Mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish 24 - Huquqshunoslik - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	2.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish 24

Sotib olish

Mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish
(vindikatsion da’vo).
Reja:
1. Kirish
2. Vindikatsion da’voning huquqiy asosi
3. Vindikatsion da’voning qo‘llanilish shartlari
4. Vindikatsion da’voning predmeti va chegaralari
5. Vindikatsion da’voni qo‘llash tartibi
6. Vindikatsion da’vo amaliyoti va sud qarorlari
7. Vindikatsion da’voning ahamiyati
8. Xulosa

Kirish
Vindikatsion da’vo tushunchasi va uning huquqiy mohiyati
Vindikatsion da’vo – mulk huquqini himoya qilish vositalaridan biri bo‘lib, mulk
egasining o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulkni boshqa shaxsning noqonuniy egaligidan
talab qilib olish imkonini beradi. Bu da’vo O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik
kodeksida belgilangan mulk huquqini himoya qilishning eng muhim huquqiy
mexanizmlaridan biridir. Vindikatsion da’vo yordamida mol-mulk egasining egalik,
foydalanish va tasarruf qilish huquqlari tiklanadi. Ushbu huquqiy institut qonuniy egalik
huquqini ta’minlash va mol-mulkni noqonuniy egalikdan chiqarib olish uchun xizmat
qiladi.Hozirgi sharoitda mulk huquqining buzilishi, xususan, mol-mulkni noqonuniy
egalik qilish holatlari tez-tez uchrab turadi. Bu, bir tomondan, mulk egasining huquq va
manfaatlarini cheklasa, ikkinchi tomondan, qonuniy tartib-qoidalarni buzilishiga olib
keladi. Shu sababli, vindikatsion da’vo orqali mulk huquqini tiklash amaliy jihatdan
katta ahamiyat kasb etadi.
Mazkur mavzu mulk huquqini himoya qilishdagi huquqiy bo‘shliqlarni to‘ldirish, mulk
egalarining huquqlarini kafolatlash va mulkka noqonuniy egalik qilishning oldini olish
uchun muhim hisoblanadi. Shu bilan birga, ushbu mavzu sud amaliyoti va fuqarolik
huquqini qo‘llashning samaradorligini oshirishga qaratilgan bo‘lib, mulkchilik
munosabatlarini barqarorlashtirishda katta rol o‘ynaydi.
Mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish
(vindikatsion da’vo)
Mulkdorga qarashli mulk biror-bir shaxs (fuqaro yoki yuridik shaxs)ning
qonunsiz egaligida bo’lsa, mulkdor o’z mulkini asl holatida qaytarish haqida sudda
bu shaxsga nisbatan da’vo qo’zg’a- tishga haqli. FKning 228-moddasida
aytilganidek, mulkdor o’z mol- mulkini boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab
qilib olishga haqlidir. Fuqarolik huquqi nazariyasida bunday da’volarga
vindikatsion 19
da’volar deyiladi.
Vindikatsion da’vo deganda, qonuniy eganing noqonuniy egadan mulkni
natura holida qaytarib berish to’g’risidagi noshartnomaviy talabi tushuniladi.
Qonunchiligimizda vindikatsion da’vo qo’zg’atil- ganligi uchun bir necha holatlar

bo’lishi nazarda tutiladi:
birinchidan, mulk mulkdorning tasarrufidan chiqib ketgan va u o’z mulkiga
faktik xo’jayinlik qilishdan mahrum bo’lishi lozim. Aks holda mulk huquqini himoya
qiluvchi boshqa usullar qo’llaniladi;
ikkinchidan, mulkdor mahrum qilingan mol-mulk natura holida saqlanishi va
o’zganing faktik egaligida bo’lishi kerak. Aks holda bu erda ham mulk huquqini
himoya qiluvchi boshqa usullar qo’llaniladi;
uchinchidan, vindikatsion da’vo faqatgina individual belgilan- gan ashyoni
qaytarishga qaratiladi. Bunda individual (yakka) belgi- langan bir turdagi ashyoni
farqlash lozim. Agar bir turdagi ashyodan haqiqiy eganing ashyosini ajratib olishning
iloji bo’lsa, unda bu turdagi ashyo ham vindikatsion da’vo orqali himoyalanadi. Agar
ajra- tish imkoni bo’lmasa, vindikatsion da’vo emas, asossiz boyishdan kelib
chiqadigan da’vo qo’llaniladi;
to’rtinchidan, vindikatsion da’vo noshartnomaviy xarakter kasb etadi va mulk
huquqini mutlaq sub’ektiv huquq sifatida himoya- laydi. Ma’lumki, vindikatsion
da’vo qilish huquqiga mulkka egalik qilish huquqini qo’ldan chiqargan mulkdor
ega
bo’ladi. Lekin FK mulkdor bo’lmasada, qonun yoki shartnomaga muvofiq
mulkka egalik qiladigan shaxslar ham vindikatsion da’vo qilish huquqiga ega bo’li-
shini nazarda tutadi. Bunday shaxslarga ijarachi, omonat saqlovchi, vositachi misol
bo’la oladi va bular mulkning titul egasi deb nomlanadi.
Vindikatsion da’vo mulkni insofsiz egallovchilarga ham qo’llanilishi mumkin.
Insofsiz egallovchi deb mulkning o’ziga g’ayriqonuniy yo’l bilan o’tishini bilgan
yoki bilishi lozim bo’lgan egallovchiga aytiladi. Insofli egallovchi deganda, mulkning
o’ziga g’ayriqonuniy yo’l bilan o’tganini bilmagan va bilishi mumkin bo’lmagan
egallovchi tushuniladi.
FKning 229-moddasida ko’rsatilganidek, agar mol-mulk uni boshqa shaxsga
berish huquqiga ega bo’lmagan shaxsdan haq to’lab olingan bo’lsa, oluvchi buni
bilmagan va bilishi mumkin bo’lmagan (insofli egallovchi) bo’lsa, mol-mulk mulkdor
tomonidan yoki egalik qilish uchun mulkdor bergan shaxs tomonidan yo’qotilib
qo’yilgan yoxud mulkdordan yoki u mol-mulkni bergan shaxsdan o’g’irlangan yo

