan.
Bu davrda mamlakat xo’jaligi ishdan chiqqan. Kanallar, suv omborlarini o`t, loyqa
bosib, sug‘orish tarmoqlari yaroqsiz bo`lib qolgan. Unumdor yerlar botqoqlikka va
to‘qayzorlarga aylangan. Hunarmandchilik, savdo-sotiq va chorvachilik ham izdan
chiqqan.
Markazlashgan Misr davlatining yemirilishi va parchalanishidan qo`shni
qabilalar foydalanganlar. Ular Misrga bostirib kirib, mamlakatni vayron qilib,
boyliklarini talab qaytganlar. Qadimgi podsholikning markazi Memfis ham
inqirozga uchragan. Unda hukmronlik qilayotgan XIII sulola vakillari mamlakatni
birlashtirishning uddasidan chiqolmaganlar.
Miloddan avvalgi XXI asr oxirlariga kelib Misrni qaytadan birlashtirish
uchun kurash boshlangan. Misrni yangidan birlashtirish shimol bilan janubda bir
vaqtda boshlandi. Shimoliy Misrdagi davlatlarni birlashtirish ishiga Gerakleopol
shahrining hukmdorlari boshchilik qilganlar. Gerakleopol podsholari shimoldagi
davlatlarni birlashtirib osiyo va liviyalik ko`chmanchilarni mamlakatdan haydab
2

chiqarganlar. Ular o‘zlarini Yuqori va Quyi Misr podshosi deb e’lon qilganlar.
Ammo IX sulola podsholari mamlakatni o`z qo`llarida saqlab qola olmaganlar.
Shundan so`ng Misr janubida mamlakatni birlashtirish ishiga Fiva hukmdorlari
boshchilik qilganlar. XI sulola hukmdori Mentuxatep Gerakleopol podsholariga
qarshi kurashib, Yuqori va Quyi Misrni birlashtirib Markazlashgan Misr davlatini
qayta tiklagan. Fiva yagona Misr davlatining poytaxti bo`lib qolgan. Bu davrda
XI–XIII sulola vakillari Misrda podsholik qilganlar. Bu Misr tarixida o`rta
podsholik nomi bilan mashhur bo`lgan.
O ‘rta podsholik Misrda miloddan avvalgi 2050-yildan 1750- yilgacha hukm
surgan. O‘rta podsholik davrida fir’avnlar qo`shni mamlakatlarga talonchilik va
bosqinchilik yurishlari qilganlar. Misr qo‘shinlari Nubiyaga, Sinayga, Finikiyaga,
Falastinga, hatto Frot daryosi sohillarigacha kirib borganlar. Fir’avnlar
bo‘ysundirilgan o‘lkalardan mis, oltin, kumush, qora yog‘och, qimmatbaho bu-
yumlar, ko‘p minglab asir va chorva mollarini haydab olib ketganlar. 1
Kurs ishining vazifalari:
-O‘rta podsholikning (2020-yil-er.avv.XVII asr boshlari) tashkil topishi
- O‘rta podsholik (2020-yil-er.avv.XVII asr boshlari) davrining rivojlanishi
va zavolga yuz tutushi
-Yangi podsholikning vujudga kelishi, yuksalishi va inqirozga yuz tutushi.
Kurs ishining tarkibi: Ushbu kurs ishi kirish, 6 bob, 6 ta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
1
Древний Египет. Энциклопедия. / В.В. Солкин – М.: “Арт-Родник”, 2005. 138- с тр
3

I BOB. O‘RTA PODSHOLIK DAVRIDA MISR.
1.1. O‘rta podsholik davrining boshlanishi .
Misr fir’avnlari, ruhoniy va a’yonlari ulkan ehromlar, saroylar va
ibodatxonalar qurilishiga ko‘plab mablag‘lar sarf etganlar. Ularning kundalik
turmushi va dabdabali hayoti uchun ham behisob boyliklar sarf qilinardi. Tashqi
mamlakatlarga uyushtirilgan bosqinchilik urushlari oddiy xalq boshiga og‘ir
musibatlar olib kelar edi. Qadimgi podsholikning oxirlariga kelib mamlakatdagi
hokimliklar – nomlar (kichik davlatlar) fir’avnlarga itoat etmay, mustaqil bo‘lishga
intilgafllar. Soliqlar miqdorining ortishi va qo‘shimcha majburiy xizmatlar oddiy
xalqning sabr kosasini to‘ldirib, mamlakatda qo‘zg‘olonlar boshlanishiga sabab
bolgan.
Qadimgi podsholikning oxirlariga kelib markaziy hokimiyat zaiflashgan.
Miloddan avvalgi XXIII asrda mamlakat mayda davlatchalarga bo‘linib ketgan.
Mayda davlatlar esa bir-birlari bilan qonli urushlar olib borganlar. Shu tariqa
Misrda tarqoqlik davri boshlangan. 2
Misrda tarqoqlik davri miloddan avvalgi XXIII asr o‘rtalarigacha davom
etgan. Bu davrda mamlakat xo‘jaligi ishdan chiqqan. Kanallar, suv omborlarini o‘t,
loyqa bosib, sug‘orish tarmoqlari yaroqsiz bo‘lib qolgan. Unumdor yerlar
botqoqlikka va to‘qayzorlarga aylangan. Hunarmandchilik, savdo-sotiq va
chorvachilik ham izdan chiqqan.
Markazlashgan Misr davlatining yemirilishi va parchalanishidan qo‘shni
qabilalar foydalanganlar. Ular Misrga bostirib kirib, mamlakatni vayron qilib,
boyliklarini talab qaytganlar. Qadimgi podsholikning markazi Memfis ham
inqirozga uchragan. Unda hukmronlik qilayotgan VIII sulola vakillari mamlakatni
birlashtirishning uddasidan chiqolmaganlar.
Miloddan avvalgi XXI asr oxirlariga kelib Misrni qaytadan birlashtirish
uchun kurash boshlangan. Misrni yangidan birlashtirish shimol bilan janubda bir
vaqtda boshlandi. Shimoliy Misrdagi davlatlarni birlashtirish ishiga Gerakleopol
2
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. - Toshkent. Fan va texnologiya, 2009. 26-bet
4

shahrining hukmdorlari boshchilik qilganlar. Gerakleopol podsholari shimoldagi
davlatlarni birlashtirib osiyo va liviyalik ko‘chmanchilarni mamlakatdan haydab
chiqarganlar. Ular o‘zlarini Yuqori va Quyi Misr podshosi deb e’lon qilganlar.
Ammo IX–X sulola podsholari mamlakatni O‘z qo‘llarida saqlab qola olmaganlar.
Shundan so‘ng Misr janubida mamlakatni birlashtirish ishiga Fiva hukmdorlari
boshchilik qilganlar. XI sulola hukmdori Mentuxatep Gerakleopol podsholariga
qarshi kurashib, Yuqori va Quyi Misrni birlashtirib Markazlashgan Misr davlatini
qayta tiklagan. Fiva yagona Misr davlatining poytaxti bo‘lib qolgan. Bu davrda
XI–XIII-sulola vakillari Misrda podsholik qilganlar. Bu Misr tarixida O‘rta
podsholik nomi bilan mashhur bo‘lgan.
O‘rta podsholik Misrda miloddan avvalgi 2050-yildan 1750-yilgacha
hukm surgan. O‘rta podsholik davrida fir’avnlar qo‘shni mamlakatlarga talonchilik
va bosqinchilik yurishlari qilganlar. Misr qo‘shinlari Nubiyaga, Sinayga,
Finikiyaga, Falastinga, hatto Frot daryosi sohillarigacha kirib borganlar. Fir’avnlar
buysundirilgan o‘lkalardan mis, oltin, kumush, qora yog‘och, qimmatbaho bu-
yumlar, ko‘p minglab asir va chorva mollarini haydab olib ketganlar. 3
Misrda markazlashgan kuchli davlatning tashkil topishi natijasida xo‘jalik
ancha rivoj topgan. Misr fir’avnlari yangi yerlar ochishga va sug‘orish
inshootlarini qurish ishiga katta e’tibor berganlar. Fayum vohasidagi ko‘l
chuqurlashtirilib sun’iy suv omboriga aylantirilgan. Nil daryosidan suv ombori
tomon kanal qazilib unga suv keltirilgan. Baland joylarga suv chiqarish uchun
shaduf kashf etilib, ulardan foydalanilgan. Shu tariqa Misrda dehqonchilik ancha
rivojlangan. Voha atrofida chorvachilik ham rivoj topgan. Misr shaharlari va
qishloqlarida hunarmandchilik, xususan shishasozlik ham shu davrda rivoj topib
ichki va tashqi savdo taraqqiy etgan. Misr Finikiya, Falastin, Nubiya, Kichik
Osiyo va ikki daryo oralig‘idagi mamlakatlar bilan qizg‘in savdo borgan. Savdo
ishlari quruqlik va suv yo‘llari orqali amalga oshirilgan. O‘rta podsholik davrida
3
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. – Toshkent, Fan va texnologiya, 2009. 28-bet.
5

