Moliya bozorining nazariy asoslari - Iqtisodiyot - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	3.1MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	07 Avgust 2024
Kengaytma	pptx
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Iroda Tursunboeva

Ro'yxatga olish sanasi 07 Avgust 2024

1 Sotish

Moliya bozorining nazariy asoslari

Sotib olish

O`ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
“ MOLIYA VA KREDIT” KAFEDRASI
“ MOLIYA” FANI
16 -mavzu: MOLIYA BOZORINING NAZARIY
ASOSLARI.

TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI
Asosiy adabiyotlar:
1. S.Elmirzayev , Moliya bozori. Darslik – T.: “ IQTISOD-MOLIYA ”, 201 9 . - 324 b.
2. Frederic S. Mishkin., Stanley G. Eakins Textbook. Financial Markets and
Institutions, 9 th Edition, ISBN 978-0-13-451926-5. Pearson Education ©
2018. – 688 p.
3. Ширшов, Петрик: Финансовый рынок. Учебное пособие. ISBN: 978-5-392-
21141-8.
Qo‘shimcha adabiyotlar
1. Alimardonov E. va boshq. Global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida
moliya bozori barqarorligini ta minlash: nazariy-konseptual va amaliy ʼ
jihatlar. Monografiya. – T.: “Akademnashr”, 2012. – B. 132.
2. K. Dowd. An Introduction to Market Risk Measurement. J. Wiley Hoboken, NJ,
2002.

XXI ARSNING ENG QUDRATLI
KUCHI – MOLIYAVIY KUCHDIR!

Moliya bozorining mazmuni, iqtisodiyotdagi
ahamiyati va o‘rni
Moliya bozori da pul, kredit, qimmatli qog ozlar, ʻ
valyutalar, sug urta polislari, pensiya jamg armalari,
ʻ ʻ
qimmatbaho metallar, hosilaviy moliyaviy instrument lar
va boshqalar maxsus tovar sifatida muomalada bo ladi.
ʻ
Moliya bozori – bu jamiyatdagi moliya xizmatlari bozoridir,
ya’ni bu moliya mablag’larni vaqtincha haq to’lab ishlatish
yoki ularni sotib olish yuzasidan shakllanadigan iqtisodiy va
huquqiy munosabatlardir.
Moliya bozori - bu moliyaviy aktivlarning oldi-sotdi q ilishi
borasidagi ularni sotuvchilar bilan sotib oluvchilar o’rtasidagi
iqtisodiy munosabatlaridir.

Moliya bozori
…… - bu m oliya-kredit sohasining
tarkibiy qismi bo‘lib, real bazisiga
ekvivalent moliyaviy instrumentlar
(kreditlar, lizing, depozitlar, valyuta,
qimmatli qog'ozlar, sug'urta va pensiya
polislari, derivativlar va boshqa turdagi
moliyaviy mahsulotlar) bilan bog'liq
tashkillashgan iqtisodiy huquqiy-
informatsion mexanizm bilan
ta’minlangan munosabatla rn i iqtisodiyot
sub’yektlari tomonidan maqsadli
amalga oshirilishi uchun zaruriy bozor
sharoitlarini yaratib beruvchi majmua
sifatida namoyon bo'luvchi tizim . M oliyaviy bozorda
moliyaviy aktivlar
sotiladi va sotib
olinadi.
O‘z navbatida,
q arz majburiyatlari,
aksiyalar va hosila
qimmatli qog‘ozlar
moliyaviy aktivlarning
asosiy turlaridan bo‘lib
hisoblanadi . Moliyaviy bozorlar va segmentlari

M
o
liy
a
b
o
z
o
rn
in
g
fu
n
k
s
iy
a
la
riKapitalni vaqt, tarmoqlararo va
mamlakatlararo qayta taqsimlash;
Kapital jamlash va korxonalarga ulush
kiritish;
To‘lov-hisob-kitob;
Risklarni boshqarish;
Axborotlar assimmetriyasi bilan bog‘liq
muammolarning oldini olish.

