• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 169.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Март 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Mo’g’ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash

Nima sababdan Xorazmshoh Muhammad mo‘ng‘ullar harbiy yurishlari oldidan kuchli qo‘shinga ega bo‘lsa-da, ular oldida ojiz bo‘lib qoldi. Masala yechimini topishda sivilizasion yondashuvga amal qilishga harakat qiling. 9. Muhammad Xorazmshoh mag‘lub bo‘lganidan so‘ng, Jaloliddin Manguberdi Xorazmdan o‘zga yurtlarida mo‘ng‘ullarga qarshi yetarli qarshiliklar ko‘rsata boshladi. Ammo uning harbiy harakatlarida cheksiz jasorat, kuchli harbiy mahorat bo‘lsa-da, oxir-oqibat mag‘lubiyat bilan yakun topdi. Jaloliddin Manguberdining Chingizxon qo‘shinlaridan yengilishiga sabab bo‘lgan asosiy omillar nimada? Masala yechimini topishda ushbu mavzularga bag‘ishlangan tarixiy manbalardan foydalangan xuloasalar berishga harakat qiling. Keys-stadi usuli qo‘llanilgan o‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi Ish lar b o sqichi va mazmuni F a o l i ya t t a’lim beruvchi t a’lim oluvchi Tayyorgar l ik Tanishish uchun talabalarga keys materiallarini tayyorlaydi va avvalgi mashg‘ulotlarda tarqatadi. Keys mazmuni bilan tanishadilar 1 - bosqich O‘quv mashg‘ulotiga k irish (5 daq.) 1.1. O‘quv mashg‘ulotining mavzusi, maqsadi, kutilayotgan natijalar va uni olib borish rejasi bilan tanishtiradi. Keys ahamiyatini va uni kasbiy bilimlarni rivojlanishiga ta’sirini tushuntiradi. Diqqat qiladilar. 2 - bosqich Bilimlarni faollashtirish (10daq.) 2.1. Talabalar bilimini faollashtirish maqsadida mavzuning asosiy tushunchalari bo‘yicha tezkor-so‘rov o‘tkazadi (№ Ilova). 2.2. Seminarda ishlash tartibi, baholash ko‘rsatkich va mezonlari bilan tanishtiradi (№, № ilova). Savollarga javob beradilar. Muhokama qiladilar, aniqlashtiruvchi savollar beradilar. 38 bilan jahon davlat standartlari darajasiga olib chiqishdir 6 . Buning uchun iqtisodiy rivojlangan xorijiy davlatlardagi quyidagi ilg‘or tajribalarni milliy ta’lim tizimida qo‘llay bilishimiz maqsadga muvofiqdir. Chunonchi: Ijodiy fikrlashga o‘rgatish metodi Tarixdan ma’lumki, o‘rta asrlarda qator yangi tushunchalar (algoritm, stereografiya va h.k.), usullar, tibbiyot va mexanikadagi kashfiyotlar ijodiy tafakkurning natijasidir. Darhaqiqat, algebraning ilk tushunchalari Muso al– Xorazmiyga qadar mavjud bo‘lgan. Al–Xorazmiy esa algebraik masalalarni yechishda yangi usul va umumiy nazariyani yaratdi, yangi fanning asoschisi bo‘ldi. Ijodiy tafakkur rivoji, unga xos yangi tushuncha, tamoyil, nuqtai nazarlarning shakllanishi, muayyan davr madaniyati bilan bevosita bog‘liqdir. Jamiyatning ijtimoiy–madaniy muhiti ularning paydo bo‘lishi uchun zamin tayyorlaydi. Shuning uchun ijodiy tafakkurni umuminsoniy va milliy tafakkurning tarkibiy qismi sifatida ifodalash mumkin. Ko‘plab olimlar ijodiy tafakkur muammolarini ishlab chiqishda boshqa fanlarning natijalarini umumlashtirishga harakat qiladilar. Psixolog mutaxassislar esa o‘z tadqiqotlarida ijodiy tafakkurning dunyoqarashli va psixologik jihatlarini tadqiq etish natijalariga asoslanadi. Masalan, G.S.Altshuller « … ijodiy tafakkur ijobiy, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan, insoniyatning taraqqiyot rivojiga xizmat qiluvchi yangilikning paydo bo‘lishga qaratilgan tafakkur shaklidir» 7 , deb hisoblaydi. Bu fikr yuzasidan quyidagi haqli e’tiroz bo‘lishi mumkin: avvalo, har qanday ijodiy tafakkur muayyan yangilikni keltirib chiqaradi deb bo‘lmaydi. Masalan, yosh bolalar ijodiy tafakkuri yuksak ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lmasligi mumkin. Shuningdek, olimlarning ajoyib ijodiy fikrlari uzoq davr mobaynida ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lmay kelishi mumkin. Agar falsafada, ijtimoiylik va individuallik farqlanar ekan, individual qiziqishlar va individual ijodiy tafakkurni inkor qilish hech qanday asosga ega emas. 6 Маллаев А. Таълим-тарбия уйғунлиги – комил инсонни шакллантириш гарови. – Т.: 2011. 15-бет. 7 Альтшуллер Г.С. Найти идею.–Новосибирск: Наука, 1991 . -С.59. 13 3 – bosqich Alohida ishlash (20 daq.) 3.1. Keys materiallarini muhokama qilishni tashkillashtiradi, ishlash qoidasi, vaziyatlarni tahlil qilish chizmasi, muammolarni ifodalanishiga e’tibor berishlariga qaratadi. 3.2. Vaziyatni mustaqil tahlil qilishni, muammoni ifodalashni, yechish yo‘llarini aniqlashni, so‘ngra uni yechish topshirig‘ini beradi Keys materiallarini muhokama qiladilar, aniqlaydilar, savollar beradilar. Mustaqil ravishda tahlil qilish varag‘ini to‘ldiradilar, muammoni yechadilar. IV -bosqich Kichik guruhlarda ishlash (20 daq.) 4.1. Talabalarni kichik guruhlarga bo‘ladi va topshiriq beradi: vaziyatni muhokama qilish va tahlil qilib ko‘rish, guruh uchun vaziyatni tahlil qilish varag‘ini to‘ldirish, yechish tartibini ishlab chiqish, topshiriqni yechish, taqdimotga tayyorlanish Keysni yechish va taqdimot varag‘ini tayyorlash bo‘yicha harakatlar qiladilar V-bosqich Taqdimot (20 daq.) 5.1. Taqdimot, muhokama va guruhlar taqdimotini o‘zaro baholashni tashkillashtiradi. Javoblarni sharhlaydi, tahlil qilish va muammoli vaziyatni yechish jarayonida qilingan xulosalarga e’tibor qaratadi. Keys bo‘yicha o‘zining javobini havola qiladi (№ Ilova) Guruhlar taqdimot qiladilar Boshqa talabalar munozarada ishtirok etadilar, savollar beradilar 39 MUNDARIJA Kirish 3-5 I BOB. MO‘G ULLAR ISTILOSI VA ZULMIGA QARSHIʻ KURASH MAVZUSINI O‘QITISHNING NAZARIY MASALALARI 6-19 1.1. Mo‘g ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash ʻ mavzusining nazariy jihatdan yoritilishi 6-9 1.2. Mo‘g ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash ʻ mavzusini o‘qitishdagi inn o vatsion texnologiya lar 10-19 II BOB. MO‘G ULLAR ISTILOSI VA ZULMIGA QARSHI ʻ KURASH MAVZUSIDAN ELEKTRON MODUL ISHLANMASI 20-53 2.1. Mo‘g‘ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash mavzusi bo‘yicha ma’ruza matni 20-36 2.3. Mo‘g‘ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash mavzusi yuzasidan keyslar 37-50 2.5. Glossariy 51-53 Xulosa va takliflar 54-55 Foydalanilgan adabiyotlar 56-57 1 oshirishga yo‘naltirilgan ma’ruza bo‘lib, muammoli ta’lim texnologiyalarining asosiy shakllari muammoli bayon, evristik suhbat, muammoli namoyish, izlanishga asoslangan amaliy mashg‘ulot, ijodiy topshiriq, xayoliy muammoli tajriba, muammo farazlarini shakllantirish, masalalarni muammoli yechishning optimal variantlarini tanlash, muammoli vazifa, muammoli o‘yinlar hisoblanadi. Eng ommaviy interfaol ta’lim texnologiyalari: 1. Interfaol metodlar: “Keys-stadi” (yoki “O‘quv keyslari”), “Blis- so‘rov”, “Modellashtirish”, “Ijodiy ish”, “Munosabat”, “Reja”, “Suhbat” . 2. Strategiyalar: “Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Galereya”, “Zig-zag”, “Zinama-zina”, “Muzyorar”, “Rotasiya”, “T-jadval”, “Yumaloqlangan qor” . 3. Grafik organayzerlar: “Baliq skeleti”, “BBB”, “Konseptual jadval”, “Venn diagrammasi”, “Insert”, “Klaster”, “Nima uchun?”, Qanday?” . Shunday qilib, interfaol ta’lim texnologiyalari ta’lim sifatini yaxshilash, samaradorligini oshirish, o‘qituvchi, talaba, talabalar guruhi, shuningdek, jamoa o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni qaror toptirish, g‘oyaviy va ruhiy birlikka erishish, yagona maqsad sari intilish, har bir ta’lim oluvchi (o‘quvchi, talaba)ning ichki imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, shaxs sifatida namoyon bo‘lishi uchun zarur shart-sharoit hamda muhitni yaratishda katta imkoniyatlarga ega. Interfaol ta’limning eng muhim tarkibiy elementi bo‘lgan interfaol metodlar o‘z mohiyatiga ko‘ra ta’lim maqsadlarni amalga oshirishda ma’lum darajada samaradorlikka erishishni ta’minlaydi. 18 Boshqa bahodirlar qo‘shinidan qo‘shimcha kuchlar chorlab, uch kunlik qattiq jangdan so‘ng Chingizxon qo‘shini shaharga yorib kirishga va uni butunlay o‘ziga bo‘ysundirishga erishadi. 2 § . . Ozodlik uchun kurash. Jaloliddin Mangubyerdi. Mo‘g‘ul istilochilariga qarshi ulug( ajdodlarimizning qahramonona kurashida Xo‘jand himoyachilari ko‘rsatgan favqulodda jasorat alohida o‘rin tutadi. Temur Malik boshchiligidagi mudofaa kuchlari qariyb 5 oy davomida ko‘ksini qalqon etib, yovuz dushman hamlasini daf etib, behisob qurbonlar berib o‘z yurtini himoya qildilar, ilojsiz qolgan paytdagina olov ichida yonayotgan shahar qal ’ asini tark etdilar. Shunda ham Temur Malik bir qism dovyurak, qo‘rqmas jangchilari bilan Sirdaryoga yo‘nalib, maxsus orolda joylashib dushmanga zarba beradi. Nihoyat, ular maxsus kemalarda mo‘g‘ullar hujumiga bardosh berib, yo‘ l -yo‘lakay jang qilib, Xorazm sari harakatlanadilar. Xalq qahramoni Temur Malikning bundan keyingi vatanparvarlik faoliyati Xorazm va ona yurtning boshqa hududlarini himoya qiluvchilar safida davom etdi. Mamlakatning Buxoro, Samarqand, Xo‘jand singari yirik markazlarining qo‘ldan ketishi Xorazmshoh va uning arkoni davlatini shu qadar larzaga soldiki, buning natijasida, hukmdor o‘z saltana-tining janubi-g‘arbiy hududlari bo‘ylab chekinib bordi. O‘zining kaltabin siyosati, qat’iyatsizligi, qo‘rqoqligi orqasida kechagi «qudratli» hukmdor endilikda ojiz-u notavon bir kimsaga aylanib qoldi. llojsiz qolgan shoh oxiri Kaspiy dengizidagi Ashura oroliga qochadi. O‘sha yerda katta o‘g‘li Jaloliddinni taxt vorisi etib tayinlab, 1220 - yilning dekabrida xor-u zorlikda vafot etadi. Jaloliddin Manguberdi Gurganchga yetib kelib, shahar mudofaasiga kirishadi. Lekin Gurganchdagi Qipchoq amirlari Turkon xotunning akasi Xumorteginni sulton deb e’lon qilib, Jaloliddin Manguberdiga qarshi suiqasd uyushtirmoqchi bo‘ladilar. Bundan xabar topgan Jaloliddin Temur Malik boshchiligidagi 300 suvoriy bilan Gurganchni tark etib, Xurosonga ketishga majbur bo‘ladi. 24 istiqboldagi vazifalarni yoritish, mustaqil ta’lim, o‘qitish jarayonida ilg‘or pedagogik va zamonaviy axborot-kommunikasiya texnologiyalaridan keng foydalanish imkoniyatlari hisobga olinadi. Gumanitar va ijtimoiy fanlarni o‘qitish borasida milliy va xorijiy tajribalarni o‘rganish va qiyosiy tahlil qilish, fanlarning namunaviy o‘quv dasturlarini takomillashtirish va ular asosida ma’ruza matnlari, yangi avlod o‘quv adabiyotlari, elektron adabiyotlarni yaratish va ta’lim jarayoniga bosqichma- bosqich joriy etish ishlari amalga oshirilmoqda. O‘quv fanlari bo‘yicha elektron o‘quv vositalarining yaratilishi mazkur fanlarni o‘qitishda zamonaviy axborot-kommunikasiya texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatini yanada kengaytiradi. Bu o‘z navbatida, talabalarning mazkur fanlar bo‘yicha bilimlarni chuqur o‘zlashtirishlarining asosiy omili bo‘lib, ta’lim-tarbiya sifati va samaradorligini oshiradi. Ayni shunday sa’y-harakatlar amalga oshirilishi ta’lim jarayoniga zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini keng tatbiq etishni yanada jadallashtirish, professor-o‘qituvchilarni ilg‘or pedagogik bilimlar va texnologiyalar bilan qurollantirish, ularning mahoratini oshirish, xorijiy oliy ta’lim muassasalari tajribasini chuqur o‘rganish hamda ulardagi samarali usul va vositalarni milliy ta’lim tizimimizga joriy etish imkonini yaratadi. 8 A) XIV asrning 40-yillaridan boshlab B) XIV asrning oxiridan boshlab, C) XV asrdan boshlab D) XIII asrning o‘rtalaridan boshlab 57. Jaloliddin Rumiy qalamiga mansub asarni aniqlang. A) “Futuvvatnomayi sultoniy” B) “Bahoriston” C) “Masnaviyi ma’naviy” D) “Tarixi jahongushoy” 58. Juzjoniyning qalamiga mansub asarni aniqlang? A) “Futuvvatnomayi sultoniy” B) “Tabaqoti nosiriy” C) “Masnaviyi ma’naviy” D) “Tarixi jahongushoy” 59. Juvayniyning qalamiga mansub tarixiy asarni aniqlang? A) “Futuvvatnomayi sultoniy” B) “Tabaqoti nosiriy” C) “Masnaviyi ma’naviy” D) “Tarixi jahongushoy” 60. 1253-1325-yillari yashab, faoliyat ko‘rsatgan olimni aniqlang? A) Jaloliddin Rumiy B) Sa’diy Sheroziy C) Amir Xusrav Dehlaviy D) Rashiduddin Fazlulloh 61. Mo‘g‘ullar davrida ko‘hna Urganchdagi barpo etilgan maqbaraning balandligi necha metrni tashkil etadi? A) 55 metr B) 62 metr C) 65 metr D) 50 metr 62. Chig‘atoy ulusi davriga oid soliqlarni mohiyatini to‘g‘ri belgilang. 1) targ‘u; 2) qopchur; 3) kalon; 4) shulen a) ziroatchilardan olinadigan yer solig‘i; b) davlat xazinasi uchun olingan oziq- ovqat solig‘i; s) chorvadorlardan olingan soliq; d) hunarmand va savdogarlardan olingan soliq. A) 1-s, 2-d, 3-a, 4-b B) 1-d, 2-s, 3-a, 4-b S) 1-s, 2-d, 3-b, 4-a D) 1-b, 2-a, 3-s, 4-d 63. XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab Chig‘atoy ulusida ... . A) tarixnavislik ham taraqqiy qiladi B) hokimiyat uchun ichki kurashlar kuchayib, chekka o‘lkalar ajralib chiqa boshlaydi S) markaziy hokimiyat Movarounnahrga ko‘chiriladi D) amalda ikki hokimiyatchilik vujudga keladi 64. Samarqanddagi mashhur Shohizinda me’moriy ansamblining asosiy qismi bo‘lgan Qusam ibn Abbos ziyoratxonasi qaysi sulola hukmronligi davrida barpo etilgan edi? A) qoraxoniylar davrida B) mo‘g‘ullar davrida S) somoniylar davrida D) xorazmshohlar davrida 65. Quydagi fikrlardan qaysi biri noto‘g‘ri ekanligini aniqlang. A) Mo‘g‘ullar imperiyasining inqirozi boshlanishi bilan XIV asrning o‘rtalaridan Xitoyda ham xalq ozodlik harakati kuchayadi B) XIV asrning birinchi yarmida Oltin O‘rda davlati o‘z qudratining cho‘qqisiga erishadi S) Saljuqiylarda feodal davlat XII - XIII asrlarda uzil-kesil shakllandi D) XI asrning ikkinchi yarmidan boshlab mo‘g‘ullar ijtimoiy munosabatlarida yangi xususiyat – mulkiy tabaqalanish kuchaya boshlaydi 49 1.2 Mo‘g ullar istilosi va zulmiga qarshi kurashʻ mavzusini o‘qitishdagi inn o vatsion texnologiya lar. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadlaridan biri bozor iqtisodiyoti qonuniyatlariga asoslangan yangi iqtisodiy munosabatlarni vujudga keltirish va ularni izchil huquqiy tartibga solishga qaratilgan qonunchilik bazasini yaratish hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “Yurtimizda o‘tgan yillar davomida bozor iqtisodiyoti sohasidagi o‘zgarishlarning ishonchli qonunchilik bazasini shakllantirish borasida amalga oshirilgan ulkan ishlar hech kimga sir emas, albatta. Bularning barchasini e’tirof etgan holda, mavjud qonunlarimizning ko‘pchiligini ularni qo‘llash amaliyoti va mamlakatimizda bozor munosabatlarini rivojlanishining hozirgi davrdagi yangi real holatidan kelib chiqib, jiddiy qayta ko‘rib chiqish zarur” 5 . Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ta’kidlanganidek, “Inson, uning har tomonlama uyg‘un kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ro‘yobga chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish, eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq atvorning andozalarini o‘zgartirish Respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohatlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. Xalqning boy intellektual merosi, umumbashariy qadriyatlar asosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiyalarning yutuqlari asosida kadrlar tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish O‘zbekiston taraqqiyotining muhim shartidir”. XXI asrda O‘zbekiston ta’lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish ustivor vazifalardan biridir. Bu esa , o‘ z navbatida huquqshunos olimlarimiz zimmasiga tegishli o‘quv fanlari bo‘yicha o‘quv adabiyotlarini hozirgi davr talabi va ilm-fanning so‘nggi yutuqlarini hisobga olgan holda yangilab borish, ta’lim jarayoniga innovatsiya va ta’lim texnologiyalarini joriy etishni taqozo etmoqda . Ma’lumki mamlakatimiz oliy ta’lim muassasalarida “ Xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi ” fanini o‘qitish jarayonida innovatsiyalar va 5 Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза // -Т.: Халқ сўзи, 2010 йил 13 ноябрь. 9 ilg‘or xorijiy tajribalarni qo‘llash bugungi kunning dolzarb masalaridan biri hisoblanadi. Avvalo fandagi yangilik nima? Fandagi innovatsiya nima? degan savollarga javob berish lozim. Bugungi kunda amaliyotda yangilik va innovatsiya so‘zlari o‘rtasida farqlar mavjud. Yangilik bu fandagi eng so‘nggi yutuqlar, bilimlar, usullar hisoblanadi. Ushbu yutuqlar, bilimlar, usullar amalda qo‘llanilishi bilan innovatsiyaga aylanadi. “O‘zbekiston tarixi ” fanini o‘qitishda bugungi kunda rivojlangan xorijiy mamlakatlarda quyidagi innovatsiyalar va ta’lim texnologiyalari qo‘llanilmoqda. I nteraktiv o‘qitish texnologiyalari . 1) Bahslashuv 2) Munosabat 3) Ssenariy 4) Kichik guruhlarda ishlash. 5) «SCORE» - interfaol uslub 6) SCORE-1 7) SCORE-2 8) Aqliy xujum. 9) Axborot soati 10) Qadamba-qadam 11) Zinama-zina 12) Charxpalak 13) Bumerang 14) Rezyume 15) Muloqot 16) Debatlar va hokazolar. Innovasion texnologiyalar talabalarning faol hayotiy munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan. Ularga o‘quv jarayonidagi yangi shakldagi interaktiv 10 Tarqatma materiallar Mo‘g‘ullarning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari. 40 ma’naviy madaniyat, betakror obidalar, osori-atiqalar makoni bo‘lgan bu azim yurtni qanchalik xonavayron e tmasinlar, biroq xalq irodasini, uning buyuk bunyodkorlik, ijodkorlik salohiyatini so‘ndira olmadilar. Aksincha, bu yurtning mag‘rur va e rksevar kishilari, bir tomondan, muqaddas Vatan tuyg‘usini dillariga mustahkam jo aylab, ozodlik va mustaqillik yo‘lida jonbozlik bilan kurash olib borgan bo‘lsalar, ikkinchi tomondan esa, ular asriy xalq an’analari, udumlariga sodiq qolib, yaratuvchilik ishlari bilan mashg‘ul bo‘lganlar. Z ero, o‘lmas xalq dahosi bu davrda ham yangi-yangi salohiyatli ijodkorlar avlodini etishtira borgan. Shu boisdan sahroyi mo‘g‘ullar xarobazorga aylantirgan kultepalar o‘rnida ko‘p o‘tmay yangidan ko‘rkam shaharlar, me’morchilik obidalari qad rostlab, hayot yana yangidan izga tushib bordi. Mahalliy xalq orasidan etishib chiqqan ajoyib me’morlar, naqqosh-u hunarmandlar sa’y-harakati, mahorati bilan betakror moddiy madaniyat namunalari yaratilib, bundan o‘lka hayoti o‘zgacha fayzu manzara kasb etib bordi. Bu davrda bunyod etilib, gavjum savdo-sotiq, hunarmandchilik markazlariga aylana borgan Andijon, Qarshi, Urganch, qaytadan ta’mirlanib chiroy ochgan, oldingi mavqeini tiklagan Samarqand, Buxoro, Shosh, Termiz singari shaharlar, ularning o‘ziga xos me’morchilik qiyofasi shundan dalolat beradi. Ko‘hna Urganchda qad ko‘targan, balandligi 62 metrli ulug‘vor minora XIII asr arxitekturasining noyob yodgorligi hisoblanadi. Samarqanddagi Shohizinda majmui, Buxorodagi Bayonqulixon, Ko‘hna Urganchdagi Najmiddin Kubro, To‘rabekxonim, Muhammad Bashar maqbaralari, Xo‘janddagi Tu v axon maqbarasi va shu singarilar XIV asrning nodir me’moriy yodgorliklari sirasiga kiradi. Xalq amaliy san’ati, kulolchilik namunalari, sirli naqshinkor sopolli idishlar, shu jumladan, ko‘zalar, chinni buyumlar, uy-ro‘zg‘or ashyolari, binolar peshtoqiga bitilgan, san’at darajasidagi nastaliq bitiklari - bular O‘rta Osiyo moddiy madaniyatining XIII-XIV asrlarda ham rivojlanishda davom etganligidan darak beradi. Bu davrda ilm-fan, ayniqsa, tarixshunoslik rivojida ham muayyan yutuqlar qo‘lga kiritildi. Tarixshunos Juvaniyning «Tarixi jahongusha y » (Jahon fotihi tarixi), Rashididdinning «Jomeut-tavorix» (« Y ilnomalar majmuasi») 33 turdi, ularga rahnamo bo‘ldi. Ona Vataniga bo‘lgan cheksiz mehr hissi, farzandlik burchi uni shu qadar elga mashhur qildiki, hatto uning nomini eshitgan Chin- gizxonning ham sochi tik bo‘lib, yuzi tundlashar, uni qo‘lga tushirish, yo‘q qilish chora-tadbir l arini izlardi. Jaloliddin Manguberdi ancha yillar ilgari G azna, Vʻ a liyon, Guch, Bust va Hindiston hududlarigacha bo‘lgan yerlarga hokim etib tayinlangan edi. Shu bois, G azna tomon yurdi, yo‘lda ko‘pgina qo‘shin boshliqlari Sulton Jaloliddinga ʻ qo‘shildi. Sulton Jaloliddin Niso, Qandahorda mo‘g‘ullar qo‘shinini tor-mor etib, G aznaga ʻ ye tib keldi. Jaloliddin Manguberdi katta qo‘shin to‘plab, Valiyon qal’asi, Parvon tekisligida mo‘g‘ul qo‘shinlari bilan jang qilib, ularni tor-mor etadi. Chingizxon Jaloliddin Manguberdiga qarshi shaxsan o‘zi qo‘shin tortadi. 1221 - yil 25-noyabrda Sind (Hind) daryosi bo‘yida tengsiz jang bo‘ladi. Bu jangda Jaloliddin Manguberdi ko‘rsatgan jasoratga mo‘g‘ul hukmdorining o‘zi ham tan berib, lol qolgan. Bu hayot -mamot jangida Xorazm bahodiri, uning yigitlari arslonlardek jon berib, jon olardi. «Qaysi tomonga ot choptirmasin, tuproqni qonga bo‘yar edi. Agar bu jangni Z olning o‘g‘li ko‘rsa edi, u sulton Jalol(uddin) ning qo‘lini o‘pgan bo‘lardi». Chingizxon lashkari hisobsiz bo‘lsa-da, uning jang maydonidagi asosiy kuchlari parokanda holiga tushib qolgandi. Biroq pistirmadagi 10 ming nafar sara lashkar jangni Chingizxon foydasiga hal qiladi. Nochor, tang ahvolga tushib qolgan Jaloliddin qora to‘riq otiga minib, so‘nggi bor mo‘g‘ullarga hamla qilib, so‘ng ot jilovini ortga tortadi. Sovutini yelkasidan tashlab, otiga qamchi bosadi va balandlikdagi qoyadan o‘zini Sind daryosiga otadi. Jaloliddin bahaybat daryo to‘lqinlarini shiddat bilan kesib o‘tib narigi sohilga o‘tib oladi. Uning 4000 jangchisi ham bunga muvaffaq bo‘lishadi. Hozirgi paytda ham bu daryoning bir tomoni «Ot sakrar», narigi tomoni «Cho‘li Jaloliy» deb ataladi. Jaloliddin o‘zining botir jangchilari bilan yana o‘n yil davomida goh Afg‘on va Hind, goh E ron yoki Kavkazorti hududlarida paydo bo‘lar, yangidan 26  o‘qituvchi guruhlar tomonidan tayyorlangan materiallarga izoh berib, ularni baholaydi va mashg‘ulotni yakunlaydi (taqdimot vaqtida boshqa guruh a’zolari ham taqdimot qilingan mazmunga o‘zlarining fikrlarini bildirishlari mumkin); Izoh : o‘quv mashg‘ulotining bunday tashkil etilishi talabalarni muctaqil fikrlashga, o‘tilgan va o‘zlashtirilgan mavzularni eslashga, ularni yozma (yoki chizma ko‘rinishida )bayon etishiga fikrlarni umumlashtirishga o‘rgatadi. Rivojlangan xorijiy davlatlardagi ta’lim-tarbiya va maktab haqidagi eng yaxshi tajribalarni o‘z ta’lim tizimimizda joriy qilish Respublikamiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan keyin amalga oshirila boshlandi. Bundan ko‘zlangan maqsad mustaqil respublikamiz milliy ta’lim tizimlarini yangitdan tashkil qilish, ta’lim-tarbiya ishini tashkil etishda eskirib, o‘z dolzarbligini yo‘qotib borayotgan faoliyat shakllari va usullaridan tezroq xalos bo‘lish, uni munosib tarzda yangilashdir. Bu sohada xalqaro tashkilotlar, xorijiy davlatlarning O‘zbekistondagi elchixonalari amaliy yordam bermoqdalar. Respublikamizdagi deyarli barcha ta’lim muassasalari ta’limni takomillashtirish bo‘yicha xorijiy davlatlar bilan hamkorlikning barcha shakllaridan foydalanayotirlar. Ta’lim tizimimiz jahonda eng ilg‘or maktablar qatorida bo‘lishiga Respublika rahbariyati va hukumati tomonidan hamma shart- sharoit yaratilmoqda. Shu tufayli ham AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya kabi rivojlangan mamlakatlar ta’limi ustalari bilan o‘tkazilgan uchrashuvlar va muloqotlarda Respublikamiz ta’lim tizimiga yuqori baho berilayotganligi bejiz emas. Shuni ta’kidlash lozimki, Respublikamiz xalq ta’limi xodimlari oldida hozirgi kunda eng muhim vazifa – mustaqil O‘zbekistonning hozirgi ta’lim tizimlarini istiqlol ruhi bilan takomillashtirish, uni o‘zimizning mumtoz pedagogika an’analari bilan boyitish, chet el pedagogikasidagi ilg‘or jihatlarni o‘zlashtirish, yangi-yangi samarali o‘quv predmetlarini ta’lim tarkibiga kiritish 12 asarlari mo‘g‘ullar istilosi va hukmronligi davri tarixini chuqur o‘rganishda qimmatli manbalardan hisoblanadi. Shuningdek, o‘lkada badiiy adabiyot sohasi ham sezilarli taraqqiy etdi. Jumladan, Xlll asrning ikkinchi yarmi hamda XIV asrning birinchi yarmida yashab, ijod etgan yurtdosh daho shoirimiz Pahlavon Mahmud ijodi bu jihatdan ibratlidir. Uning tug‘ilgan yili noma’lum bo‘lib, vafot etgan davri manbalarda 1322 - yil deb ko‘rsatiladi. U hunarmand oilada dunyoga kelgan. O‘zi ham po‘stindo‘zlik bilan shug‘ullangan, o‘z zamonasining ilg‘or, ma’rifatparvar kishilaridan bo‘lgan. Pahlavon Mahmud nomi bilan zikr qilingan barcha tazkiralarda u g‘azal, ruboiy janrlarida samarali ijod qilgan shoir sifatida tilga olinadi. Biroq, Mahmudni e lga mashhur etgan, avlodlar e htiromiga sazovor qilgan omil, bu, eng a vv alo, uning otashnafas ruboiylaridir. Shoirning ijtimoiy, falsafiy qarashlari ham uning ruboiylari mazmunida aks etgan. Umuman, Pahlavon Mahmud she’riyatida keng ma’nodagi hayotiy voqealar, insoniy kechinma l ar, chuqur axloqiy, falsafiy qarashlar ifodalanganki, bu ho l shoirning o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy jarayonlariga faol munosabatda bo‘lganidan dalolat beradi. XIII asr oxiri va XIV asr birinchi choragida Turkistonda kechgan adabiy jarayonni Burhoniddin o‘g‘li Nosiriddin Rabg‘uziy ijodisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Ayniqsa, uning qalamiga mansub «Qis s ayi Rabg‘uziy» asari adib nomini asrlar osha sarbaland etib kelmoqda. Nazorat uchun savollar? 1. Mo‘ng‘ullar istilosi arafasida Xorazmshohlar davlatida siyosiy vaziyat qanday edi? 2. Temuchinning yashagan yillarini aniqlang. 3. Temuchin tuzgan davlatda harbiy tizimni anglating. 4. Temuchinning mo‘ng‘ul qabilalari orasidagi mavqeini aniqlang. 5. Mo‘ng‘ul qonunlari to‘plami “Yaso”ning mohiyatini ochib bering. 34 Temuchinning mo‘g‘ullarning ulug‘ xoqoni sifatidagi o‘rni va mavqeyini har jihatdan mustahkamlash, bunga qonuniy tus berishda 1206 - yili poytaxt Qoraqurumda bo‘lib o‘tgan umummo‘g‘ul Qurultoyi alohida ahamiyatga molik bo‘ldi. Qurultoyda Temuchin barcha mo‘g‘ul - tatar xonlarining ulug‘ xoni (qooni) deb e’lon qilindi va unga Chingizxon laqabi berildi. (Chingizxon laqabi turli mualliflar tomonidan turlicha, chunonchi, «kuchli», «qudratli», «toza» yoki dengizlar ( D engizxon), okeanlar hukmdori va xokazo ma’nolarda talqin qilinib kelinadi). Qurultoy tomonidan qabul qilingan «Yaso» hujjati (mo‘g‘ullar davlatining asosiy qonunlari majmuasi) ulug‘ xon hokimiyatini yanada mustahkamladi. «Yaso» mo‘g‘ul jamiyatidagi mulkiy t ye ngsizlik ifodasi sifatida ko‘zga yaqqol tashlanadi. U yangi paydo bo‘lgan hukmron tabaqa - tarxonlarga katta imtiyozlar berilishini ko‘zda tutardi. Chingizxon ulug‘ xoqon deb e’lon qilingan birinchi kundayoq o‘zining eng yaqin kishilaridan 95 nafarini bahodur, mingboshilar etib tayinlaydi va bir necha ming kishiga tarxonlik yorliqlari beriladi. Chingizxon, ayni paytda, 10 ta oliy hokimiyat lavozimlarini ta’sis etadi va mingta «dovyurak» jangchilardan tarkib topgan shaxsiy gvardiya tuzadi (Keyinchalik uning soni 10 ming kishiga etkaziladi). Butun mamlakatda kuchli temir intizom, qattiqqo‘l tartib o‘rnatilib, jangovar harbiy safarbarlik ishlari avj oldirib borildi. Bu ho l Chingizxonning xorijiy e llarni zabt e tishdan iborat o‘z oldiga qo‘ygan yovuz, agressiv maqsadlarini tez orada amalga oshirishga imkon yaratib berdi. XIII asr boshlariga kelib Chingizxon qo‘shni davlatlar va xonliklarni birin - ketin bosib olishga kirishadi. Agar 1206— yilga qadarbepoyon Go bi sahrosidagi qavm - qabilalar itoatga keltirilgan bo‘lsa, 1206 - 1211— yillar davomida Sibir ь va Sharqiy Turkiston xalqlari (buryat, yoqut, oyrat, qirg‘iz va uyg‘urlar) bo‘ysindiriladi. Mo‘g‘ul sarkardasi Xubiloy Ettisuvning shimoliy hududlarini ishg‘ol etib, bevosita Xorazmshohlar davlati chegaralariga yaqinlashib boradi. 