Moliya tizimining mohiyati, uning sohalari va bo’g’inlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	210.3KB
Xaridlar	11
Yuklab olingan sana	13 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Moliya tizimining mohiyati, uning sohalari va bo’g’inlari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTETI
“________________________________________________________”
KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ”
FANIDAN
KURS ISHI
Маvzu: Moliya tizimining mohiyati, uning sohalari
va bo’g’inlari
Bajardi:
Qabul qildi:

MUNDARİJA
Kirish
1 . DAVLAT MOLIYASI TIZIMI
2. Davlat molıyasını boshqarısh
3 . O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi, uning davlat moliyasini
boshqarishdagi vakolatlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2

Kırısh
Mamlakatimizda barcha sohadagi islohotlar qatori iqtisodiy islohotlar ham
bugungi kunga kelib keng ko’lamda o’z samarasini ko rsatayotganiga barchamiz‟
guvoh bo lmoqdamiz. Misol tariqasida aytish mumkinki, bugungi kunda davlat
‟
moliyasi, jumladan davlat byudjeti va byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar
ochiqligi hamda shaffofliginini ta minlash, xalq byudjetini shakllantirish borasida
‟
qator amaliy ishlar amalga oshirildi. Davlat byudjetiga mamlakatimizni iqtisodiy
rivojlantirish, uzoq muddatli strategik maqsadlarni amalga oshirishda
O’zbekistonning jahon bozoridagi raqobatdoshligini oshirish va mavqeini
mustahkamlashga yo naltirilgan tarkibiy o’zgarishlar, zamonaviy yuksak
‟
texnologiyalarga asoslangan eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni
ta minlaydigan, ishlab chiqarishlarni jadal rivojlantirishning asosiy moliyaviy
‟
manbalardan biri sifatida alohida e’tibor qaratilmoqda. Ushbu yo nalishdagi
‟
islohotlarni davom ettirilgan holda, istiqbolda davlat byudjetini o’rta muddatli
muddatga rejalashtirish, byudjetdan mablag larni ajratishda natijaga e’tibor
‟
qaratish, 2017-2021 yillarga mo’ljallangan Harakatlar strategiyasida mahalliy
byudjetlar daromadlar qismini mustahkamlash, davlat byudjeti xarajatlarining
ijtimoiy yo’naltirilganligini saqlab qolgan holda turli darajadagi byudjetlar
mutanosibligini ta’minlash kabi vazifalar nazarda tutilgan 1
.
Madomiki, respublikamizda davlat bosh islohatchiligi hamda aholini kuchli
ijtimoiy himoyalash eng asosiy vazifalardan deb belgilangan ekan, o’z navbatida
iqtisodiyotni boshqarishning ta sirchan dastagi hisoblangan davlat byudjeti
‟
mablag lari doimo aniq bir maqsadga yo’naltirilgan bo lishi kerak. Bunda,
‟ ‟
albatta, byudjet-soliq siyosatni ishlab chiqish va to’g’ri yuritish, byudjet
mablag’laridan samarali va oqilona foydalanish talab etiladi. Chunki, byudjet
ko’zda tutilgantadbirlar va dasturlarni aniq va o’z vaqtida moliyalashtirilishi ayni
paytda davlat dasturlarining ham pirovard natijada to’liq bajarilishini ta’minlaydi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: “Shu
bilan birga, hududiy boshqaruv organlarining byudjet mablag’larini
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi 4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral
3

