Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 422.2KB
Xaridlar 15
Yuklab olingan sana 25 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Moliya munosabatlarining mohiyati, vazifalari va iqtisodiyotni tartibga solishdagi roli

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTET “________________________________________________________” KAFEDRASI “ ___________________________________________________________ ” fanidan KURS ISHI Маvzu: Moliya munosabatlarining mohiyati, vazifalari va iqtisodiyotni tartibga Solishdagi roli Bajardi: SI-71 Guruh talabasi Nasretdinov Asadbek Fazliddinovich Qabul qildi: stajer. Ped. Karimjonov Muhammadrasul To’lqinjon o’g’li RO’YXATGA OLINDI “ ____ ” _______20 23 y. №_________ Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya qilingan sana “____” _______20 23 y. Ilmiy rahbar __ ________ Imzo_________________ Kurs ishi himoya qilingan sana «____» _______202 3 y . Baho « _____ » _________ ___________ ( imzo ) _ _ _________ ( imzo ) ___________ ( imzo ) Komissiya a’zolari : __________________ _________________ _ _________________ Moliya munosabatlarining mohiyati, vazifalari va iqtisodiyotni tartibga solishdagi roli Reja Kirish 3 1. Moliya munosabatlarining mohiyati va vazifalari 5 2. Moliyaviy munosabatlarning ob’ekti esa pul mablag’laridan iboratdir. 11 3. Moliya resurslari 13 Xulosa 19 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 22 2 Kirish Insoniyatning eng buyuk kashfiyotlaridan biri pul bo’lib, u odamlarni harakatga keltiruvchi asosiy omil sifatida xizmat qiladi. Pul aslida o’zi ham tovar bo’lib, odamlarni mehnat qilishga, bilim olishga, o’z malakasini muttasil oshira borishga, tadbirkorlik va biznes bilan shug’ullanishga va hokazolarga undaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul o’ta muhim iqtisodiy vosita sifatida namoyon bo’ladi. U tufayli ishlab chiqarishning takrorlanishi amalga oshadi, iqtisodiy o’sishga erishiladi. Pul shaklidagi mablag’lar bozorda boshqa resurslarga aylanadi, tovarlar sotilib, yana pulga aylantiriladi. Pul mablag’larini hosil qilish, ularni jamlash, taqsimlash va ishlatish jarayonida yuzaga keluvchi iqtisodiy munosabatlarni moliya yoki moliyaviy munosabatlar deb yuritiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha iqtisodiy jarayonlarning amalga oshirilishi pul mablag’larining harakatlanishi bilan bog’lanib ketgan. Shuning uchun moliyaviy munosabatlar jamiyat iqtisodiy hayotida markaziy o’rinni egallaydi. Har qanday ijtimoiy faoliyat pul mablag’larini talab qiladi. Ishlab chiqarish qaerda bo’lmasin, baribir, moliyani yuzaga keltiradi. Mahsulotlar va xizmatlar faqat taqsimlangandan so’ng is’temol etilishi mumkin. Ular qiymat shaklida taqsimlanganda, dastlab turli maqsadlarga mo’ljallangan pul resurslari hosil bo’ladi, ular tovarlarga ayirboshlanib, shundan keyin iste’mol qondiriladi. Masalan, qiymat shaklidagi mahsulot taqsimlanganda, uni yaratish uchun sarflangan mehnat qurollari qiymatini ifodalovchi qismi amortizatsiya fondi shakliga kiradi. Bu o’z navbatida moliyaviy resursga aylanadi, yig’ilib boradi va unga yangi mashina va mexanizmlar sotib olinib, eskirganlari o’rniga tiklanadi. Ma’lumki, umumjamiyat ehtiyojlari davlat yo’li bilan qondiriladi. Bular jumlasiga atrof-muhitni himoya qilish, mudofaa, milliy xavfsizlik, ijtimoiy tartibni saqlash, aholini ijtimoiy muhofaza qilish va boshqalar kiradi. Mazkur ehtiyojlarning qondirilishi davlatning moliyaviy faoliyati bilan bog’liq. Ammo bundan moliyaning zarurligi davlatning mavjudligidan kelib chiqadi, moliyaviy 3 munosabatlarni faqat davlat yaratadi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Davlat moliyani yaratuvchi emas, balki moliya munosabatlarining ishtirokchisidir. Moliyaviy resurslarni tashkil etishda va ishlatishda ishtirok etuvchilar moliyaviy munosabatlarning sub’ektlari hisoblanadi. Bular jumlasiga davlat idoralari, korxonalar, firmalar, tashkilotlar, turli muassasalar, oilalar va ayrim shaxslar kiradi. Ular moliyaviy munosabatlarda umumdavlat ehtiyojlari (aholini ijtimoiy himoya qilish, uning sog’lig’ini saqlash, unga ta’lim berish, mamlakat mudofaasini mustahkamlash, ekologik muammolarni hal etish va h.k.) hamda korxona va firmalarni rivojlantirish ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishtirok etadilar. I. 4 1. Moliya munosabatlarining mohiyati va vazifalari Moliya tizimi – moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini o’z ichiga olib, xar kaysi soxalar pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning turli sharoitlarida moliyaning rivojlanish qonuniyatini tahlil qilish moliyaviy munosabatlarning mohiyatida umumiy belgilar mavjudligidan guvohlik beradi. Bu moliyani amal qilishining ob'ektiv sabablari va shartlarini saqlanib qolinganligi bilan ta'riflanadi. Bularning orasida ikkitasi ajralib turadi: tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi va bu munosabatlarning ob'ekti va sub'ektining mavjudligidir. Moliyaviy munosabatlar mohiyatan umumiy bo’lsada, ular elementlari o’rtasidagi ma'lum farqlarni rad etmaydi. Ma'lumki, moliya tizimi moliya munosabatlarining turli bo’g’inlari yig’indisini bildiradi. Ularning har biri pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va ishlatilishidagi hususiyatlari, takror ishlab chiqarishdagi rolining turlichaligi bilan hususiyatlanadi Moliyaviy tizim tarkiban tahlil etilganda unga xar xil yondoshish mumkin. Moliya pul munosabatlari bo’lar ekan, ularni ob'ekti va sub'ekti, ularga xos mexanizmlar mavjud. Shu jihatidan qaralganda moliya tizimiga pul fondlari, moliya ishtirokchilari, moliya institutlari, moliya mexanizmi va moliya siyosatini kiritish mumkin. Buni sxemadan ko’rish mumkin. Moliya tizimining asosiy funksiyalari quyidagilardan iboratdir: - Rejalashtirish funksiyasi. - Tashkillashtirish funksiyasi. - Rag’batlantirish funksiyasi. - Nazorat 5 Moliya tizimining funksiyalari. 