bo’lmasa ularning ixtiyoridan tashqari boshqacha yo’l bilan ularning ixtiyoridan
chiqib ketgan bo’lsa, mulkdor bu mol-mulkni olgan shaxsdan talab qilib olishga
haqli.
FKning mazkur 229-moddasidagi umumiy qoidada ba’zi istis- nolar ham
nazarda tutilgan, chunonchi, agar mulk sud qarorlarini ijro etish uchun belgilangan
tartibda sotilgan bo’lsa, mol-mulkni yuqorida ko’rsatilgan asoslar bo’yicha talab qilib
olishga yo’l qo’yilmaydi; agar mol-mulk uni boshqa shaxsga berish huquqiga ega
bo’lmagan shaxsdan haq to’lamasdan olingan bo’lsa, mulkdor mol- mulkni barcha
hollarda ham talab qilib olishga haqli.
Pul, shuningdek taqdim etuvchiga deb yozilgan qimmatli qog’ozlar insofli
egallovchidan talab qilib olinishi mumkin emas. Zero pul va taqdim etuvchiga deb
nomlangan (egasi yozilmagan) qimmatli qog’oz egasini aniqlash imkoni deyarli
mavjud bo’lmaydi. Shu bilan birga insofli egallovchi pul va taqdim etuvchiga deb
nomlangan qimmatli qog’ozlarni o’zganiki bo’lishi mumkinligini, o’ziga noqonuniy
ravishda o’tayotganligini hamma vaziyatda ham bilishi mumkin bo’lmaydi.
O’zlarining g’ayriqonuniy ravishda boshqa shaxsga o’tkazilgan mulklarini
talab qilib olishda mulkdor bir vaqtning o’zida quyidagilarni talab qilishga haqli:
birinchidan, insofsiz egallovchidan, chunonchi, sotib oluvchidan mulkni
egallagan barcha vaqti mobaynida olgan yoki olinishi lozim bo’lgan hamma
daromadlarining qaytarilishi yoki to’lanishini;
ikkinchidan, insofli egallovchidan esa – uning mulkni egal- lashi g’ayriqonuniy
ekanligini bilgan yoki bilishi lozim bo’lgan paytdan boshlab yoki mulkning
qaytarilishi to’g’risida mulk egasi- ning da’vosi bo’yicha chaqiruv qog’ozi olgan
paytdan boshlab olgan yoki chaqirib olishi lozim bo’lgan hamma daromadlarning
qaytarilishini yoki to’lanishini talab qilishga haqli (FK, 230-modda).
O’z navbatida insofli egallovchi ham, insofsiz egallovchi ham, mol-mulkdan
qancha vaqt davomida olingan daromad mulkdorga qaytarilishi kerak bo’lsa, shuncha
vaqt davomida mol-mulkka qilingan zarur xarajatlarni to’lashni mulkdordan talab
qilishga haqli.
Qonunda mulk uchun sarflangan narsalarni, agar ashyodan uni buzmasdan

ajratib olish mumkin bo’lsa, insofli egallovchi o’zida qoldirishga haqli ekanligi
ko’rsatilgan. Agar mulkdan ajratib olish mumkin bo’lmasa, insofli egallovchi
mulkning ko’payishi uchun sarf qilingan xarajatlarning o’ziga to’lanishini talab
qilishga haqli.
Fuqarolik kodeksida mulk huquqlari himoya qilinishining kuchaytirilishini
ta’minlovchi qator muhim qoidalar belgilangan. Bunday qoidalar jumlasiga
quyidagilar kiradi:
birinchidan, mulk egasi mulkini o’zi yo’qotgan yoki o’zi o’g’irlatgan hollarda
insofli egallovchidan talab qilib olishdan tashqari yana mulk uning ixtiyoridan
tashqari egaligidan (qo’lidan) ketgan taqdirda ham talab qilib olish;
ikkinchidan, mulk birovga ishonib topshirib qo’yilganda uning ixtiyoridan
tashqari qo’lidan chiqib ketgan bo’lsa ham, bu mulkni insofli ravishda oluvchidan
talab qilib olish;
uchinchidan, agar mulk birovga topshirish huquqiga ega bo’lmagan shaxsdan
bepul olingan bo’lsa, u vaqtda mulk egasi barcha hollarda o’z mulkini talab qilib
olish huquqiga ega bo’ladi.
Yuqorida aytib o’tilganidek, vindikatsion da’vo – birovning qonunsiz egaligida
bo’lgan ashyoni qaytarib olish haqidagi mulk egasining da’vosidir. Vindikatsion
da’voni boshqa turdagi da’vo- lardan ajratib turadigan asosiy belgilari:
da’volashuvchi taraflar, da’vo asosi va da’vo narsasi, shuningdek uning maqsadidir.
Ashyoga nisbatan mulk huquqiga ega bo’lgan, lekin ashyosi qo’lida bo’lmagan
shaxs vindikatsion da’vo bo’yicha da’vogar bo’ladi. Vindikatsion da’voni qilishga
ayrim mulk egasigina haqli bo’lmay, ulushlari bo’lgan mulkdorlarning har qaysisi
ham da’vo qilishga haqli. Bundan tashqari mulkni qonun va shartnomaga binoan
egallab (saqlab) turgan shakllar ham vindikatsion da’vo bo’yicha da’vogar bo’ladilar.
Egalik huquqi vindikatsion da’voni qilishga asos bo’ladi. Mulkdor mulk
huquqi asosida o’ziga tegishli ashyoga bo’lgan sub’ektiv huquqi bilan bu mulkni
egallash (qo’lida saqlash), undan foydala- nish, uni tasarruf etish imkoniyatidan
mahrum bo’lganida – bu huquqlarning o’ziga qaytarilishini talab qila oladi.
Vindikatsion da’voning maqsadi – buzilgan mulkiy huquqni tiklashdan,