shakllantirish, qo’shimcha zaxiralarni yaratish bo’yicha soliq, moliya va
iqtisodiyot sohalari organlarining mas uliyatini oshirish yuzasidan qaror qabul‟
qilindi. Biz mamlakatimiz byudjet tizimini qayta ko’rib chiqishimiz, byudjet
daromadlari va xarajatlari xalqimiz uchun ochiq va oshkora bo’lishini
ta’minlashimiz zarur 2
”.
Kurs ishining obyekti va predmeti . Kurs ishining obyekti bo’lib O’zbekiston
Respublikasi davlat moliya tizimi hisoblanadi. Mazkur kurs ishi predmeti esa
O’zbekiston Respublikasida moliya tizimining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va
punksiyalariaytishimiz mumkin.
Kurs ishining maqsadi - davlat moliya tizimi ijtimoiy-iqtisodiy holatini tahlil va
tadqiq etish asosida uni yanada takomillashtirish bo’yicha taklif va tavsiyalarni
o’ylab chiqishdan iborat bo’ladi.
Kurs ishining tarkibi. Kirish, beshta savol, xulosa hamda foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
Davlat moliyasi davlatning markazlashgan pul daromadlarini shakllantirish va
ulardan o’z funksiyalarini to’laqonli bajarish maqsadida turli yo’nalishlarda
foydalanish bilan bog’liq munosabatlar yig’indisidir. Bu munosabatlarning turli-
tumanligi asosida davlat moliyasining bir qator aniq tashkiliy shakllari
shakllanadi. Bular:
 davlat byudjeti;
 davlatning byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalari;
 davlat krediti;
 davlat korxonalari moliyasi.
Iqtisodiy mazmuniga ko’ra davlat moliyasi – davlatning va uning mulkidagi
davlat korxonalarining ixtiyorida moliyaviy resurslarning shakllanishi va
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, jamiyat a’zolarining ortib borayotgan
ijtimoiy-madaniy ehtiyojlarini qondirish, mamlakat mudofaasi va davlat
2
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. http://uza.uz. 22.12.2017
y.
4

boshqaruvini ta’minlash bo’yicha xarajatlarning amalga oshirilishi bilan bog’liq
bo’lgan, yalpi ichki mahsulotning qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash
asosida sodir bo’ladigan pul munosabatlari yig’indisidir.
Davlat moliyasi sohasida sodir bo’ladigan pul munosabatlarining subyektlari
bo’lib davlat (hukumatning tegishli organlari timsolida), yuridik shaxslar
(korxona va tashkilotlar timsolida) va jismoniy shaxslar ishtirok etadilar.
5

1. Davlat molıyası tızımı
Davlat moliyasi — davlat ixtiyorida pul jamg’armalarining tashkil etilishi,
taqsimlanishi va sarflanishi sohasidagi moliyaviy munosabatlar. Davlat
moliyasining mablag’lari umummilliy manfaatlar yo’lida sarflanadi, davlatning
funksiyalarini bajarishga xizmat qiladi. Davlat moliyasi pul jamg’armalari,
moliya mexanizmi, davlatning moliyaviy institutlari (idoralari) va moliya
siyosatini o’zida mujassamlashtiradi. Davlat moliyasi tarkiban davlat byudjeti,
mahalliy (munitsipal) byudjetlar, davlat korxonalarining moliyasi (ularning
byudjeti), hukumatga qarashli maxsus jamg’armalar, davlat krediti (davlat qarz
olgan va qarzga beradigan vositalari) kabi turlarga bulinadi.
Birinchi marta “Davlat moliyasi” atamasi 16-asrda Fransiyada ishlatila boshladi.
O’sha davrda Davlat moliyasi turli soliqlar tarzida maydonga keldi. Yirik
davlatlarning vujudga kelishi va ular harajatlarining ortib borishi bilan nakd pulga
ehtiyoj o’sdi, natijada xalqdan olinadigan soliqlar, asosan, pul shaklida yig’ib
olinadigan bo’ldi, majburiy soliqlar va zayomlar davlat zayomlari bilan
almashindi. Buning oqibatida Davlat moliyasining murakkab tizimi vujudga
keldi.
Hozirgi vaqtda davlatning iqtisodiy va moliyaviy siyosatini amalga oshirishda
Davlat moliyasi katta ahamiyatga ega. U xalqning moddiy va manaviy turmush
farovonligini oshirish, davlat organlarini mablag’ bilan taminlash, mamlakat
iqtisodiyotini o’stirish, xalq xo’jaligini, ijtimoiy sohani moliyalashtirish,
iqtisodiyotni investitsiyalash, aholini ijtimoiy himoya qilish, milliy xavfsizlikni
taminlash, davlatni idora qilish va boshqarishda etakchi vosita hisoblanadi.
Mavjud barcha korxonalar va xalq xo’jaligi tarmoqlari moliyasi Davlat moliyasi
va moliya tizimi zaxiralarining asosiy manbaidir.
“Davlat moliyasi tizimi” atamasiga murojaat qilishdan avval “tizim” degan
tushunchaga oydinlik kiritaylik. Turli lug’atlarda “tizim” so’ziga “vazifasi
jihatidan bir turdagi tashkilotlar yig’indisi, yoki tashkiliy jihatdan birlashtirilgan
muassasalar yig’indisi, yoki ijtimoiy tuzum shakli” deb ta’riflar berilgan.
Moliya tizimi ko’proq “moliyaviy tashkilotlar yig’indisi”, “turli xil moliyaviy
6