1 Rejalashtirish Maqsadlarni shakllantirish va uni amalga oshirishning moliyaviy imkoniyatlarini aniqlash bilan bog’liq tadbirlar. Tashkillashtirish Byudjet kurilishi, byudjet tasniflanishi, tasdiklash, ijro etish, vakolatli kredit organlarini aniqlash, Mahalliy va respublika organlarining byudjet vakolatlari va xukuklarini chegaralashni uz ichiga oladi. Rag’batlantirish Pul mablag’larga ehtiyojni hisobga olgan holda m oliyaviy faoliyatga ta'sir etuvchi omillar talkin qilinadi. Nazorat Urnatilgan maqsadlarga erishishni solishtirish uchun oligna natijalarni baholashva meyorlarni ishlab chikiladi. Ilgarilari ortodoksal g’oyalar ta'sirida moliya mavhum tarzdagi munosabatni o’zi deb baholangan. Hozirgi nazariya uni atroflicha qarab chiqadi, uni ko’p elementli deb qaraydi, uning tarkibiga moliya resurslari va siyosatini ham kiritadi. Moliya siyosati deganda uni davlat siyosati bilan cheklash xato bo’ladi. Hamma moliya sub'ektlarining o’z siyosati bor. Korxona, nodavlat tashkiloti va hatto xonadonni ham o’ziga xos moliya siyosati bo’ladi. Moliya tizimini boshqacha talqin etilganda bunga asos qilib pul fondlarining xarakatlarini ham olish mumkin shu jahatdan qaralganda moliya tizimi moliya munosabatlarining quyidagi sohalarini o’z ichiga oladi: davlat byudjeti, nobyudjet fondlar, davlat krediti, mulkiy va shaxsiy sug’urta fondlari, fond bozori, turli mulkchilik shaklidagi korxonalar moliyasi, nodavlat jamoat tashkilotlari moliyasi. Barcha sanab o’tilgan moliyaviy munosabatlarni ikkita kichik guruhga bo’lish mumkin. Bular – makrodarajada kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ehtiyojlarini ta'minlovchi umumdavlat moliyasi hamda mikrodarajada takror ishlab chiqarish jarayonini pul mablag’lari bilan ta'minlash uchun qo’llaniladigan 1 Shavkat Mirziyoyevning “Yangi O’zbekiston strategiyasi” 6 korxonalar moliyasi. Nihoyat xonadon moliyasi mazkur guruhlashni shartli tarzda quyidagi sxema orqali ifodalash mumkin. 1–sxema 2 Umumda vlat moliyasi: - Davla t byudjeti; - Noby udjet fondlar; - Davla t krediti; Korxonalar moliyasi: - Davlat korxonalari moliyasi; - jamoa korxonalari moliyasi; - xususiy firmalar moliyasi; - hissadorlik jamiyatlari moliyasi; - ijara mulki zaminidagi korxonalar moliyasi; - qo’shma korxonalar moliyasi; - jamoat tashkilotlari moliyasi va boshqalar. Xonadon moliyasi - bir oilali xonadon moliyasi; - ko’p oilali xonadon moliyasi; - oilasizlar xonadoni moliyasi. Sug’urta moliyasi 1.Iqtisodiy riskni sug’urtalash 2.Ijtimoiy sug’urta 3.Mulkiy sug’urta Moliya bozori 1.Fond bozori 2.Valy ut a bozori Moliya tizimini alohida bo’g’inlarga ajratish har bir bo’g’inning vazifalaridagi farqlanishga hamda markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarini shakllantirish va ishlatish usullaridagi farqlanishga asoslanadi. Umumdavlat markazlashgan pul fondlari ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash yo’li bilan tuziladi. Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishdagi davlatning bajaradigan muhim roli uning ihtiyorida moliyaviy resurslarning katta qismini markazlashtirish zaruriyatiga olib keladi. Ularni ishlatish shakllari davlat byudjeti va nobyudjet fondlari orqali namoyon bo’ladi. Bular hisobidan davlatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy vazifalarini hal etish 2 Shavkat Mirziyoyevning “Yangi O’zbekiston strategiyasi” 7 Moliya tizimi ehtiyoji ta'minlanadi. Pul fondlarini tashkil qilish va ishlatish shakllari va usullari moliya tizimining kredit va sug’urta bo’g’inlari orqali ham qo’llaniladi. Markazlashmagan pul fondlari korxonalarni o’zlarining pul daromadlari va jamg’armalari hisobidan tashkil topadi. Yagona moliya tizimining asosi korxonalar moliyasi hisoblanadi, chunki ular ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadilar. Daromad shu yerda yaratiladi. Markazlashgan davlat fondlarining manbai ishlab chiqarish sohasida yaratilayotgan daromad hisoblanadi. Umumdavlat moliyasi xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari rivojlanishining ma'lum sur'atlarini ta'minlashda, moliyaviy resurslarni iqtisodiyot tarmoqlari va mamlakat hududlari o’rtasida, moddiy vanomoddiy sohalari o’rtasida hamda mulk sohiblari, aholining alohida guruh va qatlamlari o’rtasida qayta taqsimlashda yetakchi rol o’ynaydi. Moliyaviy resurslardan samarali foydalanish davlatning faol moliyaviy siyosati asosida olib boriladi. Moliya tizimi orqali davlatning, markazlashgan pul resurslari va markazlashmagan