Fayum vohasida Ittaun shahri qurilib, u fir’avnlarning qarorgohiga aylangan. XI
sulola davrida Misr Sharqdagi eng qudratli davlatga aylangan. 4
O‘rta podsholikning tushkunlikka uchrashi, kambag‘allar va qullar
qo‘zg‘oloni. Miloddan avvalgi XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab O‘rta
podsholik tushkunlikka yuz tutadi. XIII sulola davridan boshlab O‘zaro urushlar
boshlanib tushkunlik yana kuchayadi. Mamlakatdagi ichki nizolar, soliqlar va
firavnlarning bosqinchilik urushlari mehnatkash xalq va qullarning ahvolini yanada
yomonlashtirib yubordi. Toj-taxt uchun kurash qizg‘in tus olib, fir’avnlar tez-tez
almashinib turganlar. Misrdagi tush-kunlikdan qo‘shni mamlakatlar foydalanib,
birin-ketin Misrga bostirib kiradilar. XIII sulola podsholari esa qo‘shni
qabilalarning hujumini qaytara olmaydilar. Ichki urush-janjanlar va qo‘shni
qabilalarning hujumlari mamlakat xo‘jaligiga katta zarar keltiradi. Mamlakatdagi
qiyinchiliklarning barcha og‘irligi mehnatkash xalq va qullar yelkasiga tushar edi.
O‘rta podsholik davri Misr iqtisodining o‘ziga xos xususiyati xususiy
xo‘jalik munosabatlari, bozor bilan aloqalar, qullar mеhnatidan foydalanish kеng
taraqqiy topgan o‘rta xo‘jaliklarni mustahkamlash edi.
O‘rta podsholik davridagi xususiy quldorchilikning rivojlanishi Misr
ijtimoiy munosabatlarining xaraktеrli bеlgisidir.
Misrning markazlashgan davlatga birlashtirilishidan kеyin Qadimgi
podsholik davridayoq yuzaga kеlgan ko‘psonli byurokratik boshqaruv apparati
qayta tiklandi. Butun boshqaruvning eng yuqorisida fir’avn, “Raning jismidan
bo‘lgan o‘g‘li”, xudo odam turib, u mutlaq hokimiyatga ega edi. Lеkin O‘rta
podsholik fir’avnlari mahalliy zodagonlardan kеlib chiqqan nomarxlar qo‘lida
bo‘lgan nomalarni boshqarishni uddalay olmadilar.
XIII sulolaning hukmdorlari (er.av. 1789-1645-yillar.) mamlakatdagi ichki
vaziyatni barqarorlashtirish muammosini yеchishga qurblari yеtmadi.
4
Эргашев Ш . Қадимги цивилизациялар . – Т ошкент .: Ўзбекистон , 2016. -360 б ет .
6

Murakkab ichki va tashqi vaziyat, markaziy hokimiyatning kuchsizlanishi
sharoitida xalq ommasining noroziligi mavjud tuzum va uning hukmdorlariga
qarshi ochiq xalq qo‘zg‘oloniga aylanib kеtadi. Mamlakatda kеlib chiqqan og‘ir
ichki vaziyatdan giksoslar birlashmasi foydalanib qolib, ular er.av. XVII asrda
avval butun Nil dеltasini egallaydilar, kеyin esa o‘z hokimiyatlarini Yuqori Misrga
tarqatishga muvaffaq bo‘ladilar. Shu bilan Misrda O‘rta podsholik davri tugaydi va
o‘zga yеrliklar giksoslar hukmronligi davri boshlanib, uning hukmdorlari XV-XVI
Misr sulolalarini (er.avv.1675-1554 -yillar.) tashkil etdilar.
Misr nafaqat uni, balki Sinay yarim orolini, Falastinni va Suriya cho‘lini
birlashtirgan bеpoyon Giksos davlatining bir qismiga aylandi. XIII sulolaning
qulashidan so‘nggi nomalarning mustaqilligi davri va er.av. XVIII asr oxiri - XVI
asr o‘rtasini qamragan giksoslar hukmdorligi vaqti ikkinchi o‘tish davri nomini
oldi. Qadimgi Misr deb Nil daryosining birinchi ostonasidan boshlab keng Nil
deltasini hosil qilgan tor Nil vodiysiga (kengligi 1 kmdan 20 km.gacha) aytiladi.
Tor Nil vodiysi Yuqori Misr, deltaning quyi qismidagi viloyat Quyi Misr deb
atalgan. («Yegipet» nomi yunoncha, Misr poytaxti Memfis misrcha «Xetkau-Ptax»
yoki xikupta «xudo Ptaxning ruhi kal’asi» ma’nosini bildiradigan so‘zdan kelib
chiqqan.) Misrliklar o‘z mamlakatlarini Nil vodiysining haydalgan qora tuproqli
yeriga qarab Kemet-«qora yer» deb ataganlar.
Misr Afrika qit’asining shimoliy-sharqiy qismida joylashgan, Suvaysh
bo‘yni orqali Misr Old Osiyoning madaniy markazlari bilan bog‘langan. Misr Nil
daryosi orqali Tropik Afrika va O‘rtayer dengiziga tutashgan.
Gerodot “Misr-Nilning sovg‘asi”-deb ta’riflaydi. Chunki Nil daryosi Misr
iqtisodiy hayotida yetakchi o‘rin tutgan. Nilda har yili 19-iyunda toshqin
ko‘tarilgan. Bu toshqin sentabr o‘rtalarigacha davom etgan. Noyabrda daryo o‘z
o‘zaniga tushgan. Ekilgan yer aprel-mayda hosil keltirgan. Nil daryosi Misr
iqtisodiyotining asosi dehqonchilikda muhim o‘rin tutgan. Mo‘l-ko‘l hosil sun’iy
sug‘orish asosida olingan.
7

Misrliklar dehqonchilik ishlariga ko‘ra yilni 3-mavsumga bo‘lganlar: “To‘la
suv mavsumi”-Nil toshqini (iyul o‘rtalari), «ekin, unish mavsumi» ekishdan hosil
yig‘ishgacha bo‘lgan qishloq xo‘jalik ishlarini to‘liq sikli (noyabr va may
o‘rtalari), «quruq mavsum»-yerni dam olish vaqti va shafqatsiz jazirama (may
o‘rtalaridan iyul o‘rtalarigacha) davri. Suv omborlari qurilib, Nil vodiysi to‘g‘on,
kanallar bilan to‘g‘ri burchakli havzalarga bo‘lingan.
Og‘ir jabr-zulm va qiyinchiliklardan sabr kosalari to‘lgan mehnat-kash xalq
miloddan avvalgi 1750-yilda qo‘zg‘olon ko‘taradi. qo‘zg‘olonda jabrdiyda qullar
ham faol ishtirok etadilar. bu qo‘zg‘olon butun podsholikni larzaga soladi.
Ko‘pchilik misrshunoslar yirik xalq qo‘zg‘olonini aynan 1-o‘tish davrinining
oxiriga tеgishli dеb hisoblaydilar. Bular haqida “Ipusеr matali”, “Nеfеrti matali”da
hikoya qilinadi.
XI va ayniqsa XII sulola fir’avnlari markaziy hukumat qo‘l ostida
mamlakatning insoniy va moddiy boyliklarini to‘plab, qadimgi podsholik
davridagi umummisr sug‘orish tizimini tiklaydilar. Bu vaqtga kеlib, misrliklar
nisbatan yumshoqroq hisoblangan misdan o‘z sifatiga ko‘ra yuqori turgan
bronzani o‘zlashtiradilar. 5
O‘rta podsholik davri Misr iqtisodining o‘ziga xos xususiyati xususiy xo‘jalik
munosabatlari, bozor bilan aloqalar, qullar mеhnatidan foydalanish kеng taraqqiy
topgan o‘rta xo‘jaliklarni mustahkamlash edi.
O‘rta podsholik davridagi xususiy quldorchilikning rivojlanishi Misr ijtimoiy
munosabatlarining xaraktеrli bеlgisidir.
Misrning markazlashgan davlatga birlashtirilishidan kеyin qadimgi podsholik
davridayoq yuzaga kеlgan ko‘psonli byurokratik boshqaruv apparati qayta tiklandi.
Butun boshqaruvning eng yuqorisida fir’avn, “Raning jismidan bo‘lgan o‘g‘li”,
xudo odam turib, u mutlaq hokimiyatga ega edi. Lеkin o‘rta podsholik fir’avnlari
mahalliy zodagonlardan kеlib chiqqan nomarxlar qo‘lida bo‘lgan nomalarni
boshqarishni uddalay olmadilar.
5
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. - Toshkent. Fan va texnologiya, 2009. 25-bet
8

XIII sulolaning hukmdorlari (er.avv. 1789-1645-yillar.) mamlakatdagi ichki
vaziyatni barqarorlashtirish muammosini еchishga qurblari еtmadi.
Murakkab ichki va tashqi vaziyat, markaziy hokimiyatning kuchsizlanishi
sharoitida xalq ommasining noroziligi mavjud tuzum va uning hukmdorlariga
qarshi ochiq xalq qo‘zg‘oloniga aylanib kеtadi. Mamlakatda kеlib chiqqan og‘ir
ichki vaziyatdan giksoslar birlashmasi foydalanib qolib, ular er.av. XVII asrda
avval butun Nil dеltasini egallaydilar, kеyin esa o‘z hokimiyatlarini Yuqori Misrga
tarqatishga muvaffaq bo‘ladilar. Shu bilan Misrda O‘rta podsholik davri tugaydi va
o‘zga yеrliklar giksoslar hukmronligi davri boshlanib, uning hukmdorlari XV-XVI
Misr sulolalarini (er.avv.1675-1554 -yillar.) tashkil etdilar. 6