ashyoni bevosita mulk egasi ixtiyoriga qaytarishdan iboratdir.
Vindikatsion da’voning predmeti mulkni noqonuniy egadan qaytarishni talab
qilish huquqi hisoblanadi.
Vindikatsion da’vo bo’yicha faqat individual ashyolar emas, balki boshqa
barcha mulklar, asl holatda qonunsiz egallovchidan talab qilib olinishi mumkin.
Mulk egasiga unga qarashli ashyo o’rniga, uning qiymatini to’lash, barcha
hollarda ham mulk egasining manfaatlarini ta’minlay olmaydi. Binobarin, mazkur
masalani hal qilishda jismoniy yoki individual alomatli mulklarni egallovchidan
majburiy tarzda olib berish huquqining sudlarga berilishi - majburiyatlarining
turmushda real ijro etilishini, shuningdek mulkiy huquqning yanada to’laroq himoya
qilinishini ta’minlashga qaratiladi.
Vindikatsion da’vo huquqini buzish faktidan kelib chiqsa ham, zarar
etkazishdan kelib chiqadigan da’vo hisoblanmaydi. Vindika- tsion da’voga binoan
ashyo asl holatda qaytarilishi talab qilinsa, zarar etkazishdan kelib chiqadigan
majburiyatda esa, ashyo o’rniga uning qiymati talab qilinishi mumkin.
Agar ishni hal qilishda shartnomaga oid javobgarlik belgilash uchun asoslar
bo’lsa, u vaqtda da’vo shartnoma majburiyatlari to’g’risidagi normalarning qoidasi
bo’yicha hal qilinadi. Binobarin, vindikatsion da’vo ashyoviy huquqiy da’vo sifatida
ko’rilganligi tufayli shartnoma yuzasidan qilinadigan da’vo bilan aralashtirib
yuborilmasligi lozim. Masalan, ashyoni qaytarish haqidagi da’vo shartnoma
majburiyatlarini, chunonchi, ijara yoki omonat shartnoma- lari yuzasidan mulk egasi
ashyoni asli holida qaytarish to’g’risida da’vo qilganida, ashyoni qaytarib olish
haqidagi talab shu shartnomani tartibga soladigan huquqiy normalar asosida
qanoatlantiriladi. Demak, bunday hollarda mulk egasi shartnoma da’vosi o’rniga
vindikatsion da’vo qilishga haqli bo’lmaydi.
Mulkni egallash qonuniy va qonunsiz bo’lishi mumkin. Mulkni huquq
normalari yoki shartnomaga asoslangan holda egallash qonuniy egallash hisoblanadi.
Bunda mulk ijozat etilgan (qonun yoki boshqa huquqiy akt bilan yo’l qo’yilgan) usul
bilan qo’lga kiritiladi.
Qonunsiz egallash deb, ashyoni etarli huquqiy asoslarga ega bo’lmay qo’lda

saqlab turishga aytiladi. Qonunsiz egallovchi deb o’zboshimchalik bilan egallab
oluvchi, o’g’irlovchi yoki topib olingan narsani o’zlashtiruvchi, shuningdek ashyoni
egasidan qonun yoki shartnoma asosida olmaydigan shaxsga aytiladi. Mulk qonun
yo’l qo’ymaydigan usul bilan sotib olinib, qo’lga kiritilganida ham uni egallash
uchun huquqiy asos bo’lmasa, bunday egallash ham qonunsiz egallash bo’ladi.
Masalan, fuqaro A. fuqaro B.dan bir ashyo sotib oladi. Ammo keyinchalik fuqaro B.
sotilgan ashyoning egasi emasligi tufayli xaridor A.ga mulkka bo’lgan huquqni
o’tkaza olmasligi ma’lum bo’ladi. Fuqaro A. huquqiy nuqtai nazardan qaraganda,
garchi ashyoni fuqaro B. ishtiroki bilan tegishli suratda o’ziga olgan bo’lsa- da,
qonunsiz egallovchi bo’lib ko’riladi.
Faqat qonunsiz egallovchi, ya’ni da’vo qo’zg’atilgan vaqtda nizoli mulk
qonunsiz egaligida bo’lgan shaxsgina da’vo bo’yicha javobgar hisoblanishi mumkin.
Mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish (Vindikatsion
da’vo)
Vindikatsion da’vo tushunchasi
Vindikatsion da’vo – bu mol-mulk egasi tomonidan o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulkni
boshqa shaxsning noqonuniy egaligidan talab qilib olish huquqini ta’minlovchi
fuqarolik-huquqiy mexanizm hisoblanadi. Ushbu da’vo mulk egasining mulk huquqini
himoya qilish vositalaridan biri bo‘lib, mulkka bo‘lgan egalik huquqi buzilganda
qo‘llaniladi.
Vindikatsion da’voning huquqiy asosi
1. Fuqarolik kodeksi me’yorlari
Vindikatsion da’vo O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining tegishli
moddalari (mulk huquqini himoya qilishga oid qoidalar) bilan tartibga solinadi.
2. Mol-mulk egalik huquqi
Mulk egasi mulkka egalik qilish, undan foydalanish va tasarruf etish huquqlariga
ega. Ushbu huquq noqonuniy egalik yoki foydalanish natijasida buzilsa, egasi
vindikatsion da’vo bilan chiqishi mumkin.