munosabatlar yig’indisi”, “moliyaviy bozorlar yig’indisi” sifatida qaraladi. Lekin
bu ta’riflar vazifa “jihatidan umumiy bo’lgan va tashkiliy jihatdan yaxlit birlikka
uyushgan” degan majburiy talablarga javob bermaydi.
Yuqoridagi bobda ta’kidlanganidek, moliya iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarni aks
ettiradi, bu munosabatlar turli shaklda namoyon bo’ladi va o’ziga xos
xususiyatlarga ega. Masalan, korxonalarda foydaning shakllanishi va ishlatilishi,
davlatning qo’lida soliqlar va boshqa tushumlar evaziga pul fondlarining
to’planishi va taqsimlanishi, aholi daromadlarining shakllanishi va ishlatilishi –
bularning barchasi moliyaviy munosabatlarning namoyon bo’lish shakllaridir.
Lekin bu munosabatlarni o’ziga xos xususiyatlariga ko’ra ma’lum bir sohalar
bo’yicha guruhlash mumkin. Moliyaviy munosabatlarning har bir sohasi esa qator
bo’g’inlardan iborat.
Davlat boshqaruvining turli pog’onalarida (markaziy va mahalliy darajada)
hamda xo’jalik yuritishning turli sohalarida (ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish,
ishlar bajarish) sodir bo’ladigan ko’pqirrali moliyaviy munosabatlarning
sohalari va bo’g’inlari yig’indisi mamlakat moliya tizimini tashkil qiladi.
Bir turdagi iqtisodiy munosabatlarning murakkab tizimini tashkil qilar ekan,
moliya tizimi quyidagi o’zaro bog’liq elementlardan iborat:
• moliyaviy munosabatlarning sohalari va bo’g’inlari yig’indisi;
• har bir bo’g’inning ichida tuziladigan pul mablag’lari fondlari yig’indisi;
• moliyani boshqarish organlari yig’indisi (1.1.1-rasm).
Moliya tizimining muhim elementlaridan biri moliyaviy munosabatlarning
sohalari va bo’g’inlari yig’indisidir. Bu munosabatlar bir-biridan farq qiladi, lekin
shu bilan birga, ular bir qator umumiy xususiyatlarga egaki, bu holat ularni
alohida guruhlarga (bo’g’inlarga) birlashtirish imkonini beradi.
Iqtisodiy sub’yektlar daromadlarining shakllanish usullariga ko’ra moliya tizimi
quyidagi bo’g’inlardan iborat:
 davlat (yoki markazlashgan) moliyasi;
 xo’jalik sub’yektlari va uy xo’jaliklari (yoki markazlashmagan) moliyasi.
7
Moliyani boshqarish
organlari yig‘indisiPul mablag‘lari fondlari
yig‘indisiMoliyaviy
munosabatlarning
sohalari va
bo‘g‘inlari yig‘indisi Moliya tizimining elementlari