pul fondlarini, jamg’arish va iste'mol fondlarini soliqlar, davlat byudjeti xarajatlari, davlat kreditini qo’llash bilan shakllantiriladi. Moliya tizimi sifatida «moliyaviy munosabatlarning tashkil qilish shakli» yoki «moliyaviy munosabatlarning tashkiliy tuzilmalari majmuasi» sifatida ko’rib o’tish mumkin. Masalan, Taniqli amerikalik mutaxassis J.Van Xorn moliya tizimiga – davlat, firmalar va fuqarolarga turli xil xizmatlar ko’rsatuvchi moliyaviy muassasalar va bozorlarning majmuasi –degan ta'rifni beradi. L.Drobozinaning fikricha «Moliya tizimi - pul mablag’lari fondini tashkil qilish va foydalanish jarayonidagi moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini majmuasidan iborat»- degan ta'rifni beradi. G.Polyakning fikricha moliya tizimi –davlat, xo’jalik sub'ektlari va uy xo’jaliklarining pul mablag’lari fondini turli xil usullari va shakllarda taqsimlash jarayonidagi turli moliyaviy munosabatlar majmuasi-deb talqin qilinadi. Taniqli iqtisodchi V.Kovaleva esa moliya tizimiga ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining sub'ektlari o’rtasida jami ijtimoiy mahsulotni 8 taqsimlash va qayta taqsimlash bo’yicha pul munosabatlarni tashkil qilish shakli sifatida qarash lozimligini ta'kidlaydi. Yuqoridagi moliya tizimi bo’yicha keltirilgan ta'riflarda mantiiqiy yahlitlik mavjud bo’lib, ijtimoiy mahsulot qiymatini taqsimlanish jarayonida hosil bo’ladigan pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish jarayoni moliya tizimining markaziy mazmunini tashkil qilishi ta'kidlanadi. Demak, moliya tizimi - moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini o’z ichiga olib, har qaysi sohalar pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish xususiyatlari bilan tavsiflanadi Iqtisodiy sub'ektlarning daromadlarini shakllanish usullariga bog’liq ravishda moliya tizimini markazlashtirilgan moliya (umumdavlat moliyasi) va markazlashtirilmagan moliya(xo’jalik sub'ektlari va uy xo’jaliklari moliyasi) kabi asosiy turlarga ajratish mumkin. Moliya tizimi pul munosabatlari tizimini tashkil qilish shakli sifatida moliyaviy resurslarni shakllantirish va foydalanishni ta'minlovchi 3 asosiy o’zaro bog’liq tizimlarga bo’linadi: Davlat va mahalliy boshqaruv organlarining moliyasi, turli mulkchilik va faoliyat bilan shug’ullanuvchi xo’jalik sub'ektlari moliyasi, uy xo’jaliklari moliyasi(xonadon moliyasi). Yahlit moliya tizimini tashkil qiluvchi mazkur tizimlar ham iqtisodiy sub'ektlarning aniq pul mablag’lari fondini tashkil qilinishiga qarab o’z navbatida alohida bo’g’inlarga ajratiladi. Unda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi "Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak" nomli ma’ruzasi chuqur o’rganildi hamda istiqboldagi vazifalar muhokama qilindi. Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan 2017- 2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor 9 yo’nalishlari bo’yicha Harakatlar strategiyasi loyihasi hozirga qadar yurtimizda amalga oshirilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyat rivojini yangi bosqichga ko’tarish, hayotning barcha sohalarini liberallashtirish maqsadida ishlab chiqilgani ta’kidlandi. Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish, soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish tizimini soddalashtirish, yangi turdagi sug’urta xizmatlari, xorijiy investitsiyalar va kreditlarni jalb qilish va ulardan samarali foydalanish masalalarida taqdimotlar o’tkazildi. Mamlakat bank tizimini isloh qilish, erkinlashtirish va barqarorligini oshirish davlatimiz siyosatining eng muhim yo’nalishlaridan biridir. Bank tizimini isloh qilish borasidagi dasturlarda ularning barqarorligini ta’minlash, qo’shimcha investitsiyalarni jalb qilish, faoliyatini xalqaro standartlarga muvofiq yanada takomillashtirish, ko’rsatilayotgan moliyaviy xizmatlar hajmini yanada kengaytirish hamda aholining ularga bo’lgan ishonchini oshirish doimiy e’tiborda. Shu tufayli 2016-yilda mamlakatimiz iqtisodiyotiga 16,6 milliard dollar miqdorida yoki 2015-yilga nisbatan 9,6 foiz ko’p investitsiya yo’naltirildi. Umumiy qiymati 5,2 milliard dollar bo’lgan 164 yirik investitsiya loyihasi amalga oshirildi. Harakatlar strategiyasi loyihasida keltirilgan ayrim, xususan, belgilangan naqdsiz hisob- kitoblar hajmi va qamrovini oshirish borasidagi chora-tadbirlar ishtirokchilarning alohida e’tiboriga sabab bo’ldi. Bunda aholiga muayyan vaqt davomida belgilangan limit doirasida bank mablag’lari hisobidan tovar va xizmatlar uchun to’lovlarni amalga oshirish imkonini beruvchi kredit kartalarini muomalaga kiritish, plastik kartalar orqali hisobraqamlarga masofadan xizmat ko’rsatish tizimlaridan foydalanish imkoniyatini kengaytirish, to’lov terminallaridan foydalanganlik uchun ijara to’lovi miqdorini ikki martaga qisqartirish, plastik kartadan mablag’larni boshqa kartaga o’tkazish bo’yicha ko’rsatiladigan xizmatlar uchun tariflarni kamaytirish alohida qayd etildi. Ilmiy-amaliy seminarda Harakatlar strategiyasi loyihasi xususida fikr va mulohazalar bildirildi. Bank-moliya sektorini rivojlantirish hisobiga 10 makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash, iqtisodiyotning yuqori o’sish sur’atlarini saqlab qolish bo’yicha amaliy taklif va tavsiyalar berildi. Moliyaning nazorat funksiyasining obyekti bo’lib xo’jalik sub’ktlari faoliyatining moliyaviy natijalari hisoblanadi. Moliyaviy nazorat o’tkazuvchi subyektlar nuqtai nazaridan moliyaviy nazorat qo’yidagi turlarga ajratiladi: Moliyaning boshqa qiymat kategoriyalari: pul, kredit, mehnatga to’lovlar fondi, baho va boshqalardan farkli tomoni uni davlatlarni amal qilishi bilan bevosita bo\likligi hisoblanadi. Tijorat banklari 2017 yil sentyabr oyida valyuta siyosatining liberallashtirilishi va milliy valyutaning erkin harakati natijasida so ’ nggi 4 yil ichida bank sektori rivojlanishida sezilarli o ’ zgarishlar yuz berdi . 