Vindikatsion da’vo qo‘llanilish shartlari
1. Mol-mulk egasining egalik huquqi tasdiqlangan bo‘lishi kerak.
Egasi mol-mulkka egalik qilish huquqini hujjatlar yoki boshqa qonuniy dalillar
bilan isbotlashi lozim.
2. Mol-mulk boshqa shaxsning egaligida bo‘lishi kerak.
Da’vo boshqa shaxs tomonidan noqonuniy ravishda egallab olingan mol-mulkni
qaytarishga qaratilgan bo‘ladi.
3. Mol-mulk egasidan ixtiyoriy ravishda chiqarib yuborilgan bo‘lmasligi kerak.
Agar mol-mulk egasi o‘z ixtiyori bilan mulkni boshqa shaxsga topshirgan bo‘lsa,
vindikatsion da’vo qo‘llanilmaydi.
Vindikatsion da’vo predmeti
Vindikatsion da’vo faqat aniq identifikatsiya qilinadigan moddiy obyektlar (ko‘chmas
mulk, ko‘char mol-mulk) bo‘yicha qo‘llaniladi. Naqd pul yoki boshqa almashish
mumkin bo‘lgan moddalar vindikatsiya qilinmaydi.
Vindikatsion da’voni qo‘llash tartibi
1. Mulk huquqini isbotlash:
o Egalik huquqi guvohnomasi, shartnomalar, sud qarorlari va boshqa
hujjatlar bilan tasdiqlanadi.
2. Da’vo arizasini tayyorlash:
Da’vo arizasi sudga taqdim etilib, mulkning noqonuniy egallab olingani va
qaytarilishi lozimligi asoslantiriladi.
3. Sud jarayoni:
Sud, mol-mulkning egasiga tegishli ekanligini va boshqa shaxsning egaligi
noqonuniy ekanligini aniqlab, mulkni qaytarish bo‘yicha qaror qabul qiladi.
Vindikatsion da’voning chegaralari
1. Yaxshi niyatli egalik:
Agar mol-mulkni egallab turgan shaxs uni qonuniy asosda, lekin noto‘g‘ri
ma’lumot asosida olgan bo‘lsa, vindikatsion da’vo shartlari murakkablashadi.

2. Muddat cheklovlari:
Da’voni ko‘rib chiqish uchun qonunda belgilangan muddatlar o‘tib ketgan bo‘lsa,
da’vo rad etilishi mumkin.
Vindikatsion da’vo mulk egasining huquq va manfaatlarini himoya qilishda muhim
vosita hisoblanadi. Ushbu mexanizm mol-mulkni noqonuniy egalikdan qaytarish va
egasiga egalik qilish huquqini tiklash imkonini beradi. Sud amaliyoti ushbu da’vo
vositasidan samarali foydalanishni talab qiladi, shuningdek, mulk egasi o‘z huquqlarini
isbotlash uchun zarur hujjatlarni taqdim etishi lozim.
Vindikatsion da’voning huquqiy asosi
Fuqarolik kodeksidagi normativ asoslar
Vindikatsion da’vo O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining asosiy huquqiy
qoidalariga tayanadi. Ushbu kodeksda quyidagilar vindikatsion da’voning huquqiy
asosini tashkil qiladi:
1. Mulk huquqini himoya qilish:
Fuqarolik kodeksiga ko‘ra, mulk egasi o‘ziga tegishli mol-mulkni egalik qilish,
undan foydalanish va tasarruf etish huquqiga ega. Ushbu huquqlar buzilganda,
egasi vindikatsion da’vo bilan mulkni qaytarib olish uchun sudga murojaat qilishi
mumkin.
2. Mulkni qaytarish shartlari:
o Qonunsiz egalik: Mol-mulkni egallab olgan shaxs uni qonuniy asosda
olmay, mulk egasiga zarar yetkazgan bo‘lsa, vindikatsion da’vo
qo‘llaniladi.
o Yaxshi niyatli va yomon niyatli egalik: Agar mulkni egalik qiluvchi
shaxs mol-mulk noqonuniy ekanligini bilgan yoki bilishi kerak bo‘lgan
holatda bo‘lsa, bu yomon niyatli egalik hisoblanadi va mulk egasiga
qaytarilishi kerak.
3. Muddat cheklovlari:
Vindikatsion da’vo muddatlari qonunda belgilangan. Odatda, mulk egasi
noqonuniy egalikni aniqlagan vaqtdan boshlab, belgilangan muddat ichida sudga
murojaat qilishi lozim.

Mulk huquqini himoya qilish prinsiplari
1. Mol-mulkni daxlsizligi:
Mulk egasi mol-mulk ustidan to‘liq egalik huquqiga ega va hech kim bu huquqni
noqonuniy ravishda buzishi mumkin emas. Vindikatsion da’vo ushbu prinsipni
himoya qilishga qaratilgan.
2. Adolat va tenglik prinsipi:
Mulk huquqining himoyasi barcha subyektlar uchun teng qo‘llanilishi kerak.
Vindikatsion da’vo har qanday fuqarolik subyektiga egalik huquqini tiklash
imkoniyatini beradi.
3. Qonuniylik prinsipi:
Mulk huquqi faqat qonuniy asosda amalga oshiriladi. Agar mulk boshqa shaxs
tomonidan noqonuniy egallangan bo‘lsa, vindikatsion da’vo orqali qonuniy tartib
tiklanadi.
4. Shaxsiy va jamoat manfaatlarini muvozanatda saqlash:
Vindikatsion da’vo mulk egasining huquqlarini himoya qilish bilan birga,
ijtimoiy barqarorlikni ham ta’minlaydi. Qonunchilik mulk egasining manfaatlari
va umumiy qonuniy tartib o‘rtasidagi muvozanatni saqlashga qaratilgan.
Vindikatsion da’voning huquqiy asosi Fuqarolik kodeksida belgilangan mulk
huquqining daxlsizligini ta’minlashga asoslangan. Ushbu institut mulk egasiga mulkni
noqonuniy egalikdan qaytarish huquqini beradi va qonuniy tartibni saqlashga xizmat
qiladi. Shu sababli, vindikatsion da’vo mulk huquqini himoya qilish vositalaridan biri
sifatida dolzarb va samarali hisoblanadi.
Vindikatsion da’voning qo‘llanilish shartlari
Mol-mulk egasining egalik huquqini tasdiqlovchi hujjatlar
Vindikatsion da’vo muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun mol-mulk egasi egalik
huquqini qonuniy hujjatlar orqali tasdiqlashi lozim. Bunga quyidagilar kiradi:
1. Mol-mulkka egalik huquqini tasdiqlovchi hujjatlar:
o Ko‘chmas mulk uchun davlat reestridan olingan guvohnoma.
o Shartnomalar (sotib olish, hadya qilish, meros bo‘yicha hujjatlar).