Misrdagi bu voqealar o‘sha vaqtda yaratilgan « Ipuser so‘zlari» degan
yozma bitikda o‘z ifodasini topgan. Bu bitik muallifi yirik mansabdor shaxs
bo‘lgan. U xalq ommasi va qullar qo‘zg‘oloniga nafrat bilan qaragan. “Ipuser
so‘zlari” dagi ma’lumotlarga qaraganda kambag‘allar va qullar, zodagon va
a’yonlarga qarshi bosh ko‘targanlar.
«Ipuser»da qo‘zg‘olonning oqibati nima bilan tugagani bayon ctilmagan.
keyinchalik qo‘zg‘olon bostirilgan bo‘lsa kerakki, misrda fir’avnlar hokimiyati
qayta tiklangan. qo‘zg‘olon bostirilgani bilan, oddiy xalq va qullar zolimlarga
qarshi ko‘p marta bosh ko‘targanlar.
1.2.Misr giksoslar hukmronligi ostida (miloddan avvalgi 1710-1580).
Qadim zamonlarda Arabistonning shimoli-g‘arbiy qismidagi dashtlarda semit
va xurrit naslidan bo‘lgan giksos qabilalari yashar edilar. Ular turli urug‘
va qabilalar birlashmasidan tashkil topgan edilar. Giksoslar asosan dashtlarda
yashab, qo‘y, echki, qoramol va yilqichilik bilan shug‘ullanganlar. «Giksos» so‘zi
aslida misrcha bo‘lib, «x ekou xasut» degan so‘zdan kelib chiqqan. Bu so‘z
«cho‘ponlarning hokimlari», «cho‘l mamlakatining hukmronlari» degan ma’noni
bildirar ekan. Giksoslar ko‘chmanchi chorvador qabilalar bo‘lib, xo‘jalik va
madaniyat darajasi jihatidan misrlik yoki mesopotamiyaliklarga qaraganda ancha
6
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. - Toshkent. Fan va texnologiya, 2009. 27-bet
9

past bo‘lishgan. Miloddan avvalgi XIX asrda Arabistonning shimoli-sharqida
giksoslarning harbiy ittifoqi tashkil topadi. Ular Sinay Yarim oroli, Falastin va
Suriya dashtining katta qismini bosib oladilar. Megiddo va Kadesh shaharlarini
ham o‘zlariga itoat ettiradilar.
Giksoslarning Misrga bostirib kirishi. XVIII asr o‘rtalariga kelib Misr
podsholigi zaiflashib, bir nechta mayda davlatchalarga bo‘linib ketadi. Misrning
zaiflashib ketganligidan foydalanib giksoslar quyi Misr yerlariga kirib keladilar.
Ular Misrdagi mayda podsholarga xizmatiga kirib, xizmatlari evaziga yer-mulklar
oladilar, katta-katta viloyatlarni boshqaradilar. Dastlab giksoslar mamlakatga
tinchlik bilan kirib kelib joylashganlar. Keyinchalik esa quyi Misrni butunlay bosib
olganlar. Ular quyi Misrda o‘rnashib olganlaridan keyin, Nil daryosi tarmog‘ining
sharqiy qismida Avoaris shahrini barpo qilib, uni poytaxtga aylantirganlar. Ular
shu shahardan turib mamlakatni boshqarganlar. Giksoslar Misrga kirib kelar
ekanlar misrliklar madaniyati va xo‘jaligida erishgan yutuqlaridan foydalanganlar.
Giksoslarning kuchayishi. Giksoslar misrliklardan ko‘p narsalarni
o‘rganganlar. Ayni paytda ular Misrga otliq qo‘shin va ot qo‘shilgan ikki
g‘ildirakli jang aravalari bilan kirib kelganlar. Giksoslar kelgunicha misrliklar otni
ham, ot qo‘shilgan jang aravalarini ham bilmas edilar. Giksoslarning kirib kelishi
munosabati bilan Misrda yilqichilikka katta e’tibor berilgan. Misr yaylovlarida
uyur-uyur yilqilar boqilib parvarish qilingan. Keyinchalik misrliklar giksoslarning
ot qo‘shilgan jang aravalarini ham o‘zlashtirganlar. Giksoslar Misrda miloddan
avvalgi 1710-yildan 1580-yilgacha qari’yb 130 yil hukmron-lik qilganlar. Shu -
yillar davomida XV–XVI sulolaga mansub podsholar giksoslardan edi. Giksos
podsholari Avoarisdan turib mamlakatni boshqarganlar. Ammo Misr janubidagi
Fiva nomi giksos podsholariga itoat etmagan. Giksos podshosi Xian davrida
giksos podsholigi kuchayadi. Shu davrda Falastinning katta qismi, Krit broli va
boshqa joylar giksoslarga itoat etib boj to‘lar edi.
Xian davrida Misrda dehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilik sezilarli
darajada rivojlanadi. Bu davrda savdo-sotiq ancha ravnaq topadi. Misr, Krit oroli,
10

Suriya, Falastin, O‘rta yer dengizining sharqiy sohilidagi shahar davlatlar
bilan qizg‘in savdo ishlarini olib boradi. Xian vafotidan so‘ng giksoslar davlati
zaiflashadi.
Misrdan giksoslarning quvib chiqarilishi. Miloddan avvalgi XVI asr
boshlaridan boshlab Misrda ozodlik, mustaqillik uchun kurash boshlanadi.
Mustaqillik uchun kurashga XVII sulolaga mansub Fiva podsholari boshchilik
qiladilar. Bosqinchilarga qarshi ozodlik kurashi Fiva podshosi Kamesu davrida
kuchayadi. Kamesu mamlakatdagi amaldorlarni saroyiga chaqirib, ularga
giksoslarni mamlakatdan haydash vaqti yetganligini tushuntiradi. U amaldorlar
oldida nutq so‘zlab, oxirida «Mening maqsadim Misrni qutqarish va osiyoliklarni
yer bilan yakson qilishdir», deb xitob qiladi.
Darhaqiqat Kamesu bosqinchilariga qarshi kurash boshlaydi. Kamesu
boshlagan kurash ozodlik urushiga aylanadi. Og‘ir janglardan so‘ng Misr
qo‘shinlari giksoslar ustidan g‘alaba qozonadilar. Ozodlik uchun bo‘lgan janglar
vaqtida Kamesu juda ko‘p tan jarohati oladi. O‘sha vaqtdagi solnomalarda Kamesu
Misrni giksoslar zulmidan ozod qilish uchun kurash olib borgan qahramon sifatida
madh etiladi.
Kamesudan so‘ng uning ukasi Yaxmos I qo‘shinlari giksoslarni
mamlakatdan butunlay uloqtirib tashlaydilar. Yaxmos I qo‘shinlari Falastin
janubidagi Sharuxen qal’asini uch yillik qamaldan so‘ng bosib olganlar. 7
Janglar davom etib, Misr qo‘shinlari Falastin, Finikiya va Suriyaning ko‘p
joylarini istilo qilganlar.
7
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. - T oshkent . Fan va texnologiya, 2009. 29-bet.
11

II BOB. YANGI PODSHOLIK DAVRIDA MISR.
2.1.Yangi Shohliklar davrida Misr.
Yangi podsholik davrida Misr qo‘shinlari qayta tashkil qilindi. Giksoslar
ta’siri ostida qo‘shin tarkibiga jang aravalari kiritildi. Misrda ot zavodlari tashkil
qilinib, xo‘jalikning yangi sohasi yilqichilik paydo bo‘ldi. Ot zavodlari davlat
hokimiyati tomonidan taskil qilindi va ularni oliy mansabdor boshqargan.
Piyodalar asosiy harbiy qo‘shinning asosiy qismi bo‘lib qoldi. Ammo uning qurol
turlari yangilandi. Qilichning 2 turi: og‘ir, to‘gri va yengilroq o‘roqsimon qilichlar
paydo bo‘ldi. Dushmanlardan yaxshiroq himoya uchun askarlar plastinkali sovut
kiya boshladilar. Qo‘shin safini og‘ir qurollangan kamonchi va nayzachilar to‘ldira
boshladi. Qo‘shinning yangi turi harbiy dengiz floti paydo bo‘ldi. Mudofaa
inshootlari qurish san’ati takomillashdi. Misrliklar bosib olingan hududlarida
kuchli mustahkamlangan qal’alarni ko‘ra boshladilar. Qo‘shinni to‘ldirish tartibi
o‘zgardi. Askar olishning yangi qoidasiga ko‘ra, har 10 balog‘atga yetgan
erkaklardan biri harbiy xizmatga chaqiriladigan bo‘ldi. Ammo bu tartib qo‘shinni
to‘liq to‘ldirish imkoniyatini bermadi. Shu sababli, XIX sulola davridan boshlab,
yo‘llanma chet el askarlari qo‘shinning yarmini tashkil qila boshladi. XVIII sulola
kuchli qo‘shinga tayanib, bosqinchilik siyosatini olib bordi. 8
Ayniqsa, Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘og‘iga nisbatan istilochilik hujumlari
kuchayib ketdi. Bu hududda er. av. XV asrda Misrga qarshi faqat birgina Mitanni
davlati jiddiy qarshilik ko‘rsata olar edi. Mitanni XVI asr oxiri XV asrning birinchi
yarmida qudratli davlatga aylangan edi. U Misrning Suriya va Falastinga
ekspansiyasini to‘xtatish uchun Kadesh shahri boshchiligidagi Suriya va
Falastinning kichik davlatchalari koalitsiyasini har tomonlama qo‘llab-quwatladi.
Natijada, bu ittifoq Misr ekspansiyasini vaqtinchalik to‘xtatdi. Misr janubda
uchinchi Nil ostonalaridagi hududlarni bosib oldi. Yaxmos I giksoslarni Osiyodan
haydab chiqarib Finikiyada Misrning ta’sirini qayta tikladi. Uning o‘g‘li
Amenxotep I Osiyoda hech qanday urush olib bormadi, keyingi fir’avn Tutmos I
8
Египет. История страны / Гарри Адес – М., СПб: Эксмо; Мидгард, 2008. – 103 с тр
12