2019 yil fevral oyida O’zbekiston tarixida birinchi marta hukumat tomonidan 1 mlrd. AQSh dollari miqdoridagi suveren yevrobondlari muvaffaqiyatli joylashtirilgandan so’ng, bir nechta tijorat banklari uzoq muddatli kapital jalb qilish maqsadida xalqaro kapital bozoriga kirishdi. Xususan, 2019 yil noyabr oyida O’zsanoatqurilishbank london fond birjasida 300 mln. yevrobondlarini chiqarib tijorat banklari orasida birinchi qadamni tashladi. 2020 yil oktyabr oyida Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki London fond birjasidan 300 mln. dollar mablag’ jalb qildi. Noyabr oyida esa Ipoteka bank ham 300 mln dollar miqdorida yevrobondlarini joylashtirdi va xalqaro kapital bozori ishtirokchisiga aylandi. Shuningdek, so’nggi yillarda moliya sektorining investitsion jozibadorligini oshirishga qaratilgan keng ko’lamli islohotlar xorijiy investorlarning bank sohasiga bo’lgan qiziqishlarini oshirishga yordam berdi: 2018 yilda Shveysariyaning ResponsAbility Investments kompaniyasi tomonidan boshqariladigan va rivojlanish investitsiyalariga ixtisoslashgan aksiyadorlik jamiyati IFCdan Hamkorbank aksiyalarining 7,66 foizini sotib oldi. 11 2019 yilda Qozog’iston Halyk Bank Toshkentda Tenge bank filialini tashkil etdi. 2019 yil aprel oyida Payme kompaniyasini sotib olgan TBC Bank (Gruziya) bir yildan so’ng O’zbekistondagi birinchi raqamli bank sifatida o’zining Toshkent filialini ochdi. 2020 yilda Germaniyaning moliyaviy rivojlanish instituti (Deutsche Investitions- und Entwicklungsgesellschaft mbH, DEG) va Triodos Investment Management “Ipak yo’li” bankining 25 mln dollar miqdorida yangi chiqarilgan aksiyalarini sotib olish orqali bank ustav kapitaliga sarmoya kiritdi. Banklar aktivlari 2020 yil yakunlari bo’yicha tijorat banklari aktivlari hajmi 366,1 trln. so’mni tashkil etdi, shundan 277 trln. so’m miqdori – kreditlar ulushiga to’g’ri keldi. Shu bilan birga, aktivlar nominal o’sish sur’ati 2019 yilga nisbatan 34,2 foizni, real o’sish sur’ati (devalvatsiyani hisobga olmagan holda) esa 28 foizni tashkil etdi. Shunisi e’tiborliki, banklarning jami aktivlari tarkibida valyuta aktivlarining ulushi asta-sekin kamayib bormoqda. Agar 2017 yilda bu ko’rsatkich 64 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2020 yilda 50,2 foizga tushdi. 12 2- rasm . Bank kreditlari 3 2021 yil 1 yanvar holatiga ko’ra, iqtisodiyotga berilgan qoldig’i 277 trln. so’mni tashkil etdi, bu 2019 yilga nisbatan 30,9 foizga va 2017 yilga nisbatan 150 foizga ko’proqdir. Xorijiy valyutadagi kreditlarni qayta baholashlarsiz kreditlarning real o’sishi 24,9 foizni tashkil etdi. Jami kredit portfelidagi xorijiy valyutadagi kreditlarning ulushi 2017 yildagi 62,3 foizdan 49,9 foizgacha kamaydi. 2021 yil 1 yanvar holatiga jismoniy shaxslarga berilgan kreditlar qoldig’i 2017 yilga nisbatan 304 foizga (13,6 trln. so’mdan 54,9 trln. so’mga), sanoatga berilgan kreditlar hajmi esa 126 foizga (45,2 trln. so’mdan 102,2 trln so’mga), savdo va xizmat ko’rsatish sohalaridagi kreditlar hajmi 280 foizga (5,2 trln. so’mdan 19,9 trln. so’mga) oshdi. 3 https://review.uz/uz/post/obzor-dinamiki-razvitiya-finansovo-bankovskogo-sektora-uzbekistana-za-2017-2020-god 13 3- rasm . Bank depozitlari 4 2021 yil 1 yanvar holatiga ko’ra, bank tizimidagi depozitlarning umumiy hajmi 114,7 trln. so’mni tashkil etdi, shundan 27,4 trln. so’m (24 foiz) – jismoniy shaxslar depozitlari, 87,3 trln. so’m (76 foiz) – yuridik shaxslarning depozitlari. Jismoniy shaxslarning depozitlari ulushi bank tizimidagi jami depozitlar hajmining atigi 24 foizini tashkil etadi. Biroq, so’nggi yillarda aholi depozitlarining o’sish sur’atilari sezilarli darajada tezlashdi. Xususan, milliy valyutadagi aholi omonatlarining o’sish sur’ati 2018 yilda 38,2 foizni, 2019 yilda 45,2 foizni, 2020 yilda 31,7 foizni tashkil etdi. Xorijiy valyutadagi depozitlar hajmi 2018 yilda 2 foizga, 2019 yilda 40,1 foizga, 2020 yilda 27,7 foizga o’sdi. 4 https://review.uz/uz/post/obzor-dinamiki-razvitiya-finansovo-bankovskogo-sektora-uzbekistana-za-2017-2020-god 14 4-rasm. Jismoniy shaxslar depozitlari 5 5 https://review.uz/uz/post/obzor-dinamiki-razvitiya-finansovo-bankovskogo-sektora-uzbekistana-za-2017-2020-god 15 2. Moliyaviy munosabatlarning ob’ekti esa pul mablag’laridan iboratdir. Jamiyat taraqqiyotida moliyaviy munosabatlarning o’rni beqiyosdir, zero, ularni inson organizmini doimiy ravishda qon bilan ta’minlab turuvchi qon-tomir tizimiga o’xshatish mumkin. Iqtisodiyotni rivojlantirishda