Kapital jalb
qiluvchilar (qarz
oluvchilar)
Kapital jalb
qiladilar Investorlar
Kapital
joylashtiradilar Vositachilar
Moliyaviy
xizmatlar taqdim
etadilar•
MOLIYA BOZORI ISHTIROKCHILARI

Moliya bozori segmentlari
Kredit bozori Pul (valuta)
bozori Qimmatli
qog’ozlar
bozori Qimmatbaho
metallar bozori Sug’urta va
xususiy
pensiya bozoriMoliyaviy bozor segmentlari

Moliyaviy bozorlar
Pul bozori Kapital bozoriMoliyaviy bozorning mudatli
segmentlari

P
u
l b
o
z
o
r
i•
- qisqa muddatli kreditlar
bozori;
•
- qisqa muddatli
depozitlar bozori;
•
- qisqa muddatli qimmatli
qog'ozlar bozori;
•
- valyutalar bozori;
•
- qisqa muddatli
derivativlar bozori .
K
a
p
it
a
l b
o
z
o
r
i •
- o'rta va uzoq muddatli
kreditlar bozori;
•
- o'rta va uzoq muddatli
depozitlar bozori;
•
- o'rta va uzoq muddatli
qimmatli qog'ozlar
bozori;
•
- investitsiya bozori;
•
- sug'urta bozori;
•
- pensiya bozori;
•
- o'rta va uzoq muddatli
derivativlar bozori.1.Moliyaviy bozor segmentlari
•
Moliya bozori ikkita segmentga pul bozori va kapital bozori ga bo linadi.
ʻ

MOLIYA BOZORIDA VOSITACHILAR TIPLARI

MOLIYA BOZORI TASNIFI VA TURLARI TAVSIFI
- QMAB – qisqa muddatli (1 yilgacha) monetizatsiyalashgan moliyaviy
aktivlar (qimmatli qog’ozlardan tashqari) bozori;
- UMAB – o’rta (1-5 yilgacha) va uzoq (5 yildan ortiq, odatda 30 yilgacha)
muddatli monetizatsiyalashgan moliyaviy aktivlar bozori;
- QMQB – QMABga mos qisqa muddatli qimmatli
qog’ozlarning birjadan tashqari bozori;
- UMQB – UMABga mos o’rta va uzoq muddatli
qimmatli qog’ozlarning birjadan tashqari bozori;
- BB – qimmatli qog’ozlarning
birja bozori.
Ta’kidlash joizki, moliya bozorining QMAB va UMAB qismlarida moliya
institutlariga oid pul, valyuta, kredit vositalari va sug’urta instrumentlar muomalada
bo’ladi.

MOLIYA BOZORI TASNIFI VA TURLARI TAVSIFI
3. Muddatliligi bo’yicha:
- qisqa muddatli operatsiyalar
bozori (1 yilgacha);
- o’rta muddatli operatsiyalar
(1 yildan 5 yilgacha);
- uzoq muddatli operatsiyalar
(5 yildan ortiq, odatda to 30
yilgacha). 4. Tartiblashtirish
( muvofiqlashtirish va nazorat
qilish ) usuli bo’yicha:
- tartiblashgan bozor;
- tartiblashmagan ( yoki “ ko’cha ”)
bozor . 5 . Qatnashchilarning
manfaatlarini ta’minlanganligi
xarakter bo’yicha:
- emitentlarning manfaatlariga
yo’naltirilgan bozor;
- investorlar manfaatlariga
yo’naltirilgan bozor;
- professional institutlar
manfaatlariga yo’naltirilgan bozor.
6. Moliyaviy instrumentlarning emitentlari bo’yicha:
- davlatning
( Markaziy bank,
moliya vazirligi,
g’azna kabilar)
moliyaviy
instrumentlari bozori; - mahalliy xokimiyat
organlarining
(munitsipalitet,
meriya, xokimiyat)
moliyaviy
instrumentlari ; - korporativ
moliya viy
instrumentlar
(kompaniyalar,
firmalarniki ); - moliya
institutlarining
( banklar, sug’urta va
kredit tashkilotlari,
investitsiya
institutlari, fondlar )
moliyaviy
instrumentlari; - lotereya o’yinlari
instrumentlari ( bular
moliyaviy
instrumentlar bo’lib,
qimmatli qog’ozlar
hisoblanmaydi ) .