(er av XVI asr oxiri) davrida Misr Yaqin Sharqning eng katta davlatlaridan biriga
aylandi. Nubiyada katta yutuqlarga erishilib Kamos Misrning hududini Nilning
ikkinchi ostonasigacha, Amenxotep I yana janubga tomon kengaytirdi.
Amenxotep I ga uning kuyovi harbiy boshliq Tutmos voris bo‘ldi. U er. av.
XVI asr oxirida Yuqori Mesopotamiyadagi Mitanni davlatiga qarshi urush
boshladi. Bu davlat shimoliy Suriyani nazorat qilar edi. Misr Mitannidan shimoliy
Suriyani tortib olib, o‘z nazorati ostiga oldi. Nubiyada misrliklar Nilning uchinchi
ostonasidagi ilgari mustaqil bo‘lgan Kush davlatining poytaxti Kermani
egalladilar.
Tutmos I ning vorisi uning kichik xotinidan bo‘lgan o‘g‘li Tutmos II ( er. av.
1503-1490-yillar atrofida) bo‘lajak mashhur malika Xatshepsutga uylandi. Malika
Xatshepsut Tutmos III ni davlat ishlaridan chetlashtirishga harakat qildi.
Xatshepsut o‘zini eri bilan birga hukmdor deb e’lon qiladi, vaqt o‘tishi bilan
malika yodgorliklarda o‘zini mustaqil fir’avn sifatida tasvirlay boshladi. Malika
erkak fir’avn kabi o‘z hokimiyatini to‘laqonligini ta’kidlash uchun gavda
tuzilishini erkaklarga o‘xshatib, soqol qo‘yilgan holda tasvirladi. Xatshepsut
fir’avn-jangchi sifatiga da’vo qila olmas edi. Shu sababli u Puntga katta
ekspeditsiya tashkil qildi. Bu vaqtda uning eri er. av. 1490—1438--yillarda
hukmronlik qilgan Tutmos III istilochilik urushlari olib bordi. G‘ayratli sarkarda
Tutmos III Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘og‘ini Misr ta’siri ostiga o‘tishi uchun
uzoq harbiy tayyorgarlik ko‘rdi. Er.av. 1482- yilda Tutmos III Falastinga ko‘p
sonli qo‘shin tortdi. Megiddo shahri yonida Suriya va Falastinning Kadesh shahri
boshchiligidagi birlashgan qo‘shinlari Tutmos III qo‘shinlari bilan uchrashdi.
Qonli jang misrliklar g‘alabasi bilan tugadi. Natijada Misr Suriya va Falastinning
katta qismini egallab oldi. Mitanni o‘z qo‘shinlarini Frot ortidan chaqirib oldi va
Misrga Suriya, Finikiya va Falastin hududlarini yon berishga majbur bo‘ldi.
Tutmos III o‘n besh marta harbiy yurish qilib, Frot daryosigacha bo‘lgan
hududlarni bosib oldi. Frot daryosi yelkasidagi Karxemish shahri Misrning
shimoliy chegarasi bo‘ldi. Janubda Misr Nilning 4-ostonalarigacha bo‘lgan yerlarni
13

o‘z tasarrufiga oldi. Misrning shimolidan janubigacha chegarasi 3200 kmni tashkil
qildi. Istilochilik urushlari natijasida Misr XV asrda Old Osiyodagi eng qudratli
davlatga aylandi.
Old Osiyoning Mitanni, Xett va Bobil kabi kuchli davlatlari Misrning kuch-
qudrati bilan hisoblashishga majbur bo‘ldilar. Ular Misr bilan do‘stona munosabat
o‘rnatishga harakat qildilar. Bu to‘grisida o‘sha davrdagi ko‘pgina yozma
manbalar ma’lumot beradi. Mitanniga qarshi yurishlarni Tutmos III ning o‘g‘li
Amenxotep II (er. av. 1438-1436- 1412--yillar), Tutmos IV (er. av. 1412- 1402--
yillar) davom ettirdilar. Tutmos III va Amenxotep II lar fir’avn-jangchilar edilar.
Ular shaxsan jangda ishtirok etib, bir harakat bilan tarang, og‘ir kamonni torta
oladigan o‘sha vaqtda Suriyada mavjud bo‘lgan fillarni ov qilgan jismonan kuchli
shaxslar edilar. Tutmos IV ning o‘g‘li Amenxotep III (er. av. 1402—1365- -yillar)
davrida Misr Sharqiy O‘rtayer dengizi katta hududini nazorat qildi. Kipr oroli ham
Misrga bo‘ysundirildi. U yerdan mis olib kelingan. Kuchayib ketgan Misr Bobil
podshosi Amenxotep II ning qizini qo‘lini so‘raganda, uni mensimay rad javobini
beradi. Misrning o‘sha vaqtdagi xalqaro munosabatlari XVIII sulola oxiridagi Misr
fir’avnlarining Tel-Amaraada topilgan katta davlat arxividagi hujjatlardan bizga
yaxshi ma’lumdir. Bu arxivda Bobil, Osuriya, Mitanni, Xett davlatlari va Kipr
podsholarining, yana Suriya va Falastindagi ko‘p hokimlarning Misr fir’avniga
yuborgan diplomatik xatlari saqlanib qolgan. Shu xatlarga qaraganda Misr Old
Osiyodagi bir qancha davlatlar bilan juda mustahkam savdo va diplomatik
munosabatda bo‘lgan. Ayrim davlatlar o‘rtasida bo‘ladigan muzokaralar maxsus
elchilar yordami bilan olib borilgan.
Xett istilosi xavfi aniq bo‘lib qolgach, Mitanni va Misr podsholari bosh
ko‘tarib kelayotgan dushmanni birgalikda yengish maqsadida birlashganlar. Misr
bilan Mitanni o‘rtasida ittifoq o‘rnatishga imkon tug‘ilgan. Bu ittifoq bir necha
sulolaviy nikohlar bilan mustahkamlangan. Mitanni podshosi Tushrattaning Misr
fir’avni Amenxotep III ga yozgan xatlarida Misr bilan Mitanni o‘rtasida o‘ta
mustahkam munosabatlar o‘rnatilishiga olib kelgan diplomatik muzokaralarning
14

ayrim bosqichlari ravshan va jonli qilib tasvirlangan. Misrda Amenxotep
hukmronligi yillarida uzoq Suriyadagi o‘z yerlarini xettlardan himoya qilish uchun
yetarli harbiy kuchga ega bo‘lmaganligidan Mitanni yordamiga tayanishga majbur
bo‘lgan. Amenxotep III (er.av.1424-1388--yillar) zamonida ahvol yanada
yomonlashgan. Bu vaqtda Misr Suriyadagi mulklarini himoya qilish uchun yetarli
harbiy kuchga ega bo‘lmadi. Suriya shaharlari zaiflashib qolgan Misrni zulmidan
qutilish uchun ittifoq uzdilar. Bu ittifoqni esa xettlar qisman qo‘llab-
quvvatlaganlar. Bu ittifoqning boshida turgan Suriya hokimi Aziru Suriyani
Misrning qolgan-qutganlaridan ham ozod qilish uchun qattiq kurash olib borgan.
Suriya va Finikiyaning Misrga sodiq bo‘lgan ko‘p shaharlari xettlar va Aziru
qo‘shinlarining hujumlaridan o‘zlarini arang himoya qilib turganlar. Bu
shaharlarning ba’zilari Misr fir’avnidan yordam so‘raganlar. Mashhur Amenxotep
IV Exnaton (er. av. 1365—1348--yillar) davrida Misrni tashqi siyosiy ahvoli
yomonlashadi, Mitanni Janubiy Suriyani katta qismini bosib oladi. Osiyoda yana
bir raqib xett davlati urushga tayyorlana boshladi. Exnatonning kuyovlari
Semnexkar (er. av. 1348—1347--yillar), Tutanxamon (er. av. 1347-1338-yillar)lar
davrida ahvol o‘zgarmadi. Tutanxamon 10 yoshidan fir’avn taxtiga o‘tiradi. Uning
vafotidan keyin Mitannidan tashqari yana bir raqib, xett davlati paydo bo‘ldi.
Tutanxamon 20 yoshga yetmay er. av. 1338-yilda vafot qildi. Uning bevasi
Anxesenpaamon taxtni o‘z qo‘lida saqlab qolish uchun xett podshosi Suppilulium I
ni o‘g‘illaridan biri bo‘lgan Sannansaga turmushga chiqishga rozi bo‘ldi. Xett
shahzodasi Misrga keldi, lekin misrlik zodagonlar uni o‘ldirdilar. Anxesenpaamon
Atonning oliy kohini Eyega turmushga chiqishga majbur bo‘ldi. Eye (er. av. 1338-
1334--yillar) XVIII sulolaning so‘nggi fir’avni bo‘ldi. Xett podshosi o‘g‘lini o‘limi
uchun qasos olish maqsadida Misrga qarshi yurish qilib, misrliklarni Osiyodan
to‘la haydab chiqardi.
Misr qo‘shinlarining qo‘mondoni Xoremxeb Eyeni taxtdan ag‘darib (er. av.
1334—1306--yillar) keyingi fir’avn bo‘ldi. Uning vorisi XIX sulolaning birinchi
fir’avni keksa oily mansabdor Ramzes I (er. av. 1306—1304-yillar) taxtga chiqdi.
Ramzes I ning o‘g‘li Seti I (er. av. 1304-1209--yillar) xett podshosi Muvatalli bilan
15

urush olib borib Falastin, Finikiya va janubiy-markaziy Suriyani bosib oldi. U
Oront daryosi vodiysidagi Kadesh yaqinida xettlarni tor-mor qildi.
Seti I Liviya va Nubiyda urush olib borib o‘ta shafqatsizlik bilan harakat
qildi: Karnak ibodatxonasida u asirlarni xudo Arnonga bir necha marta qurbonlik
keltirayotgan holatda tasvirlangan.
Seti I ning o‘g‘li Ramzes II (er. av. 1290- 1224-yillar) davrida Exnatondan
Eyegacha bo‘lgan fir’avnlarni sulolaviy ro‘yxatlardan o‘chirib tashlandi. Ramzes II
ibodatxonalar boyliklarini o‘z qo‘liga olib, xettlar bilan uzoq davom etgan urush
harakatlarini olib bordi. Er. av. 1280- yoki 1270--yillar atrofida xett podshosi
Xattusili III tashabbusi bilan Misr bilan xett podsholigi o‘rtasida tinchlik
shartnomasi tuziladi. Misr qo‘l ostida Falastin, Finikiyaning katta qismi va janubiy
Suriyaning ozroq qismi qoldi; bu mamlakatlarning shimolidagi barcha hududlar
xettlarning mulki hisoblandi. Tinchlik shartnomasi bilan birga o‘zaro yordam
majburiyati bilan ittifoq tuzildi. Ramzes II va Xattusilining qizlaridan biri bilan
nikoh o‘qitildi. Nil daryosining sharqiy qismida Ramzes II yangi poytaxt Per-
Ramzes shahrini qurdi. Ramzes II 87 yil yashadi. Uzoq vaqt uning katta
o‘g‘illaridan biri Memfis xudosi Ptaxning bosh kohini Xaemuas voris bo‘ldi, lekin
u otasini o‘limigacha yashamadi. Natijada Ramzes II ni o‘n uchinchi o‘g‘li
Merneptax (er. av. 1224-1214- -yillar) taxtga chiqdi. Bu fir’avnning vafotidan
keyin Misr davlat hokimiyatining zaiflashuv jarayoni boshlandi. Ramzes III (er. av.
1190—1159--yillar) Yangi podsholik davrining so‘ngi taniqli hukmdori edi.
Ramzes II hukmronligi uzoq davom etgan. Bu davrda Misr davlati va madaniyati
gullab yashnagan uning merosxo‘rlari davrida ichki va tashqi siyosatda kuchli
ziddiyatlar yuzaga kelgan. XIX sulolaning oxirgi to‘rt vakili davrida markaziy
hokimiyat nihoyatda zaiflashgan. Er. av. XIII—XI asrlarda Misrda zaif aholining
noroziligi kuchayadi. «Dengiz xalqlari» sharqiy chegaraga, Liviyaliklilar harbiy
chegaralariga bostirib kirganlar. 9
9
Развитие представлений о «загробных мирах» в древнем Египте. / А.О. Большаков – М.: Мероэ 5, 1999. –
55 с тр
16