moliyaviy munosabatlarning roli ular tomonidan bajariladigan quyidagi funktsiyalar (vazifalar) orqali namoyon bo’ladi. Taqsimlash funktsiyasi . Bu funktsiya o’z navbatida birlamchi va ikkilamchi taqsimlash funktsiyalaridan iborat. Bevosita ishlab chiqarishda yuzaga keladigan taqsimlash birlamchi, deb yuritiladi. Bunday taqsimlash natijasida ish haqi fondi, sotsial sug’urta uchun ajratmalar, amortizatsiya jamg’armalari, foyda va rag’batlantirish pullari shakllanadi. Ikkilamchi taqsimlash davlat bilan korxonalar (firmalar), tashkilotlar o’rtasida ro’y beradi. Bunday taqsimlash jarayonida turli xil soliqlar va ajratmalar vositasida davlat korxona va tashkilotlar pul mablag’larining bir qismini o’z byudjetida mujassamlashtiradi va yuqorida ko’rsatib o’tilgan umumdavlat ehtiyojlari uchun sarflaydi. Masalan, korxonada bir yilda 100 mln. so’mlik mahsulot ishlab chiqariladi. Birlamchi taqsimlash natijasida uning 60 mln. so’mi amortizatsiya fondiga, 20 mln. so’mi ish haqi fondiga, 15 mln. so’m foydaga va 5 mln. so’mi ijtimoiy sug’urtaga ajratiladi, deylik. 20 mln. so’mlik ish haqi fondining 5 mln. so’mi daromad solig’i sifatida, olingan 15 mln. so’mlik foydaning taxminan 8 mln. so’mi to’lovlar shaklida davlat byudjetiga tushadi. Davlat o’z ixtiyoriga o’tgan 13 mln. so’mni umummilliy vazifalardan kelib chiqib, turli maqsadlarga taqsimlaydi, ya’ni moliyaviy resurslarni ikkilamchi taqsimlash sodir bo’ladi. Rag’batlantirish funktsiyasi . Moliya vositalari orqali davlat xo’jalik sub’ektlarini iqtisodiy faollikka undaydi. Soliqqa tortishda imtiyozlar berish yoki ularning miqdorini (foizini) kamaytirish korxona (firma)lar ixtiyorida qoladigan 16 pul mablag’larini ko’paytirishga olib keladi. Bu esa o’z navbatida ishlab chiqarishni rivojlantirish va jamoa a’zolarining moddiy manfaatdorligini oshirish imkoniyatlarini kengaytiradi. Iqtisodiy va ijtimoiy nuqtai nazardan maqsadga muvofiq hollarda davlat tomonidan korxona va tashkilotlarga moliyaviy ko’mak (subsidiyalar) ham ajratiladi va bu bilan ularning faoliyati rag’batlantiriladi. Ijtimoiy himoya funktsiyasi . Davlat jamiyat a’zolari ma’lum qatlamlarining minimal tirikchilik yuritishini moliyaviy jihatdan ta’minlab turadi. Jamiyatda shunday nochor ijtimoiy qatlamlar borki, ular ob’ektiv sabablarga ko’ra, o’z-o’zini to’la ta’minlay olmaydi. Masalan, nogironlar, ko’p bolali oilalar, ishsiz qolganlar. Ularning tirikchiligi maxsus tashkil etilgan pul mablag’lari hisobidan, masalan, ishsizlik nafaqalari, bolalar uchun nafaqalar, nogironlik pensiyalari orqali ta’minlanadi. Bu mablag’larni nafaqat davlat, balki korxona, tashkilotlar, jamoat birlashmalari o’z mablag’lari hisobidan ham uyushtiradi. Moliyani ijtimoiy himoya funktsiyasi, ayniqsa, ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida yorqin namoyon bo’ladi. Iqtisodiy axborot berish funktsiyasi - xo’jalik sub’ektlari va jamiyat iqtisodiy faoliyatining moliyaviy yakunlari xususida ma’lumot va xabarlar berib turishdan iborat bo’lib, iqtisodiyotni boshqarishda muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy holat moliyada o’z ifodasini topadi. Moliyaviy ko’rsatkichlar orqali ishlab chiqarishning qanday borayotganini kuzatish mumkin. Moliyaviy fondlar harakatiga qarab, ishlab chiqarish, taqsimot va is’temol bir-biriga naqadar monandligini, ular orasidagi mutanosiblikni bilish mumkin. Korxona va tashkilotlarning moliyaviy holatiga qarab, ularning xo’jalik faoliyatini yaxshi yoki yomon ekanligi haqida xulosa chiqarish mumkin. Moliyaviy axborotlarga qarab tadbirkorlar o’z ishining borishi, o’z sheriklarining ahvoli, raqobatchilar imkonidan ogoh bo’ladilar. Moliya o’z funktsiyalarini aniq moliyaviy vositalar orqali bajaradi. Xarajatlar, amortizatsiya, foyda, aktsiya kursi, divident, soliqlar, to’lovlar, boj 17 haqi, sug’urta haqi, subsidiya, dotatsiya, kompensatsiya kabilar shular jumlasiga kiradi. Ular ayni vaqtda moliya resurslarini tashkil qiladi va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning xo’jalik – moliya faoliyatiga ta’sir etish omillari bo’lib xizmat qiladi. Masalan, divident miqdorining oshib borishi o’z aktsiyasini chiqargan korxona moliyaviy ahvolining yaxshiligidan darak beradi, natijada aktsiya kursi oshadi, korxonaga tashqaridan pul oqib kela boshlaydi. Moliya resurslari pul manbai bo’lib xizmat qiladi. Amortizatsiya fondi va foydadan ajratilgan pul mablag’lari investitsiya uchun xizmat qiladi, ularni ko’paytirish ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish demakdir. Moliyaviy resurslar orasida foyda muhim o’rin tutadi, chunki u sof daromad sifatida iqtisodiy o’sish manbai bo’lib xizmat qiladi. Uning hisobidan nafaqat investitsiya fondi, balki har xil rezerv va sug’urta fondlari, shuningdek, ijtimoiy fondlar tashkil etiladi. 