7. Moliyaviy
instrumentlarni etkazish
xarakteri bo’yicha:
- spot ( kassaviy ) bozori ,
unda haridor va sotuvchi
o’rtasidagi o’z aro hisob-kitob
1-3 kun ichida to’g’ridan
to’g’ri (ya’ni “ to’lov asosida
etkazish ” tamoyili asosida )
amalga oshiriladi ;
- muddatli bozor, unda
hisob-kitob operatsiyasi
shartnomada ( odatda,
derivativlarning parametrlari
bo’yicha ) belgilangan
muddatda bajariladi. 8. Masshtabi
bo’yicha:
- milliy bozor (mamlakat
ichida faoliyat ko’rsativchi);
- regional ( hududiy,
territorial) bozor (masalan,
evrobozor , EvrAzES bozori );
- moliyaviy globallashgan
jahon (xalqaro) bozori . 9. Tovar
hususiyati
bo’yicha:
- pul va p ul a sosli
instrumentlar (valyutlar,
SDR, ssduda, kredit, bank
kartochkalari , lotereyalar va
h. k.) b ozori;
- sug’urta instrumentlari
( polislar ) bozori;
- bazaviy qimmatli qog’ozlar
( aksiya va obligatsiyalar,
sertifikatlar va h.k. ), ya’ni
ulush va qarz
munosabatlariga asoslangan
qog’ozlar , bozori ;
- qimmatli qog’ozlarning
hosilalari (derivativlar:
optsion, fyuch ers, svop,
forvard, depozitar tilhatlar,
depozitar aktsiyalar) bozori. 10. Infratuzilma
bo’yicha:
- funksional tuzilmasi,
bozorni (segmentlari,
turlarini) o’z funktsiyalarini
bajarishi;
- institutsional (operatsion)
tuzilmasi, bozor
qatnashchilar i ning faoliyat
turlarini amalga oshirishi. MOLIYA BOZORI TASNIFI VA TURLARI TAVSIFI

11.1. Turi bo’yicha:
- birlamchi bozor, unda, odatda, bir yil ichida emissiya qilingan qog’ozlar emitent tomonidan to’g’ridan
to’g’ri yoki vositachi yordamida birinchi investorlar o’rtasida belgilangan tartibda va shartlarda
joylashtiriladi;
- ikkilamchi (spekulyativ) bozor, unda qog’ozlar cheklanmagan muddat ichida investorlar o’rtasida
cheklanmagan marotaba bozor kon’yunkturasiga bog’liq holda qayta-qayta oldi-sotisi amalga oshiriladi.
11.2. Qatnashish xuquqini cheklanganligi bo’yicha:
- oldindan belgilangan qatnashchilar va (yoki) qimmatli qog’ozlarga ruhsat berilgan bozor;
- ochiq bozor, unda qatnashchilar ishtirokiga va qimmatli qog’ozlar turlariga hech qanday cheklashlar
qo’yilmaydi.
11.3. Hizmat ko’rsatish hususiyati bo’yicha:
- QMABga hizmat ko’rsatuvchi qimmatli qog’ozlar bozori;
- UMABga hizmat ko’rsatuvchi qimmatli qog’ozlar bozori.
11.4. Davomiyligi bo’yicha:
- ma’lum bir davrlarda chaqiriladigan bozorlar ( call markets );
- uzluksiz faoliyat ko’rsatuvchi bozorlar ( continuous markets ).
11.5. Kategoriyasi bo’yicha:
- uchinchi bozor ( third market ), unda birja listingiga kirililgan qimmatli qog’ozlar belgilanmagan vaqtda
birjada yoki birjadan tashqari savdoda oldi-sotti qilinadi;
- to’rtinchi bozor ( fourth market ), unda institutsional investorlar qimmatli qog’ozlarni birjasiz va
vositachilarsiz o’zaro to’g’ridan to’g’ri savdosini amalga oshiradilar. AQShda bunday bozor
kompyuterlashtirilgan, masalan, POSIT i Crossing Network savdo tizimlari yordamida.
11.6. Savdo maqsadlari bo’yicha:
- «Buqalar» bozori, unda vositachilar qimmatli qog’ozlar kursini birjada ruhsat etilgan doirada oshirilishi
hisobiga spekulyativ o’yinni amalga oshiradilar;
- «Ayiqlar» bozori, unda vositachilar qimmatli qog’ozlar kursini birjada ruhsat etilgan doirada pasaytirish
hisobiga spekulyativ o’yinni amalga oshiradilar;
- «Quyonlar» bozori («Ko’cha bozori» ham deb yuritiladi), unda yuqori riskli birja listingiga kiritilmagan
qimmatli qog’ozlar bilan bog’liq birjadan tashqari operatsiyalar bajariladi. 11. Moliya bozorinin eng katta segmenti bo’lgan qimmatli qog’ozlar bozorini
yuqoridagi belgilarga qo’shimcha tarzda quyidagicha tasniflash mumkin.