Ibodatxonalar davlatdan mustaqil bo‘lib o‘ta boyib ketdilar. Ramzes II dan
keyin Misrda yana VIII fir’avn hukmronlik qiladi. Ularning hukmronligi davrida
Misrga liviyalik va osiyoliklarning yangi hujumlari kuchayadi; fir’avn hokimiyati
zaiflasha boradi, nomlarning mustaqilligi kuchayadi.
2.2.Yangi Shohliklar davrida iqtisodiyotning gullab-yashnashi.
Misrning g‘olibona yurishlari natijasida mamlakatga minglab asirlar haydab
kelingan va qulga aylantirilgan. Qullar fir’avn, ibodatxona va zodagonlarning
xo‘jaliklari .ekin yerlarida, ustaxonalarida ishlaganlar. Asrlardan tashqari Misrga
juda katta moddiy boyliklar oqib kelgan. Misr bosib olingan hududlarda har yili
belgilangan miqdorda xiroj to‘lovini joriy qilgan. Jumladan, Efiopiya oltin qumi,
fil suyagi, Falastin va Suriya kumush, qo‘rg‘oshin, qalay, bo‘yoq, gazlama, lazurit,
qimmatbaho toshlar’; noyob kedr yog‘ochini yetkazib berish majunyatini olganlar.
Misrda qo‘shimcha ishchi kuchi, turli xil xomashyolarning mo‘I-ko‘lligi
iqtisodiyotga ijobiy ta’sir qilgan. XIX sulola davridan boshlab jezdan foydalanish
keng tarqalgan Uning xomashyosi Suriyadan o‘zlashtirib olingan, metall ishlab
chiqarish texnologiyasi ham bilan takomillashtirilgan. Vertikal ip yigiradigan
to‘quv dastgohi kashf qilingan. Bu vaqtda xira rangli shisha tayyorlash alohida
xo‘jalik sohasiga aylanadi.
Omoch takomillashadi, suvni yuqoriga chiqarib beradigan mexanizm shoduf
ixtiro qilingan. Yangi o‘simliklar o‘zlashtirilgan. Chorvaning yangi zoti yilqichilik
mustaqil sohaga aylanadi. Sun’iy sug‘orish inshootlarini qurish, ta’mirlash va
tartibga solish, yangi yerlarga suv chiqarish fir’avnlarning diqqat-markazida
turgan. Fayum vohasida yangi yerlar ko‘plab ochilib, voha Misrning g‘alla
omboriga aylangan. Eski kanal, to‘gon va ariq-anhorlar tozalangan. Nil
daryosining toshqin suvlarini chiqishi ustidan muntazam nazorat o‘rnatilgan.
Nil vodiysida uzumchilik, asalchilik va bog‘dorchilik gullab-yashnagan.
Yangi podsholik davrida Misr iqtisodiyotida dehqonchilik va chorvachilik yetakchi
soha sifatida mahsulotni ko‘plab yetkazib beigan. Fir’avnlar kuchli iqtisodiyotga
tayanib tashqi siyosatda jiddiy yutuqlarga erishdilar, me’morchilik, qurilish sohasi
17

yuqori darajada rivojlangan. Bir necha yangi shaharlar, jumladan, Per-Ramzes
nomli yangi shahar qurilgan. Noyob san’at namunalari hisoblangan me’morchilik
inshootlari bar p о qilindi: Luksor va Fivada Amon ibodatxonalari, fir’avn sog‘ona
ibodatxonasi, Fir’avn Ramzes Abidosda Osiris ibodatxonasini qurgan. Nubiyada
qoya toshda Abu- Simbel ibodatxonasi bunyod qilinadi. Bundan tashqari, bu yerda
Ramzes II ning balandligi 24 m bo‘lgan haykali va uning oyog‘i ostida
bolalarining 200 haykallari barpo qilingan. Bu davrda Misr madaniyatining
taraqqiyoti uchun qulay ichki va tashqi imkoniyatlar yaratilgan. Mamlakat ishlab
chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishi ichki va tashqi savdoning rivojlanishiga
sabab bo‘lgan. Yangi savdo aloqasi tobora kengaygan. Suriyaning ayrim viloyatlari
bilan Misrning savdo aloqalari mustahkamlangan. Misrliklar bu hududdan qishloq
xo‘jalik mahsulotlari: don, sharob, asal hamda chorva mollari olib kelganlar.
Livandan binokorlik yog‘ochlari keltirilgan. Misrga Suriya orqali uzoq
mamlakatlardan, Xett davlatidan Egey dengizlaridagi orollardan va
Mesopotamiyadan juda ko‘plab mahsulot olib kelingan. Suriya bilan savdo-sotiq
ishlari quruqlikdagi yo‘llar orqali ham olib borilgan. Bu davrda misrliklarning
dengiz floti bo‘lgan va shuning uchun ular mahsulotlarni Suriyadan yelkanli
kemalarda olib kelganlar. Suriyadan keyin Misr savdosining eng muhim tayanch
nuqtalaridan biri Bobil shahri bo‘lgan. Bu davrda misrliklar bir qator yangi
mamlakatlarga: Kipr, Kichik Osiyo, Mesopatamiyaga savdo ekspeditsiyalari va
istilochilik niyatida qo‘shin yuborganlar. Bu vaqtga kelib, Sinaydagi mis konlari
xomashyosi tugay deb qolganligi sababli misrliklar o‘zlariga zarar bo‘lgan misning
yangi manbalarini qidirishga majbur bo‘lganlar. Yangi podsholik davrida
misrliklar o‘zlariga zarar bo‘lgan misni Kipr orolidan olib kelganlar.
Kipr oroli qadim zamonlardan o‘zining juda katta mis konlari bilan ham
nom chiqargan. O‘sha vaqtdan saqlanib qolgan ba’zi huijatlarda Kipr orolidan
Misrga juda ko‘plab mis yuborilgani haqida ma’lumot beriladi. Masalan: Kipr
podshosi Misr fir’avniga bunday deb yozgan: Men senga 500 talant( 150000 kg)
mis yubordim.
18

Men buni birodarimga sovg‘a qilib yubordim. Birodar misning kamligini
ko‘nglingga olma. Mening mamlakatimda egam Nergalning qo‘li mamlakatimdagi
odamlarning hammasini qirib yubordi. Endi misni tayyorlaydigan hech kim yo‘q.
Bu davrda Kichik Osiyodan, xususan uning xettlar joylashgan sharqiy
viloyatlaridan Misrga temir keltirilgan. Temir o‘sha vaqtlarda Misrda nodir
hisoblangan.
Misr savdosi shimoli-sharqqa Mesopotamiya viloyatlariga kirib borgan. Ikki
daryo oralig‘ining shimoli-g‘arbida joylashgan Mitanni davlatidan jez, lojuvard,
gazmol, kiyim-kechak, moy, jang aravalari, otlar va qullar olib kelingan. Misrliklar
Bobildan ham xuddi shunday tovarlar, ya’ni kumush, yog‘ochdan tortib oltin va fil
suyagi bilan bezatilgan qimmatbaho buyumlar keltirganlar, Misr bilan Osuriya
o‘rtasida ham savdo aloqalari o‘rnatilgan. Yozma manbalardagi ma’lumotlarga
qaraganda misrliklar Osuriyadan jang aravalari, otlar va lojuvard keltirganlar.
Misrliklar Old Osiyodan olgan mahsulotlari evaziga bu mamlakatlarga asosan
quyma oltin yoki tilla buyumlar, fil suyagi yoki lojuvard bilan bezatilgan
buyumlar, gazmol, kiyim-kechak, asosan qimmatbaho metallar yuborganlar. 10
10
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. - T. Fan va texnologiya, 2009. 29-bet
19