3. Moliya resurslari Moliya resurslari iqtisodiyotni kutilmagan hodisalardan, masalan, tabiiy ofatlar, falokatlardan yoki jahon bozori narxining pasayib ketishidan himoya qiladi. Moliyaviy resurslar pul shaklida bo’lib, bu pullar iqtisodiyotga amaliy ta’sir etishi uchun, albatta, moddiy jihatdan ta’minlanishi kerak, ya’ni to’plangan pul ortida kerakli moddiy mahsulotlar bo’lishi shart. Aks holda ular pulligicha (qog’ozligicha) qolib, ishlab chiqarishga naf keltirmaydi. Moliyaviy resurslar ikki turda bo’ladi: birinchisi - mikroresurslar yoki markazlashmagan resurslardir. Ular korxona, firma, kompaniya, kontsern, tashkilot, jamoat uyushmalari va boshqa xo’jalik sub’ektlarining o’ziga tegishli yoki ular qarzga olgan pul mablag’laridan iborat. Ikkinchisi – makroresurslar bo’lib, ular umumdavlat miqyosida tashkil topadi. Ular byudjet hisobidan yoki byudjetdan tashqari fondlar hisobidan paydo bo’ladi va davlat ixtiyorida turadi. Mikroresurslar korxona, tashkilot faoliyatiga xizmat qilsa, makroresurslar umumiqtisodiy, umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga yo’naltiriladi. Bozor iqtisodiyotida mikroresurslar birlamchi (ustivorlik) mavqega ega bo’ladi, chunki iqtisodiy faoliyat erkinligi sharoitida xo’jalikning dastlabki bo’g’ini bo’lgan 18 korxona, firma, kompaniya va xo’jaliklar moliyasi iqtisodiy o’sish tayanchi hisoblanadi. Ammo makroresurslar iqtisodiyotni tartibga solishda asosiy rol o’ynaydi va davlatning iqtisodiy vazifalarini amalga oshirishga xizmat qiladi. Moliyaviy resurslarning turli darajada tashkil topishi va ishlatilishi tufayli iqtisodiy faoliyatni moliyalashtirish usullari ham turlichadir. Birinchidan, iqtisodiy sub’ektlar o’zini-o’zi moliyalashtiradi. Ular o’z sarf-xarajatlarini o’zlarining pullari bilan qoplaydilar. Ikkinchidan, iqtisodiy sub’ektlar o’z mablag’lari etishmasa, qilingan sarf-xarajatlarni bank krediti hisobidan qoplaydilar. Uchinchidan, sub’ektlar faoliyati uchun pul mablag’lari zarur bo’lgan hollarda davlat hisobidan ham bunday mablag’lar ajratiladi. Davlat byudjetidagi yoki byudjetdan tashqari tashkil etilgan pul fondlarini qaytarib olmaslik sharti bilan korxona, tashkilotlar va muassasalarga ajratib berib, ularni moliyalashtiriladi. Ammo bu bozor iqtisodiyotida ikkilamchi usul hisoblanadi. Barqaror iqtisodiy taraqqiyot uchun moliya mablag’larining erkin harakati talab etiladi. Bunga moliya bozori orqali erishiladi. Moliya bozori milliy va xalqaro xo’jalik doirasida pul mablag’lari erkin harakatining maxsus shaklidir. U tarkiban qimmatbaho qog’ozlar bozori va qarzga beriladigan pul bozoridan iborat bo’ladi. Qarz puli tabiatan bir xil emas. U birinchidan, pulni ishlatib, daromad topishni ko’zlaydi, bunda pul kapital shaklini oladi. Ikkinchidan esa, pul shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatiladi va oddiy to’lov yoki xarid vositasi vazifasini bajaradi. Davlat o’z qo’lidagi moliya resurslaridan foydalanib, byudjetdan moliyalashtirish, dotatsiya berish, soliqlardan ozod qilish, soliqlarni engillashtirish orqali iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatadi. Shu narsani alohida ta’kidlab o’tish lozimki, moliya munosabatlarini takomillashtira borish va uni boshqarish iqtisodiyot taraqqiyotining muhim omili hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish moliyaviy ahvolni sog’lomlashtirib, bank tizimini qayta qurishni birinchi galdagi chora-tadbirlar sifatida kun tartibiga qo’ydi. Shu munosabat bilan moliyaviy bozorni shakllantirish va rivojlantirib borish ob’ektiv jarayonga aylandi. Bu jarayonning muvaffaqiyati bank sohasidagi 19 marketing rivojiga, turli banklar va ularning mijozlari o’rtasida qaror topadigan o’zaro munosabatlarga, shuningdek, bank xizmatlari bozorining shakllanishiga, banklarning foizlar siyosati va boshqa xildagi faoliyatiga ko’p darajada bog’liqdir. Davlat byudjeti davlat moliyasi tizimida markaziy o’rinni egallaydi. Byudjet tizimi murakkab mexanizm bo’lib, u muayyan mamlakatning o’ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy tizimi, shuningdek davlat qurilishini aks ettiradi. Mamlakat byudjetining tarkibi, avvalo, davlat qurilishiga bog’liqdir. Davlat byudjeti mamlakat pul resurslarining markazlashtirilgan jamg’armasi bo’lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori belgilab beriladi. Byudjetning daromad qismini shakllantirishda, mulk shaklidan qat’iy nazar, barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ishtirok etadi. Ularning ishtiroki asosan soliqlar to’lash shaklida yuz beradi. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining shakllanish manbalari 1-jadvalda keltirilgan. 1 - jadval O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetiga tushumlar tarkibi yillar m lrd. so’m % hisobida Bevosita soliqlar Bilvosita soliqlar Mulk soliqlari va resurs to’lovlari Boshqalar Jam i Shu jumlad an Jam i Shu jumladan Jism . shaxslardan olinadigan boj to’lovlari Jam i Shu jumladan K orxonalar D arom ad Q Q S A ktsiz soliqlar Bojxona K orxonalarda Er va erdan Suvdan foydalanganlik 2019 440. 1 10 0 31, 5 18, 9 12, 7 51, 0 30, 0 19, 0 2,0 0,0 11, 9 2,6 6,0 2,9 5,4 2020 624. 