o Sud qarorlari yoki boshqa huquqni tasdiqlovchi aktlar.
2. Mol-mulkka oid qo‘shimcha hujjatlar:
o Texnik pasportlar (masalan, avtotransport vositalari uchun).
o Tovar uchun sotuv hujjatlari (cheklar, kvitansiyalar).
o Mol-mulkning qadrini yoki uning egasiga tegishli ekanligini tasdiqlovchi
boshqa dalillar.
Mol-mulkning noqonuniy egalikda bo‘lishi
Vindikatsion da’vo qo‘llanilishi uchun mol-mulk boshqa shaxsning egaligida bo‘lishi va
bu egalik qonunga zid holda amalga oshirilgan bo‘lishi lozim. Bu holatlar quyidagicha
tasniflanadi:
1. Noqonuniy egalik holatlari:
o Mol-mulk egasidan uning roziligisiz tortib olingan.
o Mol-mulk firibgarlik yoki bosqinchilik yo‘li bilan egallangan.
o Mol-mulk tasodifiy ravishda boshqa shaxsga o‘tgan, lekin egasi uni
qaytarib ololmagan.
2. Egalikning qonuniy asosi yo‘qligi:
o Mol-mulkni egallab turgan shaxs mol-mulkni o‘ziga tegishli ekanligini
tasdiqlovchi huquqiy asoslarni taqdim etolmaydi.
o Mol-mulkni o‘zlashtirgan shaxs yomon niyat bilan harakat qilgan (mol-
mulkning qonuniy egasini bilgan yoki bilishi kerak bo‘lgan).
Egasi tomonidan mulkning ixtiyoriy topshirilmaganligi
Mol-mulkning egasidan chiqarilishi ixtiyoriy emasligi vindikatsion da’vo qo‘llanishi
uchun muhim shart hisoblanadi. Ushbu holatlar:
1. Egasi bilmagan holda olib qo‘yilgan mol-mulk:
o Mol-mulk firibgarlik yo‘li bilan yoki egasi roziligisiz o‘zlashtirilgan.
o Egasi mol-mulkni boshqa shaxsga ijaraga yoki vaqtinchalik foydalanish
uchun bergan, ammo mulk noqonuniy ravishda egalik qiluvchining
ixtiyoriga o‘tib ketgan.
2. Egasi roziligisiz mol-mulkni egallash:

o Mol-mulk egasi hech qanday huquqiy yoki shartnomaviy munosabatlar
orqali mulkni boshqa shaxsga topshirmagan.
o Egasining mulkka bo‘lgan huquqi ochiqdan-ochiq buzilgan.
Vindikatsion da’voning muvaffaqiyatli qo‘llanishi mol-mulk egasining egalik huquqini
tasdiqlovchi dalillarni taqdim etishi, mol-mulkning noqonuniy egalikda ekanligini
isbotlashi va mulkning egasi tomonidan ixtiyoriy ravishda topshirilmaganligini
ko‘rsatishi bilan bog‘liq. Ushbu shartlarning bajarilishi sud tomonidan vindikatsion
da’voni qanoatlantirish uchun zarur asos hisoblanadi.
Vindikatsion da’voning predmeti va chegaralari
Vindikatsion da’voning qaysi turdagi mulkka nisbatan qo‘llanishi
Vindikatsion da’vo moddiy obyektlarga egalik huquqini tiklash uchun qo‘llaniladi.
Ushbu da’vo faqat aniq identifikatsiya qilinadigan mol-mulk uchun qo‘llaniladi:
1. Ko‘chmas mulk:
o Yer uchastkalari, binolar, inshootlar va boshqa ko‘chmas mulklar.
o Ushbu mol-mulk davlat reestrida ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lishi va egalik
huquqi tasdiqlangan bo‘lishi kerak.
2. Ko‘char mulk:
o Transport vositalari, qimmatbaho buyumlar, texnika va boshqa moddiy
obyektlar.
o Har qanday o‘zi bilish mumkin bo‘lgan belgilar (nomi, seriya raqami va
boshqalar) asosida aniqlanadigan ko‘char mol-mulk.
3. Naqd pul va o‘zaro almashtiriladigan moddalar:
o Pul va boshqa almashuvga yaroqli moddalar vindikatsion da’vo predmeti
bo‘la olmaydi, chunki ular identifikatsiya qilinishi qiyin.
Yaxshi niyatli egalik holatlari
1. Yaxshi niyatli egalikning mohiyati:
o Mol-mulkni egallab olgan shaxs uni qonuniy asosda sotib olgan yoki
olganida, uning noqonuniy ekanligini bilmagan yoki bilishi kerak
bo‘lmagan holatlarda, yaxshi niyatli egalik hisoblanadi.
2. Qaytarishning cheklovlari:

o Agar mol-mulk yaxshi niyatli egalik qiluvchi shaxsga mulk egasining
ixtiyoriy roziligi bilan sotilgan yoki berilgan bo‘lsa, vindikatsion da’vo
orqali mulkni qaytarib olish qiyinlashadi.
o Mol-mulk yaxshi niyatli shaxsdan faqatgina agar u mulk egasi tomonidan
o‘g‘irlangan, yo‘qotilgan yoki boshqa noqonuniy yo‘l bilan chiqarilgan
bo‘lsa qaytarilishi mumkin.
3. Mol-mulkning savdo aylanmasidagi ahamiyati:
o Mol-mulk savdo aylanmasida bo‘lsa va yaxshi niyatli egalikda
saqlanayotgan bo‘lsa, uni qaytarish murakkablashadi.
Da’vo muddatlari va ularning huquqiy cheklovlari
1. Umumiy da’vo muddati:
o O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga ko‘ra, umumiy da’vo
muddati 3 yilni tashkil qiladi. Bu muddat mol-mulk egasi noqonuniy
egalikni bilgan yoki bilishi kerak bo‘lgan kundan boshlab hisoblanadi.
2. Ko‘chmas mulkka nisbatan muddati:
o Ko‘chmas mulkni qaytarish bo‘yicha da’vo muddati, odatda, ko‘chmas
mulk davlat reestriga kiritilganligi va egalik huquqi saqlanganligi shartiga
bog‘liq.
3. Muddatdan o‘tib ketish:
o Agar da’vo muddati o‘tib ketgan bo‘lsa, sud vindikatsion da’voni ko‘rib
chiqishni rad etishi mumkin. Ammo mol-mulkni noqonuniy egalik qiluvchi
shaxs tomonidan muddat davomida yashirilgan bo‘lsa, da’vo muddati
qayta hisoblanishi mumkin.
4. Muddatni uzaytirish:
o Ba’zi hollarda da’vo muddati uzaytirilishi yoki yangidan boshlanishi
mumkin, masalan, egasi tomonidan mulkni qaytarish uchun uzrli sabablar
mavjud bo‘lsa.
Vindikatsion da’vo aniq identifikatsiyalanadigan mol-mulkka nisbatan qo‘llaniladi va
yaxshi niyatli egalik holatlari hamda da’vo muddatlari uning muvaffaqiyatli