1.1.1-rasm. Moliya tizimining elementlari
Davlat moliyasi (markazlashgan moliya) deganda yuridik va jismoniy shaxslar
tomonidan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni to’lash asosida tuziladigan pul
mablag’lari fondlarining shakllanishi va ishlatilishi yuzasidan kelib chiqadigan
moliyaviy munosabatlar tushuniladi. Bu munosabatlar asosida davlat byudjeti,
davlatning byudjetdan tashqari maqsadli fondlari kabilar shakllanadi. Ularning
mablag’lari ta’lim (maktabgacha ta’lim muassasalari, umumta’lim maktablari,
kasb-hunar kollejlari, oliy o’quv yurtlari va shu kabilar), sog’liqni saqlash
(davlatga qarashli turli davolash-profilaktika muassasalari), aholini ijtimoiy
himoya qilish tadbirlari (turli nafaqalarni to’lash, ijtimoiy yordam ko’rsatish),
ijtimoiy ta’minot (pensiya ta’minoti, bolalar va qariyalar uylarini saqlash),
davlat
hokimiyati va boshqaruvi organlarini saqlash va boshqa shu kabi davlat
ahamiyatidagi tadbirlarni moliyalashtirishga safarbar qilinadi.
Markazlashmagan moliya xo’jalik sub’yektlari va uy xo’jaliklariga tegishli pul
fondlarini shakllantirish va ishlatish bilan bog’liq moliyaviy munosabatlarni aks
ettiradi. Bu sub’yektlarning ixtiyorida barcha majburiy to’lovlarni to’lab
bo’lgandan keyin qolgan daromad(foyda)dan ishlab chiqarish ehtiyojlarini hamda
xodimlarning ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan turli xil
fondlar tuziladi. Bu fondlarning mablag’lari asosiy vositalar va aylanma
mablag’larni to’ldirishga, yangi texnika va texnologiyalarni o’zlashtirish va joriy
etishga, xodimlarni moddiy rag’batlantirishga va shu kabi markazlashmagan
tadbirlarni moliyalashtirishga safarbar qilinadi. Yuqorida bayon qilinganlar asosida
shuni xulosa qilish mumkinki, davlatning ixtiyorida (davlat byudjeti va davlatning
maqsadli fondlarida) markazlashgan tarzda shakllangan moliyaviy resurslar
markazlashgan fondlarni , xo’jalik sub’yektlari tasarrufida shakllangan resurslar
esa markazlashmagan fondlarni tashkil qiladi.
Shunday qilib, moliyaviy resurslarni shakllantirish va ishlatish mexanizmiga ko’ra
moliya tizimining uchta muhim sohasini ajratib ko’rsatish mumkin:
• davlat moliyasi;
8 byudjet fondarihududiymarkazlashmagan tarmoqqa tegishlimarkazlashgan maqsadli dasturlarni
bajarishga mo‘ljallanganXarakteriga ko‘raMarkazlashish darajasiga
ko‘ra Moliyani boshqarish
organlari yig‘indisiPul mablag‘lari fondlari
yig‘indisiMoliyaviy
munosabatlarning
sohalari va
bo‘g‘inlari yig‘indisi

• korxonalar,tashkilotlarvamuassasalardaniboratbo’lgan xo’jalik sub’yektlari
moliyasi;
• uy xo’jaliklari moliyasi.
Davlat moliyasi tizimining tarkibiy tuzilishini quyidagicha tasvirlash mumkin
(1.1.2-rasm):
Iqtisodiy mazmuniga ko’ra davlat moliyasi – davlatning va uning mulkidagi davlat
korxonalarining ixtiyorida moliyaviy resurslarning shakllanishi va kengaytirilgan
takror ishlab chiqarish, jamiyat a’zolarining ortib borayotgan ijtimoiy-madaniy
ehtiyojlarini qondirish, mamlakat mudofaasi va davlat boshqaruvini ta’minlash
bo’yicha xarajatlarning amalga oshirilishi bilan bog’liq
bo’lgan, yalpi ichki maxsulotning qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash
asosida sodir bo’ladigan pul munosabatlari yig’indisidir.
1.1.2-rasm. Davlat moliya tizimining tarkibiy tuzilishi
Davlat moliyasi sohasida sodir bo’ladigan pul munosabatlarining sub’yektlari
bo’lib davlat (hokimiyatning tegishli organlari timsolida), yuridik shaxslar
(korxona, tashkilotlar, birlashmalar, muassasalar timsolida) va jismoniy shaxslar
(aholi) ishtirok etadilar.
Davlat moliyasining iqtisodiy mazmuni bir xil emas: uning tarkibida alohida
bo’g’inlarni ajratib ko’rsatish mumkin, ularning har biri o’ziga xos funktsiyalarni
9Davlat korxonalari va tashkilotlari moliyasiDavlat moliyasi тизими
Davlat krediti
Davlat byudjeti Davlatning maqsadli va
byudjetdan tashqari
jamg‘armalari