1211 - yilda uyg‘urlar eri istilo e tilgach, Chingizxon Xitoyga hujum boshlaydi. 1215 - yil boshlariga kelib Shimoliy Xitoy poytaxti Pekin ishg‘ol etiladi. 1217 - yilda Xuanxe daryosining shimolidagi barcha erlar mo‘g‘ullar tasarrufiga o‘tadi. 20 2. 2 . Mo‘g‘ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash mavzusi dan keyslar KEYSLAR 1. Xorazmshohlar davlati o‘rta asrlarda Sharqdagi eng yirik davlatlardan biri bo‘lgan. Ushbu davlat qulay geografik hududda joylashgan edi. Harbiy jihatdan o‘sha vaqtdagi davlatlar ichida eng kuchlisi hisoblangan. Ammo davlat boshqaruvidagi boshboshdoqlikning mo‘ng‘ullar istilosi natijasida ko‘rinib qoldi. Keys yuzasidan savollar: 1. Ushbu o‘rinda tilga olingan o‘lka siyosiy hayotidagi muammolar nimalardan iborat? 2. Ushbu masala bugungi kunda ham dolzarbligini yo‘qotgani yo‘q. Buning sababi nimada? 3. Mazkur vaziyatdan kelib chiqqan holda masalani hal qilish yo‘llarini yoriting? 2. Mo‘ng‘ullar tashqi siyosatidagi asosiy vazifalar hududini kengaytirish, ko‘proq boyliklarga ega bo‘lish, bozorlarni egallash bo‘lgan. Bu yerda gegemonlikka ega bo‘lish, davlatning tashqi xavfsizligini ta’minlash, ittifoqchi izlash va harbiy ittifoqlar tuzish maqsadlari kelib chiqqan. Hatto davlat ichida bir voris kuchayib ketadi va gegemonlikka da’vogarlik qila boshlaydi. Lekin Chingizxon davrida mo‘ng‘ullar siyosiy hayoti bunday gegemonlikka yo‘l qo‘yilmaydi. Keys yuzasidan topshiriqlar: 1. Mo‘ng‘ul vorislari o‘rtasida gegemonlik uchun qanday vositalar qo‘llanilgan? 2. Chingizxon o‘zaro kelishmovchiliklarni oldini olish uchun qanday usullar qo‘llagan? 3. Gegemonlik uchun kurashni qanday baholaysiz va Siz qanday yo‘l tutgan bo‘lar edingiz? Jadvalni to‘ldiring: Vaziyat turi Vaziyatning kelib chiqish sabablari Mazkur vaziyatda Siz qanday qaror qabul qilasiz 3. Mo‘ng‘ullar ko‘chmanchi hayot tarzida yashashga ko‘nikkanlar. O‘troq turmush tarzi esa ular hayotiga mutlaqo zid bo‘lgan. Ammo mo‘ng‘ullar asosiy qismi tez orada o‘troq turmush tarziga o‘tishga ntilganlar. Nima uchun mo‘ng‘ullarning hayot tarzi ko‘chmanchilikdan iborat bo‘lsa-da, o‘troq hayotga o‘tish ular uchun zaruriy ehtiyojga aylandi. Masalani sivilizasion jihatdan yechimini topishga harakat qiling. 36 Tojikiston janubida, turkiylashgan mo‘g‘ullar urug‘i-so‘fiylar Xorazmda joylashib, chuqur tomir otib bordi. Bu esa turkiy xalqlar, elatla rning o‘lkadagi mavqeining yanada mustahkamlanishiga, turkiy til va uning shevalari ta’sirining ortib borishiga bois bo‘ldi. XIV asrdan boshlab Chig‘atoy ulusida mo‘g‘ul xonlari boshqaruvi sohasida ham muhim o‘zgarishlar yuz beradi. Bu o‘zgarishlar, dastavval, Chig‘atoy xonlaridan Duvaxon (1274-1306), uning o‘g‘illari Kebekxon (1318-1326), Tarmashirin (1326-1334) nomlari bilan bog‘liqdir. Jumladan, Duvaxon davrida katta vakolatga ega bo‘lgan Mas’udbek sa’y- harakatlari bilan shaharsozlik rivojlanganligi, savdo-sotiq ahli katta naf topganligi, qishloq xo‘jaligi ancha yuksalganligi ko‘zga tashlanadi. Kebekxon esa o‘z qar o rgohini mo‘g‘u] hukmdorlari orasida birinchi bo‘lib Movarounnahrga ko‘chirdi. Qashqadaryo vohasidagi Nasaf shahridan uncha uzoq bo‘lmagan joyda uning buyrug‘i bilan saroy (mo‘g‘ulcha ma’nosi «qarshi») bunyod etilib, Qarshi nomi bilan poytaxtga aylantirilishi o‘sha davrning muhim voqealaridan bo‘lgan. Kebekxonning muhim xizmatlaridan yana biri-bu uning pul va ma’muriy- hududiy sohalarda o‘tkazgan islohotlaridir. Xususan 1321— yilda o‘tkazilgan pul islohotida Xuroson, E ron va Oltin O‘rdadagi amaldagi pul tizimi hisobga olingan edi. Og‘irligi 8 grammlik katta kumush tanga va 1 grammlik kichik tanga zarb etildi. Katta tanga «dinor» deb, kichik tanga «dirhara» deb atalgan. Yangi pul birligi «Kepaki» nomi bilan mashhur bo‘lgan. lslohotning dastlabki yillarida Kebek nomi bilan mashhur bo‘lgan bu tangalar ko‘p miqdorda Samarqand va Buxoroda zarb qilinib, muomalaga chiqarilgan. Bu ikki xil qimmatga ega bo‘lgan kumush tangalar keyinchalik boshqa hukmdorlar tomonidan ham chiqarilgan. Masalan, Tarmashirin davrida O‘trorda ko‘plab kumush tangalar chiqaradigan zarbxona muntazam ishlab turgan. Kebekning pul islohoti tashqi va ichki savdoning rivojlanishi uchun qulay shart-sharoit yaratishga xizmat qildi. Ma’muriy islohotga ko‘ra, Movarounnahr hududlari viloyatlarga, viloyatlar tumanlar (mo‘g‘ullar tartib qilgan 10 ming askar beradigan, aholisi 40- 50 ming nafar bo‘lgan, hozirgi tumanlarimizga qiyos etsa bo‘ladi - izoh) ga bo‘lindi. Jumladan, Samarqand viloyatida 7 ta, F arg‘ona viloyatida 9 ta tuman 31 6. Chingizxon boshchiligidagi mo‘ng‘ullarning dastlabki istilolari natijasida qayerlar bo‘ysundirilgan? 7. Chingizxon va Muhammad Xorazmshoh o‘rtasidagi o‘zaro elchilik aloqalari haqida ma’lumot bering. 8. Mahmud Yalavochning Chingizxon va Muhammad Xorazmshoh o‘rtasidagi diplomatik aloqalarda qanday o‘rin tutgan? 9. O‘tror fojeasidagi muammolar nimalardan iborat? 10. Muhammad Xorazmshoh Chingizxon bosqiniga qarshi qanday taktikani qo‘llagan? 11. Mo‘ng‘ullar bosqiniga qarshi Temur Malik jasoratini ochib bering. 12. Nima uchun mo‘ng‘ullar qudratli Xorazmshohlar davlatini osonlik bilan mahv etdilar? 13. Mo‘ng‘ullarga bosqiniga qarshi kurashgan xalq qahramonlaridan biri Najmmidin Kubro haqida ma’lumot bering. 14. Mo‘ng‘ullar Urganchda mahalliy aholiga nisbatan qanday vahshiyliklarni amalga oshirganlar? 15. Muhammad Xorazmshoh qo‘shinlarining mag‘lubiyati, uning sabablarini ochib bering. 16. Jaloliddin Manguberdining Parvona dashtidagi g‘alabasi haqida nimalarni bilasiz? 17. Jaloliddin Manguberdining O‘rta Sharqdagi faoliyati haqida nimalarni bilasiz? 18. Chig‘atoy ulusining tashkil topishi va boshqaruv tartibi haqida ma’lumot bering. 19. Mahmud Torobiy qo‘zg‘oloni va uning tarixiy ahamiyatini ochib bering. 20. Chingiziylar o‘rtasidagi ichki kurash va uning Chig‘atoy ulusiga ta’sirini ko‘rsatib o‘ting. 35 qarshi qahramonlarcha kurashga tashlandilar. Bu mislsiz jang-u jadallarda ufarning qancha - qanchasi o‘zlarini yurt ozodligi uchun qurbon qildilar. Mo‘g‘ullarning birinchi hujumiga duchor bo‘lgan hudud O‘tror bo‘ldi. Chingizxon va uning lashkarining o‘trorliklardan alohida qasdi bor edi. Negaki, Chingiz yuborgan savdo karvoni huddi shu erda saranjom qilinganligi ularning yodidan ko‘tarilmagandi. Chig‘atoy va O‘qtoyning son-sanoqsiz kuchlari shahar qal’alariga bosqin uyushtirgan kezlarda o‘trorliklar ularga qarshi mardonavor jang qildilar. Shahar aholisi G oyrxon va Qorachor bahodirlar yetakchiligidaʻ tengsiz dushman bilan uzoq vaqt jon berib, jon olishdilar. Shahar mudofaasi 5 oydan ziyod davom etdi. Xalq qarshiligi to‘xtovsiz davom etdi. Biroq oxir- oqibatda shahar dushman tomonidan egallandi. Mirzo Ulug‘bekning «To‘rt ulus tarixi» kitobida ta’kidlanganidek: «... O‘trorning butun aholisini sahroga haydab chiqdilar va qatl qildilar. ...O‘tror xisorini qo‘lga kiritib, yer bilan barobar qildilar. Tirik qolganlardan, raiyat va hunarmandlaming ba’zi l arini hibsga oldilar, ba’zilarni esa qul qilib haydadilar».! Mo‘g‘ul bosqinchilari Movarounnahrning boshqa hududlarida ham ko‘z ko’rib, quloq eshitmagan yovuzliklarni sodir etdilar. Buning yaqqol ifodasini ularning gullab-yashnagan Buxoro, Samarqand, Xo‘jand singari shaharlar va ularning aholisiga nisbatan qilgan behad yovuzliklari misolida ham ko‘rish mumkin. Masalan, Chingiz qo‘shini 1220 - yilning fevralida musulmon Sharqining yirik islom markazlaridan sanalgan Buxoro ustiga balo-qazodek yopirilib keladi. Buxoro xalqi bir necha kun davomida dushmanga matonat bilan qarshilik ko‘rsatadi. Bu esa Chingizxonni darg‘azab etadi. Natijada, u shaharni yakson qilish, boyligini talash, xalqini qirg‘in qilishga buyruq beradi. Buxoro qamali 12 kecha-yu kunduz davom etdi. Mo‘g‘ullar yondirilgan, kuli ko‘kka sovurilgan shaharni egallagach, ko‘ngi l ilariga kelgan noma’qulchiliklarni amalga oshirdilar, shahar himoyachilari butunlay qirib tashlandi. Chingizxon galalari 1220 - yil mart oyida eng yirik va obod shaharlaridan biri Samarqandni qo‘lga kiritish uchun barcha makkorona tadbirlarni qo‘lladilar. Atrof joylarni oldin bosib olib, shaharni tashqi dunyodan ajratishga harakat etdi. 23 innovatsiyalar, o‘quv dasturi, ma’ruza matnlari, huquqshunoslik fanidan tayyorlanayotgan keyslar, amaliy topshiriqlar, nazorat savollari shu kunga qadar oliy ta’lim muasasalari professor-o‘qituvchilari tomonidan lozim darajada o‘rganilmagan. Bu holatlar oliy ta’lim muasasalarida qo‘llaniladigan ta’lim va tarbiya jarayonlarini tashkiliy-huquqiy hujjatlarini va ular asosida ishlab chiqiladigan lokal hujjatlarni har tomonlama nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish va tahlil etishni dolzarbligidan dalolat beradi. Bitiruv loyiha ishining maqsadi. O‘zbekiston tarixi fanini o‘qitishning nazariy va amaliy masalalarini tadqiq etish, fan yuzasidan elektron o‘quv moduli ishlanmasini shakllantirish hamda o‘qitishni takomillashtirish bo‘yicha xulosalar va tasiyalar ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv loyiha ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi: Birinchidan, oliy ta’lim muassasalarida o‘qitilayotgan “ O‘zbekiston tarixi ” fani taraqqiyotining ustivor yo‘nalishlarini nazariy va amaliy tahlil qilish; Ikkinchidan, ““ O‘zbekiston tarixi ” fanini o‘qitishda innovasion ta’lim texnologiyalari va ilg‘or xorijiy tajribalardan foydalanish yo‘llarini yoritish; Ikkinchidan, “ O‘zbekiston tarixi ” fani o‘quv dasturi mazmun mohiyatini ochib berish; Uchinchidan, “ O‘zbekiston tarixi ” fanidan elektron o‘quv moduli ishlanmasini tayyorlash ; To‘rtinchidan, oliy ta’lim muassasalari tarix yo‘nalishi bakalavriatida “ O‘zbekiston tarixi ” fanini o‘qitishni yanada takomillashtirish yuzasidan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv loyiha ishining obyektini Farg‘ona davlat universitetida o‘qitilayotgan O‘zbekiston tarixi fani sohasidagi nazariy masalalar va tashkiliy xarakterga ega bo‘lgan hujjatlarni o‘rganish tashkil etadi. Mavzuning predmeti oliy ta’lim muasasalarida O‘zbekiston tarixi fanining mazmun mohiyatini o‘rganish xamda uni nazariy va amaliy tadqiq etish 3 “Grafik tashkilotchilar” Guruhni uchta guruhchaga bo’lib, jadvallarni to’ldirish taklif etiladi. Jadval grafalariga har bir savolga aloqador tyermin va tushunchalar kiritiladi. T . R Savol Mohiyat Mazmun O qibat . . . Savol: Ozodlik uchun kurashi bosqichlariga o‘z fikringizni bildiring. Bu topshiriqni bajarishda berilgan jadvalga har bir o‘quvchi avval o‘zining fikrini yozishi, nima uchun shunday fikrga kelganligini sabablarini izohlashi, keltirilgan sabablarni misollar bilan mustahkamlashi va shunday keyin umumiy xulosasini bayon etishi lozim. Bu jarayonda o‘quvchi tomonidan bildirilgan har bir fikr misollar bilan asoslanishi kerak. Fikr Sabab Misol Umumiy xulosa 41 Movarounnahr yerlari Chingizning ikkinchi o‘g‘li Chig‘atoyga berildi. Uchinchi o‘g‘il O‘qtoyga esa G arbiy Mo‘g‘uliston va Tarbag‘atoy yerlari ajratildi, Kenjaʻ o‘g‘il va voris Tuliga Mog‘uliston, Xitoy va Qirg‘iziston yerlari meros qilib berildi. Keyinchalik, Chingizxonning jahongirlik yurishlarini davom e ttirib, Sharqiy Evropaning katta qismini bosib olib, Oltin O‘rdaga asos solgan uning nabirasi Botuxon hukmronligi davrida (1227-1255) M ovarounnahrning qator hududlari ham uning ta’sirida bo‘lgan. Shunday qilib, Chingizxon avlodlari o‘rtasidagi meros taqsimlanishi natijasida Movarounnahr, Sharqiy Turkiston va Ettisuv o‘lkalari Chig‘atoy va uning vorislariga o‘tib, u Chig‘atoy ulusi nomi bilan atala boshlandi. E ndilikda Mo‘g‘ul hukmdorlari Movarounnahr o‘lkasini boshqarishga kirishar ekanlar, ular qanday qilib bo‘lmasin, uning xalqini yanada itoatda tutish, bu yerdan mo‘g‘ul zodagonlari uchun ko‘proq soliq va o‘lponlar undirish, qo‘shimcha majburiyatlar yuklash harakatida bo‘ladilar. Mo‘g‘ullar Movarounnahmi idora e tishda mahalliy amaldorlar xizmatidan ustamonlik bilan foydalandilar. Shu o‘rinda Mahmud Yalavoch, Badriddin Amid, Hasan Xoja, Ali Xoja, Yusuf O‘troriy, Qutbiddin Xabash Amid singari mo‘g‘ul hukmdorlari bilan yaqindan hamkoriik qilgan mahalliy amaldorlar ismlarini keltirib o‘tish joiz. Shu boisdan ham, Chig‘atoy ulusi hukmdori Chig‘atoy (1224-1242) davrida Movarounnahmi boshqarish mahalliy yirik savdogar, diplomat, sotqinlik e vaziga mo‘g‘u ll ar ishonchini qozongan Mahmud Yalavochga berilgani tasodifiy emas. U xoqon nomidan raiyatni boshqaradi. Uning qarorgohi (poytaxti) Xo‘jand edi. Harbiy hokimiyat, aholini ro‘yxatdan o‘tkazish, soliq yig‘ish ishlari doru g‘ achi va tamg‘ach deb ataluvchi mo‘g‘ul amaldor l ari qo‘lida bo‘ladi. Mo‘g‘ul bosqoqlari ixtiyoridagi ko‘p sonli jangchilar Mahmud izmiga bo‘ysundirilgan. Aholidan markaziy hokimiyat xazinasi uchun ko‘plab soliqlar undirilgan. Bundan tashqari, aholi turli-tuman to‘lovlar b ye rishga majbur etilgan. Masalan, aholi savdo yo‘llaridagi bekatlar (yomlar) uchun go‘sht, un, guruch, ot- ulov berishga ham majbur etilgan. Bosib olingan mamlakat hunarmandlari «din tugun», deb atalgan maxsus o‘lpon to‘lab turganlar. 