qo‘llanilishiga ta’sir ko‘rsatadi. Qonuniy hujjatlar va dalillar bilan asoslangan holda
vindikatsion da’vo mulk huquqini tiklashda samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Vindikatsion da’voni qo‘llash tartibi
Mol-mulk huquqini isbotlash usullari
Mol-mulkni noqonuniy egalikdan qaytarish uchun mulk egasi o‘z huquqini isbotlovchi
dalillarni taqdim etishi zarur. Bu quyidagi usullar orqali amalga oshiriladi:
1. Hujjatlar bilan tasdiqlash:
o Ko‘chmas mulk uchun:
 Davlat reestridan olingan egalik guvohnomasi.
 Mulkkorlikni tasdiqlovchi shartnomalar (sotib olish, hadya qilish,
meros hujjatlari).
o Ko‘char mulk uchun:
 Xarid qilish hujjatlari (shartnomalar, sotuv kvitansiyalari).
 Texnik pasport (masalan, avtotransport vositalar uchun).
2. Guvohlik ko‘rsatmalari:
o Mol-mulk egasining egalik huquqini biluvchi shaxslarning ko‘rsatmalari
sud jarayonida dalil sifatida qabul qilinishi mumkin.
3. Ekspertiza xulosalari:
o Mol-mulkning kimga tegishli ekanligini aniqlash maqsadida maxsus
ekspertiza o‘tkaziladi.
4. Sud hujjatlari:
o Sudning avvalgi qarorlari yoki boshqa huquqiy aktlar mol-mulk egasining
huquqini tasdiqlashda asos bo‘lib xizmat qiladi.
Sudga da’vo arizasi bilan murojaat qilish tartibi
Vindikatsion da’vo sud orqali amalga oshiriladi. Ariza tayyorlash va sudga murojaat
qilish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
1. Da’vo arizasini tayyorlash:
o Da’vo arizasida mol-mulk egasining talablari, mol-mulkning qonuniy
egalik huquqi va boshqa shaxs tomonidan noqonuniy egallanganligi
asoslab ko‘rsatiladi.

o Dalillar ro‘yxati ilova qilinadi (hujjatlar, guvoh ko‘rsatmalari, ekspertiza
xulosasi va boshqalar).
2. Sud organiga murojaat qilish:
o Da’vo arizasi mol-mulk joylashgan hududdagi yoki da’vogar yashash
joyidagi sudga topshiriladi.
3. Davlat bojini to‘lash:
o Da’vo bilan murojaat qilishda qonunda belgilangan davlat bojini to‘lash
talab qilinadi. Boj summasi mol-mulkning qiymatiga bog‘liq.
4. Sud jarayonida ishtirok etish:
o Da’vogar va javobgar sudda o‘z dalillarini keltiradi.
o Sud tomonlarning dalillarini ko‘rib chiqib, mol-mulk egasining huquqlarini
himoya qilish yuzasidan qaror qabul qiladi.
Sud qarorining ijrosi
Sudning vindikatsion da’vo bo‘yicha qarori ijro etilish jarayoni quyidagicha amalga
oshiriladi:
1. Ijro hujjatini olish:
o Sud qarori asosida sud ijrochisi tomonidan ijro varaqasi beriladi.
2. Ijro organiga murojaat qilish:
o Ijro varaqasi davlat ijrochilariga taqdim etiladi.
o Ijrochi tomonidan mol-mulk egasi foydasiga qaror ijro etiladi.
3. Mol-mulkni egasiga qaytarish:
o Noqonuniy egalikdan mol-mulk egasiga qaytariladi.
o Agar mol-mulk boshqa shaxs tomonidan shikastlangan bo‘lsa, yetkazilgan
zarar qoplanishi talab qilinadi.
4. Yaxshi niyatli egalik holatlarida:
o Mol-mulkni qaytarish murakkab bo‘lsa, sud qarori bilan boshqa chora-
tadbirlar (masalan, mol-mulk qiymatini qoplash) amalga oshiriladi.
Mol-mulkni noqonuniy egalikdan talab qilib olish jarayoni qonuniy hujjatlar va sud
amaliyotiga asoslanadi. Vindikatsion da’vo orqali mol-mulk egasining huquqlari

tiklanadi, sud qarorining ijrosi esa ushbu huquqlarni amalda ta’minlaydi. Ushbu jarayon
qonuniylik va adolat tamoyillariga asoslangan holda amalga oshiriladi.
Sud amaliyoti va vindikatsion da’volarning xususiyatlari
Sud amaliyotida uchraydigan tipik holatlar
1. Mol-mulkning noqonuniy sotilishi:
o Sud amaliyotida ko‘p uchraydigan holatlardan biri – mol-mulk egasining
roziligisiz uning mulki boshqa shaxsga sotib yuborilishi. Masalan,
avtotransport vositalarining soxta hujjatlar asosida sotilishi.
o Bunday holatlarda sud mol-mulk egasining huquqlarini tiklash uchun
mulkni qaytarish yoki shikastni qoplash qarorini chiqaradi.
2. Firibgarlik yo‘li bilan mulkni o‘zlashtirish:
o Mol-mulk firibgarlik yo‘li bilan noqonuniy egalikka o‘tkazilgan holatlar.
Misol uchun, soxta shartnomalar yoki hujjatlar asosida ko‘chmas mulkni
boshqa shaxsga o‘tkazish.
o Sud bu kabi holatlarda hujjatlarning soxtaligini aniqlash uchun ekspertiza
tayinlaydi va firibgarlik natijasida olingan mol-mulkni egasiga qaytaradi.
3. Yo‘qotilgan yoki o‘g‘irlangan mol-mulk:
o Egasi tomonidan yo‘qotilgan yoki o‘g‘irlangan mulkning yaxshi niyatli
shaxsga sotilgan holatlari. Sud amaliyotida bu holatlar murakkab bo‘lib,
mol-mulkni qaytarish uchun egasining huquqiy dalillarini o‘rganish talab
qilinadi.
4. Mol-mulkni noqonuniy tasarruf etish:
o Javobgar mulkni egalik qilish yoki undan foydalanish huquqiga ega
bo‘lmagan holda, undan foydalanishda davom etishi. Masalan, ko‘chmas
mulkni noqonuniy egallab olish va foydalanish.
5. Noqonuniy ijaraga berish:
o Egasi tomonidan rozilik berilmagan mulkning uchinchi shaxsga ijaraga
topshirilishi. Bunday holatlarda sud ijarani bekor qiladi va mulkni qonuniy
egasiga qaytaradi.

Vindikatsion da’volar bo‘yicha qabul qilingan qarorlarning o‘ziga xosligi
1. Mol-mulkni egasiga qaytarish:
o Vindikatsion da’volar bo‘yicha sud qarori odatda mol-mulkni qonuniy
egasiga qaytarishni belgilaydi. Agar mulk yaxshi niyatli egalikda bo‘lsa,
sud mulk egasiga mol-mulkning qiymatini qoplash imkoniyatini ko‘rib
chiqadi.
2. Qonuniy hujjatlarni tahlil qilish:
o Vindikatsion da’vo bo‘yicha sud qarorlari hujjatlarning haqiqiyligini
tekshirish, mol-mulk huquqining qayerda va qachon buzilganligini
aniqlashga asoslanadi. Bu qarorlar sud amaliyotida aniqlik va adolat
tamoyillarini aks ettiradi.
3. Ekspertiza tayinlash:
o Mulkni identifikatsiya qilish, hujjatlarning haqiqiyligini aniqlash yoki zarar
miqdorini hisoblash uchun sud ekspertiza tayinlaydi. Qaror ekspertiza
xulosalariga asoslanadi.
4. Mol-mulk qiymatini qoplash:
o Agar mulkni egasiga qaytarish imkoni bo‘lmasa (masalan, mulk uchinchi
shaxs tomonidan sotib yuborilgan bo‘lsa), sud mulk qiymatini yoki egasiga
yetkazilgan zararni qoplash bo‘yicha qaror qabul qiladi.
5. Muddatning ahamiyati:
o Sud, da’vo muddati o‘tib ketganligini aniqlagan taqdirda, vindikatsion
da’voni rad etishi mumkin. Shu sababli, da’vogar muddati ichida sudga
murojaat qilishga harakat qilishi lozim.
Sud amaliyotida vindikatsion da’volar mulk huquqini himoya qilishda muhim rol
o‘ynaydi. Bu da’volar bo‘yicha qabul qilingan qarorlar qonuniy dalillarga asoslanib,
mulkni egasiga qaytarish yoki uning o‘rnini qoplashga qaratilgan. Ushbu qarorlarning
asosiy xususiyati – mol-mulk huquqining qonuniyligini tiklash va har ikki tomonning
huquq va manfaatlarini muvozanatda saqlashdan iborat.

Farmonga ko ra, kredit ta minoti sifatida garovga qo yilgan mol-mulk sotilganda,ʻ ʼ ʻ
kreditorning roziligiga ko ra, sotib oluvchi mulk qiymatini 3 yilgacha bo lib to lashi
ʻ ʻ ʻ
mumkin.
Shuningdek, mansabdor shaxslar va xizmatchilarning quyidagi harakatlari xususiy mulk
huquqini erkin amalga oshirishga aralashish va daxlsizligini buzish deb hisoblanadi
hamda jinoiy javobgarlikka tortishgacha choralar qo llaniladi:
ʻ
— mulkka erkin egalik qilish, undan foydalanish va tasarruf etishni cheklash, taqiq
qo yish, mulkiy huquqlarni davlat ro yxatidan o tkazishni asossiz rad etish, mulkdor
ʻ ʻ ʻ
yoki uning mulkiy huquqlariga ta sir o tkazish;
ʼ ʻ
— mulkdorning xo jalik faoliyatiga yoki mol-mulkdan foydalanish natijasida
ʻ
olinadigan hosil va mahsulotni realizatsiya qilish hamda daromadlarni tasarruf etishga
aralashish;
— xususiy mulk obyekti va u joylashgan hududga mulkdor ruxsatisiz kirish;
— mol-mulkni boshqa shaxsga o tkazish, foydalanishga berish yoki tasarruf etishga
ʻ
aralashish, bu to g risida huquqiy hujjat qabul qilish;
ʻ ʻ
— mulkdorga uning ixtiyoriga zid tarzda mol-mulki bilan bog liq ijtimoiy, iqtisodiy
ʻ
yoki boshqa davlat va jamoatchilik vazifalarini yuklash yoxud nomaqbul shartlarni
qo yish;
ʻ
— mol-mulkdan mulkdorning roziligisiz va tegishli haq to lamasdan foydalanish;
ʻ
— mol-mulkka egalik qilish va undan foydalanishga oid ma lumotlarni so rash yoki
ʼ ʻ
bunday ma lumotlarni mulkdorning ruxsatisiz ishlatish;
ʼ
— mulk va mulkiy huquqlardan sud qarorisiz mahrum etish yoki mulkdorga ulardan
voz kechishga qaratilgan majburlov choralar qo llash, tazyiq o tkazish yoxud mol-
ʻ ʻ
mulkni tasarruf etishga doir asossiz talablarni qo yish.
ʻ
Ko char mulk o zboshimchalik bilan olib qo yilganda mulkdor ta qib qilish orqali uni
ʻ ʻ ʻ ʼ
qaytarib olishi, ko chmas mulkka nisbatan esa unga o zboshimchalik bilan kirgan yoki
ʻ ʻ
egallab olgan shaxsni chiqarib yuborish orqali egaligini tiklashi mumkin bo ladi.
ʻ
Farmonga ko ra, gumon qilinuvchi, ayblanuvchining mulkiy huquqlariga nisbatan
ʻ
«Xabeas korpus» instituti keng joriy etiladi. Bunda surishtiruvchi va tergovchining mol-
mulkni xatlash bilan bog liq qarorlari ko rib chiqish uchun sudga kiritiladi.
ʻ ʻ

Xulosa
Vindikatsion da’voning huquqiy va amaliy ahamiyati
Vindikatsion da’vo – mol-mulk huquqini himoya qilishning samarali vositasi bo‘lib,
qonuniy egasining mulkka bo‘lgan huquqlarini tiklashni ta’minlaydi. U fuqarolik-
huquqiy munosabatlarda muhim rol o‘ynaydi va quyidagi huquqiy va amaliy
ahamiyatga ega:
1. Huquqiy ahamiyati:
o Mulk huquqining daxlsizligini ta’minlaydi.
o Qonuniylik va adolat tamoyillarini mustahkamlaydi.
o Noqonuniy egalik va firibgarlik holatlarini oldini olishga xizmat qiladi.
2. Amaliy ahamiyati:
o Mulk huquqini sud orqali tiklash imkoniyatini beradi.
o O‘g‘irlangan, yo‘qotilgan yoki firibgarlik yo‘li bilan egallangan mol-
mulkni qaytarish vositasi sifatida qo‘llaniladi.
o Mulk egasi va uchinchi shaxslar o‘rtasidagi mulkiy nizolarni qonuniy
asosda hal etadi.
Mulk huquqining samarali himoyasi uchun takliflar
1. Huquqiy xabardorlikni oshirish:
o Fuqarolar va yuridik shaxslar o‘z mol-mulk huquqlari va vindikatsion
da’vo tartibotlari haqida xabardor bo‘lishi kerak. Bu maqsadda huquqiy
o‘quvlar va axborot kampaniyalarini yo‘lga qo‘yish muhim.
2. Mulkni davlat reestriga kiritishning ahamiyatini targ‘ib qilish:
o Ko‘chmas mulk, transport vositalari va boshqa qimmatbaho mol-mulklarni
davlat reestriga kiritish orqali mulk huquqini qonuniy tasdiqlash va himoya
qilish samaradorligini oshirish.
3. Sud va ijro tizimini takomillashtirish:
o Sudlar vindikatsion da’volarni tezkor ko‘rib chiqishini ta’minlash uchun
maxsus sud amaliyotini rivojlantirish.
o Sud qarorlarining ijrosi uchun ijro organlarini qo‘llab-quvvatlash va
resurslar bilan ta’minlash.

4. Texnologiyalarni joriy etish:
o Mol-mulk huquqiga oid hujjatlarni raqamlashtirish va ularning
xavfsizligini ta’minlash orqali firibgarlik holatlarini kamaytirish.
o Elektron reyestrlar orqali mulkni tasdiqlovchi ma’lumotlarning ochiqligini
ta’minlash.
5. Muddatni hisobga olish:
o Fuqarolarni vindikatsion da’vo muddatlari haqida xabardor qilish, sudga
murojaat qilishni kechiktirmaslikka undash.
o Muddatga rioya qilmaslik xavfini kamaytirish uchun huquqiy maslahat
xizmatlarini kengaytirish.
Vindikatsion da’vo mol-mulk egalarining qonuniy huquqlarini tiklash uchun kuchli
huquqiy vosita hisoblanadi. Ushbu mexanizm qonuniy tartib-qoidalarni mustahkamlash,
ijtimoiy adolatni ta’minlash va mulkni noqonuniy egallashning oldini olishda katta
ahamiyatga ega. Mulk huquqining samarali himoyasini ta’minlash uchun huquqiy
tizimni rivojlantirish, texnologiyalardan foydalanish va fuqarolarning huquqiy
savodxonligini oshirish zarur. Bu takliflar nafaqat mulk egalari, balki jamiyatning
umumiy huquqiy barqarorligini mustahkamlashga xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi.
2. O‘zbekiston Respublikasi Mulk huquqini himoya qilish to‘g‘risidagi qonuni.
3. Rasulov, A. "Mulk huquqining huquqiy himoyasi." Toshkent: Adolat nashriyoti,
2020.
4. Hasanov, I. "Fuqarolik huquqida vindikatsion da’vo institutining ahamiyati."
Toshkent: Fan nashriyoti, 2018.
5. Karimov, R. "Sud amaliyotida mulkiy nizolarni hal qilish." Samarqand: SamDMI
nashriyoti, 2021.
6. Safarov, B. "Mol-mulk huquqi va uning sud orqali himoyasi." Toshkent: Yangi
asr avlodi, 2019.
7. Abdullayev, M. "Vindikatsion da’volarning nazariy va amaliy masalalari."
Toshkent: Ilm va Taraqqiyot, 2017.
8. Dewey, J. "Demokratiya va huquqni muhofaza qilish." Toshkent: Sharq
nashriyoti, 2015.
9. Vygotskiy, L.S. "Huquqiy nizolarda psixologik yondashuv." Moskva:
Prosveshchenie, 1978.
10. UNESCO, "Huquqni himoya qilish bo‘yicha xalqaro me’yorlar." Parij: UNESCO
nashriyoti, 2020.
11. Shoniyozov, O. "Ko‘chmas mulk huquqi: Nazariya va amaliyot." Toshkent:
Adolat nashriyoti, 2019.
12. Rahimov, J. "Fuqarolik qonunchiligida mulk huquqi." Toshkent: Innovatsion
rivojlanish nashriyoti, 2018.
13. World Bank, "Property Rights and Legal Protection." Washington: World Bank
Publications, 2021.
14. Brown, H.D. "Principles of Property Law." London: Routledge, 2016.
15. Egamberdiyev, I. "Sud amaliyotida vindikatsion da’volar." Toshkent: Ilm va
Ma’rifat, 2018.

Mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish 24

Sotib olish