10 29, 15, 14, 53, 24, 27, 0,8 0,6 10, 3,1 5,2 2,5 5,9 20 0 0 3 2 1 9 8 7 9 2021 910, 1 10 0 26, 4 13, 0 11, 6 56, 0 24, 9 28, 6 1,2 1,3 9,9 3,1 4,4 2,4 7,7 Keltirilgan ma ’ lumotlardan ko ’ rinib turibdiki , bevosita soliqlarning byudjet tushumlaridagi salmog ’ i kamayish tendentsiyasiga ega , u oxirgi 3 yil ichida 31,5 foizdan 26,4 foizga kamaygan . Bu hol korxona foydasi va daromadlaridan olinadigan soliqni 31 foizdan 26 foizga , tushirilishi va aholidan olinadigan daromad soliqlarining ham kamaytirilishi natijasida sodir bo ’ ldi . Ayni paytda byudjet tushumlarida aktsiz solig ’ ining salmog ’ i 19,0 foizdan 28,6 foizga ko ’ tarildi . Davlat byudjeti Respublika byudjeti , Qoraqalpog ’ iston Respublikasi byudjeti , viloyatlar va Toshkent shahrining ( mahalliy ) byudjetlarini o ’ z ichiga oladi . U O ’ zbekiston Respublikasining “ Byudjet tizimi to ’ g ’ risida ” gi Qonuniga binoan Oliy Majlis tomonidan qabul qilinadi . Har qanday mamlakat davlat byudjetining taqsimlanishi ko ’ p jihatdan shu mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot darajasiga , davlatning ijtimoiy - iqtisodiy siyosatiga , undagi o ’ ziga xosliklar va ustivorliklarga bog ’ liqdir . 2- jadvalda O ’ zbekiston Respublikasi davlat byudjetining 2019-2021 yillarda taqsimlanishi to ’ g ’ risidagi ma ’ lumotlar keltirilgan . Jadvaldan ko ’ rinib turibdiki , O ’ zbekistonda davlat byudjetining deyarli 1 G ’3 qismi xalq ta ’ limi , aholi sog ’ lig ’ ini saqlash , ilm - fan , madaniyat sohalarining ehtiyojlarini qondirish va fuqarolarni ijtimoiy ta ’ minoti bilan bog ’ liq xarajatlarni qoplash uchun sarflanadi . Davlat byudjetida bu sohalarni moliyalashtirish bilan bog ’ liq xarajatlar kelajakda ham salmoqli ulushga ega bo ’ lib qoladi . Zero , ijtimoiy yo ’ naltirilgan bozor iqtisodiyoti qurayotgan mamlakatimizda davlat siyosatining ustivor yo ’ nalishi inson omili bilan bog ’ liq . 2-jadval O’zbekiston davlat byudjetining taqsimlanishi 1 Jami Maorif , sog ’ liqni Ijtimoiy muhofa Iqtisodi yot Mazkaz lash Davlat boshqar Boshq alar 1 1-jadvalda keltirilgan manbadan olindi. 21 saqlash , madaniyat , fan , ijtimoiy ta ’ minot za tirilgan investit siya lar uvi 2019 100,0 35,7 9,6 11,7 20,2 2,3 20,5 2020 100,0 37,0 9,3 11,5 21,2 2,5 18,6 2021 100,0 35,4 7,7 10,3 20,2 1,9 24,4 Agar byudjet daromadlari xarajatlarni qoplay olmay , kamomad hosil bo ’ lsa , byudjet taqchilligi yuzaga keladi . Ammo har qanday taqchillikni xatarli deb bo ’ lmaydi . Agar taqchillik hajmi yaratilgan yalpi ichki mahsulot qiymatining 2-5% ga teng bo ’ lib , undan oshib ketmasa , bu iqtisodiyot uchun normal hol hisoblanadi . O ’ zbekistonda keyingi 3 yil ichida byudjet taqchilligi yalpi ichki mahsulotning 1,5-2,0 foizini tashkil etdi . Byudjet kamomadi , odatda , daromadlar va xarajatlarni muvofiqlashtirish orqali bartaraf etiladi , ya ’ ni daromadlar ko ’ paytiriladi yoki xarajatlar kamaytiriladi . Ammo asosiy yo ’ l iqtisodiyotni o ’ stirish orqali byudjet daromadlarini ko ’ paytirgan holda kamomadni normal holga keltirishdan iboratdir . Byudjetdagi taqchillikka , avvalambor , iqtisodiyotni moliyaviy sog ’ lomlashtirish bo ’ yicha amalga oshiriladigan tadbirlar orqali barham berish , shu jumladan , etishtirilgan xomashyo va materiallarni shu erning o ’ zida qayta ishlab , tayyor mahsulotga aylantirishni yo ’ lga qo ’ yish orqali erishish mumkin . Iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichida “ Davlat byudjeti daromadlarining katta qismini joylarga berish , mahalliy byudjetlarni mustahkamlash zarur ” 1, 1, deb ta ’ kidlaydi Birinchi Prezidentimiz I . A . Karimov . Mahalliy byudjetlarga keng iqtisodiy erkinlik berish tumanlar , shaharlar , viloyatlar mustaqilligini ta ’ minlaydi . Byudjetlarning shakllanishi va undan foydalanishdan manfaatdorlik oshadi . Shu bilan birga davlat byudjeti intizomiga rioya qilish iqtisodiyotni barqarorlashtirishning asosiy omillaridan biri bo ’ lib xizmat qiladi . 1, 1 I.A.Karimov. “O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida”. T., “O’zbekiston” 1995, 208 bet. 22 Byudjet defitsiti bilan davlat qarzi bir-biriga bog’liq bo’lgan tushunchalardir. Hozirgi kunda deyarli hamma mamlakatlarda davlat qarzlarining ortishi kuzatilmoqda. Shu munosabat bilan byudjetni tartibga solish masalasi har qanday hukumatning oldida turuvchi markaziy muammolardan biridir. Davlat byudjetini shakllantirish borasida to’plangan tajriba uni tartibga solishga qaratilgan siyosatni ishlab chiqishni taqozo etadi. Xulosa 23 O’zbekiston hukumati o’zining davlat byudjeti siyosatini amalga oshirishda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiy o’sish sur’atlarini jadallashtirish byudjet kamomadini bartaraf etishning hal qiluvchi omili, deb qaraydi. Chunki iqtisodiy o’sish davrida byudjetga soliqlar tushumi avtomatik ravishda ko’payadi, makroiqtisodiy barqarorlik esa buni rag’batlantiradi. Demak, byudjet kamomadi avtomatik ravishda o’z-o’zidan yo’q bo’ladi. Hukumat o’z mamlakatining sharoitlaridan kelib chiqqan holda byudjet siyosatini ishlab chiqadi. Bunday siyosat mamlakatning pul salohiyati doirasida moliyaviy ishlarning aniq dasturiga ega bo’lishni, byudjet kamomadi ustidan nazorat o’rnatilishining va uni qoplash manbaalarini qidirishni, katta samara beradigan iqtisodiy dasturlarga byudjetdan mablag’ ajratishni talab qiladi. Moliya tizimining bug’inlarga ajratilishi xar kaysi bug’inlarning vazifalaridan kelib chikadi.Shuningdek yuqoridagilardan kurinib turibdiki moliya tizimining bug’inlar mamlakat miyosida markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini shakllantirish bilan bog’liqdir. Hozirgi sharoitda ayrim