bajaradi. Davlat moliyasining tarkibiga quyidagilar kiradi: davlat byudjeti;
davlatning byudjetdan tashqari maqsadli fondlari; davlat krediti; davlat
korxonalari moliyasi. Har bir bo’g’inning turlicha funktsional tayinlanishga ega
ekanligidan foydalanib, davlat keng ko’lamli iqtisodiy va ijtimoiy xizmatlarni
ko’rsatadi, tarmoq va hududiy muammolarni xal qiladi.
Davlat moliyasining bosh va markaziy bo’g’ini davlat byudjetidir. Davlat
byudjeti – davlatning markazlashgan pul fondi bo’lib, asosan yuridik va jismoniy
shaxslarning soliqlari va majburiy to’lovlari evaziga shakllanadi va davlatning turli
vazifalari va funksiyalarini moliyaviy ta’minlashga yo’naltiriladi.
Davlat byudjeti davlatning qonun kuchiga ega bo’lgan asosiy moliyaviy rejasi
hisoblanadi. Byudjet hokimiyatning qonun chiqaruvchi organi tomonidan
tasdiqlanadi.
Davlat moliyasining muhim bo’g’inlaridan yana biri – davlatning byudjetdan
tashqari maqsadli jamg’armalari bo’lib, ular jamiyatning ayrim ehtiyojlarini
mablag’ bilan ta’minlash maqsadida davlat tomonidan jalb qilingan moliyaviy
resurslarni taqsimlash va ishlatish shakli hisoblanadi. Bu fondlarning asosiy
tayinlanishi maxsus maqsadli ajratmalar va boshqa qator manbalar hisobidan
davlatning aniq maqsadli tadbirlarini moliyalashtirishdan iborat.
Byudjetdan tashqari maqsadli fondlarning turlari, maqsadli tayinlanishi, ularga
egalik qilish huquqi, amal qilish davomiyligi turlicha bo’lishi mumkin. U yoki bu
fondni tuzish to’g’risida qaror qabul qilishda davlat va jamiyat taraqqiyoti oldida
turgan vazifalarning ustuvorligi muhim ahamiyatga ega.
Davlat byudjeti tarkibida konsolidatsiyalashgan fondlar davlat maqsadli
jamg’armalari deb ataladi. Bu fondlarning xususiyati shundaki, davlat byudjetida
defitsit yuzaga kelganda ularning ijbiy qoldig’i byudjet defitsitini qoplashga
safarbar etilishi mumkin. Shuningdek, byudjetdan tashqari fondlarning joriy
faoliyatida kassaviy uzilishlar bo’lgan hollarda davlat byudjetidan byudjet
dotatsiyalari berilishi yoki boshqa shakldagi moliyaviy yordam ko’rsatilishi
mumkin.
Davlat krediti – davlat bilan (uning hokimiyat va ijroiya organlari timsolida)
10

yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro moliya-kredit tashkilotlari
o’rtasidagi muddatlilik, qaytishlilik va to’lovlilik asosida pul mablag’larining
harakati bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir. Bu munosabatlarda
davlat qarz oluvchi, qarz beruvchi (kreditor) yoki olingan (berilgan) qarzlar
bo’yicha garant (kafil) sifatida ishtirok etadi.
Davlat korxonalari moliyasi davlat moliyasining o’ziga xos bo’g’ini bo’lib,
bunda u YaIMning birlamchi taqsimotida bevosita ishtirok etadi. Davlat
korxonasi ustav kapitalining shakllanishida byudjet mablag’lari, boshqa davlat
korxonalarining badallari, markazlashgan fondlar va vazirliklar, mahkamalar,
uyushmalar qoshida tuziladigan rezervlari asosiy moliyaviy manba bo’lib xizmat
qiladi.
Mamlakatning moliya tizimida davlat byudjeti markaziy o’rin
egallaydi.Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali davlatning qo’lida
katta hajmdagi moliyaviy resurslar to’planadi va ular umumdavlat ehtiyojlarini
qondirishga sarf etiladi. Davlat byudjeti umumdavlatmanfaatlariniinobatga olgan
holda ustuvor yo’nalishlar uchun moliyaviy resurslarni jamlashda asosiy vosita
bo’lib xizmat qiladi. Ustuvor yo’nalishlar uchun davlat byudjeti yordamida
moliyaviy resurslarni jamlash bir necha usullar yordamida amalga oshirilishi
mumkin. Ayrim hollarda iqtisodiyot yetakchi tarmoqlarining jadal sur’atlar bilan
rivojlanishini ta’minlash maqsadida byudjet ajratmalarining hajmi
oshiriladi.Boshqa hollarda esa, o’sha sektorlardan mablag’larni davlat byudjetiga
olishda qulay sharoit yaratiladi.
Davlat byudjeti iqtisodiyotning alohida tarmoqlari rivojlanishida asosiy manba
rolini ham o’ynashi mumkin. Masalan, ilmiy-texnika taraqqiyoti asosida milliy
iqtisodiyotda yangi tarmoq vujudga kelayotgan bo’lsa, uning paydo bo’lishini
hozirgi sharoitda byudjetdan moliyalashtirishsiz tasavvur etib bo’lmaydi.
Faoliyatko’rsatayotgansubyektlarningmoliyaviybarqarorligini ta’minlashda
byudjet katta ahamiyat kasb etadi. Turli obyektiv va subyektiv omillarning
ta’siri ostida ayrim subyektlarning o’z moliyaviy resurslari ularning sog’lom
faoliyat ko’rsatishi uchun yetarli bo’lmay qolganda chetdan mablag’ jalb
11