III BOB. YANGI SHOHLIKLAR DAVRIDA IQTISODIY-IJTIMOIY
MUNOSABATLAR.
3.1.Yangi Shohliklar davrida jtimoiy munosabatlar.
Avvalgidek Misr jamiyati uch qatlamga bo‘lingan edi: hukmron tabaqa
quldorlar, ustaxonalar,uy egalari: kichik mayda ishlab chiqarishlar, o‘z mehnati
bilan kun kechiruvchi hunarmand va lehqonlar: o‘z mulkiga ega bo‘lmagan qaram
qullar. Yangi podshohlar davrida ijtimoiy qatlamlar va ijtimoiy tizimda ularning
ichida Pgma o‘zgarishlar yuz bergan. Quldorlik munosabatlari mustahkamlangan.
Yuz minglab asirlar qullarga aylantirildi.
Hukmron tabaqa va uning tarkibida keskin o‘zgarishlar yuz bergan. Aslzoda
bo‘lmagan, ma’muriyatda o‘rta va kichik lavozimlarai egallagan, fir’avnga qaram
bo‘lgan kichik va o‘rta quldorlar paydo bo‘ldi. Ular fir’avn hokimiyatini asosiy
tayanchi edilar. Hukmron tabaqa ichida xizmatdagi zodagonlar, qo‘shinning
qo‘mondon tarkibi, merosiy zodagonlar, xudo Amon boshchiligidagi oliy kohinlar
alohida o‘rin egallaganlar. Nom zodagonlari va oliy kohinlar XVIII sulola davrida
istilochilik urushlaridan ulkan boylik orttirdilar. Fiva kohinlari davlat hokimiyatiga
kuchli ta’sir o‘tkazib fir’avnlarni siyosatiga faol aralashganlar. Fiva kohinlari bilan
nom zodagonlari va xizmatdagi zodagonlar o‘rtasida kuchli qarama-qarshilik
paydo bo‘lgan Natijada bu kurash Exnatonning diniy islohotlari bilan tugagan.
Misrdagi ijtimoiy vaziyat ziddiyatli edi. Istilochilik yurishlari davrda iqtisodiy
o‘sish ma’lum holda barqaror bo‘lgan, ammo mehnatkash aholining ahvoli og‘ir
bo‘lib qolavergan. 11
Yangi podsholik davrida davlatni idora qilishning murakkab apparati
vujudga kelgan. O‘sha vaqtdan qolgan juda ko‘p hujjatlar markaziy va mahalliy
idora tizimi bilan tanishib chiqishimizga imkon beradi. Markazlashgan byurokratik
idora tizimi borgan sari kuchayib boradi. Ota-bobosi fir’avnlar bo‘lgan
Yaxmosning ittifoqdoshi bo‘lgan Al-kaba nomarxlaridan tashqari, boshqa
viloyatlarning ilgarigi mustaqil hokimlari o‘z mustaqilliklarini yo‘qotganlar va
11
История Древнего мира. Древний Восток. Египет, Шумер, Вавилон, Западная Азия / А. Н. Бадак, И. Е.
Войнич, Н. М. Волчек и др. – Мн. : Харвест, 1999. 310- стр
20

fir’avnga tamomila itoat qilishga majbur etilganlar. Mamlakat Shimoliy va Janubiy
Misrni o‘z ichiga olgan ikkita katta ma’muriy okrugga bo‘lingan; okrugga
fir’avnning maxsus hokimi qo‘yilgan. Bu esa idora qilish ishini yanada ko‘proq
markazlashtirishga imkon bergan. Nomlarni idora qilish podsho amaldorlari
qo‘liga topshirilgan. Har bir viloyatning boshida maxsus amaldor turgan. Uning
mirzasi va alohida devoni bo‘lgan. Shaharlarni fir’avn tayinlagan maxsus
mansabdorlar boshqarganlar.
Hujjatlarda sud ishining qanday tashkil qilinganligiga oid ba’zi bir
ma’lumotlar saqlanib qolgan. O‘sha davrdayoq sud qonunlari to‘plami bo‘lgan.
Shunday tasvirlar saqlanib qolganki, bu tasvirda biz sud mahkamasida bosh
sudyaning o‘tirganini va uning oldida bir sandiq bo‘lib, uning ichida 40 ta qonunlar
to‘plamining yozilgan matni borligini ko‘ramiz. Exnaton III o‘zini «Qonun
o‘rnatuvchi» deb atagan. U o‘z yozuvlarida qonunga doim rioya qilinganligini
bayon qiladi. 12
Bu davrda boshqaruv xodimlari soni o‘sib ketdi,boshqaruv
bo‘g‘inlari ko‘paydi. Lavozimlar aniq darajalarga bo‘linadi. Tutmos III ning bosh
vaziri Rexmirning davlat apparatini murakkabligini ko‘rsatadigan yo‘riqnomasi
bizgacha yetib kelgan. Ushbu hujjatga ko‘ra XVIII sulola davrida davlat apparati
bir necha bo‘g‘inlarga bo‘lingan. Bu yo‘riqnoma quyidagi so‘zlardan boshlanadi.
«Shahar boshlig‘i, janubiy shahar va qarorgoh vaziri vazir devonida o‘sha tora-
vazir majlis ko‘rganida shu vazir devonida eshitib turgan chog‘da qilishi lozim
bo‘lgan hamma ishlar xususida farmoyish u vazir kursisida o‘tiradi. Yerga boyra
solingan, tepasida taxtiravon, uning orqasida ham teri, oyoq ostida ham teri yoyib
tashlangan qo‘lida aso, oldida 40 kun uning kamida ikki tomonida janubning 10 ta
kibori, ichki qasr boshligi uning o‘ng tomonidan daromadlar boshlig‘i, chap
tomonda vazirning mirzalari qo‘liga yaqin joyda turadigan...». Bu yo‘riqnomaga
qaraganda bu oliy mansabdagi amaldor butun mamlakatni idora qilishni qo‘liga
olgan. Markaziy boshqaruv apparati bir necha bo‘g‘inlarga bo‘lingan. Xazina
boshlig‘i, uy boshqaruvchisi ekinlar mudiri, chorva boshlig‘i, qabulxona boshlig‘i,
sud mudiri, harbiy palatalar boshlig‘i kabi vazifalariga ega bo‘lgan vazir qoshida
12
Urakov . D . Jahon tarixi . Toshkent , Innovatsiya - Ziyo , 2020. 42- bet
21

10 ta yuqori Misr amaldorlari bo‘lgan. Keyingi bugin hududiy ma’muriy
boshqaruv apparati bo‘lgan.
3.2.Exnatonning diniy-siyosiy islohoti.
Qaram yerlar va Misr aholisini talanishi natijasida hukmron tabaqa, ayniqsa,
ko‘p sonli yaxshi uyushgan kohinlar tabaqasi boyib ketgan. Ibodatxonalar minglab
gektar yerlar, chorva mollari, qullar va boshqa moddiy boyliklarga egalik qilganlar.
XVIII sulola davrida fir’avnlarning homiysi Amon ibodatxonasi Misr bosh xudosi
sifatida alohida ta’sirga ega bo‘lgan. Xudo Amon bayrog‘i ostida Fiva hukmdorlari
giksoslarni haydab chiqarganlar. Fivadagi Amon ibdoatxonasi nihoyatda katta
obro‘-e’tiborga ega bo‘lgan. Fir’avnlar tomonidan bu ibodatxonaga fir’avnlar o‘n
minglab qullar, yer, minglab bosh qoramol, oltin-kumushlar hadya qilganlar.
Karnak va Luksorda xudo Amon sharafiga hashamatli ibodatxonalar qad
ko‘targan. Mamlakatda Amon ibodatxonasi kohinlarining mavqeyi kuchayib
ketgan. Ular Misr iqtisodiy va ijtimoiy- siyosiy hayotiga kuchli ta’sir ko‘rsata
boshlaganlar. Jumladan, Amon ibodatxonasining oliy kohinlari taxt vorisining
nomzodini ko‘rsatishdek, imtiyozli huquqni olganlar. Boy Amon ibodatxonasining
oliy tabaqa kohinlarini kuchayib ketishi hukmron tabaqani noroziligiga sabab
bo‘lgan. Bu holat davlat hokimiyatiga katta muammolarni tug‘dirgan. Natijada
Amenxotep IV hukmron tabaqaga suyanib, Amon kohinlarining kuch-qudratini
sindirishga jur’at qiladi. U diniy islohot o‘tkazgan. Amenxotep IV (er. av. 1372—
1354) davrida Misr xudolaridan «quyosh shu’lasi» xudosi Aton birinchi o‘ringa
qo‘yila boshlangan. Bu fir’avnning o‘z nomini o‘zgartirishida ham o‘z ifodasini
topgan.
Fir’avn Exnaton degan yangi nom olgan. Shu bilan birga Exnaton Fiva
kohinlari bilan uzil-kesil suratda aloqani uzib, Fivadan chiqib ketgan. Go‘zal saroy
va ibodatxonalar bilan bezalgan yangi poytaxt Axetatonga Exnaton o‘zining butun
saroy amaldorlari va yangi quyosh xudosining kohinlari bilan birga ko‘chib kelgan.
Exnatonning hukmronligini oltinchi yilida Aton Misrning yagona va oliy xudosi
22

deb e’lon qilinadi. Exnaton o‘zini Atonning yagona o‘g‘li deb Amenxotep ismini
Exnaton degan ismga almashtirgan.
Aton butun dunyoni va Misrni yaratuvchisi hisoblanib, odatdagidek, hayvon
qiyofasida emas, balki quyoshning yerga nur sochayotgan shu’lasi sifatida
ifodalangan. Yangi xudoga sig‘inishni istamagan zodagonlar qatl etilib, ularni
jasadlari yoqilgan. Faqat Exnaton quyosh xudosini yagona va sevimli o‘g‘li
sifatida Atonni bevosita o‘zidan vaxiy olishi mumkin edi va fuqaro, kohinlarga
amr-farmon qilishi mumkin edi. Exnaton tomonidan o‘tkazilgan bu diniy islohot
ko‘ngildagidek natija bermagan. Exnaton Fiva kohinlari va nomlaridagi quldor
zodagonlarni qudratini vaqtincha bo‘shashtirishga muvaffaq bo‘lgan. Exnatondan
keyin taxtga o‘tirgan fir’avnlar uni diniy siyosatini davom ettira olmaganlar.
Ulardan biri Tutanxamon Fiva kohinlariga yon berib, Amon e’tiqodini qaytadan
tiklashga va hatto o‘z ismini ham shunga yarasha o‘zgartirib «Tutanxamon» deb
atashga majbur bo‘lgan. Shunday qilib, bu diniy islohot qattiq qarshiliklarga
uchragan. Exnatonning vafotidan keyin poytaxt Memfisga ko‘chirilgan. 13
13
Rajabov R . Qadimgi dunyo tarixi . - Toshkent . Fan va texnologiya, 2009. 38-39-bet
23