MOLIYA BOZORINING TARKIBIY TUZULISHI

Q immatli qog'ozlar bozori - qimmatli qog'ozlar bo'yiicha talab
va taklif funktsiyasi hamda ular vositasida jamg'armalami
investitsiyalarga transfomatsiyalanishi uchun zaruriy shart-sharoitlarni
ta’minlab beruvchi, faoliyati maxsus iqtisodiy - huquqiy-informatsion
mexanizm bilan ta’minlangan va tartibga solinuvchi bozor.
Aksiya – bu korxona mulkdorlari tomonidan uning
aktivlari qismiga qo‘ yila digan talab.
Obligatsiya - kelgusida qayd qilingan summani
to‘lash ni va’da qil adigan qayd qilingan daromad ga ega
qimmatli qog‘oz .
Hosilaviy qimmatli qog‘ozlar - bahosi boshqa
aktivlar, masalan, aksiyalar, obligatsiyalar , xorijiy valyuta
yoki qandaydir mahsulotlar bahosiga bog‘liq bo‘lgan
qimmatli qog’ozlar ga aytiladi .

Moliya bozori
iqtisodiyotda
q u yidagilar mavjud
bo’lgandagina samarali
faoliyat ko’rsatishi
mumkin: - effektiv (samarali)
mulkchilik tizimi;
- investitsiya uchun
mo’ljallangan etarli
jamg’armalar (moliyaviy
resurslar, mablag’lar) va
iqtisodiy- h uquqiy mexanizm
bilan ta’minlangan moliyaviy
instrumentlar.
- talab va taklifni
obyektiv mutanosibligi;
- moliya bozor i
infratuzilmasi ni samarali
faoliyati ; - bozor qonunlari,
tamoyillari va
qonunchiligini h ukm
surishi; - moliyaviy barqarorlik,
raqobatbardoshlilik va
havfsizlik, risklarni
bashoratliligi.
Эрнандо де Сото. Секрет капитала. Почему капитализм торжествует на Западе и терпит поражение во всем остальном
мире./Пер. с англ.-М.: Олимп-Бизнес, 2001.-272 с.

Moliya bozorida resurslar harakati quyidagi omillarga bog’liq:
•
bozorning daromadlilik darajasi;
•
bozorni soliqqa tortish shart- sharoitlari;
•
kapitalni yo’qotish yoki nazarda tutilgan foydani ololmaslik
riski;
•
bozorni samarali institutsional va funktsional
tashkillashgani ;
•
bozorni samarali muvofiqlashtirilganligi va nazorat qilinishi ;
•
moliyaviy instrumentlarning real bazis bilan ta’minlanganligi
va shu asosda iqtisodiyot va moliya bozorini ekvivalentligi;
•
jamiyatning mentaliteti va tanlab olgan rivojlanish modeli ;
•
makro- va mikroiqtisodiy barqarorlik;
•
tashqi kuchlar va hodisalarning bozorga ta’siri va
boshqalar.