qilishga ehtiyoj tug’iladi. Bunday sharoitda davlat byudjeti tartibga soluvchi
manba sifatida maydonga chiqishi mumkin. Albatta, bunday hollarning
barchasida davlat byudjeti mablag’lari subyektlarning o’z manbalari, tarmoq
ichidagi resurslar, bank kreditlaridan so’ng oxirgi tartibga soluvchi manba
sifatida foydalaniladi.
Subyektlar faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda davlat byudjetining
tartibga soluvchi roli quyidagi ko’rinishda bo’lishi mumkin:
 moliyaviy resurslarga bo’lgan yangi talabni kelgusi byudjet yilida
byudjetning xarajatlari tarkibiga kiritish;
 moliyaviy resurslarga bo’lgan qo’shimcha ehtiyojni mavjud byudjet
resurslarini bir obyektdan ikkinchisiga o’tkazish yo’li bilan qondirish. Bunday
imkoniyatning mavjudligi amaliyotda ayrim subyektlarning o’zlariga taqdim
etilgan moliyaviy resurslarni to’liq o’zlashtirishning uddasidan chiqa olmasligi
bilan izohlanadi;
 qo’shimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan qoplash va
boshqalar.
Davlat byudjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnika vositalari bilan
qaytaqurollantirishda alohida ahamiyatga ega. Byudjetdan iqtisodiyotga
qilinayotgan xarajatlar va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish, eng
avvalo, ana shu maqsadlarga xizmat qiladi. Ayniqsa, ijtimoiy soha (ta’lim,
sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot) xarajatlarini
moliyalashtirish, oilalarga ijtimoiy nafaqa berish, davlat hokimiyati organlari,
boshqaruv va sud organlarini saqlash, fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish
organlarini moliyalashtirish, mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash
kabi vazifalarning o’z vaqtida bajarilishini ta’minlashda davlat byudjetining
ahamiyati beqiyosdir.
Notijorat faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar va muassasalar moliyasi
xo’jalik subyektlari moliyasining muhim bo’g’inlaridan biridir. Ularning asosiy
faoliyati tijorat foydasini olishga emas, balki jamiyat a’zolarining turli-tuman
ijtimoiy (ijtimoiy-madaniy, ma’naviy-ma’rifiy va boshqa) ehtiyojlarini
12