XX sulola hukmronligi yangi podsholikning so‘nggi davri
XX sulola asoschisi Setnaxt (er. av. 1192-1190--yillar) mamlakatni tartibga
keltiradi, uning vorisi Ramzes III (er. av. 1192-1175--yillar) qo‘shinni qayta
tiklaydi, uning sonini ko‘paytiradi. Liviyaliklarni va dengiz xalqlarining hujumlari
qaytariladi. Ramzes III Falastin va Suriyada qisqa vaqtga bo‘lsada, Misrning
ta’sirini qayta tiklaydi. Ramzes III kohinlarning ma’naviy siyosiy qo‘llab-
quvvatlashiga erishish uchun mamlakatdagi yirik ibodatxonalarga ko‘plab yer-suv,
oltin, qimmatbaho toshlar va qullarni in’om qilgan. Misr ibodatxonalari katta yer-
mulkka ega bo‘lib, savdo-sotiq, hunarmandchilik va boshqa xo‘jalik sohalari bilan
shug‘ullanganlar. Katta miqdorda iqtisodiy qudratga ega bo‘lgan kohinlar tabaqasi
davlat ishlariga aralashganlar, saroy zodagonlarining noroziligiga sabab bo‘lgan.
Ramzes III vorislari davrida Misr zaiflasha boshlaydi. er. av. 1075-yillar
atrofida XX sulolaning so‘ngi vakili Ramzes III vafoti bilan Misr ikki qismga
bo‘linadi va Quyi Misrni birlashtirgan markazi Tanis bo‘lgan ikkinchi davlat
paydo bo‘ladi. Shu bilan qadimgi Misr tarixidagi oltin davr tugab III O‘tish davri
(er. av. 1075-656--yillar) boshlanadi. 14
Yangi podsholik davri yagona davlatni yemirilishi bilan Misr III O‘tish davri
(er. av. 1075-656--yillar)ga kirdi. Bu davrda Misr yoki rasman yagona podsho
hokimiyati bo‘lsa-da, kuchli tarqoq holatida bo‘ldi. Yoki bir necha nomlar
o‘rtasida bo‘lingan holda turdi. Bu davrning boshlarida Quyi va O‘rta Misrda
Tanis shahrida o‘rnashib olgan (er. av. 1075-945--yillar) XXI sulola hukmronlik
qildi. Janubiy Misr Xerixorning vorislari Amon-Ra ibodatxonasi oliy kohinlari
boshqaruvi ostida edi. Bu vaqtda alohida nomlar kuchayib ketdi.
XXI sulola va Amon-Ra ibodatxonasi oliy kohinlari nomlarni merosiy
nomarxlari separatizmiga qarshi tura olmadilar. Ichki kurashlar sababli
parokandalikka yuz tutgan mamlakat tez orada chet elliklarga qaram bo‘la
boshladi. Bu chet elliklardan bin liviyaliklar edi. Liviyaliklar deltaning g‘arbiga va
Nil daryosining shimoliga tutashgan joylarida hamda g‘arbiy vohalarda qadimdan
14
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. - Toshkent. Fan va texnologiya , 2009. 39- bet
24

yashab kelganlar. Bu qabilalar, mustaqil bo‘lib, lekin madaniy jihatdan qoloq
bolganlar.
Yangi podsholik fir’avnlari zamonida Misr gullab yashnagan davrda
liviyaliklar Misrga ko‘plab kelib o‘rnashganlar. Fir’avnlar liviyaliklami yollanma
askar sifatida xizmat qabul qilib, ularga asosan, deltadan chek yerlarni ajratib
berganlar. XX va XXI sulola vakillari davrida liviyaliklarning ko‘chib kelishi
yanada jadallashgan. Luviya zodagonlaridan ba’zi birlari asta-sekinlik bilan
kohinlik lavozimlarini egallaydilar. Liviyalik yollanma askarlar boshliqlari ayrim
hududlarni bosib olganlar. Harbiy qo‘mondon va Gerakleopoldagi Xerilfe
xudosining ibodatxonasi bosh ruhoniysi bo‘lgan bir liviyalik yozma ma’lumotida
ta’kidlashicha, bu odamning o‘zidan aval o‘tgan otabobolaridan 15 tasi shu yerda
umr kechirib o‘tganligi aytiladi. Bu yozuvga qaraganda uning ajdodi liviyalik
Byuvava XXI sulola davrida Gerakleopolga ko‘chib kelgan. Uning avlod-ajdodlari
liviyalik qo‘shinlarning ulug‘ boshliqlari va Gerakliopol ibodatxonasining
kohinlari lavozimini egallagan, bu liviyalik aslzodalar urug‘idan biri podsho oilasi
bilan qarindosh ham bo‘lib olgan.
Ana shu liviyalikning avlodi Bubastis nomining nomarxi Sheshonk
podsholik taxtini egallab XXII sulolaga asos solgan. Kelib chiqishi liviyalik
bo‘lgan yangi hukmdori Fiva kohinlari bilan maslahatlashib va ularga tayanib ish
ko‘rganlar. Yangi sulola podsholari, eski podsho xonadoni bilan qarindosh bo‘lib,
o‘z bolalarini Fivadagi ibodatxonaga bosh ruhoniy qilib tayinlaydilar. Liviya
sulolasiga asos solgan Sheshonk I (er. av. 945 -924- -yillar) serg‘ayrat hukmdor
bo‘lgan. Liviyaliklarning harbiy kuchlariga va Fiva kohinlariga tayanib turib,
Sheshonk I o‘zini XVIII—XIX sulola zamonidagi buyuk istilochi fir’avnlarning
ishini davom ettiravchi sifatida ko‘rsatib, Karnakdagi ibodatxona yonida
«Bubastislar hovlisi» (saroyi) ni bunyod qiladi va katta minora qurdiradi.
Sheshonk I mamlakatda vaziyatni bir oz barqaror qiladi. U er.av. 930-yili Falastin
ustiga yurish qilib katta o‘ljalar bilan Misrga qaytgan. «Bubastislar hovlisidagi»
o‘ymakor tasvirlarda va zafarnomalarda Falastinda erishilgan g‘alaba tasvirlangan.
25

Bu yerdagi osiyolik asirlardan 156 tasini arqonga bog‘lab borayotgan xudo
Amonning kattakon tasviri, ayniqsa, diqqatga sazovordir.
1938—1939--yillarda Tanisda o‘tkazilgan qazish vaqtida Sheshonkning hali
qo‘l tekkizilmagan maqbarasi topildi. Bu maqbaralardan fir’avnning oltin,
kumushdan qo‘shib ishlangan sarkofagi (tobuti) va unda mumiyolangan
fir’avnning yaxshi saqlangan jasadi edi. Sheshonk I dan keyin o‘tgan podsholar
Sheshonkning davlat ishlarini munosib tarzda davom ettira olmaganlar va bunga
qulay imkoniyat ham bo‘lmagan. Buning sababi Osuriyaning kuchayib ketishi,
XXII sulola fir’avnlarining Nil va delta vodiysidan chetga chiqmay shu yerning
o‘zi bilan cheklanishga majbur qilgan.
Sharqda Osuriya kuchayib ketdi va uning Misr ta’siri ostida bo‘lgan
hududlarni istilo qila boshladi. Falastin, Finikiya va Suriya osuriyaliklar zulmi
ostiga tushib qolishi yaqqol ko‘rindi. Suriya, Finikiya va Falastin shahar-davlatlari
podsholari birlashib, Osuriya podshosi Salamansarga qarshi bosh ko‘taradilar.
Karkara yonida Oront daryosi bo‘yida er. av. 853-yilda birlashgan ittifoqchilar va
Osuriya qo‘shinlari o‘rtasida Jang bo‘lib o‘tgan. Fir’avn Osorkon II ittifoqchilarga
yordamga ozgina qo‘shin yubordi xolos. Afsuski, jangda ittifoqchilar yengiladi. Bu
urashdan keyin o‘z-o‘zidan ma’lumki, Misrning obro‘si tushib ketadi. Ichki
kurashning keskinlashuvi mamlakatni bir necha kichik davlatlarga ajralib ketishiga
olib kelgan. XXII sulola bilan birga XXIII sulola vakillari ham mamlakatni
boshqara boshladilar. XXIII sulola vakillari o‘zlarini butun Misr fir’avni deb e’lon
qilganlar. Misrning bunday holga tushishi va mayda bo‘laklarga bo‘linishi haqida
o‘sha zamondagi esdaliklar «Podsho Petubastis siklidan qissalar» yozma
manbasida saqlanib qolgan. 15
Yunon tarixchilari bu davrni «Dodekarxiya», ya’ni 12 podsholik hukm
surgan davr deb ataydilar. Liviyaliklar sulolasidan bo‘lgan podsholarga butun
mamlakat hududi ham bo‘ysunmaganligini Liviya sulolasi podsholari ham
o‘zlarining rasmiy yozuvlarida yozib o‘tishga majbur bo‘lganlar. Liviyalik
15
Величие Древнего Египта / Маргарет Мюррей – Издательство: Центрполиграф, 2009. – 317 с тр
26