Moliya bozorining iqtisodiyotdagi ahamiyati
- iqtisodiyotning real sektoriga investitsion moliya resurslarni samarali jalb
qilinishi ;
- kapitalni samarasiz tarmoqdan samaralisiga qayta taqsimla ni sh i ;
- davlat byudjetiga hizmat ko’rsatishi, uning kamomatini (defitsitini) qoplash
uchun pul mablag’larini samarali jalb qilinishi;
- iqtisodiyotning holatini aniq bozor indikatorlari yordamida baholanishi;
- inflyatsiya sur’atlari (templari ) va valyuta kurslari o’zgarishi ga operativ ta’sir
ko’rsatilishi ;
- davlatning kredit- pul va byudjet - soliq siyosatini ob’ektiv va mutanosiblikda olib
borilishi ;
- mulkka egalik xuquqini ishlab chiqarish vositalariga qayta taqsimlanishi;- jahon
globallashuvi jarayonlariga milliy iqtisodiyotni integrallashuvi .

Moliyaviy oqimlarni moliya bozori orqali harakati modеli.
MB – Moliya bozori;
B – Markaziy bank;
X – Hukumat;
UX – uy ho’jaliklari;
F – firmalar;

Moliya bozorining mahsus funktsiyalari
- moliyaviy
rеsurslarni
taqsimlash va qayta
taqsimlash
funktsiyasi.
Uni o’z navbatida to’rt kichik funktsiyaga
ajratish mumkin:
1) moliyaviy rеsurslarni tarmoqlar va bozor
faoliyati sohalari (sfеralari) o’rtasida
taqsimlash va qayta taqsimlash;
2) jamg’armalarni, ayniqsa aholi
jamg’armalarini, noishlab chiqarish
shaklidan ishlab chiqarish shakliga
o’tkazish (transformatsiyalash);
3) noinflyatsion asosda davlat budjеtini
moliyalashtirish, ya’ni qo’shimcha pulni
muomalaga chiqarmasdan;
4) pul massasini boshqarish; - narx va moliyaviy
risklarni oldini olish
funktsiyasini
hosilaviy qimmatli
qog’ozlarni (f’yuchеrslar,
optsionlar, svop, forvard va
h.k.) paydo bo’lishi evaziga
xеdjirlash.

Moliya bozori asosiy tamoyillari:


barcha potеntsial invеstorlar o’z mablag’larini foydali tarzda
joylashtirishlari uchun ularga t е ng shart - sharoitlar yaratib b е rish ;

bozorda tuziladigan bitimlarning ixtiyoriyligi;

erkin raqobat yo’lidagi to’siqlarni bartaraf etish;

narxlarni r е al tarkib topadigan talab va taklif asosida b е lgilash;

bozor to’g’risidagi qonun hujjatlariga uning barcha qanashchilari
tomonidan rioya etishi;

birja va birjadan tashqari op е ratsiyalar, kotirovkalar, emit е ntlarning
moliyaviy holati to’g’risidagi axborot oshkor etilishining shartligi;

o’z faoliyatini qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirayotgan barcha
inv е storlar va emit е ntlar uchun bozordan foydalanish mumkinligi;

moliyaviy instrum е ntlar (qimmatli qog’ozlar) va ularning emit е ntlariga doir
axboroning to’la oshkor etilishini, oshkoralikni va bu axborotdan barcha
qanashchilar foydalana olishini ta’minlash;

inv е storlar va emit е ntlarning manfaatlarini himoya qilish;

bozorda tomlamachilik va boshqa noqonuniy faoliyani ta’qiqlash hamda ta’qib
qilish.

TOPSHIRIQLAR:
1. “ Moliya bozori” fanining Moodle tizimidagi andozasi bilan
tanishish
2. Fan bo’yicha adabiyotlarni yig’ish
3. Mavzuni chuqur o’rganish va adabiyotlarni o’qib chiqish
4. Savol-javob uchun puxta tayyorlanish

Mavzu doirasida o‘rganiladigan savollar:
1. Moliya bozorining mazmuni, iqtisodiyotdagi
ahamiyati va o‘rni
2. Moliya bozorining tuzilmasi, tarkibiy qismlari va
qatnashchilari
3. Moliya bozori tasnifi va turlari tavsifi
shakllantiruvchi omillar
4. Moliya bozorida amalga oshiriladigan
operatsiyalar mazmuni va turlari
5. Moliya bozorining iqtisodiy modeli

Moliya bozorining nazariy asoslari

Sotib olish