28 xalq lashkarlari jamlab, mo‘g‘ul bosqinchilari zulrni va hukmroniigiga qarshi tinimsiz jang qilar, xalq e rki, ozodligi yo‘lida sabot bilan kurashardi. Jaloliddin goh zafar quchdi, goh mag‘lubiyat alamini tortdi, biroq kuchli dushman oldida bosh egib, mag‘lub bo‘lmadi. Lekin ne ko‘rgilikki, Jaioliddin Manguberdining aziz umri yovlar bilan jang maydonida, yakkama-yakka olishuvda emas, balki bir alamzada qurdning banogoh tig‘idan xazori bo‘ldi. Bu mudhish voqea 1231-yilning 17-20-avgustlarida Ozarbayjon hududlarida sodir e tildi. Jaloliddinning e l-ulus, vatan ozodligi va mustaqilligi yo‘lidagi fidoyiligi, mislsiz jasorati mangulikka daxldordir. I stiqlol nashidasini surayotgan mustaqil O‘zbekistonda ulug‘ ajdodlar ruhining e ’zozlanayotgani, jumladan, Jaloliddin Manguberdi qutlug‘ tavalludining 800 yillik yubileyi mamlakatimiz miqyosida keng nishonianganligi ham buning yaqqol ifodasidir. Shunday qilib, mo‘g‘ul istilochilari qisqa davr ichida goh beadad qirg‘inliklar keltirish, goh mahalliy xalqlar orasida g‘ulg‘ula, xavf-xatar solish, yoxud ular orasidagi xiyonatkor, sotqin unsurlarni ishga solish orqasida Movarounnahr va Xuroson yerlarini egallab, bu hududlarga mislsiz moddiy va ma’naviy zarar yetkazib, o‘z hukm-ronligini o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldilar. Kechagina gullab-yashnagan vodiylar, yam-yashil, obod qishloqlar, suv inshootlari, to‘g‘onlar yakson etildi, e kin maydonlari suvsizlikdan qovjirab qoldi. Buyuk i pak yo‘ lining shuhrati so‘ndi, shaharlar hayoti fayzsiz bo‘lib qoldi. Xalqning ko‘p asrlik ma’naviy bisoti, noyob osori atiqalari, qadriyatlari oyoqosti qilindi. 3 § . Chig‘atoy ulusining tashkil topishi, uning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti Chingizxon o‘z hukmronligining so‘nggi davrlariga kelib, 1224 - yilda o‘z qo‘l ostiga kiritgan barcha hududlarni avlodlari o‘rtasida taqsim qiladi. Chunonchi, I rtish daryosi sohillaridan g‘arbga tomon to «mo‘g‘ullar otining tuyog‘i yetgan joygacha» bo‘lgan yerlar, Sirdaryoning quyi oqimi va Xorazmning shimoli-g‘arbiy qismlari to‘ng‘ich o‘g‘li Jo‘jiga, Sharqiy Turkiston, Ettisuv va 27 Mo‘g‘ullarning Movarounnahr hududini bosib olib, ship-shiydam etib, talon-taroj qilishi, so‘ngra mahalliy aholini haddan ziyod soliq, o‘lpon va to‘lovlar yo‘li bilan zulm-asoratga duchor e tishi, pirovard oqibatda xalqning ko‘tarilishiga, o‘z e rki, mustaqilligi uchun qalqishiga sabab bo‘ladi. 1238 - yilda Buxoro yaqinidagi Torob qishlog‘ida boshlangan oddiy g‘alvir yasovchi hunarmand Mahmud Torobiy boshchiligidagi xalq qo‘zg‘oloni shu tariqa yuz bergan edi. Kelgindi mo‘g‘ul zodagonlarining mahalliy yu qori tabaqa vakillari bilan til biriktirib, bechorahol xalqni talab, boylik orttirayotganligi, shohona aysh- u ishrat s urayotganligi, oddiy fuqaroning turmushi tobora nochorlashib borayotganligi Mahmud va uning maslakdoshlarini g‘azabga keltiradi va qo‘lga qurol olib, mo‘g‘ullar zulmini ag‘darib tashlash uchun kurashga undaydi. Uning tevaragiga ming-minglab alamzada oddiy mehnat kishilari to‘planadi. Buxoro atrofidagi qishloqlar aholisi bilan ko‘payib borgan qo‘zg‘olonchilar Buxoroga kelib, mo‘g‘ul amaldorlarini, shuningdek, mahalliy zodagonlar, sadrlarni y ye ngib, shaharni egallaydilar. Buxoro sadrlari Mahmud Torobiy hokimiyatini tan olib, uni xalifa deb e’lon qilishga majbur bo‘ladilar. Mahmud Torobiy Buxoroni egallagach, hukmron kuchlar hokimiyatini cheklaydi va oddiy xalq manfaatlarini ko‘zlaydigan bir qator tadbirlar o‘tkazadi. Qo‘zg‘olonchilar zarbidan Karmanaga qochgan mo‘g‘ul bosqoqlari va mahalliy amaldorlar qo‘zg‘olonni bostirish uchun yangidan katta kuch to‘playdilar va Buxoroga yurish boshlaydilar. Ammo bu davrga kelib katta kuchga aylangan qo‘zg‘olonchilarning qo‘ li baland keladi. 10 mingdan ziyod mo‘g‘ul askarlari qirib tashlanadi. Qo‘zg‘olonchilar mo‘g‘ullarni Karmanagacha quvib boradilar. Biroq, mana shu hal qiluvchi olishuvda qo‘zg‘olon rahnamolari - Mahmud Torobiy va Shamsiddin Mahbubiylar halok bo‘ladi. Tez orada qo‘zg‘olonga qarshi yuborilgan E ldiz No‘yon va Ch ye kan Qurchi boshchiligidagi mo‘g‘ul qo‘shinlari Karmana yaqinidagi Malik rabotida qo‘zg‘olonni bostiradi. Bu jang-u jadal to‘qnashuvda 20 mingdan ziyod qo‘zg‘olonchilar halok bo‘ladi. Garchi bu xalq qo‘zg‘oloni mag‘lub etilsa-da, biroq u Movarounnahr e rksevar xalqining ozodlik va mustaqillik yo‘lidagi mardonavor kurashi, qat’iyatini to‘la namoyon 29 yuklatilgan ba’zi talabalar guruhi to‘rt turdagi analogiyalardan foydalanar ekan: to‘g‘ri analogiya – masalan, texnik ob’yekt biologik ob’yekt bilan (samolyot qush bilan) taqqoslanadi; ramziy analogiya – ya’ni bunda, taqdim etilgan muammoga umumiy ta’rif berish mumkin bo‘ladi; fantastik analogiya – bunda muammo oson yechilishi uchun, xattoki, tabiat qonunlariga zid bo‘lgan holda ham fikran ideal vaziyat yuzaga keltiriladi; va nihoyat, shaxsiy analogiya – bunda guruh a’zolari o‘zlarini masala yechimiga oid vaziyatning elementlari, deb tasavvur qiladilar. Jak Mono oxirgi analogiyani «sub’yektiv o‘xshatish» deb tasavvur qilgan va bu narsa oxirgi jihatga o‘xshab tuyuladi, deb hisoblagan. Bunda biron–bir fenomen yoki muammoli vaziyat bilan qiziqib qolganda, –deb yozadi Jak Mono, – u buni hamma vaqt ham anglamagan holda, vaziyatni sub’yektiv modellashtirishga harakat qiladi. Bunda uning maqsadi hodisaning ichki mohiyatiga, keyin esa, ushbu vaziyatning boshqa elementlarigacha yetib borishdir. Ko‘pgina fiziklarning aytishlariga qaraganda, ular muammo to‘g‘risida bosh qotirganda, o‘zlarini qo‘shimcha elektron yoki boshqa elementar zarra, deb his etadilar va agar men shunday zarra bo‘lganimda, qanday harakat qilgan bo‘lardim, degan savolni beradilar. A.Osborn pedagogik ijodkorlikni ta’riflash maqsadida «breynstorling» – «aqliy hujum» tushunchasini taklif etgan. Uning mohiyati – muammoni yechayotgan kishi yoki guruhning vaziyatga o‘ziga xos ta’siridan iborat. A.Osborn individual urinishlar natijasida hal bo‘lmagan muammolarning «breynstorling» vaqtida muvaffaqiyatli hal etilganligi bilan bog‘liq bo‘lgan misollarni keltiradi. Uning fikricha, to‘rtta tamoyilga amal qilinganda, ijodiy faollikka erishiladi: 1) har qanday tanqidning mumkinligi, ya’ni istagan fikrni qo‘rqmasdan, uni yomon deyishsa ham ayta olish; 2) har qanday kutilmagan fikrni rag‘batlantirish, g‘oya qanchalik g‘ayritabiiy bo‘lsa, shunchalik yaxshi; 3) taqdim etilayotgan fikrlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, shuncha yaxshi ekanligi talabi; 4) aytilgan fikrning biron kishiniki emasligini tan olish, hech 16 Ayni chog‘da, 1218 - yilga kelib g‘arb tomonda Ettisuv hududining qolgan qismi ham e gallanib, mo‘g‘ullarga tobe bo‘ladi. E ndilikda Chingizxonning asosiy bosh maqsadi - uning jahonga hukmron bo‘lishiga katta to‘g‘ a noq bo‘lib turgan buyuk Xorazmshohlar qo‘shinini tor-mor keltirib, uning erlarini o‘z qo‘l ostiga kiritish e di. Bu davrda Xorazmshohlar davlatining ichki ijt im oiy-siyosiy hayoti g‘oyatda murakkab, ziddiyatli kechayotgandi. Bu davlat tashqaridan ulug‘vor, keng hududlarga yoyilgan, qudratli saltanat tarzida ko‘rinsa-da va uning hukmdori Muhammad Xorazmshoh o‘zini « i skandari soniy», «xudoning erdagi soyasi» deb bilsa-da, biroq, haqiqatda esa, Xorazmshohlar s u lolasi ichdan emirilishga, tanazzulga yuz tutgan edi. A vv alo, oliy hokimiyat boshqaruvida chuqur ixtiloflar hukm surardi. Bir tomondan, Muhammad yurgizayotgan rasmiy siyosatga nisbatan uning onasi Turkon Xotun va uning qavmlaridan iborat nufuzli siyosiy kuchlar doimiy muxolifatchilik munosabatida bo‘lib kelardi. I kkinchi tomondan, mahalliy hududlar beklari va hokimlari ham markaziy hokimiyat bilan hisoblashmay, o‘zboshimchalik qilar, xalqqa haddan ziyod jabr-zulm o‘tkazardi. Bu davrda Xorazmshohlar davlati oliy devonida ham, mahalliy hokimlar, amaldorlar o‘rtasida ham poraxo‘rlik, xoinlik, sotqinlik holatlari avj olib borayotganligi sir emasdi. Uchinchidan, xalqning hokimiyatdan noroziligi ko‘plab g‘alayonlarni keltirib chiqarmoqda edi. Bunday qaltis vaziyat, shubhasiz, mamlakat birligiga ra h na solib, uni tobora zaiflashtirayotgan edi. Buning ustiga, Muhammad Xorazmshohning xalifalik hududlarini qo‘lga kiritish da’vosi bilan 1217 - yilda Bag‘dod sari qo‘shin tortishi ham xalifalik hukmdorlarini qahr-u g‘azabga keltirgandi. Hatto, xalifa an Nosir Chingizxonga elchilar orqali maxsus noma yo‘llab, undan yordam so‘raydi, mo‘g‘ul qo‘shinlarini Movarounnahr mulklariga bostirib kirishiga ham ishora qiladi. Chingizxon qo‘shni davlatdagi barcha sir-u sinoatlardan to‘liq xabardor edi. U Xorazm davlatidan Mo‘g‘ulistonga qatnaydigan bir guruh yirik savdogarlardan iborat o‘z josuslik mahkamasini tashkil qilib, ular xizmatidan foydalanib kelardi. Mahmud Yalavoch, Hasan Xoja, Yusuf O‘troriy singari 21 kim uni o‘ziniki qilib olishga haqqi yo‘qligi, ya’ni har bir ishtirokchi uni boshqa fikrlar bilan qo‘shib yuborish, o‘zgartirish, yaxshilash va mukammallashtirish huquqiga ega ekanligidir 1 0 . Muammoli ta’lim ning asosini muammo (yun. “to‘siq”, “qiyinchilik”) yoki muammoli vaziyat tashkil etib, muammoli ta’lim texnologiyasi ularning yechimini topishga xizmat qiladi. Ko‘p holatlarda muammo va muammoli vaziyat sinonimlardek qabul qilinadi. Aslida esa ular bir-biridan farq qiladi. Ma’lum bilimlar, noma’lum bilimlar, mavjud tajriba muammoning tarkibiy qismlari hisoblanadi. Muammoni qo‘yish muammoni izlash, muammoni qo‘yish, muammoni hal qilish bosqichlariga bo‘linadi. Muammoli vaziyat – talabalarning ma’lum topshiriqlarni bajarish (masalani yechish, savolga javob topish) jarayonida yuzaga kelgan ziddiyatni anglashi bilan bog‘liq ruhiy holati bo‘lib, u hal etilayotgan masala bilan bog‘liq yangi bilimlarni izlashni taqozo etadi. Muammoli vaziyatlarni hal qilish bosqichlari : 1. Muammoli vaziyatni yaratish. 2. Vaziyatni tahlil qilish asosida muammoni qo‘yish. 3. Farazlarni ilgari surish. 4. Yechimni tekshirish. Muammoli vaziyat metodi – talabalarni muammoli vaziyatga to‘qnash kelishini ta’minlash asosida ularning bilish faoliyatini faollashtirishga asoslanadigan yo‘l. Metodning mohiyati aniq vaziyatni tahlil qilish, baholash va uning yechimi yuzasidan qaror qabul qilishdan iborat. Ta’lim jarayonida muammoli vaziyat metodi qo‘llanilganda talabalarning faoliyatlari quyidagi tizim asosida tashkil etiladi: Muammoli vaziyat , ye chimning usul va vositalarini tanlash , ya ngi muammolarni bashoratlash , l oyiha taqdimoti va himoyasi , a xborotlarni izlash , h arakatlarni rejalashtirish . Muammoli ma’ruza – o‘qituvchi tomonidan talabani muammoli vaziyat, muammoli masalani hal etishga yo‘naltirish orqali unda bilish faolliyatini 10 Осборн А. Поиск новых идей: от озарения к технологии. –М.: АСТ, 2000 . -С.29. 17 kishilar shular sirasiga kirardi. Shu bois, Chingizxon va uning o‘rdasi Xorazmshohlar davlatida kechayotgan barcha ziddiyatli voqealardan, uning zaif nuqtalaridan xabardor edi. Chingizxon barcha vositalarni ishga solib, kerak bo‘lsa shuhratparast shoh Muhammadni tinchlantirib, amalda Movarounnahr ustiga yurishga puxta hozirlik ko‘radi. 1218 - yili Chingizxon amri bilan Xorazm davlatiga 500 tuyada qimmatbaho sovg‘alar, tillo-kumush bisotlar, savdo mollari ortilgan, asosiy tarkibi musulmon savdogarlaridan iborat 450 kishilik karvon yuboriladi. Karvon O‘trorga keladi. O‘tror hokimi I nolchiq (G oyʻ i rxon) karvon ahlining mo‘g‘ul josuslari ekanini fahmlab, Xorazmshohning maxsus farmonini kutmay uni yo‘q qilishga buyruq beradi. Shu tariqa, karvon butunlay talanib, qirg‘in qilinadi. Chingizxon uchun endi Movarounnahrga bostirib kirish fursati etgan edi. Bu vaqtga kelib Chingizxon va uning lashkarboshilari tasarrufida 200 ming kishilik jangovar qo‘shin tayyor holga keltirib qo‘yilgandi. Chingizxon qo‘shinining hujumi xavfi yaqinlashib kelayotganligini Muhammad Xorazmshoh va uning arkoni davlati ham yaxshi bilardi. Shoh muayyan harbiy tayyorgarliklar ko‘rish, shaharlarning mudofaa istehkomlarini mustahkamlash, qo‘shinlar safini ko‘paytirish harakatida bo‘ldi. Biroq asosiy harbiy strategik masalalarda u o‘ta nodonlik va kaltabinlik qiladi. U o‘zining sarkarda o‘g‘li Jaloliddin, Xo‘jand hokimi, dovyurak bahodir Temur Malik singari etuk kishilarning harbiy kuchlarni asosiy nuqtalarda to‘plab, dushmanga hal qiluvchi zarbalar berish kerakligi to‘g‘risidagi to‘g‘ri, dono maslahatlariga ham quloq solmadi. Sulton o‘z qo‘shinlarini turli shaharlarda alohida holda joylashtirish va mudofaadan iborat xato taktikani ma’qul ko‘rdi. 1219 - yilda Chingizxonning son-sanoqsiz qo‘shinlari mamlakatga bostirib kira boshlagach, Xorazmshoh o‘z tinchi, halovatini ko‘zlab, mamlakat taqdirini o‘z holiga tashlab, yaqin xesh-u aqrabolari bilan janubga tomon qochishni ma’qul ko‘rdi. Bunday holat tez orada butun mamlakat uchun fojiali oqibatlarga olib keldi, yurt himoyachilari taqdiri, ruhiyatida o‘chmas, asoratli iz qoldirdi. Xalqning sog‘lom, vatanparvar kuchlari esa yurt ulug‘larining bunday ikkilanishi, xiyonatiga qaramay, muqaddas ona zaminni ko‘krak kerib himoya qilish, bosqinchilarga 22 MUAMMO TEXNOLOGIYASI “Muammo” texnologiyasi o’rganilayotgan mavzudagi asosiy muammoni ajratib olish va muammoni o’quvchilar tomonidan mustaqil hal etilishini ta’minlashga xizmat qiluvchi texnologiyalardan biri hisoblanadi. Ushbu mavzuni o’rganish jarayonida tinglovchilar 4 guruhga bo’linadi va guruhlarga quyidagi topshiriqlar beriladi: 1 - guruh uchun topshiriq: Muammoning turi Muammoning sabablari va ko’rinishlari Muammoni hal etish uchun harakatlar Mo’g’ullar bosqini arafasida Sulton Muhammad Xorazmshoh davlatining boshqaruv tizimidagi urug’- aymoqchilik muammosi 2 - guruh uchun topshiriq: Muammoning turi Muammoning sabablari va ko’rinishlari Muammoni hal etish uchun harakatlar Sulton Muhammad Xorazmshoh va mahalliy hukmdorlar o’rtasidagi muammo 3 - guruh uchun topshiriq: Muammoning turi Muammoning sabablari va ko’rinishlari Muammoni hal etish uchun harakatlar Xorazm davlatining mudofasini tashkil etish muammosi 4 - guruh uchun topshiriq: Muammoning turi Muammoning sabablari va ko’rinishlari Muammoni hal etish uchun harakatlar Sulton Muhammad Xorazmshoh va C h ingizxon o’rtasidagi munosabatlar muammosi 2.4. Nazorat topshiriqlari (JN, ON, YANlar bo‘yicha savollar va testlar). 43 Test topshiriqlari! 1. XIII asrning boshida Mo‘ng‘ulistonning ko‘chmanchi qabilalarini birlashtirib, markazlashgan Mo‘ng‘ul harbiy davlatini tuzgan arbob kim? A) Esugay B) Jebe C) Sorgon-Shi D) Temuchin 2. Tyemuchin qachon ulug‘ xon deb e’lon qilindi? A) 1206-yilda B) 1207-yilda C) 1208-yilda D) 1211- yilda 3. Chingizxonning “keshik” qo‘shini kimlardan tuzilgan? A) chorvadorlardan B) dehqonlardan C) zodagonlardan D) turk azamatlaridan 4. Mo‘g‘ullar Shimoliy Xitoyni bosib olib, bu yerda hukmronlik qilgan ... sulolasini taxtdan ag‘dardilar. A) Sin B) Xan C) Szin D) Tan 5. Mo‘ng‘ullar ilg‘or harbiy texnikani qaysi xalqdan olganlar? A) uyg‘urlarlardan B) xitoyliklardan C) o‘zbeklardan D) eronliklardan 6. 1216-yilda xorazmshoh Muhammadning Chingizxon huzuriga yuborgan elchilariga kim boshchilik qilgan edi? A) Bahouddin Roziy B) Mahmud Yalavoch C) Umarxo‘ja O‘troriy D) Ibn Kafroj Bug‘ro 7. Ma’lumki, 1218-yil bahorida sulton Muhammad Buxoroda Chingizxon elchilarini qabul qiladi. Elchilarga kim boshchilik qilgan edi? A) Umarxo‘ja Otroriy B) Ibn Kafroj Bug‘ro C) Mahmud Yalavoch D) Fahriddin Dizakiy 8. O‘zini «Iskandari soniy» deb ulug‘lagan podshohni aniqlang. A) Takash B) Aleksandr II C) Napoleon D) Xorazmshoh Muhammad 9. 1218-yilda O‘trorda Chingizxon yuborgan elchilar va savdogarlar kim tomonidan o‘ldirildi? A) Inalxonning B) Turkanxontunning C) Jaloliddining D) Xumortakinning 10. Mo‘ng‘ullar istilosi arafasida Xorazmshohlar davlatidagi ahvol qaysi variantda xato berilgan? A) Ko‘p mansablar odatda ota-bobodan farzandga meros bo‘lib o‘tar edi. Bu hol davlat lavozimlariga munosib shaxslarni qo‘yish imkoniyatini bermasdi. B) Ayrim viloyat hokimlari Xorazmshohlarga nomigagina bo‘ysunib, amalda deyarli mustaqil edi. C) Sulton Muhammad arkoni davlat doirasida unchalik katta nufuzga ega emas edi. D) Xalqning Sulton Muhammadga e’tiqodi kuchli edi. 11. Sulton Muhammad o‘z hukmronligining so‘nggida ta’sis etgan “Davlat kengashi” a’zolari soni nechta edi? A) 7 ta B) 6 ta C) 10 ta D) 12 ta 12. «Turklar onasi» nomi bilan shuhrat topgan ayol kim? 45 I BOB. O‘ZBEKISTON TARIXI FANINI O‘QITISHNING NAZARIY MASALALARI 1.1. Mo‘g ullar istilosi va zulmiga qarshi kurashʻ mavzusining nazariy jihatdan yoritilishi O‘zbekiston o‘z mustaqilligiga erishgach, o‘z kuchi va salohiyatiga tayangan, o‘z sarhadlari, xalqimizning tinch va osuda hayotini himoyalashga qodir bo‘lgan, izchil va barqaror rivojlanib borayotgan zamonaviy mustaqil davlatga aylandi. Bugun jamiyatimizda qanday yutuq va marralarga erishgan bo‘lsak, ularning zamirida biz tanlagan va butun dunyo e’tirof etgan, “O‘zbek modeli” deb nom olgan taraqqiyot yo‘li turibdi. Ana shu yo‘lning ajralmas qismi bo‘lgan, yoshlarimizning ongu tafakkurini, hayotga bo‘lgan munosabatini tubdan o‘zgartirgan Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi ta’lim-tarbiya sohasi rivoji, har tomonlama yetuk avlodni tarbiyalash, yuqori malakali kadrlar tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etmoqda. “ Bizning e ng katta tayanchimiz va suyanchimiz, hal qiluvchi kuchimiz yoshlar” 3 degan shior hayotimizda tobora o‘zining yaqqol o‘z ifodasini topmoqda. XXI asr O‘zbekistonda madaniyat, iqtisodiyot, fan va texnika, ijtimoiy- siyosiy innovatsiyalar asri sifatida boshlandi va ana shunday sharoitda barkamol shaxs, yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash nafaqat pedagogik, balki ijtimoiy zaruratga aylandi. Bu zarurat Kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan “....ta’lim oluvchilarning ma’naviy va axloqiy fazilatlarini rivojlantirish” masalasiga e’tibor qaratishni talab etdi. Gumanitar va ijtimoiy fanlarni o‘qitish ta’lim-tarbiya birligiga asoslanib, ushbu fanlar o‘sib kelayotgan yosh avlodda siyosiy, g‘oyaviy, ma’naviy-axloqiy, jismoniy fazilatlarni, yuksak ong va madaniyatni shakllantiradi. Demak, yosh avlod, bo‘lajak mutaxassislarning, umuman, millatning qanday siyosiy, g‘oyaviy, axloqiy, g‘oyaviy tamoyillar asosida yashashi va mehnat qilishi bugungi kunda 3 Каримов И.А. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза // Халқ сўзи, 2015 йил 24 январь . 5 mo‘g‘ul bosqinchilariga qahramonlarcha kurash olib borgan sarkarda. Muhammad Xorazmshog‘ning to‘ng‘ich farzandi. Vatan va xalqi erki uchun kurashib, mo‘g‘ullarga qarshi 11 yil davomida kurash olib borgan. Mo‘g‘ul qo‘shinlari bilan 14 marta jangga kirishib, shundan 13 martasida g‘alaba qozongan. 1999 yilda Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi nishonlandi. Urganchda uning xotirasiga mahobatli haykal o‘rnatildi.  Najmiddin Kubro – tasavvuf ta’limotining kubroviya yo‘nalishiga asos solgan buyuk mutafakkir alloma. Uning to‘liq ismi Ahmad ibn Umar Abul Janob Najmiddin al-Hivaqiy. Uning “Risolat min Muallif ash-Shayh”, “Risolayi Shayh Najmiddin” , singari qo‘lyozmalari hozirga qadar saqlanib qolgan. Kubroviya tariqati islom dining Markaziy Osiyo xalqlari orasida keng tarqalgan tariqatidir. Najmiddin Kubro tarixda buyuk allomagana emas, balki o‘z vatanining ozodligi uchun mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi kurash olib borgan milliy qahramon sifatida ham nom qoldirgan. Najmiddin Kubro 1145 yilda Xorazmning Chiva shahrida tug‘ilib, 1221 yilda mo‘g‘ullarga qarshi Urganchni himoya qilish jangida qahramonona shahid bo‘lgan.  Shayhi valitarosh – “Valilar tarbiyalovchi shayh” ma’nosini beradi. Bu yuksak nomga Najmiddin Kubro islom olamida u yaratgan ta’limotning ahamiyati tufayli erishgan.  Kubro - Najmiddin Kubroning olamshumul katta iste’dodi ifodasi bo‘lib, “ ulug‘ olim ” degan ma’noni anglatadi.  Jandor – xorazmshohlar saroyidagi sultonning qurol-aslahalarini saqlovchi mansabdor shaxs.  Davlatdor – (arabcha davat – siyohdon so‘zidan). Xorazmshohlar davlatida yozuv qulollarini tashuvchi odam.  Mustovfi – xorazmshohlar davlatida mamlakatning chekka o‘lkalaridagi moliyaviy ishlar rahbari ( devon ul-istifo ) , moliyaviy maslahatchi.  Muhtasib – bozorlar nazoratchisi, mahsulotlar, go‘sht, meva-sabzavotlarni tekshiruvchi hamda aholini ahloqiy ishlari bo‘yicha kuzatuvchi vazifalarini o‘tagan.  Ustozdor – xorazmshohlar saroyidagi lavozim, uning vazifasiga sultonning uy ishlarining hammasi kirgan. Saroy harajatlarini ham u yuritgan.  Temur Malik – Ho‘jand hokimi, Muhammad Xorazmshohning kuyovi. Xo‘jandda mo‘g‘ullarga qarshi mudofaani boshqargan. Tarixchi olim Juvayniy uning mardligini “Shohnoma”dagi Rustamning qahramonligiga qiyoslaydi. Xo‘janddagi mo‘g‘ullardan mag‘lubiyatidan so‘ng Jaloliddin qo‘shinlari safiga borib qo‘shilgan. U Jaloliddin Manguberdi bilan so‘nggi damlariga qadar birga mo‘g‘ullarga qarshi kurash olib borgan.  Mushrif – devonda moliyaviy nazorat ishlarida xizmat qiladigan lavozimli shaxs.  Tashtdor – xorazmshohlar saroyidagi lavozim. Hukmdorlar qo‘lini yuvganda tog‘ora tutuvchi.  Totarlar – bu so‘z ba’zi manbalarda mo‘g‘ullar o‘rnida qo‘llanilgan. O‘sha davr tarixchilarining aksariyat asarlarida mo‘g‘ullarni totarlar nomi bilan 51 atagan. Bu o‘rinda so‘zning asl ma’nosidan tashqari mo‘g‘ullarning yovuzligiga ishora ham bor.  Turkon Xotun – Xorazmshoh Tekeshning rafiqasi. Davlatning boshqaruv ishlarida o‘z mavqeiga ega bo‘lgan ayol. O‘g‘li Alovuddin Muhammad hukmronligi yillarida Turkon Xotunning davlat ishlariga aralashuvi sababli mo‘g‘ullar bilan to‘qnashuvda katta xatolikka yo‘l qo‘yiladi. Turkon Xotun 1233 yilda Eronning Ilol qal’asi mo‘g‘ullar tomonidan zabt etilgandan so‘ng yashiringan joyidan asir olinib, qatl etiladi.  Shulen – mo‘g‘ullarda davlat hazinasi uchun chorvadorlardan har suruvdan bir qo‘y va qimiz uchun har ming bosh otdan bitta biya olingan soliq turi.  Suyurg‘ol – Chig‘atoy ulusi davrida yer egaligi munosabatlarida in’om etilgan yerlar. 52 2.3. Glossariy (atamalar)  M o‘ g‘ullar – VII-X asrlarda Xitoyning Tan sulolasi solnomalarida menu(menva) nomi bilan tilga olingan qabilalar birlashmasi.  Temuchin – Chingizxon mo‘g‘ullar davlatining bosh shamani Teb Tangriy tomonidan berilgan fahriy nom. Bu nom “kuchli”, “buyuk” degan ma’noni anglatadi. U 1155 yilda tug‘ilgan bo‘lib, boy mo‘g‘ul zodagoni Yesugay Bahodirning o‘g‘li edi. 1185 yilda Baykal ko‘li atrofi, hozirgi Mo‘g‘iliston hududlarida yashovchi turkiy va tungus-manjur qabilalarini ko‘pchiligini o‘z ta’siriga o‘tkazib hokimichtga keladi. 1204 yilga qadar, shuningdek, tatar, market, kerayit, jaloyir, nabman, uyg‘ur, qorluq kabi qabilalarni ham o‘z qo‘l ostiga birlashtirib kuchli davlatga asos soladi. U 1227 yilning avgust oyida Osiyoning ichkarisiga tungutlar utiga yurish paytida vafot etadi.  Qoraqurum – mo‘g‘ullar davlatining Chingizxon hukmronligi davridagi ilk poytaxti.  Keshik – Chingizxon armiyasidagi xonning xususiy lashkari.  Mahmud Yalavoch – xorazmlik badavlat savdogar. Chingizxon va Muhammad Xorazmshoh o‘rtasidagi dastlabki elchilik aloqalarida siyosiy rol o‘ynagan shaxs. Mo‘g‘ullar Movaraunnahrni to‘liq istilo qilgandan so‘ng Mahmud Yalavoch amlda ushbu davlatning noibi bshlib xizmat qildi. 1238 yildan 1254 yilda vafot etgunga qadar Pekinda noiblik vazifasida bo‘lgan.  Xorazmshoh Aloviddin Muhammad ibn Takash – 1200-1220 yillarda qudratli Xorazmshohlar davlatining hukmdori. O‘zini “Iskandari Soniy” deb nomlagan Sulton Muhammad Chingizxon bilan to‘qnashuvda mag‘lub bo‘lgan.  Qobchur – mo‘g‘ullarda ko‘chmanchi aholidan olingan soliq turi.  Targ‘u – mo‘g‘ullarda hunarmandlar va savdogarlardan olinadigan soliq turi. Ishlab chiqarilgan yoki sotilgan molning 1/30 qismi hajmida belgilangan.  Jome ut-tavorix – qomusiy olim Rashiduddin Fazlulloh tomonidan 1302- 1311 yillarda yozilgan. Asarda Chingizxon tuzgan davlat yirik davlat, uning yurishlari, unga qaram davlat bo‘lgan davlatlar tarixi, XII-XIII asrlarda shimoliy- sharqiy Osiyoda ko‘chib yurgan turk va mo‘g‘ul qabilalarining kelib chiqishini va ularning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o‘rni keng sharhlab berilgan.  Qoon – mo‘g‘ullar davlatida ulug‘ xonga nisbatan ishlatilgan lavozim.  Yasoq – mo‘g‘ullar davlatining qonunlar to‘plami. 1206 yilda mo‘g‘ul zodagonlari qurutoyida qabul qilingan.  Jo‘ji ulusi – XIII asr 40 yillarida Botuxon boshchiligida tashkil qilingan feodal davlat. Jo‘ji ulusi Quyi Dunay, Fin qo‘ltig‘idan Irtishgacha, Quyi Ob, Qora, Kaspiy va Orol dengizlari hamda Balxash ko‘lidan Novgorod yerlarigacha bo‘lgan hududda mavjud bo‘lgan.  Tarxon – Chingiziylar davlatida hukmdor va harbiy aslzodalarni davlat oldidagi xizmatlari uchun taqdirlangin mulk. Ular turli soliqlardan ozod qilinib, ov paytida urushlarda qo‘lga kiritilgan o‘ljalarni shaxsiy mulk sifatida taqsimlab berilishiga nisbatan nomlangan.  Tayji – mo‘g‘ullar davlatida shahzodalarga nisbatan ishlatilgan nom.  Jaloliddin Manguberdi – 1198-1231 yillarda yashagan, 1220 yildan umrining oxiriga qadar Xorazmshohlar davlatining so‘nggi hukmdori sifatida 50 A) Chu daryosi sohilida B) Ili daryosi bo‘yida C) Balxash ko‘li sohilida D) Ohangaron vodiysida 42. Chig‘atoyxon tomonidan kim Movarounnahrga noib etib tayinlandi? A) Kyebekxon B) Mas’udbek C) Mahmud Yalavoch D) Amir Qozog‘on 43. Mahmud Yalavoch noibligi davrida Movarounnahrning ma’muriy markazi ... shahri edi. A) Samarqand B) Buxoro C) Urganch D) Xo‘jand 44. Qo‘zg‘olon boshlig‘i – Mahmud Tarobiyning kasbi nima bo‘lgan? A) tunukasoz B) qalqon yasovchi C) sarroj D) g‘alvir yasovchi 45. Mahmud Tarobiyning yaqin safdoshi ... edi. A) Shamsiddin Mahbubiy B) Muhammad Ali C) Mahmud Yalavoch D) Otamalik Juvayniy 46. Mahmud Torobiyning Buxorodagi qarorgohi - … A) Sitorai Mohi Xossa B) Shahar arki C) Robia saroyi D) Mag‘oki Attoron 47. Mahmud Torobiy va Shamsiddin Mahbubiy jangda shahid bo‘lgach, ularni o‘rniga qo‘zg‘olonchilarga boshliq etib saylangan shaxslarni aniqlang. A) Mahmud Yalavoch, Mas’udbek B) Muhammad va Ali C) Abu Bakr, Malik Sanjar D) Muqanna, Abumuslim 48. Soliq va hashar ishlarini tartibga solish haqida farmon – yorliq chiqargan ulug‘ xoqonni aniqlang. A) Munke B) O‘qtoy C) Botu D) Kyebek 49. XIII asrda Chig‘atoy ulusida pul islohotini amalga oshirgan arbobni aniqlang? A) Mahmud Yalavoch B) Tuvaxon C) Mas’udbek D) Kebekxon 50. O‘troqlikka o‘tib, o‘z qarorgohini Movarounnahrga ko‘chirgan birinchi mo‘g‘ul hukmdorini aniqlang. A) Xuloku B) Olg‘uxon C) Duvaxon D) Kyebekxon 51. Qarshi shahrining nomi qanday tarjima qilinadi? A) saroy B) qarorgoh C) o‘rda D) dushman 52. Movarounnahrda pul va ma’muriy islohot o‘tkazgan mo‘g‘ul xoni kim? A) Tarmashirin B) Kyebekxon C) Olg‘uxon D) Duvaxon 53. 8 grammlik katta tanga nima deb atalgan? A) dirham B) dinor C) draxma D) so‘m 54. Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida harbiy ma’murlarga davlat oldidagi xizmatlari uchun berilgan yer nima deb atalgan? A) suyurg‘ol B) iqto C) inju D) tanho 55. Chig‘atoy ulusi qachon Dug‘lat va Movarounnahr amirliklariga bo‘linib ketdi? A) XIV asrning 30-yillarida B) XIV asrning 40-yillarida C) XIV asrning 50-yillarida D) XIV asrning 60-yillarida 56. Qachondan boshlab Yettisuv viloyati Mo‘g‘uliston deb atala boshladi? 48 Joriy, oraliq va yakuniy nazorat uchun savollari. 1. Chingizxon tomonidan mo‘ng‘ullarni birlashtirib, kuchli davlat tuzishi va Yaso qonunlari? 2. Chingizxon va Sulton Muhammad Xorazmshoh o‘rtasidagi elchilik munosabatlari. Bahovuddin Roziy? 3. O‘tror voqeasi va mo‘ng‘ullarning Xorazmshohlar ustiga harbiy harakatlarning boshlanishi. 4. Mo‘ng‘ullarning Xorazmshohlar davlati yirik shaharlarini istilo qilishi sabab va oqibatlari. 5. Xo‘jand qal’asida Temur Malikning jasorati. 6. Najmiddin Kubroning vatanparvarlik jasorati. 7. Muhammad Xorazmshoh davlatining uzil-kesil mag‘lubiyatga uchrashi sabablari. 8. Jaloliddin Manguberdining Urganch va Xurosondagi harbiy harakatlariga boshchilik qilishi oqibatlari. 9. Shaxobiddin an-Nasaviyning “Siyrat as-sulton Jlaoliddin Mankburni” asarida Jaloliddin Manguberdi faoliyatining aks ettirilishi. 10. Chig‘atoy ulusining tashkil topishi va uning davlat boshqaruvi. 11. Mahmud Torobiy qo‘zg‘oloni va uning tarixiy ahamiyati. 12. Chig‘atoy ulusida chingiziylar o‘rtasidagi ichki kurash va uning o‘lkaga hayotiga ta’siri. 13. Kebekxonning ma’muriy va pul islohoti. 14. Mo‘ng‘ul hukmdorlarining Chig‘atoy ulusida islomni qabul qilishi va mahalliy aholi ichida assimillasion etnik jarayonlarning sodir bo‘lishi. 15. Qozonxonning Chig‘atoy ulusidagi boshqaruv tartiblari va o‘lkada parokandalikning kuchayib borishi. 16. Mo‘ng‘ul bosqinchiligi va boshqaruvi davrida Chig‘atoy ulusidagi madaniy hayot. 44 hisoblanadi. Bitiruv loyiha ishi nazariy va amaliy ahamiyati shu bilan belgilanadiki, tadqiqot natijasida olingan xulosalar “ O‘zbekiston tarixi ” fani bo‘yicha tashkiliy xarakterga ega bo‘lgan hujjatlarni ishlab chiqish uchun amaliy dastur bo‘lishi mumkin. Olingan xulosa va bildirilgan takliflardan ta’lim muassasalari faoliyatida, O‘zbekiston davlatchiligi tarixi, etnologiya, manbaashunoslik, gyeosiyosat va shunga yaqin ijtimoiy fanlarnini o‘qitishda va takomillashtirishda foydalanish mumkin. Mavzuning tuzilishi va hajmi. Bitiruv loyiha ishi kirish, ikki bob, besh paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat holda yoritib berilgan. Bitiruv loyiha ishida .... ga yaqin adabiyotlardan foydalanilgan. Ishning asosiy hajmi 64 sahifani tashkil etadi. 4 yurtimizda amalga oshirilayotgan uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimi samaradorligiga bevosita bog‘liq. Prezidentimiz I.A.Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2015 yil 23 yanvardagi qo‘shma majlisida hozirgi vaqtda dunyoda sodir bo‘layotgan voqealarga munosabat bildirib, “... keskinlik va xavf-xatarlarning tobora o‘sib, geosiyosiy qarama- qarshiliklar, o‘z ta’sir doirasini kengaytirishga qaratilgan kurashning, radikalizm, terrorizm va ekstremizm kabi tahdidlarning kuchayib borayotgani barchamizni tashvish va xavotirga solmasdan qo‘ymaydi ” 4 , deb ta’kidladi. Mamlakatimizda hukm surayotgan tinchlik va barqarorlik, mehr-oqibat muhitini asrash, mustaqillikning qadriga yetish, Vatan taraqqiyoti uchun daxldorlik tuyg‘usini anglash, har qanday xavf-xatar va tahdidlarning oldini olishda gumanitar va ijtimoiy fanlarning o‘qitilishini puxta o‘ylangan tizim asosida tashkil etish va ularning ta’sirchanligini keskin kuchaytirishni bugun boshimizdan kechirayotgan hayotning o‘zi taqozo etmoqda. Shunday ekan, bu jarayon o‘ta aniq maqsad va vazifalarni belgilash asosida amalga oshirilmog‘i zarur. Mazkur vazifalarni amalga oshirishda gumanitar va ijtimoiy fanlar sohasidagi eng so‘nggi yutuqlar hamda ilmiy yangiliklarga tayangan holda, mavjud holatni ilmiy-nazariy o‘rganish, mazmunan boyitish, takomillashtirish hamda islohotlar talablariga to‘la javob beradigan darajaga keltirish tamoyillariga asoslanish zarur. Tizimning muvaffaqiyati fanlarning o‘qitilish sifati, fanlar o‘rtasidagi o‘zaro integrasiya, “....uzluksiz tarbiya ob’yekti va sub’yekti” bo‘lgan talabalarning kamoloti, ongu tafakkurini yuksaltirishga qaratilgan ta’lim-tarbiya jarayonining samarali tashkil etilishiga bog‘liq. Shu nuqtai nazardan, bugungi kunda yoshlarning dunyoqarashini boyitish, ularda Vatanga sadoqat, uning taraqqiyotiga daxldorlik hissi, milliy g‘ururni shakllantirish, ularni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida kamol toptirish, 4 Каримов И.А. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза // Халқ сўзи, 2015 йил 24 январь . 6 Xorazm poytaxti Gurganch mudofaasi ham mo‘g‘ullar istilosi tarixining alohida bir fojiali sahifasi bo‘lgan, desak xato bo‘lmaydi. 1221 - yil boshlarida Jo‘ji, Chig‘atoy va O‘qtoy askarlari Gurganchga hujum boshlaydilar. Gurganch qamali 6 oy davom etdi, hadsiz-hisobsiz qurbonlar berildi. Shahar egallangach, mo‘g‘ullarning bu yerda sodir etgan mislsiz yovuzliklarini bayon etishga qalam ojizlik qiladi. Barcha erkaklar, bolalar qilichdan o‘tkaziladi. Xotin-qizlar qip- yalang‘och qilinib, bir-biri bilan urishishga majbur etiladi, so‘ngra mo‘g‘ul jangchilari tanloviga beriladi, qolganlari qirib tashlanadi. Hech kimga shafqat ko‘rsatilmaydi. Shaharning o‘zini yer bilan yakson qilish uchun Amu to‘g‘oni ochib yuborilib, Gurganch suv ostida qoladi. Shahardagi uzoq asrli ma’naviyat durdonalari, qimmatli qo‘lyozmalar, kitoblar saqlanib kelgan kutubxonalar, barcha noyob osori-atiqalar yer bilan yakson etiladi. Muhammad Xorazmshohning o‘g‘illari: O‘zloqshoh va Oqshohlar ham mo‘g‘ullar tomonidan asir olinib, qiynab o‘ldiriladi. Podshoh bilan ko‘p yillar muxolifatchililcda bo‘lib, yiirtning parokandalikka, chuqur ziddiyatlarga yo‘liqishiga sababchi bo‘lgan, o‘ziga haddan ziyod bino qo‘ygan, saltanat ichida saltanat qurgan Turkon Xotun qismati ham fojiali yakun topadi. U ham mo‘g‘ullar tomonidan asir olinib, behisob mol-u dunyosi talanib, o‘zi Mo‘g‘ulistonga haydab ketiladi. Tarixiy manbalarda Turkon Xotunning Chingizxon xotinlaridan biriga cho‘ri sifatida tortiq qilingani aytiladi. Movarounnahrning asosiy shaharlarini bosib olgan, behisob boyliklarga ega bo‘lgan mo‘g‘ullar 1221 - yil davomida Xuroson o‘lkasi hududlari tomon hujum boshlab, birin-ketin Balx, Termiz, Marv, Nishopur, Hirot, Mozandaron singari boy shaharlar, qal’alarni bosib oldilar. Biroq shuni aytish joizki, mo‘g‘ul bosqinchilari Movaroun-nahr va Xuroson yerlarini osonlikcha qo‘lga kiritgan. Ular bu yerlarda mahalliy xalq va uning qo‘rquv bilmas, sheryurak farzandlarining tillarda doston bo‘lgulik mardlik jasoratlariga duch keldilar, katta talofatlar berdilar. Shu o‘rinda Xorazmshohning to‘ng‘ich o‘g‘li, jasur lashkarboshi Jalo l iddin Manguberdi faoliyatiga to‘xtalib o‘tmoqlik joizdir. U mo‘g‘ullar istiiosi boshlangan kundanoq doimo yurt himoyachilari tomonida 25 hozirgi zamondagi keskin intellektual-ma’naviy raqobatga javob bera oladigan, mustaqil qarorlar qabul qilishga qodir bo‘lgan yuksak malakali mutaxassislar etib tarbiyalash oliy ta’lim tizimida o‘qitilayotgan gumanitar va ijtimoiy fanlar oldida turgan muhim vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” asarida, ilgari surilgan konseptual fikr-g‘oyalar, ilm-fan sohasida qo‘lga kiritilayotgan yutuqlar gumanitar va ijtimoiy fanlar mazmunini yanada takomillashtirishni talab etadi. 2012 yil 16-17 fevral kunlari Toshkent shahrida o‘tkazilgan “Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash - mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizasiya qilishning eng muhim sharti”, 2014 yil 14 - 15 may kunlari Samarqand shahrida bo‘lib o‘tgan “O‘rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizasiya rivojidagi roli va ahamiyati” mavzusidagi xalqaro konferensiyalarda yurtimizda ta’lim-tarbiya, ma’naviy-ma’rifiy ishlar, gumanitar va ijtimoiy fanlar sohalarida erishilgan yutuqlar yana bir bor e’tirof etildi va amalga oshirilishi lozim bo‘lgan vazifalarning konseptual yo‘nalishlari belgilab berildi. Ma’naviy-ma’rifiy va ta’lim-tarbiya sohasidagi o‘zgarishlar, dunyoda kechayotgan globallashuv jarayonlari yoshlarning dunyoqarashi va tafakkurini shakllantirishda muhim o‘rin tutadigan, ma’naviy dunyosini boyitadigan, ularning ongida ma’naviy bo‘shliq yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaydigan gumanitar va ijtimoiy fanlarini mazmunan takomillashtirish hamda ta’lim samaradorligini yanada oshirishni talab etadi. O‘tgan davr mobaynida oliy ta’lim tizimida gumanitar va ijtimoiy fanlarning me’yoriy hujjatlari, o‘quv-uslubiy majmuasini takomillashtirish va ularni o‘qitish samaradorligini oshirishga qaratilgan ko‘plab ishlar amalga oshirildi. Bu ishlar kelgusida yana izchil davom ettiriladi. Fanlarni o‘qitishda uzviylik va izchillikni ta’minlash, darslik va o‘quv qo‘llanmalarni takomillashtirish, ilm-fan sohasidagi yangiliklarni ularda aks ettirish, bugungi va 7 usullar kiradi. Talabalar dars jarayonida mavzuni o‘zlashtirish uchun doira shaklida o‘tiradilar. Oliy o‘quv yurtlari tarix yo‘nalishi ta’lim tizimi bakalavriatiga zinama- zina texnologiyasini kiritish mumkin. Bu texnologiya bugungi kunda rivojlangan xorijiy mamlakatlarning jumladan, Amerika Qo‘shma shtatlari, Germaniya, Yaponiya va Rossiya davlatlarining oliy ta’lim muassasalarida ta’lim va tarbiya jarayonlarini tashkil etishda keng qo‘llanilmoqda. Biz quyida dars jarayonida zinama-zina texnologiyasini qo‘llash masalasini ko‘rib chiqamiz. Dars jarayonida Zinama-zina texnologiyasini qo‘llash varianti:  o‘qituvchi mashg‘ulot boshlangunga qadar o‘quv materialini bir necha kichik mavzularga bo‘lib oladi (masalan, 2 yoki 3 ta, 4 ta yoki 5 ta ....);  o‘qituvchi o‘quvchilarni mavzular soniga qarab 3-5 kishidan iborat kichik guruhlarga ajratadi (guruhlardagi talabalar soni 4 yoki 5 ta bo‘lgani ma’qul);  o‘qituvchi o‘quvchilarni mashg‘ulotning maqsadi va uning o‘tkazilishi tartibi bilan tanishtiradi. Har bir guruhga qog‘ozning chap qismida kichik mavzu yozuvi bo‘lgan varaqalar tarqatiladi;  o‘qituvchi guruh a’zolarini tarqatma materialda yozilgan kichik mavzular bilan tanishishlarini va shu mavzu asosida bilganlarini flomaster yordamida qog‘ozdagi bo‘sh joyga jamoa bilan birgalikda fikrlashib yozib chiqish vazifasini beradi va vaqt belgilaydi;  guruh a’zolari birgalikda tarqatma materialda berilgan kichik mavzuni yozma (yoki chizma) ko‘rinishda ifoda etadilar. Bunda guruh a’zolari kichik mavzu bo‘yicha imkon boricha to‘laroq ma’lumot berishlari kerak bo‘ladi;  tarqatma materiallar to‘ldirilgach, guruh a’zolaridan bir kishi taqdimot qiladi. Taqdimot vaqtida guruhlar tomonidan tayyorlangan material, albatta (aditoriya) doskasiga mantiqan tagma-tag (zina shaklida) ilinadi; 11 Kirish Bitiruv loyiha ishing dolzarbligi. Mamlakatimizda ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish, uni zamon talablari darajasiga ko‘tarish, kelajak uchun barkamol avlodni tarbiyalash ishlari Davlat siyosatining ustivor yo‘nalishiga aylandi. Ma’lumki, “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi”da “...O‘zbekiston Respublikasida oliy ta’limni rivojlantirishning strategik maqsadlari, ustuvor yo‘nalishlari, vazifalari, o‘rta va uzoq muddatli istiqboldagi bosqichlarini belgilaydi hamda sohaga oid dasturlar va kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish uchun asos bo‘ladi» 1 deb belgilab qo‘yilgan. Mamlakatimizning taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan o‘rin olishi uchun aholi ta’limini jadallashtirish va uning samaradorligini oshirish maqsadi ham ilg‘or pedagogik tadbirlardan, texnologiyalardan keng foydalanishimizni talab etmoqda. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda “Vatanimizning qadimiy va boy tarixini o‘rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirish, gumanitar soha olimlari faoliyatini har tomonlama qo‘llab- quvvatlashimiz lozim. O‘tmishga berilgan baho albatta xolisona, eng muhimi, turli mafkuraviy qarashlardan xoli bo‘lishi zarur” 2 . Hozirgi kunda oliy ta’lim muasasalarida ta’lim va tarbiya jarayonlarini tashkiliy - huquqiy asoslarini o‘rganish va tahlil etish o‘ta dolzarb vazifalardan biri xisoblanadi. Oliy ta’lim muassasalarining ta’lim va tarbiya jarayonlarini tashkil etishda quyidagi: ta’lim to‘g‘risidagi qonun hujjatlari, qonun osti hujjatlari, jumladan, farmonlar, farmoyishlar, qarorlar va buyruqlar kabi tashkiliy huquqiy hujjatlar qo‘llanilmoqda. Yuqorida qayd etilgan normativ hujjatlar bilan amalga kiritilgan o‘quv dasturi, Xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi fanining nazariy va amaliy muammolari, Xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi fanini o‘qitishdagi 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Toshkent:. 2019 yil 8-oktabr. PF-5847-son 2 Shavkat Mirziyoyev parlamentga yo‘llagan murojaatnomasidan. – Toshkent:. 2018 yil 29-dekabr. 2 Shu bilan birga ijodiy tafakkur faqat taraqqiyotga xizmat qilavermaydi. Xususan, ba’zi reaksion – ijtimoiy guruhlarning manfaatlari uchun yangiliklar yaratgan (masalan, fashizm lagerlarida odamlar ustidan tajriba olib borgan) fan va madaniyat xodimlarini mutlaqo ijodkor shaxslar emas, deyish qiyin. Ijodiy tafakkurning ijobiy yoki salbiy ahamiyat kasb etishi mumkinligi e’tiborga olinishi lozim. Masalan, Amerika qo‘shma Shtatlarida yosh olim sun’iy geroin moddasini kashf qilgani uchun sudlanib (14 yilga) ozodlikdan mahrum etilgan. Uning izlanishlari natijasi jamiyatga, insoniyatga zarar keltirishi, millionlab odamlarning yostig‘ini quritishi mumkin edi. Demak, har qanday ijodiy tafakkur namunasi ham insoniyatga naf keltiravermas ekan. Qilgan kashfiyoti uchun vijdon azobidan qutilish maqsadida («dinamit»ning kashf kilinishi) A.Nobel butun boyligini olimlarga meros qilib qoldirgan. Ta’lim jarayoniga, uning istiqboliga xizmat qiladigan har qanday ijod namunasi – mohiyat–e’tibori bilan ijobiy ahamiyat kasb etadi va fan taraqqiyotining muhim omili bo‘lib xizmat qiladi. Bu esa ta’lim jarayonida ijodiy faoliyatga ta’rif berishda progressiv va reaksion, konservativ va liberalga nisbatan neytral bo‘lgan xilma–xil jihatlarni qamrab olishni taqazo etadi. Mazkur holat ijodiy tafakkurning tiplari va turlariga ta’rif berishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bularning barchasi falsafiy adabiyotlarda uchraydigan ijodiy tafakkur sifat jihatidan yangi moddiy va ma’naviy qadriyatlarni yaratuvchi tafakkur shakli ekanligini e’tirof etish imkonini yaratadi. Ta’lim jarayonida ilmiy - ijodiy faoliyatning namoyon bo‘lish bosqichlarini ta’riflash uchun B.Makkinnon: 1) muammoni aniqlash uchun bilim, ko‘nikmalarning to‘planishi; 2) uni yechishga urinish uchun xarakatlarni bir joyga to‘plash bosqichi, bu ba’zan muammoni yechishga, ba’zan charchashga olib keladi; 3) muammodan qochish, boshqa mashg‘ulotlarga o‘tish, bu bosqich inkubasiya davri deb ataladi; 4) «Insayt» yoki fikr ravshanlashuvi; 5) verifikasiya kabi besh bosqichni ajratib ko‘rsatgan 8 . 8 Маккиннон Б. Диалектика и творчество. – Рига: Салласпилс, 1995 . -С.75. 14 A) To‘maris B) Turkon xotun C) Zebuniso D) Nodira 13. Nima sababdan Chingizxon hujum boshlaganda xorazmshoh Muhammad o‘z qo‘shinini bir joyga to‘plab, dushman bilan jang qilmadi? A) U bir joyga to‘plangan qo‘shin uni taxtdan ag‘daradi, deb qo‘rqar edi. B) U vazirlarining noto‘g‘ri maslahatiga amal qildi. C) U Chingizxon bilan jang qilishdan qo‘rqar edi. D) U mudofaachilik taktikasining samara berishiga ishonar edi. 14. Chingizxonning Movarounnahrga yurishi qachon boshlandi? A) 1218-yilda B) 1219-yilda C) 1220-yilda D) 1221- yilda 15. Chingizxonning jami askari ... edi. A) 100 mingdan ziyod B) 200 mingga yaqin C) 300 mingdan ortiq D) sal kam 400 ming 16. Chingizxon O‘rta Osiyoda dastlab qaysi shaharga yurish qildi? A) O‘trorga B) Toshkyentga C) Sig‘noqqa D) Jandga 17. Movarounnahrni qisqa muddat ichida zabt etish uchun Chingizxon o‘z qo‘shinini nechta qismga bo‘ldi? A) 2 ta B) 3 ta C) 4 ta D) 5 ta 18. Chingizxon qo‘shinlarining Banokat va Xo‘jand tomon yuborilgan qismiga kim boshchilik qildi? A) Chig‘atoy va O‘qtoy B) Jo‘ji C) Sukyetu Chyerbu va Aloqno‘yon D) Chingizxonning o‘zi 19. O‘tror shahri necha oy mo‘ng‘ullardan mudofaa qilindi? A) 3 oy B) 4 oy C) 5 oy D) 6 oy 20. Ma’lumki, O‘tror qamali vaqtida Xorazmshoh 10 ming kishilik qo‘shinni shaharga yordam uchun yuborgan edi. Ushbu qo‘shinga kim qo‘mondonlik qilgan? A) Safiy Ag‘ra Hojib B) Badriddin amid C) G oyirxonʻ D) Qoracha Hojib 21. Quyidagi sarkardalardan qaysi biri mo‘g‘ullarga taslim bo‘lsada, u va askarlari mo‘g‘ullar tomonidan qatl etilgan? A) Safiy Ag‘ra Hojib B) Badriddin amid C) G oyirxon ʻ D) Qoracha Hojib 22. Mo‘ng‘ullar Buxoro shahrini qachon egalladilar? A) 1219-yil, noyabrda B) 1220-yil, fevralda C) 1220-yil, martda D) 1221-yil, yanvarda 23. Mo‘ng‘ullar Samarqand shahriga qaysi darvozadan bostirib kirdilar? A) Bob Daston B) Namozgoh C) Bob Ko‘hak D) Bob Tok 24. Qaysi shahar aholisi mo‘ng‘ullar tomonidan batamom qirib tashlagan edi? A) Sig‘noq B) O‘zgan C) Barchig‘likent D) Jand 25. Temur Malik qaysi mo‘g‘ul sarkardasiga qarshi kurashib, Yangikent shahrini qaytarib oladi? A) Oloqnuyon B) Suketu Cherbi C) Jo‘ji D) Chig‘atoy 26. Xo‘jand mudofasiga boshchilik qilgan shaxs kim? 46 II BOB. MO‘G‘ULLAR ISTILOSI VA ZULMIGA QARSHI KURASH MAVZUSIDAN ELEKTRON MODUL ISHLANMASI 2. 1 . Mo‘g‘ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash mavzusi bo‘yicha ma’ruza matni. Reja 1 § . Mo‘g‘ullarning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari. 2 § . Ozodlik uchun kurash. Jaloliddin Mangubyerdi. 3 § . Chig‘atoy ulusining tashkil topishi, uning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti 1 § . Mo‘g‘ullarning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari. O‘z dovyurakligi, ustamonligi, makkorligi bilan mashhur bo‘lgan Temuchin (1155-1227) Xll asrning oxirlariga kelib, nafaqat, mo‘g‘ullarning ko‘p sonli urug‘-qabilalarini, shu bilan birga ular bilan yonma-yon yashab kelgan ko‘plab turkiy elatlar, chunonchi, jaloyirlar, oyratlar, qaraitlar, naymanlar, qoraxitoylar, qirg‘izlar, uyg‘urlar, qarluqlar va boshqalarni ham birin-ketin bo‘ysundirib, kuchli davlatga asos soldi. Bu davlat harbiylashgan tizimga asoslanganligi bilan ajralib turardi. Qo‘shinlarga: o‘n jangchiga bir boshliq — o‘n boshi, shuningdek, yuz boshi, ming boshi va tumanboshilar boshchilik qilardi. Tuman deganda o‘n minglik qo‘shingina emas, balki shu qo‘shin safi doimiy to‘ldirishi kerak bo‘lgan butun bir tuman, ya’ni besh - o‘n ming o‘tovli yoki 50 mingga yaqin aholisi bo‘lgan hudud nazarda tutilardi. Har bir shunday tumanga tayin qilingan tumanboshi faqat o‘n ming jangchining qo‘mondoni bo‘libgina qolmay, ayni zamonda o‘z tasarrufidagi minglab fuqarolarning taqdirini ham hal e tuvchi hokimi mutlaq hisoblanardi. Mazkur tumandagi barcha sudlov, jinoiy- javobgariik va fuqarolik ish l ari ham to‘laligicha ming tasarrufida bo‘lgan. Temuchin oliy hokimiyat murvatini o‘zining o‘g‘illari va eng yaqin kishilariga topshiradi. Jumladan, uning yaqin safdoshlaridan Subitoy, Xubiloy, Jebe, farzandlari: Jo‘jixon, Chig‘atoy, O‘qtoy, Tulixonlar birinchi bo‘lib tuman sohiblari bo‘lganlar. 19 4. Muhammad Xorazmshoh va Chingizxon o‘rtasida 1216, 1218 va 1219 yillari bir necha bor o‘zaro elchilik aloqalari almashindi. Lekin shunga qaramasdan, ikki davlat o‘rtasidagi vaziyat chigalligicha qolaverdi. Va bu oxir-oqibat ikki buyuk imperiya o‘rtasida harbiy to‘qnashuvga olib keldi. Bu yerda muammoning asl sababi nima? Masalani mantiqiy nuqtai nazardan tahlil qilishga harakat qiling. Masala yechimida ikki xalqning ham etnik tarixini e’tiborga olishga harakat qiling. 5 . 1216 va 1218 yillarda ikki buyuk imperiya o‘rtasidagi o‘zaro elchilik aloqalari o‘rnatilgan bo‘lsa-da, ikki hukmdor ham gegemonlikka intilgan. Bir-birlariga yon berishni istamaganlar. Chingizxonning taklifiga Xorazmshoh, Xorazmshohning taklifiga esa Chingizxon ko‘nmagan. Ushbu vaziyatda ikki davlat o‘rtasidagi o‘zaro ishonch yuzaga keladimi yoki yo‘qmi? Sizning fikringiz qanday? 6 . XIII asr boshida Xorazmshohlar davlati Sharqdagi buyuk davlatlardan biriga aylanib, sharqning 27 davlat elchilari itoat kamarini bog‘lab, Muhammad Xorazmshoh huzurida turishi zarur bo‘lgan. Xorazmshohlar hatto atrofdagi davlatlarni birin-ketin bosib olganlar. Xalifalikning markazi Bag‘dod ham unga itoat etishga majbur bo‘lgan. Nima uchun bir paytlar Sharqning buyuk davlatlari bo‘lgan Xorazmshohlar inqirozga yuz tutgan? Buning sabablarini aniqlashda masalaga sivilizasion nuqtai nazardan yondashishga harakat qiling. 7. Xorazmshohlar o‘z tashqi siyosatlarida hosildor hududlar va metall konlarini bosib olishga, boyliklarni ko‘paytirishga, savdo yo‘llari ustidan o‘z hukmronliklarini o‘rnatishga harakat qilganlar. O‘sha davrda ushbu geografik hududdan savdo yo‘l o‘tgan edi: Xitoydan Yaqin Sharq va O‘rta Yer dengizi qirg‘oqlarigacha, u yerdan sharqiy hududlarga, u yerdan esa bir qismi Yevropaga, ikkinchi qismi Misrga borar edi. Matn bo‘yicha ma’lumot bering. Nima uchun aynan bu yerlardan savdo yo‘llari o‘tgan? Shu bilan birga, savdo karvonlari rivojlanishi nima uchun aynan Sharqda boshlangan? Masala yechimini topishda sivilizasion yondashuvga amal qilishga harakat qiling. 8. Mo‘ng‘ullar o‘z zamonasining kuchli harbiy qo‘shinlarini tashkil eta olganlar. Chingizxon armiyasining qudratidan Xorazmshohlar davlati qo‘shinlari ham kuchlilikda qolishmas edi. 37 Xulosa va takliflar Bitiruv loyi h a ishini yakunida quyidagi xulosa va takliflarga kelindi: 1. Amaldagi “ Oliy ta’limning bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari o‘quv rejalaridagi gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar bloki mazmuniga qo‘yilgan davlat talablari”ni hozirgi kun talabidan kelib chiqqan holda tanqidiy o‘rganib chiqish hamda ilg‘or xorijiy tajribalar, sohaga oid innovatsiyalardan kelib chiqan holda unga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritish lozim. 2. Fanning o‘quv dasturi me’yoriy hujjat sifatida Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim faoliyatining asosi bo‘lib hisoblanadi, unda o‘quv fanlari bo‘yicha talabalar tomonidan o‘zlashtiriladigan asosiy bilim, zaruriy ko‘nikma va malakalar nazarda tutiladi. Bugungi kunda oliy ta’lim muassasalarida fanlar bo‘yicha o‘quv dasturlarini tuzishda metodik ko‘rsatmalar va yo‘riqnomalarning mavjud emasligi, hozirgi kunda o‘z yechimini kutayotgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. “Fan dasturi nima”, “Fan dasturining qanday turlari mavjud”, ”Fan dasturining tuzilishi va mazmuni qanday bo‘lishi kerak”, “Fan dasturi kim tomonidan ishlab chiqiladi”, “Fan dasturi kim tomonidan tasdiqlanadi”, “O‘quv va ishchi o‘quv dasturlarining farqi nimalardan iborat” degan savollarga oliy ta’lim muassasalarining mutassaddi xodimlari va professor- o‘qituvchilari tomonidan bir necha xil javoblar berilmoqda. Fikrimizcha, yuqoridagi kamchiliklarni bartaraf etish va oliy ta’lim muassasalarida o‘quv dasturlarini tuzish va ularni bir me’yorga keltirish uchun Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan fanning namunaviy va ishchi o‘quv dasturlarini tartibga soladigan maxsus “Yo‘riqnoma” ishlab chiqilishi va amalga kiritilishi lozim. 3. Tayanch oliy ta’lim muassasasining professor-o‘qituvchilari tomonidan “O‘zbekiston tarixi” fani bo‘yicha tuzilgan va 2014 yilda Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tajriba sinov sifatida tavsiya etilgan namunaviy fan dasturli bugungi kunning talabidan kelib chiqqan holda ya’ni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yildagi №3 - sonli Qarori talablaridan kelib chiqqan holda qayta ko‘rib chiqilishi, undagi ayrim mavzular 53 auditoriya soati kamaytirilishi, ayrim mavzular auditoriya soatlari esa ko‘paytirilishi va ushbu dasturga turdosh oliy ta’lim muassasalarining yetuk mutaxassislaridan real tashqi taqrizlar olinishi lozim. 4. Oliy ta’lim muassasalarida “O‘zbekiston tarixi” fanini o‘qitish jarayonida innovasion ta’lim texnologiyalarini keng joriy etish uchun ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan professor-o‘qituvchilarga innovasion ta’lim texnologiyalarini optimal qo‘llash masalalari bo‘yicha o‘z sohasini yetuk mutaxassislarini jalb etgan holda maxsus seminar treninglar tashkil etish lozim. 54 A) Tug‘ayxon B) Inalxon C) Temur Malik D) Elathumalik 27. Temur Malik mo‘ng‘ullardan qaytarib olgan Yangikent shahri qayerda joylashgan edi? A) Sirdaryoning yuqori oqimida B) Sirdaryoning o‘rta oqimida C) Sirdaryoning quyi oqimida D) Amudaryoning quyi oqimida 28. Mo‘g‘ullarga o‘n bir kun qarshilik qilgan shaharni aniqlang? A) Samarqand B) Naxshab C) Termiz D) Buxoro 29. Qarshi shahrining qadimgi nomlaridan birini aniqlang. A) Nautaka B) Kesh C) Kiropol D) Naxshab 30. Jaloliddin Manguberdi qachon Xorazm davlatining sultoni deb e’lon qilindi? A) 1220-yilning oxirida B) 1221-yilning boshlarida C) 1221-yilning o‘rtalarida D) 1221-yilning oxirida 31. 1221-yilda Urganch shahrini qamal qilgan mo‘g‘ul qo‘shinining sonini aniqlang. A) 20 ming B) 30 ming C) 40 ming D) 50 ming 32. “Yo vatan, yo sharofatli o‘lim” shiori ostida mo‘g‘ullarga qarshi jang qilgan shaxs kim? A) Ahmad ibn Umar Xivaqiy B) Tyemur Malik C) Jaloliddin Manguberdi D) Mahmud Tarobiy 33. Urganch shahri uchun kurash necha oy davom etdi? A) 1 oy B) 2 oy C) 3 oy D) 5 oy E) 10 oy 34. Jaloliddin ... davomida mo‘g‘ullarga qarshi kurashni davom ettirdi? A) 8 yil B) 10 yil C) 11 yil D) 14 yil 35. Xorazmshohlarning hukmronligi qachon tugadi? A) 1221-yilda B) 1227-yilda C) 1231-yilda D) 1238- yilda 36. 1999-yilda Jaloliddin Manguberdi tavalludining ... yilligi nishonlandi. A) 700 B) 750 C) 800 D) 850 37. O‘zbekistonda 2000-yil 30-avgustda ta’sis etilgan ordenni aniqlang. A) “Mustaqillik” B) “Amir Tyemur” C) “El-yurt hurmati” D) “Jaloliddin Manguberdi” 38. Ma’lumki, Chingizxon hayotlik chog‘idayoq zabt etilgan o‘lka va viloyatlarni o‘g‘illari va nabiralariga taqsimlab bergan edi. Uning kenja o‘g‘li Tuluga qaysi erlar tegdi? A) Sharqiy Turkiston, Ettisuv, Movarounnahr B) Xuroson, Eron, Hindiston C) Sharqiy Mo‘g‘uliston, Xitoy va Qirg‘iz D) Janubiy Sibirь, Dashti Qipchoq, Itil bo‘yi, Xorazm va Darbandagacha bo‘lgan o‘lkalar 39. Chingizxon vafot etgandan so‘ng (1227-y.) kim mo‘g‘ullar davlatining ulug‘ xoqoni etib tayinlandi? A) Jo‘ji B) Chig‘atoy C) O‘qtoy D) Tulu 40. Ulug‘ xoqonning qarorgohi ... shahrida edi. A) Qoraqurum B) Ulan-Bator C) Darxan D) Saroy 41. Chig‘atoyxonning o‘rdasi qayerda joylashgan edi? 47 etdi. Ayni chog‘da, Torobiy qo‘zg‘oloni mo‘g‘ul hukmdorlariga mahalliy xalq bilan munosabatlarini qayta ko‘rib chiqish, siyosiy va taktik yo‘llarni o‘zgartirish uchun muhim saboq bo‘ldi. Mahalliy xalq orasida ancha obro‘sizlanib qolgan Mahmud Yalavochning mo‘g‘ul hukmdorlari tomonidan Movarounnahrdan olinib, Pekinga hokim etib tayinlanishi, uning o‘rni katta o‘g‘li Mas’udbekka berilishi ham qo‘zg‘olonning muhim saboqlaridan biri bo‘ldi. Mas’udbek (1238-1289 yil) bir tomondan, hukmron mo‘g‘ul x onlari, aslzodalari bilan umumiy til topishga harakat etib, ularning manfaatlari, qiziqishlariga mos keladigan siyosat yuritgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan mo‘g‘ul xonlari o‘rtasidagi toj-u taxt, hukmronlik uchun yuz bergan o‘zaro ixtiloflardan ustalik bilan foydaianib, o‘lkada savdo-sotiqni jonlantirish, iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirishga intildi. Movarounnahr hududlarida yuz bergan bu xildagi ijobiy o‘zgarishlarda Chig‘atoy ulusi xoni tashabbusi bilan mo‘g‘ul no‘yonlari va shahzodalarining 1269 - yilda Tal o s vodiysida bo‘lib o‘tgan qurultoyi va undagi tarixiy kelishuvning roli va ta’siri katta bo‘ldi. Mazkur qurultoy barcha mo‘g‘ul xonlari, aslzodalariga qayerda yashashlaridan qat’iy nazar mahalliy aholi hayoti, turmush tarziga aralashmaslik, belgilab qo‘yilgan soliq, to‘lovlar bilan qanoatlanish, e kin maydonlarini pay h on qilmaslik majburiyatini yukladi. Ularni Movarounnahr yerlariga ko‘chib, asta-sekin o‘troq hayotga o‘ta borishga da’vat etdi. XIII asrning ikkinchi yarmiga kelib mo‘g‘ullarning mahalliy aholiga, ularning turli ijtimoiy qatlamlariga nisbatan munosabatlari ham keskin o‘zgarib bordi. Mo‘g‘ul hukmron doiralarining bi r qismi yerlik aholining yirik mulkdorlari, ruhoniylari, savdo-sotiq, hunarmand tabaqalari bilan umumiy til topib, o‘z qarashlarini o‘zgartirib, musulmon ruhoniylariga hayrixohlik va hurmat bilan munosabatda bo‘la boshladilar. Chig‘atoy ulusida islom rasmiy davlat dini maqomiga e ga bo‘ldi. Shuningdek, mo‘g‘ul qabilalari, elatlari bilan birga XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab ko‘plab turkiy urug‘-qavmlar ham Movarounnahrga kelib o‘rnasha boshladi. Jumladan, barloslar Qashqadaryoda, jaloirlar Ohangaron vodiysida, arlotlar Afg‘oniston shimolida, q avchinlar 30 Rus mutaxassisi A.M.Stolyarov ijodiy faoliyat jarayonida: 1) ilmiy muammoni aniqlash, tadqiqot predmetini tanlash, uning maqsad va vazifalarini ifodalash; 2) axborot to‘plash va tadqiqot metodologiyasini tanlash; 3) ilmiy muammo yechimining yo‘llarini izlash; 4) ilmiy kashfiyot, ilmiy g‘oyaning paydo bo‘lishi, olim tomonidan ochiladigan hodisaning ideal modelini yaratish; 5) olingan ilmiy ma’lumotlarni qat’iy mantiqiy tizimlashtirish kabi jihatlarni ajratib ko‘rsatadi. Kanadalik olim I.Teylor fikriga ko‘ra, ilmiy pedagogik faoliyat va uning amalga oshish jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat: 1) muammoni qo‘yish; 2) metaforalar, analogiyalar yordamida muammoni o‘rganish, uni yechish; 3) ijod mahsulidan foydalanish va tadbiq etish, ya’ni atrof– muhitning ma’lum qismini o‘zgartirish. Ushbu bosqichlarning barchasi o‘z navbatida bir–biri bilan uzviy bog‘liq va aloqadorlikda namoyon bo‘ladi. Ta’kidlash lozimki, ta’lim –tarbiya sohasida ijodiy jarayonning tuzilishi to‘g‘risidagi yuqorida keltirilgan fikrlarda ijod boshlang‘ich daraja sifatida qayd etiladi. Bu bir tomondan, mazkur masalaning munozaraliligi, boshqa tomondan esa uning murakkabligi bilan bir–biridan farq qiladi. Biz bu qarashlarning to‘g‘ri yoki asossizligini aniqlashdan ko‘ra, fanda ijodiy faoliyat jarayonining tuzilishi haqida boshqa fikrlarning bildirilishi tarafdorimiz. Mazkur mavzudagi ishlar orasida, olimlar tomonidan o‘z faoliyatlarida foydalanishlari mumkin bo‘lgan ilmiy ijodiy tafakkur jarayonining muayyan jihati yoki tarkibiy qismiga oid tahlil muhimdir. Bunday jihat mutaxassislar uchun gnoseologik analiz ob’yekti bo‘lishi mumkin. Biroq, ular uchun ilmiy bilishning istalgan sohasi yoki unga xos ijodiy tafakkur jarayonining metodlari, usullari ham nihoyatda qiziqarlidir. Bunday qarashlardan ba’zilarini ko‘rib chiqamiz. «Gordon sinektikasi» degan tushunchaga murojaatlar oz emas 9 .V.Gordonning o‘zi sinektika nazariyasini ijodiy tafakkur jarayonida faoliyat ko‘rsatuvchi ongosti psixologik mexanizmlaridan ongli foydalanishga bag‘ishlangan nazariya deb ataydi. Gordon kuzatishlariga ko‘ra, vazifani yechish 9 Gordon W.J.J. Sinections. The development of creative copocting. –N.Y.: 1961 . P. 65. 15 SWOT TAHLIL METODINING TUZILISHI IJOBIY OMILLAR SALBIY OMILLAR Hozirgi zamonda ( S )- KUCH ( W ) – ZAIFLIK Tahlil qilinadi: Tashkil etish, boshqarish, ichki muhit, iqtisodiy, texnikaviy omillar. Kuchli tomonlar aniqlanadi (KUCHAYTIRISH KERAK) Tahlil qilinadi: Tashkil etish, boshqarish, ichki muhit, iqtisodiy, texnikaviy omillar. Zaif tomonlar aniqlanadi (BARTARAF QILISH) O’rganiladi: Ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy muhit, o’zgarishlar, turli vaziyatlar. Imkoniyatlar qidiriladi. (FOYDALANISH) O’rganiladi: Ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy muhit, o’zgarishlar, turli vaziyatlar. Xavf - xatarlar oldindan aniqlanadi (OLDINI OLISH) (O)- IMKONIYaT (T)- XAVF - XATAR Kelajakda IJOBIY OMILLAR SALBIY OMILLAR Eslatma: kuch va zaiflik nazorat qilinadigan ichki vaziyatga kiradi, lekin imkoniyatlar va h avf - x atar nazoratdan tashqarida bo’lgan tashqi muhitdir.ТАШ ҚИ М УҲИТ ICHKI VAZIYAT ICHKI VAZIYAT ТАШ ҚИ М УҲИТ Ichki omillar Таш қи омиллар 42 10. Eshov B., Odilov A. O‘zbekiston tarixi. 1-jild. Eng qadimgi davrdan XIX asr o‘rtalarigacha. Darslik. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2012. 11. Eshov B.J. O‘rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. O‘quv qo‘llanma.- Toshkent, 2006. 12. Eshov B.J. Qadimgi O‘rta Osiyo shaharlari tarixi. Darslik. –T., Fan va texnologiya , 2008. 13. Eshov B.J. O‘zbekiston davlatchiligi tarixi. O‘quv qo‘llanma.- Toshkent, Ma’rifat. 2009. 14. Eshov B.J. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. Darslik, - Toshkent. Yangi asr avlodi. 2012. 15. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.-T.: Sharq, 2000. 16. Amir Temur Ko‘ragon. Zafar yo‘li. -T.: Nur, 1992. 17. Ahmedov B. Sohibqiron Temur (hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati). -T.: Fan, 1996. III. Internet saytlari 1. http://www.gov.uz 2. http://www.ziyonet.uz 3. http://www.e-tarix.uz 4. http://www.histori.ru 5. http://www.viki.uz 6. https://www.jistor.org/stable 151017livejournal 7. 6. www.scopus.com/ results; 8. 7. https://www.tondfonline./doi/polf/10.10.80. www.scopus.com/ results 56 tarkib topgan. Kebekxonning o‘lkada tinchlik, osoyishtalik va totuvlik o‘rnatish borasidagi siyosatini Tarmashirin izchil davom e ttirdi. U islomni qabul etib, uni shar iatning rasmiy dini darajasiga ko‘tardi. Kebekxon yo‘nalishida siyosat yurgizgan mo‘g‘ul xonlarining navbatdagi vakili Qozonxon (1334-1346) ham Movarounnahr hududlari birligini saqlash, tubjoy aholi manfaatlarini himoya qilish uchun mahalliy mo‘g‘ul va turk amirlari, no‘yonlarining olib borayotgan bir yoqlama kurashlarini bartaraf e tishga intildi. U o‘zi uchun qarorgoh sifatida Qarshi bilan Buxoro oraligida (hozirgi Muborak tumani hududida) mashhur Z anjirsaroy qal’asini qurdirdi. Biroq markazdan qochuvchi kuchlarning, dastavval, ko‘chmanchi mo‘g‘ul amirlarining kuchayib borayotgan ta’siri va fitnasi oqibatida 1346 - yilda Qozonxon qatl etiladi. Shundan so‘ng hokimiyat tepasiga kelgan amir Qazog‘on (1347-1358) mo‘g‘ul zodagonlari manfaatlarini yoqlab siyosat yurgizdi. Uning o‘zi ham bir joyda muqim yashamasdan ko‘p vaqtini bosqinchilik yurishlarida o‘tkazardi. Buning oqibatida uning davrida mahalliy aholi tub manfaatlari bilan mo‘g‘ul hukmdorlari manfaatlari bir-biriga tobora zid kela bordi. Bu esa Movarounnahrda yana siyosiy vaziyatning keskinlashuviga, hokimiyatga intiluvchi kuchlarning faol harakatga kelishiga sabab bo‘ldi. XIV asrning 40-yillarida Chig‘atoy ulusi ikki qismga: Ettisuv, Sharqiy Turkistondan iborat Mo‘g‘ulistonga va Movarounnahrga bo‘linib kyetdi. 1348-yilda Chi g‘ atoy naslidan bo‘lgan Tug‘luq Temur Mo‘g‘uliston hokimi etib ko‘tarildi. Movarounnahrda hokimiyatni egallagan amir Husayn 1358 - yilda o‘ldiriladi. Bunday sharoitda Movarounnahr yurtini birlashtirish, mahalliy hukmdorlarning o‘zboshimchalik, boshboshdoqlik harakatlariga chek qo‘yish, jafokash xalqni mo‘g‘ullar zulmi va istibdodidan butkul xalos e tish va unda qudratli markazlashgan davlat barpo e tishdan iborat yuksak vazifa tarixiy zaruriyat taqazosi bilan k un tartibiga qo‘yildi. Uni muvaffaqiyatli uddalash esa ulug‘ bobokalonimiz Amir Temurga nasib etdi. Bosqinchi yovlar azaldan yuqori s iviliza s iya o‘chog‘i sanalgan, ulug‘ ajdodlarimiz aql-zakovati va donishmandligi bilan yaratilgan yuksak moddiy va 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Rahbariy adabiyotlar. 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. –Toshkent.: Ma’naviyat, 2008. -176 b. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” nomli ma’ruzasi // Xalq so‘zi. 2010 yil 13 noyabr. 3. Karimov I.A. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganligining 21 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi “Amalga oshirayotgan islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati qurish – yorug‘ kelajagimizning asosiy omilidir” ma’ruzasi. -Toshkent., 2013 yil 6 dekabr. 4. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir – T.. O‘zbekiston, 2015. – 304 b. 5. Мирзиёев Ш.М. 2017-2021 Ҳаракатлар стратегияси Т:. Ўзбекистон, 2017 6. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак . Т:. Ўзбекистон, 2017 7. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон Стратегияси. Т:. Ўзбекистон, 2021 8. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг БМТ Бош Ассамблеясининг 72 сессиясидаги нутқи. 9. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистонда эркин ва фаровон яшайлик. Т:. Тасвир нашриёт уйи, 2021 II. Asosiy adabiyotlar. 1. Oblomurodov N., va boshqalar. O`zbekiston tarixi. O`quv qo`llanma. –T.: Yangi asr avlodi, 2011. 2. Usmovov Q. va boshqalar. O`zbekiston tarixi. Darslik. –T.: Sharq, 2007. . 3. O‘zbekistonning yangi tarixi. Birinchi kitob. Turkiston chor Rossiyasi must amlakachiligi davrida . -T.: Sharq, 2000. 4. O‘zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O‘zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. -T.: Sharq, 2000. 5. O‘zbekistonning yangi tarixi. Uchinchi kitob. Mustaqil O‘zbekiston tarixi. -T.: Sharq, 2000. 6. Murtazayeva R.X. va boshqalar. O‘zbekiston tarixi. Darslik.-T.: 2003. 7. Murtazayeva R.X., Doroshenko T.I i dr. Istoriya Uzbekistana. Elektron nыy uchebnik dlya vuzov. – Tashkent. 2010. 8. Murtazayeva R.X. va boshqalar. O‘zbekiston tarixi. O‘quv qo‘llanma. –T.: Akademiya, 2010. 9. Murtazayeva R.X. O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag‘rikenglik. O‘quv qo‘llanma –T., Universitet, 2007. 55

Mo’g’ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash

Купить