iqtisodchi olimlar tomonidan moliya tizimining muhim uginlaridan biri sifatida aholi moliyasini aloxida kurib utadilar. Ularning fikrlariga kura YaIMni taqsimlanishi jarayonida aholi iqtisodiy sub'ekt sifatida katnashadi va yirik miyosida pul jamg’armalariga ega buladi. Bunday jamg’armalar hozirgi sharoitda nafakat bank tizimi uchun muhim moliyaviy biznes balki iqtisodiyotdagi yalpi investitsiyalarni moliyalashtirishning muhim manbalaridan biriga aylanmokda. Umumdavlat moliyasi korxonalar moliyasi bilan bevosita bog’liqdir. Chunki bir tomondan byudjet daromadlarini asosiy manbalaridan biri moddiy ishlab chiqarish soxasida yaratiladigan milliy daromad hisoblanadi. Shuningdek korxonalar mikyosidagi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoni nafakat korxonalarning xususiy mablag’lari hisobiga balki karz mablag’lari hisobiga ham amalga oshiriladi. Chunonchi, bunday mablag’lar tarkibida byudjet resurslari ham mavjuddir. 24 Byudjet davlat moliyasini asosiy bug’ini hisoblanadi. Chunki byudjet orkali YaIMning taxminan 30-35%i qayta taqsimlanadi. Davlat byudjet orali yirik miqdordagi pul resurslariga ega buladi. Bunday pul resurslari orkali davlat uzining jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy vazifalarini amalga oshiradi. Chunonchi, kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda byudjet asosiy rolu uynaydi. Hozirgi sharoitda umumiy byudjet xarajatlarining 53,68% i ijtimoiy madaniy tadbirlarga va aholini ijtimoiy himoya qilish tadbirlari uchun sarflanishi rejalashtirilgan. Mazkur kursatkichlar byudjetning ijtimoiy iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdagi ahamiyatini yuqori ekanligini tasdiklaydi. Aksariyat iktischodchilar tomonidan sug’urta munosabatlari moliya tizimining asosiy bug’inlari sifatida kurib utiladi. Sug’urta munosabatlari- unda katnashuvchi sub'ektlar urtasidagi xujalik sub'ektlari iqtisodiy faoliyati natijasida vujudga keluvchi extimolli zararlarni koplash yoki sug’urta holatlarini sodir bulishi oqibatlari bilan bog’liq uy xujaliklari yukotishlarini tenglashtirish uchun muljallangan sug’urta fondiga maqsadli badallar hisobiga aloxida pul fndlarini shakllantirish bo’yicha qayta taqsimlash munosabatlari majmuasidir. Moliya tizimini alohida bo’g’inlarga ajratish har bir bo’g’inning vazifalaridagi farqlanishga hamda markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarini shakllantirish va ishlatish usullaridagi farqlanishga asoslanadi. Umumdavlat markazlashgan pul fondlari ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash yo’li bilan tuziladi. Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishdagi davlatning bajaradigan muhim roli uning ihtiyorida moliyaviy resurslarning katta qismini markazlashtirish zaruriyatiga olib keladi. Ularni ishlatish shakllari davlat byudjeti va nobyudjet fondlari orqali namoyon bo’ladi. Bular hisobidan davlatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy vazifalarini hal etish ehtiyoji ta'minlanadi. Pul fondlarini tashkil qilish va ishlatish shakllari va usullari moliya tizimining kredit va sug’urta bo’g’inlari orqali ham qo’llaniladi. Markazlashmagan pul fondlari korxonalarni o’zlarining pul daromadlari va jamg’armalari hisobidan tashkil topadi. 25 Yagona moliya tizimining asosi korxonalar moliyasi hisoblanadi, chunki ular ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadilar. Daromad shu yerda yaratiladi. Markazlashgan davlat fondlarining manbai ishlab chiqarish sohasida yaratilayotgan daromad hisoblanadi. Umumdavlat moliyasi xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari rivojlanishining ma'lum sur'atlarini ta'minlashda, moliyaviy resurslarni iqtisodiyot tarmoqlari va mamlakat hududlari o’rtasida, moddiy vanomoddiy sohalari o’rtasida hamda mulk sohiblari, aholining alohida guruh va qatlamlari o’rtasida qayta taqsimlashda yetakchi rol o’ynaydi . 26 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent-"O'zbekiston"-2021. 2. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2020. 3. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2021. 4. 2020-2021-yillarda iqtisodiy o'sishni tiklash va iqtisodiyot tarmoqlari da hamda sohalarida tizimli islohotlarni davom ettirish chora-tarbirlari to'gri sidagi Vazirlarlar Mahkamasining 2020-yil 29-avgustdagi 526-son qaroriga ilova. 5. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Sh. Mirziyoyevning " "Urgut", "G'ij divon", "Qo'qon", "Xazoraps" erkin iqtisodiy zonalarini tashkel etish to'grisida" gi 2017- yil 12-yanvardagi farmoni. 6. Shavkat Mirziyoyevning “Yangi O’zbekiston strategiyasi” 7 . B. A. Abdukarimov, A. B. Bektemerov, M. Q. Pardaev, SH.S. Salimov, E.SH.Shavqiyev, F. B. Abdukarimov. Korxona iqtisodiyoti. Darslik. -T.: <<Fan va texnologiya>>, 2017, 368 bet. Internetdan olingan veb saytlar: 1. www.thebanker.com 2. www.bankinfo.uz 3. www . uzland . uz 4. www . peugeotufa . ru 5. www . travel - library . com www.thebanker.com 6. http :// www . bankofengland . co . uk / markets / money / index . htm 7. http :// www . bankofengland . co . uk / coreuproses . htm 8. www.cer.uz 27

Moliya munosabatlarining mohiyati, vazifalari va iqtisodiyotni tartibga solishdagi roli

Sotib olish