qondirishga qaratilgan bo’ladi. Bu tashkilotlar o’zining notijorat faoliyatini amalga
oshirish chog’ida tijorat faoliyati bilan ham shug’ullanishi mumkin, lekin aksariyat
hollarda ushbu faoliyatdan olingan daromadlar ularning nizom faoliyatini
to’laqonli bajarishga yo’naltiriladi. Ularga ijtimoiy-madaniy sohaning keng
tarmoqli muassasalari (bolalar bog’chalari, umumta’lim maktablari, poliklinikalar,
qishloq vrachlik punktlari, bolalar va nogironlar uylari), turli darajadagi davlat
boshqaruvi organlari, milliy xavfsizlik, ichki ishlar, jamoat tartibini saqlash
muassasa va tashkilotlari, ijtimoiy himoya va ijtimoiy ta’minot organlari kiradi.
Odatda bu tashkilotlarning aksariyati davlat tomonidan kafolatlangan xizmatlarni
ko’rsatadi (bu xizmatlar jamiyatga bepul ko’rsatiladi), bu esa ular moliyasining
xususiyatlarini belgilab beradi, ya’ni ular moliyaviy resurslari manbalari ichida
davlat mablag’lari (davlat byudjeti va davlat maqsadli fondlari) asosiy o’rinni
egallaydi. Lekin bozor sharoitida notijorat tashkilotlari moliyaviy resurslarining
manbalari nobyudjet va nodavlat manbalar (pullik xizmatlar ko’rsatish, bino va
inshootlar ijarasidan tushumlar, homiylik va hayriya yordamlari, imtiyozli
kreditlar, grantlar va boshqalar) evaziga kengayib bormoqda.
Jamoat tashkilotlari moliyasi siyosat, iqtisodiyot, ijtimoiy taraqqiyot, fan,
madaniyat, din, ekologiya va hayotning boshqa sohalarida o’z huquqlari,
erkinliklari va qonuniy manfaatlarini hamkorlikda amalga oshirish maqsadida
fuqarolarning erkin birlashishi asosida tashkil topgan ixtiyoriy tuzilmalar - jamoat
birlashmalari moliyasidir. Jamoat tashkilotlariga kasaba uyushmalari, siyosiy
partiyalar, ommaviy harakatlar, olimlar jamiyatlari, ayollar, yoshlar va bolalar
tashkilotlari, faxriylar va nogironlar jamiyatlari, ilmiy, texnikaviy, madaniy-
ma’rifiy, jismoniy tarbiya va sport jamiyatlari, ijodiy uyushmalar, turli
maqsadlardagi jamg’armalar, diniy tashkilotlar va fuqarolarning boshqa
birlashmalari kiradi.
Jamoat tashkilotlari moliyasining o’ziga xos xususiyati shundaki, ular moliyaviy
resurslarining shakllanish manbalari bo’lib jamiyat a’zolarining a’zolik badallari,
ta’sischilar tomonidan bir martalik yoki muntazam tushadigan tushumlar,
fuqarolarning ixtiyoriy pullik va mulkiy badallari va ehsonlari, tadbirkorlik
13

faoliyatidan olingan daromadlar (foyda), qonunchilikda ko’zda tutilgan hollerda
davlat byudjeti mablag’lari (masalan, siyosiy partiyalarga, ijtimoiy harakatlarga
moliyaviy yordamlar) xizmat qiladi, moliyaviy resurslarining ishlatish
yo’nalishlari esa jamoat tashkilotlarining nizomlari bilan belgilab qo’yilgan
maqsad va vazifalarni bajarishni ko’zda tutuvchi nizom faoliyatidir.
Mamlakatning moliya tizimida davlat byudjeti markaziy o’rin egallaydi.
Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali davlatning qo’lida katta
hajmdagi moliyaviy resurslar to’planadi va ular umumdavlat ehtiyojlarini
qondirishga sarf etiladi. Davlat byudjeti umumdavlat manfaatlarini inobatga olgan
holda iqtisodiyot va ijtimoiy rivojlanishning ustuvor yo’nalishlari uchun moliyaviy
resurslarni jamlashda asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi.Ustuvor yo’nalishlar uchun
davlatbyudjetiyordamida moliyaviy resurslarni jamlash bir necha usullar
yordamida amalga oshirilishi mumkin. Ayrim hollarda iqtisodiyotning yetakchi
tarmoqlarini jadal sur’atlar bilan rivojlanishini ta’minlash maqsadida byudjet
ajratmalarining hajmi oshiriladi. Boshqa hollarda esa, o’sha sektorlardan
mablag’larni davlat byudjetiga olishda qulay sharoit yaratiladi.
Davlat byudjeti iqtisodiyotning alohida tarmoqlarining rivojlanishida asosiy
manba rolini ham o’ynashi mumkin. Masalan, ilmiy-texnika taraqqiyoti asosida
milliy iqtisodiyotda yangi tarmoq vujudga kelayotgan bo’lsa, uning paydo
bo’lishini hozirgi sharoitda byudjetdan moliyalashtirishsiz tasavvur etib bo’lmaydi.
Faoliyatko’rsatayotgansubyektlarningmoliyaviybarqarorligini ta’minlashda
byudjet katta ahamiyat kasb etadi. Turli obyektiv va subyektiv omillarning ta’siri
ostida ayrim subyektlarning o’z moliyaviy resurslari ularning sog’lom faoliyat
ko’rsatishi uchun yetarli bo’lmay qolganda chetdan mablag’ jalb qilishga ehtiyoj
tug’iladi. Bunday sharoitda davlat byudjeti tartibga soluvchi manba sifatida
maydonga chiqishi mumkin. Albatta, bunday hollarning barchasida davlat byudjeti
mablag’laridan iqtisodiy subyektlarning o’z manbalari, tarmoq ichidagi resurslar,
bank kreditlaridan so’ng oxirgi tartibga soluvchi manba sifatida foydalaniladi.
Iqtisodiy subyektlar faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda davlat
byudjetining tartibga soluvchi roli quyidagi ko’rinishda bo’lishi mumkin:
14