fir’avnlar Yuqori va Quyi Misrdagi liviyalik boshliqlarni va oliy kohinlarni
birlashtirishni o‘zlarining doimiy siyosiy vazifalari deb bilganlar biroq, ular bu
muddaolariga to‘liq erisha olmaganlar. Bir vaqtning o‘zida ikki sulola vakillari
mamlakatni boshqarganlar. Shulardan XXIV sulola vakillari va Petubastis davrida
ham Misr o‘z qaddini rostlay olmadi. Misrning ichki tushkunliklar tufayli xo‘jaligi
izdan chiqib, savdo, iqtisodiy va siyosiy vaziyat yomonlashadi. VII asrda
hukmronlik qilgan XXIV sulola vakillari xususan, Bokxoris (721-715-yillar)
davlatni inqirozdan qutqarish uchun ayrim islohotlarni amalga oshirilgan. U
qarzdorlarni qulga aylantirishga qarshi chiqqan. Lekin bu islohotlar ham
mamlakatni inqirozdan chiqara olmagan.
Misrdagi bu inqiroz chet ellik bosqinchilarni hujumini yanada tezlashtirgan.
Nil daryosining birinchi sharsharasidan janub tomondagi o‘lkalarda azaldan
nubiyaliklar yashab kelganlar. Misr fir’avnlari Nubiyada Qadimgi podsholik
davridan Nubiyaga o‘lja, qullarni bosib olishi, uni yerlarini egallash uchun
muntazam bosqinchilik yurishlari olib borganlar. Qattiq hujumlar qilib, uni xarob
qilib, kelar edilar. XVIII sulola vakillari zamonida Misr askarlari Nubiyaning IV
sharsharasigacha bo‘lgan joylaridagi yerlarni istilo qilib, u yerda mustahkam
o‘rnashib olishi uchun u Nubiyada shaharlar, qal’alar va ibodatxonalar qurdilar.
Natijada Nubiyaning zodagonlari Misr madaniyatini qabul qiladilar.
Kohinlarning XXI—XXII sulolalari hukmronlik zamonida Misrning
zaiflashganidan foydalangan Nubiya mustaqil bo‘ldi. Biroq Nubiya hokimlari
Misrning juda kuchli madaniy ta’siri ostida bo‘lganligi sababli o‘zlarini Misr
fir’avnlari deb ataydilar va yozuvlarini Misr tilida tuzadilar. Nubiya hokimlari
muqaddas Amon tog‘larining Jabal-Barkal qoyalari yonidagi o‘z poytaxtlari
Napateda Misrning oliy xudosiga sig’inganlar 16
.
Nubiyada er.av.VIII asrda markazi Napata bo‘lgan mustaqil davlat tashkil
topadi.Liviyaliklar hukmronligi ostida kuchsizlanib, parchalanib borayotgan
Misrda hokimiyatni qo‘lga olish uchun nubiyaliklar Fiva kohinlart bilan aloqani
16
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. - Toshkent. Fan va texnologiya , 2009, 42- bet
27

tiklaydilar. Napate hokimi Pianxi(er. av. 729—728--yillar) tashqi siyosat sohasida
otasi olib borgan ishni davom qildirib, zo‘r g‘ayrat bilan Misrni istilo qilishga
kirishadi. Pianxi bu istiloni o‘zining batafsil yozuvida aks ettirgan. Napatadan
topilgan bu yozuv hozirda Qohira muzeyida saqlanadi. Bu qimmatli tarixiy
ma’lumotga qaraganda Sais hokimi Tefnaxt Pianxini asosiy raqibi bo‘lgan. Tefnatx
delta bilan yuqori Misrning anchagina hududlarini o‘z atrofiga birlashtirishga
muvaffaq bo‘lgan. Pianxi esa o‘zini Misr fir’avnlarining qonuniy merosxo‘ri
«O‘zim podshoman, xudo Atumning jonli siymosi marhamatli xudoman» deydi.
Tefnatx esa «G‘arbning boshlig‘i» va o‘rta delta o‘lkalaridan birining hokimi
hisoblangan. Pianxi yozuvida o‘zini ko‘p sonli qo‘shinga boshchilik qilib, janub
tomonga qarab kelayotgan Tefnatxdan Misrni ozod qiluvchi deb ko‘rsatadi.
Tefnatx va Pianxi o‘rtasida janglar bo‘lib, Pianxi g‘alabasi bilan tugaydi. Pianxi
o‘zini Misr fir’avni deb e’lon qiladi. 17
17
Тексты Пирамид / А.С. Четверухина – СПб.: Журнал «Нева»; Летний сад, 2000. – 464 c тр
28

XULOSA
Shunday qilib, er. av. 715-yilda Misr Kush tomonidan to‘la bosib olinadi.
715-yildan 664-yilgacha Misr Kush fir’avnlari tomonidan boshqarilgan.
Efiopiya sulolasi poytaxt qilib, Memfis shahrini tanlaydi. Pianxi o‘limidan
so‘ng, uning o‘g‘li Shabaka Misr taxtiga chiqib, 15 yil hukmronlik qiladi. Misr
nisbatan tinchlikka ega bo‘ladi, Shabaka davrida qishloq xo‘jaligi,
hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo biroz jonlangan. Ammo, toboro qudrati
oshib borayotgan Osuriya Misrga qo‘shni hududlarni bo‘ysundirib, Misr
chegaralariga yaqin kelib qolgan. Pianxtning taxt vorislaridan biri Taxarka Misrni
Osuriyadan himoya qilishga majbur bo‘lgan. Taxarka foydali ish qilganini
ta’kidlab, bu mamlakat «butun borliq sultoni» zamonida hamma narsa mo‘I-ko‘l
bo‘lganligi kabi mening vaqtimda ham farovon hayot bo‘ladi, deb g‘urur bilan
gapirgan. Biroq Taxarka osuriyaliklarning Misrga bostirib kelishini to‘xtata
olmagan.
Osuriya podshosi Asarxaddon 671-yilda Misrni istilo qiladi. Taxarka esa
qochib ketishga majbur bo‘lgan. Asarxaddon Arabiston ustidan o‘z hokimiyatini
mustahkamlagandan so‘ng, Misrni bosib olgan va Taxarka to‘plagan Misr-efiop
qo‘shinlariga bir necha marta zarba bergan. Asarxaddon o‘z yozuvlarida ulug‘
Misr podsholigining eng qadimgi poytaxti Memfis shahrini yarim kun ichida bosib
olib, uni xarobazorga aylantirib, Misrdan efiopiyaliklarning ildizini sug‘urib
tashlaganini ta’riflagan. Misrda osuriyaliklar bir qancha qiyinchilikka duch
kelganlar. Er. av 663-yilda osurlar bilan Taxarkaning vorisi Tanutamon qo‘shinlari
o‘rtasida jang bo‘ladi. Bu jangda efiopiyaliklar yengilgan va XXIV efiop sulolasi
tugatilgan. Mamlakat 20 nomga bo‘lib tashlangan.
Yangi podsholik davrida yagona davlatning yemirilishi bilan Misrda III
O‘tish davri (mil. avv. 1075-656-yillar)boshlandi. Bu davrda Misrda rasman
yagona podsho hokimiyati mavjud bo‘lsada, siyosiy tarqoqlik o‘zining yuqori
cho‘qqisiga chiqdi. Nomlar o‘rtasida kuchli ziddiyatlar mavjud edi.Dastlab mil.
avv. 943 yilda asli liviyaliklardan bo‘lgan Sheshonk (mil. avv.943-922-yillar)
29

XXI sulolaning so‘nggi vakili PsusennesII o‘limidan so‘ng hokimiyatga keladi
va 22- sulolaga asos soladi. Poytaxtni Nil deltasining sharqidagi Per-Bastet
(yunoncha Bubastis) shahriga ko‘chiradi. O‘z o‘g‘li Osorkonni sobiq podshoning
qizi Maatkaraga uylantirib, taxt vorisligi tizimini o‘z foydasiga hal qilishga
muvaffaq bo‘ladi. Shu tariqa Misr tarixida Bubastislar, ya’ni liviyalik
fir’avnlarning boshqaruv davri boshlanadi. Fir’avnlar Osorkon, Sheshonk II,
Takelot, Osorkon II, Sheshonk III, Sheshonk IV, Pami va boshqalar davrida Misr
taraqqiyoti avvalgidek emas edi. Mil. avv.760- yili yuqori Misrga Nubiyaning
Napata shaxridan Kashta ismli podsho qo‘shin tortib keladi. Shu tariqa efioplar
taxtga o‘tirib, 25-sulolaga asos soladilar. Misr tarixida mil. avv.760-656-yillar
efiopiyalik fir’avnlar davri hisoblanadi. Mamlakat yana ichki nizolar oqibatida
kuchsizlanadi. Ushbu sulolaning yirik namoyondalaridan Pianxi va Shabakalar
davrida yuqori va quyi Misr efioplar sulolasiga (mil.avv.715-yilda)
bo‘ysundirildi. Ammo mil. avv.674-yilda Misrga Ossuriya podshosi Asarxaddon
bostirib keladi. Mamlakat 10 yildan ziyod ossurlarga qaram bo‘lib qoladi. 18
18
Древний Египет / Энтони Холмс – Издательство: Азбука-Аттикус, КоЛибри, 2014. – 96 c тр
30

FOYDALANILGAN A DABIYOTLAR
1. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. - Toshkent. Fan va texnologiya,
2009.
2. Urakov.D. Jahon tarixi. Toshkent, Innovatsiya-Ziyo, 2020.
3. Эргашев Ш . Қадимги цивилизациялар . – Т .: O‘zbekiston, 2016.
4. Аветисян Г.М. Государство Митанни (Военно-политическая
история в XVII-XIIIвв. дон .э.). - Ереван, 1984.
5. Edwards E.S. The Cambridge ancient history Part I. Cambridge.
2008.
6. Развитие представлений о «загробных мирах» в древнем Египте. /
Большаков А.О. – М.: Мероэ 5, 1999.
7. Древний Египет. Энциклопедия. / В.В. Солкин – М.: “Арт-
Родник”, 2005.
8. Тексты Пирамид / А.С. Четверухина – СПб.: Журнал «Нева»;
Летний сад, 2000.
9. Древний Египет / Энтони Холмс – Издательство: Азбука-
Аттикус, КоЛибри, 2014.
10. Величие Древнего Египта / Маргарет Мюррей – Издательство:
Центрполиграф, 2009.
11. Египет. История страны / Гарри Адес – М., СПб: Эксмо;
Мидгард, 2008.
12. История Древнего мира. Древний Восток. Египет, Шумер, Вавилон,
Западная Азия / А. Н. Бадак, И. Е. Войнич, Н. М. Волчек и др. – Мн. :
Харвест, 1999.
31

13. ( Yangi podsholik davri )
32

Купить

Похожие документы
Yunonlar va Fors urushlari
Xristianlikning paydo bo‘lishi va tarqalishi
Shumer-Akkad sivilizatsiyasi
Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri
Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri