Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 2.2MB
Покупки 0
Дата загрузки 24 Февраль 2025
Расширение docx
Раздел Образовательные программы
Предмет Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

54 Продаж

Mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish 24

Купить
Mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish (vindikatsion da’vo). Reja: 1. Kirish 2. Vindikatsion da’voning huquqiy asosi 3. Vindikatsion da’voning qo‘llanilish shartlari 4. Vindikatsion da’voning predmeti va chegaralari 5. Vindikatsion da’voni qo‘llash tartibi 6. Vindikatsion da’vo amaliyoti va sud qarorlari 7. Vindikatsion da’voning ahamiyati 8. Xulosa Kirish Vindikatsion da’vo tushunchasi va uning huquqiy mohiyati Vindikatsion da’vo – mulk huquqini himoya qilish vositalaridan biri bo‘lib, mulk egasining o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulkni boshqa shaxsning noqonuniy egaligidan talab qilib olish imkonini beradi. Bu da’vo O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida belgilangan mulk huquqini himoya qilishning eng muhim huquqiy mexanizmlaridan biridir. Vindikatsion da’vo yordamida mol-mulk egasining egalik, foydalanish va tasarruf qilish huquqlari tiklanadi. Ushbu huquqiy institut qonuniy egalik huquqini ta’minlash va mol-mulkni noqonuniy egalikdan chiqarib olish uchun xizmat qiladi.Hozirgi sharoitda mulk huquqining buzilishi, xususan, mol-mulkni noqonuniy egalik qilish holatlari tez-tez uchrab turadi. Bu, bir tomondan, mulk egasining huquq va manfaatlarini cheklasa, ikkinchi tomondan, qonuniy tartib-qoidalarni buzilishiga olib keladi. Shu sababli, vindikatsion da’vo orqali mulk huquqini tiklash amaliy jihatdan katta ahamiyat kasb etadi. Mazkur mavzu mulk huquqini himoya qilishdagi huquqiy bo‘shliqlarni to‘ldirish, mulk egalarining huquqlarini kafolatlash va mulkka noqonuniy egalik qilishning oldini olish uchun muhim hisoblanadi. Shu bilan birga, ushbu mavzu sud amaliyoti va fuqarolik huquqini qo‘llashning samaradorligini oshirishga qaratilgan bo‘lib, mulkchilik munosabatlarini barqarorlashtirishda katta rol o‘ynaydi. Mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish (vindikatsion da’vo) Mulkdorga qarashli mulk biror-bir shaxs (fuqaro yoki yuridik shaxs)ning qonunsiz egaligida bo’lsa, mulkdor o’z mulkini asl holatida qaytarish haqida sudda bu shaxsga nisbatan da’vo qo’zg’a- tishga haqli. FKning 228-moddasida aytilganidek, mulkdor o’z mol- mulkini boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olishga haqlidir. Fuqarolik huquqi nazariyasida bunday da’volarga vindikatsion 19 da’volar deyiladi. Vindikatsion da’vo deganda, qonuniy eganing noqonuniy egadan mulkni natura holida qaytarib berish to’g’risidagi noshartnomaviy talabi tushuniladi. Qonunchiligimizda vindikatsion da’vo qo’zg’atil- ganligi uchun bir necha holatlar bo’lishi nazarda tutiladi: birinchidan, mulk mulkdorning tasarrufidan chiqib ketgan va u o’z mulkiga faktik xo’jayinlik qilishdan mahrum bo’lishi lozim. Aks holda mulk huquqini himoya qiluvchi boshqa usullar qo’llaniladi; ikkinchidan, mulkdor mahrum qilingan mol-mulk natura holida saqlanishi va o’zganing faktik egaligida bo’lishi kerak. Aks holda bu erda ham mulk huquqini himoya qiluvchi boshqa usullar qo’llaniladi; uchinchidan, vindikatsion da’vo faqatgina individual belgilan- gan ashyoni qaytarishga qaratiladi. Bunda individual (yakka) belgi- langan bir turdagi ashyoni farqlash lozim. Agar bir turdagi ashyodan haqiqiy eganing ashyosini ajratib olishning iloji bo’lsa, unda bu turdagi ashyo ham vindikatsion da’vo orqali himoyalanadi. Agar ajra- tish imkoni bo’lmasa, vindikatsion da’vo emas, asossiz boyishdan kelib chiqadigan da’vo qo’llaniladi; to’rtinchidan, vindikatsion da’vo noshartnomaviy xarakter kasb etadi va mulk huquqini mutlaq sub’ektiv huquq sifatida himoya- laydi. Ma’lumki, vindikatsion da’vo qilish huquqiga mulkka egalik qilish huquqini qo’ldan chiqargan mulkdor ega bo’ladi. Lekin FK mulkdor bo’lmasada, qonun yoki shartnomaga muvofiq mulkka egalik qiladigan shaxslar ham vindikatsion da’vo qilish huquqiga ega bo’li- shini nazarda tutadi. Bunday shaxslarga ijarachi, omonat saqlovchi, vositachi misol bo’la oladi va bular mulkning titul egasi deb nomlanadi. Vindikatsion da’vo mulkni insofsiz egallovchilarga ham qo’llanilishi mumkin. Insofsiz egallovchi deb mulkning o’ziga g’ayriqonuniy yo’l bilan o’tishini bilgan yoki bilishi lozim bo’lgan egallovchiga aytiladi. Insofli egallovchi deganda, mulkning o’ziga g’ayriqonuniy yo’l bilan o’tganini bilmagan va bilishi mumkin bo’lmagan egallovchi tushuniladi. FKning 229-moddasida ko’rsatilganidek, agar mol-mulk uni boshqa shaxsga berish huquqiga ega bo’lmagan shaxsdan haq to’lab olingan bo’lsa, oluvchi buni bilmagan va bilishi mumkin bo’lmagan (insofli egallovchi) bo’lsa, mol-mulk mulkdor tomonidan yoki egalik qilish uchun mulkdor bergan shaxs tomonidan yo’qotilib qo’yilgan yoxud mulkdordan yoki u mol-mulkni bergan shaxsdan o’g’irlangan yo bo’lmasa ularning ixtiyoridan tashqari boshqacha yo’l bilan ularning ixtiyoridan chiqib ketgan bo’lsa, mulkdor bu mol-mulkni olgan shaxsdan talab qilib olishga haqli. FKning mazkur 229-moddasidagi umumiy qoidada ba’zi istis- nolar ham nazarda tutilgan, chunonchi, agar mulk sud qarorlarini ijro etish uchun belgilangan tartibda sotilgan bo’lsa, mol-mulkni yuqorida ko’rsatilgan asoslar bo’yicha talab qilib olishga yo’l qo’yilmaydi; agar mol-mulk uni boshqa shaxsga berish huquqiga ega bo’lmagan shaxsdan haq to’lamasdan olingan bo’lsa, mulkdor mol- mulkni barcha hollarda ham talab qilib olishga haqli. Pul, shuningdek taqdim etuvchiga deb yozilgan qimmatli qog’ozlar insofli egallovchidan talab qilib olinishi mumkin emas. Zero pul va taqdim etuvchiga deb nomlangan (egasi yozilmagan) qimmatli qog’oz egasini aniqlash imkoni deyarli mavjud bo’lmaydi. Shu bilan birga insofli egallovchi pul va taqdim etuvchiga deb nomlangan qimmatli qog’ozlarni o’zganiki bo’lishi mumkinligini, o’ziga noqonuniy ravishda o’tayotganligini hamma vaziyatda ham bilishi mumkin bo’lmaydi. O’zlarining g’ayriqonuniy ravishda boshqa shaxsga o’tkazilgan mulklarini talab qilib olishda mulkdor bir vaqtning o’zida quyidagilarni talab qilishga haqli: birinchidan, insofsiz egallovchidan, chunonchi, sotib oluvchidan mulkni egallagan barcha vaqti mobaynida olgan yoki olinishi lozim bo’lgan hamma daromadlarining qaytarilishi yoki to’lanishini; ikkinchidan, insofli egallovchidan esa – uning mulkni egal- lashi g’ayriqonuniy ekanligini bilgan yoki bilishi lozim bo’lgan paytdan boshlab yoki mulkning qaytarilishi to’g’risida mulk egasi- ning da’vosi bo’yicha chaqiruv qog’ozi olgan paytdan boshlab olgan yoki chaqirib olishi lozim bo’lgan hamma daromadlarning qaytarilishini yoki to’lanishini talab qilishga haqli (FK, 230-modda). O’z navbatida insofli egallovchi ham, insofsiz egallovchi ham, mol-mulkdan qancha vaqt davomida olingan daromad mulkdorga qaytarilishi kerak bo’lsa, shuncha vaqt davomida mol-mulkka qilingan zarur xarajatlarni to’lashni mulkdordan talab qilishga haqli. Qonunda mulk uchun sarflangan narsalarni, agar ashyodan uni buzmasdan ajratib olish mumkin bo’lsa, insofli egallovchi o’zida qoldirishga haqli ekanligi ko’rsatilgan. Agar mulkdan ajratib olish mumkin bo’lmasa, insofli egallovchi mulkning ko’payishi uchun sarf qilingan xarajatlarning o’ziga to’lanishini talab qilishga haqli. Fuqarolik kodeksida mulk huquqlari himoya qilinishining kuchaytirilishini ta’minlovchi qator muhim qoidalar belgilangan. Bunday qoidalar jumlasiga quyidagilar kiradi: birinchidan, mulk egasi mulkini o’zi yo’qotgan yoki o’zi o’g’irlatgan hollarda insofli egallovchidan talab qilib olishdan tashqari yana mulk uning ixtiyoridan tashqari egaligidan (qo’lidan) ketgan taqdirda ham talab qilib olish; ikkinchidan, mulk birovga ishonib topshirib qo’yilganda uning ixtiyoridan tashqari qo’lidan chiqib ketgan bo’lsa ham, bu mulkni insofli ravishda oluvchidan talab qilib olish; uchinchidan, agar mulk birovga topshirish huquqiga ega bo’lmagan shaxsdan bepul olingan bo’lsa, u vaqtda mulk egasi barcha hollarda o’z mulkini talab qilib olish huquqiga ega bo’ladi. Yuqorida aytib o’tilganidek, vindikatsion da’vo – birovning qonunsiz egaligida bo’lgan ashyoni qaytarib olish haqidagi mulk egasining da’vosidir. Vindikatsion da’voni boshqa turdagi da’vo- lardan ajratib turadigan asosiy belgilari: da’volashuvchi taraflar, da’vo asosi va da’vo narsasi, shuningdek uning maqsadidir. Ashyoga nisbatan mulk huquqiga ega bo’lgan, lekin ashyosi qo’lida bo’lmagan shaxs vindikatsion da’vo bo’yicha da’vogar bo’ladi. Vindikatsion da’voni qilishga ayrim mulk egasigina haqli bo’lmay, ulushlari bo’lgan mulkdorlarning har qaysisi ham da’vo qilishga haqli. Bundan tashqari mulkni qonun va shartnomaga binoan egallab (saqlab) turgan shakllar ham vindikatsion da’vo bo’yicha da’vogar bo’ladilar. Egalik huquqi vindikatsion da’voni qilishga asos bo’ladi. Mulkdor mulk huquqi asosida o’ziga tegishli ashyoga bo’lgan sub’ektiv huquqi bilan bu mulkni egallash (qo’lida saqlash), undan foydala- nish, uni tasarruf etish imkoniyatidan mahrum bo’lganida – bu huquqlarning o’ziga qaytarilishini talab qila oladi. Vindikatsion da’voning maqsadi – buzilgan mulkiy huquqni tiklashdan, ashyoni bevosita mulk egasi ixtiyoriga qaytarishdan iboratdir. Vindikatsion da’voning predmeti mulkni noqonuniy egadan qaytarishni talab qilish huquqi hisoblanadi. Vindikatsion da’vo bo’yicha faqat individual ashyolar emas, balki boshqa barcha mulklar, asl holatda qonunsiz egallovchidan talab qilib olinishi mumkin. Mulk egasiga unga qarashli ashyo o’rniga, uning qiymatini to’lash, barcha hollarda ham mulk egasining manfaatlarini ta’minlay olmaydi. Binobarin, mazkur masalani hal qilishda jismoniy yoki individual alomatli mulklarni egallovchidan majburiy tarzda olib berish huquqining sudlarga berilishi - majburiyatlarining turmushda real ijro etilishini, shuningdek mulkiy huquqning yanada to’laroq himoya qilinishini ta’minlashga qaratiladi. Vindikatsion da’vo huquqini buzish faktidan kelib chiqsa ham, zarar etkazishdan kelib chiqadigan da’vo hisoblanmaydi. Vindika- tsion da’voga binoan ashyo asl holatda qaytarilishi talab qilinsa, zarar etkazishdan kelib chiqadigan majburiyatda esa, ashyo o’rniga uning qiymati talab qilinishi mumkin. Agar ishni hal qilishda shartnomaga oid javobgarlik belgilash uchun asoslar bo’lsa, u vaqtda da’vo shartnoma majburiyatlari to’g’risidagi normalarning qoidasi bo’yicha hal qilinadi. Binobarin, vindikatsion da’vo ashyoviy huquqiy da’vo sifatida ko’rilganligi tufayli shartnoma yuzasidan qilinadigan da’vo bilan aralashtirib yuborilmasligi lozim. Masalan, ashyoni qaytarish haqidagi da’vo shartnoma majburiyatlarini, chunonchi, ijara yoki omonat shartnoma- lari yuzasidan mulk egasi ashyoni asli holida qaytarish to’g’risida da’vo qilganida, ashyoni qaytarib olish haqidagi talab shu shartnomani tartibga soladigan huquqiy normalar asosida qanoatlantiriladi. Demak, bunday hollarda mulk egasi shartnoma da’vosi o’rniga vindikatsion da’vo qilishga haqli bo’lmaydi. Mulkni egallash qonuniy va qonunsiz bo’lishi mumkin. Mulkni huquq normalari yoki shartnomaga asoslangan holda egallash qonuniy egallash hisoblanadi. Bunda mulk ijozat etilgan (qonun yoki boshqa huquqiy akt bilan yo’l qo’yilgan) usul bilan qo’lga kiritiladi. Qonunsiz egallash deb, ashyoni etarli huquqiy asoslarga ega bo’lmay qo’lda saqlab turishga aytiladi. Qonunsiz egallovchi deb o’zboshimchalik bilan egallab oluvchi, o’g’irlovchi yoki topib olingan narsani o’zlashtiruvchi, shuningdek ashyoni egasidan qonun yoki shartnoma asosida olmaydigan shaxsga aytiladi. Mulk qonun yo’l qo’ymaydigan usul bilan sotib olinib, qo’lga kiritilganida ham uni egallash uchun huquqiy asos bo’lmasa, bunday egallash ham qonunsiz egallash bo’ladi. Masalan, fuqaro A. fuqaro B.dan bir ashyo sotib oladi. Ammo keyinchalik fuqaro B. sotilgan ashyoning egasi emasligi tufayli xaridor A.ga mulkka bo’lgan huquqni o’tkaza olmasligi ma’lum bo’ladi. Fuqaro A. huquqiy nuqtai nazardan qaraganda, garchi ashyoni fuqaro B. ishtiroki bilan tegishli suratda o’ziga olgan bo’lsa- da, qonunsiz egallovchi bo’lib ko’riladi. Faqat qonunsiz egallovchi, ya’ni da’vo qo’zg’atilgan vaqtda nizoli mulk qonunsiz egaligida bo’lgan shaxsgina da’vo bo’yicha javobgar hisoblanishi mumkin. Mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish (Vindikatsion da’vo) Vindikatsion da’vo tushunchasi Vindikatsion da’vo – bu mol-mulk egasi tomonidan o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulkni boshqa shaxsning noqonuniy egaligidan talab qilib olish huquqini ta’minlovchi fuqarolik-huquqiy mexanizm hisoblanadi. Ushbu da’vo mulk egasining mulk huquqini himoya qilish vositalaridan biri bo‘lib, mulkka bo‘lgan egalik huquqi buzilganda qo‘llaniladi. Vindikatsion da’voning huquqiy asosi 1. Fuqarolik kodeksi me’yorlari Vindikatsion da’vo O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining tegishli moddalari (mulk huquqini himoya qilishga oid qoidalar) bilan tartibga solinadi. 2. Mol-mulk egalik huquqi Mulk egasi mulkka egalik qilish, undan foydalanish va tasarruf etish huquqlariga ega. Ushbu huquq noqonuniy egalik yoki foydalanish natijasida buzilsa, egasi vindikatsion da’vo bilan chiqishi mumkin. Vindikatsion da’vo qo‘llanilish shartlari 1. Mol-mulk egasining egalik huquqi tasdiqlangan bo‘lishi kerak. Egasi mol-mulkka egalik qilish huquqini hujjatlar yoki boshqa qonuniy dalillar bilan isbotlashi lozim. 2. Mol-mulk boshqa shaxsning egaligida bo‘lishi kerak. Da’vo boshqa shaxs tomonidan noqonuniy ravishda egallab olingan mol-mulkni qaytarishga qaratilgan bo‘ladi. 3. Mol-mulk egasidan ixtiyoriy ravishda chiqarib yuborilgan bo‘lmasligi kerak. Agar mol-mulk egasi o‘z ixtiyori bilan mulkni boshqa shaxsga topshirgan bo‘lsa, vindikatsion da’vo qo‘llanilmaydi. Vindikatsion da’vo predmeti Vindikatsion da’vo faqat aniq identifikatsiya qilinadigan moddiy obyektlar (ko‘chmas mulk, ko‘char mol-mulk) bo‘yicha qo‘llaniladi. Naqd pul yoki boshqa almashish mumkin bo‘lgan moddalar vindikatsiya qilinmaydi. Vindikatsion da’voni qo‘llash tartibi 1. Mulk huquqini isbotlash: o Egalik huquqi guvohnomasi, shartnomalar, sud qarorlari va boshqa hujjatlar bilan tasdiqlanadi. 2. Da’vo arizasini tayyorlash: Da’vo arizasi sudga taqdim etilib, mulkning noqonuniy egallab olingani va qaytarilishi lozimligi asoslantiriladi. 3. Sud jarayoni: Sud, mol-mulkning egasiga tegishli ekanligini va boshqa shaxsning egaligi noqonuniy ekanligini aniqlab, mulkni qaytarish bo‘yicha qaror qabul qiladi. Vindikatsion da’voning chegaralari 1. Yaxshi niyatli egalik: Agar mol-mulkni egallab turgan shaxs uni qonuniy asosda, lekin noto‘g‘ri ma’lumot asosida olgan bo‘lsa, vindikatsion da’vo shartlari murakkablashadi. 2. Muddat cheklovlari: Da’voni ko‘rib chiqish uchun qonunda belgilangan muddatlar o‘tib ketgan bo‘lsa, da’vo rad etilishi mumkin. Vindikatsion da’vo mulk egasining huquq va manfaatlarini himoya qilishda muhim vosita hisoblanadi. Ushbu mexanizm mol-mulkni noqonuniy egalikdan qaytarish va egasiga egalik qilish huquqini tiklash imkonini beradi. Sud amaliyoti ushbu da’vo vositasidan samarali foydalanishni talab qiladi, shuningdek, mulk egasi o‘z huquqlarini isbotlash uchun zarur hujjatlarni taqdim etishi lozim. Vindikatsion da’voning huquqiy asosi Fuqarolik kodeksidagi normativ asoslar Vindikatsion da’vo O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining asosiy huquqiy qoidalariga tayanadi. Ushbu kodeksda quyidagilar vindikatsion da’voning huquqiy asosini tashkil qiladi: 1. Mulk huquqini himoya qilish: Fuqarolik kodeksiga ko‘ra, mulk egasi o‘ziga tegishli mol-mulkni egalik qilish, undan foydalanish va tasarruf etish huquqiga ega. Ushbu huquqlar buzilganda, egasi vindikatsion da’vo bilan mulkni qaytarib olish uchun sudga murojaat qilishi mumkin. 2. Mulkni qaytarish shartlari: o Qonunsiz egalik: Mol-mulkni egallab olgan shaxs uni qonuniy asosda olmay, mulk egasiga zarar yetkazgan bo‘lsa, vindikatsion da’vo qo‘llaniladi. o Yaxshi niyatli va yomon niyatli egalik: Agar mulkni egalik qiluvchi shaxs mol-mulk noqonuniy ekanligini bilgan yoki bilishi kerak bo‘lgan holatda bo‘lsa, bu yomon niyatli egalik hisoblanadi va mulk egasiga qaytarilishi kerak. 3. Muddat cheklovlari: Vindikatsion da’vo muddatlari qonunda belgilangan. Odatda, mulk egasi noqonuniy egalikni aniqlagan vaqtdan boshlab, belgilangan muddat ichida sudga murojaat qilishi lozim. Mulk huquqini himoya qilish prinsiplari 1. Mol-mulkni daxlsizligi: Mulk egasi mol-mulk ustidan to‘liq egalik huquqiga ega va hech kim bu huquqni noqonuniy ravishda buzishi mumkin emas. Vindikatsion da’vo ushbu prinsipni himoya qilishga qaratilgan. 2. Adolat va tenglik prinsipi: Mulk huquqining himoyasi barcha subyektlar uchun teng qo‘llanilishi kerak. Vindikatsion da’vo har qanday fuqarolik subyektiga egalik huquqini tiklash imkoniyatini beradi. 3. Qonuniylik prinsipi: Mulk huquqi faqat qonuniy asosda amalga oshiriladi. Agar mulk boshqa shaxs tomonidan noqonuniy egallangan bo‘lsa, vindikatsion da’vo orqali qonuniy tartib tiklanadi. 4. Shaxsiy va jamoat manfaatlarini muvozanatda saqlash: Vindikatsion da’vo mulk egasining huquqlarini himoya qilish bilan birga, ijtimoiy barqarorlikni ham ta’minlaydi. Qonunchilik mulk egasining manfaatlari va umumiy qonuniy tartib o‘rtasidagi muvozanatni saqlashga qaratilgan. Vindikatsion da’voning huquqiy asosi Fuqarolik kodeksida belgilangan mulk huquqining daxlsizligini ta’minlashga asoslangan. Ushbu institut mulk egasiga mulkni noqonuniy egalikdan qaytarish huquqini beradi va qonuniy tartibni saqlashga xizmat qiladi. Shu sababli, vindikatsion da’vo mulk huquqini himoya qilish vositalaridan biri sifatida dolzarb va samarali hisoblanadi. Vindikatsion da’voning qo‘llanilish shartlari Mol-mulk egasining egalik huquqini tasdiqlovchi hujjatlar Vindikatsion da’vo muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun mol-mulk egasi egalik huquqini qonuniy hujjatlar orqali tasdiqlashi lozim. Bunga quyidagilar kiradi: 1. Mol-mulkka egalik huquqini tasdiqlovchi hujjatlar: o Ko‘chmas mulk uchun davlat reestridan olingan guvohnoma. o Shartnomalar (sotib olish, hadya qilish, meros bo‘yicha hujjatlar). o Sud qarorlari yoki boshqa huquqni tasdiqlovchi aktlar. 2. Mol-mulkka oid qo‘shimcha hujjatlar: o Texnik pasportlar (masalan, avtotransport vositalari uchun). o Tovar uchun sotuv hujjatlari (cheklar, kvitansiyalar). o Mol-mulkning qadrini yoki uning egasiga tegishli ekanligini tasdiqlovchi boshqa dalillar. Mol-mulkning noqonuniy egalikda bo‘lishi Vindikatsion da’vo qo‘llanilishi uchun mol-mulk boshqa shaxsning egaligida bo‘lishi va bu egalik qonunga zid holda amalga oshirilgan bo‘lishi lozim. Bu holatlar quyidagicha tasniflanadi: 1. Noqonuniy egalik holatlari: o Mol-mulk egasidan uning roziligisiz tortib olingan. o Mol-mulk firibgarlik yoki bosqinchilik yo‘li bilan egallangan. o Mol-mulk tasodifiy ravishda boshqa shaxsga o‘tgan, lekin egasi uni qaytarib ololmagan. 2. Egalikning qonuniy asosi yo‘qligi: o Mol-mulkni egallab turgan shaxs mol-mulkni o‘ziga tegishli ekanligini tasdiqlovchi huquqiy asoslarni taqdim etolmaydi. o Mol-mulkni o‘zlashtirgan shaxs yomon niyat bilan harakat qilgan (mol- mulkning qonuniy egasini bilgan yoki bilishi kerak bo‘lgan). Egasi tomonidan mulkning ixtiyoriy topshirilmaganligi Mol-mulkning egasidan chiqarilishi ixtiyoriy emasligi vindikatsion da’vo qo‘llanishi uchun muhim shart hisoblanadi. Ushbu holatlar: 1. Egasi bilmagan holda olib qo‘yilgan mol-mulk: o Mol-mulk firibgarlik yo‘li bilan yoki egasi roziligisiz o‘zlashtirilgan. o Egasi mol-mulkni boshqa shaxsga ijaraga yoki vaqtinchalik foydalanish uchun bergan, ammo mulk noqonuniy ravishda egalik qiluvchining ixtiyoriga o‘tib ketgan. 2. Egasi roziligisiz mol-mulkni egallash: o Mol-mulk egasi hech qanday huquqiy yoki shartnomaviy munosabatlar orqali mulkni boshqa shaxsga topshirmagan. o Egasining mulkka bo‘lgan huquqi ochiqdan-ochiq buzilgan. Vindikatsion da’voning muvaffaqiyatli qo‘llanishi mol-mulk egasining egalik huquqini tasdiqlovchi dalillarni taqdim etishi, mol-mulkning noqonuniy egalikda ekanligini isbotlashi va mulkning egasi tomonidan ixtiyoriy ravishda topshirilmaganligini ko‘rsatishi bilan bog‘liq. Ushbu shartlarning bajarilishi sud tomonidan vindikatsion da’voni qanoatlantirish uchun zarur asos hisoblanadi. Vindikatsion da’voning predmeti va chegaralari Vindikatsion da’voning qaysi turdagi mulkka nisbatan qo‘llanishi Vindikatsion da’vo moddiy obyektlarga egalik huquqini tiklash uchun qo‘llaniladi. Ushbu da’vo faqat aniq identifikatsiya qilinadigan mol-mulk uchun qo‘llaniladi: 1. Ko‘chmas mulk: o Yer uchastkalari, binolar, inshootlar va boshqa ko‘chmas mulklar. o Ushbu mol-mulk davlat reestrida ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lishi va egalik huquqi tasdiqlangan bo‘lishi kerak. 2. Ko‘char mulk: o Transport vositalari, qimmatbaho buyumlar, texnika va boshqa moddiy obyektlar. o Har qanday o‘zi bilish mumkin bo‘lgan belgilar (nomi, seriya raqami va boshqalar) asosida aniqlanadigan ko‘char mol-mulk. 3. Naqd pul va o‘zaro almashtiriladigan moddalar: o Pul va boshqa almashuvga yaroqli moddalar vindikatsion da’vo predmeti bo‘la olmaydi, chunki ular identifikatsiya qilinishi qiyin. Yaxshi niyatli egalik holatlari 1. Yaxshi niyatli egalikning mohiyati: o Mol-mulkni egallab olgan shaxs uni qonuniy asosda sotib olgan yoki olganida, uning noqonuniy ekanligini bilmagan yoki bilishi kerak bo‘lmagan holatlarda, yaxshi niyatli egalik hisoblanadi. 2. Qaytarishning cheklovlari: o Agar mol-mulk yaxshi niyatli egalik qiluvchi shaxsga mulk egasining ixtiyoriy roziligi bilan sotilgan yoki berilgan bo‘lsa, vindikatsion da’vo orqali mulkni qaytarib olish qiyinlashadi. o Mol-mulk yaxshi niyatli shaxsdan faqatgina agar u mulk egasi tomonidan o‘g‘irlangan, yo‘qotilgan yoki boshqa noqonuniy yo‘l bilan chiqarilgan bo‘lsa qaytarilishi mumkin. 3. Mol-mulkning savdo aylanmasidagi ahamiyati: o Mol-mulk savdo aylanmasida bo‘lsa va yaxshi niyatli egalikda saqlanayotgan bo‘lsa, uni qaytarish murakkablashadi. Da’vo muddatlari va ularning huquqiy cheklovlari 1. Umumiy da’vo muddati: o O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga ko‘ra, umumiy da’vo muddati 3 yilni tashkil qiladi. Bu muddat mol-mulk egasi noqonuniy egalikni bilgan yoki bilishi kerak bo‘lgan kundan boshlab hisoblanadi. 2. Ko‘chmas mulkka nisbatan muddati: o Ko‘chmas mulkni qaytarish bo‘yicha da’vo muddati, odatda, ko‘chmas mulk davlat reestriga kiritilganligi va egalik huquqi saqlanganligi shartiga bog‘liq. 3. Muddatdan o‘tib ketish: o Agar da’vo muddati o‘tib ketgan bo‘lsa, sud vindikatsion da’voni ko‘rib chiqishni rad etishi mumkin. Ammo mol-mulkni noqonuniy egalik qiluvchi shaxs tomonidan muddat davomida yashirilgan bo‘lsa, da’vo muddati qayta hisoblanishi mumkin. 4. Muddatni uzaytirish: o Ba’zi hollarda da’vo muddati uzaytirilishi yoki yangidan boshlanishi mumkin, masalan, egasi tomonidan mulkni qaytarish uchun uzrli sabablar mavjud bo‘lsa. Vindikatsion da’vo aniq identifikatsiyalanadigan mol-mulkka nisbatan qo‘llaniladi va yaxshi niyatli egalik holatlari hamda da’vo muddatlari uning muvaffaqiyatli qo‘llanilishiga ta’sir ko‘rsatadi. Qonuniy hujjatlar va dalillar bilan asoslangan holda vindikatsion da’vo mulk huquqini tiklashda samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Vindikatsion da’voni qo‘llash tartibi Mol-mulk huquqini isbotlash usullari Mol-mulkni noqonuniy egalikdan qaytarish uchun mulk egasi o‘z huquqini isbotlovchi dalillarni taqdim etishi zarur. Bu quyidagi usullar orqali amalga oshiriladi: 1. Hujjatlar bilan tasdiqlash: o Ko‘chmas mulk uchun:  Davlat reestridan olingan egalik guvohnomasi.  Mulkkorlikni tasdiqlovchi shartnomalar (sotib olish, hadya qilish, meros hujjatlari). o Ko‘char mulk uchun:  Xarid qilish hujjatlari (shartnomalar, sotuv kvitansiyalari).  Texnik pasport (masalan, avtotransport vositalar uchun). 2. Guvohlik ko‘rsatmalari: o Mol-mulk egasining egalik huquqini biluvchi shaxslarning ko‘rsatmalari sud jarayonida dalil sifatida qabul qilinishi mumkin. 3. Ekspertiza xulosalari: o Mol-mulkning kimga tegishli ekanligini aniqlash maqsadida maxsus ekspertiza o‘tkaziladi. 4. Sud hujjatlari: o Sudning avvalgi qarorlari yoki boshqa huquqiy aktlar mol-mulk egasining huquqini tasdiqlashda asos bo‘lib xizmat qiladi. Sudga da’vo arizasi bilan murojaat qilish tartibi Vindikatsion da’vo sud orqali amalga oshiriladi. Ariza tayyorlash va sudga murojaat qilish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 1. Da’vo arizasini tayyorlash: o Da’vo arizasida mol-mulk egasining talablari, mol-mulkning qonuniy egalik huquqi va boshqa shaxs tomonidan noqonuniy egallanganligi asoslab ko‘rsatiladi. o Dalillar ro‘yxati ilova qilinadi (hujjatlar, guvoh ko‘rsatmalari, ekspertiza xulosasi va boshqalar). 2. Sud organiga murojaat qilish: o Da’vo arizasi mol-mulk joylashgan hududdagi yoki da’vogar yashash joyidagi sudga topshiriladi. 3. Davlat bojini to‘lash: o Da’vo bilan murojaat qilishda qonunda belgilangan davlat bojini to‘lash talab qilinadi. Boj summasi mol-mulkning qiymatiga bog‘liq. 4. Sud jarayonida ishtirok etish: o Da’vogar va javobgar sudda o‘z dalillarini keltiradi. o Sud tomonlarning dalillarini ko‘rib chiqib, mol-mulk egasining huquqlarini himoya qilish yuzasidan qaror qabul qiladi. Sud qarorining ijrosi Sudning vindikatsion da’vo bo‘yicha qarori ijro etilish jarayoni quyidagicha amalga oshiriladi: 1. Ijro hujjatini olish: o Sud qarori asosida sud ijrochisi tomonidan ijro varaqasi beriladi. 2. Ijro organiga murojaat qilish: o Ijro varaqasi davlat ijrochilariga taqdim etiladi. o Ijrochi tomonidan mol-mulk egasi foydasiga qaror ijro etiladi. 3. Mol-mulkni egasiga qaytarish: o Noqonuniy egalikdan mol-mulk egasiga qaytariladi. o Agar mol-mulk boshqa shaxs tomonidan shikastlangan bo‘lsa, yetkazilgan zarar qoplanishi talab qilinadi. 4. Yaxshi niyatli egalik holatlarida: o Mol-mulkni qaytarish murakkab bo‘lsa, sud qarori bilan boshqa chora- tadbirlar (masalan, mol-mulk qiymatini qoplash) amalga oshiriladi. Mol-mulkni noqonuniy egalikdan talab qilib olish jarayoni qonuniy hujjatlar va sud amaliyotiga asoslanadi. Vindikatsion da’vo orqali mol-mulk egasining huquqlari tiklanadi, sud qarorining ijrosi esa ushbu huquqlarni amalda ta’minlaydi. Ushbu jarayon qonuniylik va adolat tamoyillariga asoslangan holda amalga oshiriladi. Sud amaliyoti va vindikatsion da’volarning xususiyatlari Sud amaliyotida uchraydigan tipik holatlar 1. Mol-mulkning noqonuniy sotilishi: o Sud amaliyotida ko‘p uchraydigan holatlardan biri – mol-mulk egasining roziligisiz uning mulki boshqa shaxsga sotib yuborilishi. Masalan, avtotransport vositalarining soxta hujjatlar asosida sotilishi. o Bunday holatlarda sud mol-mulk egasining huquqlarini tiklash uchun mulkni qaytarish yoki shikastni qoplash qarorini chiqaradi. 2. Firibgarlik yo‘li bilan mulkni o‘zlashtirish: o Mol-mulk firibgarlik yo‘li bilan noqonuniy egalikka o‘tkazilgan holatlar. Misol uchun, soxta shartnomalar yoki hujjatlar asosida ko‘chmas mulkni boshqa shaxsga o‘tkazish. o Sud bu kabi holatlarda hujjatlarning soxtaligini aniqlash uchun ekspertiza tayinlaydi va firibgarlik natijasida olingan mol-mulkni egasiga qaytaradi. 3. Yo‘qotilgan yoki o‘g‘irlangan mol-mulk: o Egasi tomonidan yo‘qotilgan yoki o‘g‘irlangan mulkning yaxshi niyatli shaxsga sotilgan holatlari. Sud amaliyotida bu holatlar murakkab bo‘lib, mol-mulkni qaytarish uchun egasining huquqiy dalillarini o‘rganish talab qilinadi. 4. Mol-mulkni noqonuniy tasarruf etish: o Javobgar mulkni egalik qilish yoki undan foydalanish huquqiga ega bo‘lmagan holda, undan foydalanishda davom etishi. Masalan, ko‘chmas mulkni noqonuniy egallab olish va foydalanish. 5. Noqonuniy ijaraga berish: o Egasi tomonidan rozilik berilmagan mulkning uchinchi shaxsga ijaraga topshirilishi. Bunday holatlarda sud ijarani bekor qiladi va mulkni qonuniy egasiga qaytaradi. Vindikatsion da’volar bo‘yicha qabul qilingan qarorlarning o‘ziga xosligi 1. Mol-mulkni egasiga qaytarish: o Vindikatsion da’volar bo‘yicha sud qarori odatda mol-mulkni qonuniy egasiga qaytarishni belgilaydi. Agar mulk yaxshi niyatli egalikda bo‘lsa, sud mulk egasiga mol-mulkning qiymatini qoplash imkoniyatini ko‘rib chiqadi. 2. Qonuniy hujjatlarni tahlil qilish: o Vindikatsion da’vo bo‘yicha sud qarorlari hujjatlarning haqiqiyligini tekshirish, mol-mulk huquqining qayerda va qachon buzilganligini aniqlashga asoslanadi. Bu qarorlar sud amaliyotida aniqlik va adolat tamoyillarini aks ettiradi. 3. Ekspertiza tayinlash: o Mulkni identifikatsiya qilish, hujjatlarning haqiqiyligini aniqlash yoki zarar miqdorini hisoblash uchun sud ekspertiza tayinlaydi. Qaror ekspertiza xulosalariga asoslanadi. 4. Mol-mulk qiymatini qoplash: o Agar mulkni egasiga qaytarish imkoni bo‘lmasa (masalan, mulk uchinchi shaxs tomonidan sotib yuborilgan bo‘lsa), sud mulk qiymatini yoki egasiga yetkazilgan zararni qoplash bo‘yicha qaror qabul qiladi. 5. Muddatning ahamiyati: o Sud, da’vo muddati o‘tib ketganligini aniqlagan taqdirda, vindikatsion da’voni rad etishi mumkin. Shu sababli, da’vogar muddati ichida sudga murojaat qilishga harakat qilishi lozim. Sud amaliyotida vindikatsion da’volar mulk huquqini himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi. Bu da’volar bo‘yicha qabul qilingan qarorlar qonuniy dalillarga asoslanib, mulkni egasiga qaytarish yoki uning o‘rnini qoplashga qaratilgan. Ushbu qarorlarning asosiy xususiyati – mol-mulk huquqining qonuniyligini tiklash va har ikki tomonning huquq va manfaatlarini muvozanatda saqlashdan iborat. Farmonga ko ra, kredit ta minoti sifatida garovga qo yilgan mol-mulk sotilganda,ʻ ʼ ʻ kreditorning roziligiga ko ra, sotib oluvchi mulk qiymatini 3 yilgacha bo lib to lashi ʻ ʻ ʻ mumkin. Shuningdek, mansabdor shaxslar va xizmatchilarning quyidagi harakatlari xususiy mulk huquqini erkin amalga oshirishga aralashish va daxlsizligini buzish deb hisoblanadi hamda jinoiy javobgarlikka tortishgacha choralar qo llaniladi: ʻ — mulkka erkin egalik qilish, undan foydalanish va tasarruf etishni cheklash, taqiq qo yish, mulkiy huquqlarni davlat ro yxatidan o tkazishni asossiz rad etish, mulkdor ʻ ʻ ʻ yoki uning mulkiy huquqlariga ta sir o tkazish; ʼ ʻ — mulkdorning xo jalik faoliyatiga yoki mol-mulkdan foydalanish natijasida ʻ olinadigan hosil va mahsulotni realizatsiya qilish hamda daromadlarni tasarruf etishga aralashish; — xususiy mulk obyekti va u joylashgan hududga mulkdor ruxsatisiz kirish; — mol-mulkni boshqa shaxsga o tkazish, foydalanishga berish yoki tasarruf etishga ʻ aralashish, bu to g risida huquqiy hujjat qabul qilish; ʻ ʻ — mulkdorga uning ixtiyoriga zid tarzda mol-mulki bilan bog liq ijtimoiy, iqtisodiy ʻ yoki boshqa davlat va jamoatchilik vazifalarini yuklash yoxud nomaqbul shartlarni qo yish; ʻ — mol-mulkdan mulkdorning roziligisiz va tegishli haq to lamasdan foydalanish; ʻ — mol-mulkka egalik qilish va undan foydalanishga oid ma lumotlarni so rash yoki ʼ ʻ bunday ma lumotlarni mulkdorning ruxsatisiz ishlatish; ʼ — mulk va mulkiy huquqlardan sud qarorisiz mahrum etish yoki mulkdorga ulardan voz kechishga qaratilgan majburlov choralar qo llash, tazyiq o tkazish yoxud mol- ʻ ʻ mulkni tasarruf etishga doir asossiz talablarni qo yish. ʻ Ko char mulk o zboshimchalik bilan olib qo yilganda mulkdor ta qib qilish orqali uni ʻ ʻ ʻ ʼ qaytarib olishi, ko chmas mulkka nisbatan esa unga o zboshimchalik bilan kirgan yoki ʻ ʻ egallab olgan shaxsni chiqarib yuborish orqali egaligini tiklashi mumkin bo ladi. ʻ Farmonga ko ra, gumon qilinuvchi, ayblanuvchining mulkiy huquqlariga nisbatan ʻ «Xabeas korpus» instituti keng joriy etiladi. Bunda surishtiruvchi va tergovchining mol- mulkni xatlash bilan bog liq qarorlari ko rib chiqish uchun sudga kiritiladi. ʻ ʻ Xulosa Vindikatsion da’voning huquqiy va amaliy ahamiyati Vindikatsion da’vo – mol-mulk huquqini himoya qilishning samarali vositasi bo‘lib, qonuniy egasining mulkka bo‘lgan huquqlarini tiklashni ta’minlaydi. U fuqarolik- huquqiy munosabatlarda muhim rol o‘ynaydi va quyidagi huquqiy va amaliy ahamiyatga ega: 1. Huquqiy ahamiyati: o Mulk huquqining daxlsizligini ta’minlaydi. o Qonuniylik va adolat tamoyillarini mustahkamlaydi. o Noqonuniy egalik va firibgarlik holatlarini oldini olishga xizmat qiladi. 2. Amaliy ahamiyati: o Mulk huquqini sud orqali tiklash imkoniyatini beradi. o O‘g‘irlangan, yo‘qotilgan yoki firibgarlik yo‘li bilan egallangan mol- mulkni qaytarish vositasi sifatida qo‘llaniladi. o Mulk egasi va uchinchi shaxslar o‘rtasidagi mulkiy nizolarni qonuniy asosda hal etadi. Mulk huquqining samarali himoyasi uchun takliflar 1. Huquqiy xabardorlikni oshirish: o Fuqarolar va yuridik shaxslar o‘z mol-mulk huquqlari va vindikatsion da’vo tartibotlari haqida xabardor bo‘lishi kerak. Bu maqsadda huquqiy o‘quvlar va axborot kampaniyalarini yo‘lga qo‘yish muhim. 2. Mulkni davlat reestriga kiritishning ahamiyatini targ‘ib qilish: o Ko‘chmas mulk, transport vositalari va boshqa qimmatbaho mol-mulklarni davlat reestriga kiritish orqali mulk huquqini qonuniy tasdiqlash va himoya qilish samaradorligini oshirish. 3. Sud va ijro tizimini takomillashtirish: o Sudlar vindikatsion da’volarni tezkor ko‘rib chiqishini ta’minlash uchun maxsus sud amaliyotini rivojlantirish. o Sud qarorlarining ijrosi uchun ijro organlarini qo‘llab-quvvatlash va resurslar bilan ta’minlash. 4. Texnologiyalarni joriy etish: o Mol-mulk huquqiga oid hujjatlarni raqamlashtirish va ularning xavfsizligini ta’minlash orqali firibgarlik holatlarini kamaytirish. o Elektron reyestrlar orqali mulkni tasdiqlovchi ma’lumotlarning ochiqligini ta’minlash. 5. Muddatni hisobga olish: o Fuqarolarni vindikatsion da’vo muddatlari haqida xabardor qilish, sudga murojaat qilishni kechiktirmaslikka undash. o Muddatga rioya qilmaslik xavfini kamaytirish uchun huquqiy maslahat xizmatlarini kengaytirish. Vindikatsion da’vo mol-mulk egalarining qonuniy huquqlarini tiklash uchun kuchli huquqiy vosita hisoblanadi. Ushbu mexanizm qonuniy tartib-qoidalarni mustahkamlash, ijtimoiy adolatni ta’minlash va mulkni noqonuniy egallashning oldini olishda katta ahamiyatga ega. Mulk huquqining samarali himoyasini ta’minlash uchun huquqiy tizimni rivojlantirish, texnologiyalardan foydalanish va fuqarolarning huquqiy savodxonligini oshirish zarur. Bu takliflar nafaqat mulk egalari, balki jamiyatning umumiy huquqiy barqarorligini mustahkamlashga xizmat qiladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi. 2. O‘zbekiston Respublikasi Mulk huquqini himoya qilish to‘g‘risidagi qonuni. 3. Rasulov, A. "Mulk huquqining huquqiy himoyasi." Toshkent: Adolat nashriyoti, 2020. 4. Hasanov, I. "Fuqarolik huquqida vindikatsion da’vo institutining ahamiyati." Toshkent: Fan nashriyoti, 2018. 5. Karimov, R. "Sud amaliyotida mulkiy nizolarni hal qilish." Samarqand: SamDMI nashriyoti, 2021. 6. Safarov, B. "Mol-mulk huquqi va uning sud orqali himoyasi." Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. 7. Abdullayev, M. "Vindikatsion da’volarning nazariy va amaliy masalalari." Toshkent: Ilm va Taraqqiyot, 2017. 8. Dewey, J. "Demokratiya va huquqni muhofaza qilish." Toshkent: Sharq nashriyoti, 2015. 9. Vygotskiy, L.S. "Huquqiy nizolarda psixologik yondashuv." Moskva: Prosveshchenie, 1978. 10. UNESCO, "Huquqni himoya qilish bo‘yicha xalqaro me’yorlar." Parij: UNESCO nashriyoti, 2020. 11. Shoniyozov, O. "Ko‘chmas mulk huquqi: Nazariya va amaliyot." Toshkent: Adolat nashriyoti, 2019. 12. Rahimov, J. "Fuqarolik qonunchiligida mulk huquqi." Toshkent: Innovatsion rivojlanish nashriyoti, 2018. 13. World Bank, "Property Rights and Legal Protection." Washington: World Bank Publications, 2021. 14. Brown, H.D. "Principles of Property Law." London: Routledge, 2016. 15. Egamberdiyev, I. "Sud amaliyotida vindikatsion da’volar." Toshkent: Ilm va Ma’rifat, 2018.

Mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish 24

Купить