 moliyaviy resurslarga bo’lgan yangi talabni kelgusi byudjet yilida
byudjetning xarajatlari tarkibiga kiritish;
 moliyaviy resurslarga bo’lgan qo’shimcha ehtiyojni mavjud byudjet
resurslarini bir obyektdan ikkinchisiga o’tkazish yo’li bilan qondirish. Bunday
imkoniyatning mavjudligi amaliyotda ayrim subyektlarning o’zlariga taqdim
etilgan moliyaviy resurslarni to’liq o’zlashtirishning uddasidan chiqa olmasligi
bilan izohlanadi;
 qo’shimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan qoplash va
boshqalar.
Davlat byudjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnika vositalari bilan qayta
qurollantirishda alohida ahamiyatga ega. Byudjetdan iqtisodiyotga qilinayotgan
xarajatlar va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish, eng avvalo, ana
shu maqsadlarga xizmat qiladi. Ayniqsa, ijtimoiy soha (ta’lim, sog’liqni saqlash,
madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot) xarajatlarini moliyalashtirish, oilalarga
ijtimoiy nafaqa berish, davlat hokimiyati organlari, boshqaruv va sud organlarini
saqlash, fuqarolaming o’z-o’zini boshqarish organlarini moliyalashtirish,
mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash kabi vazifalarning o’z vaqtida
bajarilishini ta’minlashda davlat byudjetining ahamiyati beqiyosdir.
15

2.Davlat molıyasını boshqarısh
Davlat moliyasini boshqarish masalalari iqtisodiyot va moliya nazariyasida
markaziy o’rinni egallaydi. Iqtisodiyotni va davlat moliyasini boshqarishdagi
muammolar shundan iboratki, bozor xo’jaligi o’zini o’zi tartiblovchi va
rivojlantiruvchi tizim (bozorning “ko’rinmas qo’li”) bo’lishiga qaramasdan, hech
qachon davlat aralashuvisiz samarali ishlamagan. Tarixiy taraqqiyotdan ma’lumki,
umuman olganda, kapitalistik bozor xo’jaligining yuzaga kelishi faol davlat
aralashuvi bilan birga sodir bo’lgan. Masalan, 1563-yilda ingliz qirolichasi
Yelizaveta I milliy baliqchilikni qo’llab-quvvatlash va unga bo’lgan talabni
oshirish maqsadida o’z xizmatkorlariga haftasiga 2 marta go’sht mahsulotlarini
iste’mol qilishni ta’qiqlagan 3
. 1666-yilda esa Angliyada jun mahsulotlarini sotish
bilan bog’liq qiyinchiliklarni tugatish uchun bir qator tadbirlar amalga oshirildi.
Xususan, dafn etilayotgan marhumlarni jun matodan bo’lgan liboslarda dafn etish
majburiy qilib qo’yildi. Bu qonunni buzganlarga 5 funt-sterling miqdorida jarima
belgilandi.
Aksariyat hozirgi zamon iqtisodchi-olimlarining fikricha, bozorning “ko’rinmas
qo’li” davlatning “ko’rinadigan qo’li” bilan to’ldirilib turishi kerak. Bu borada
kelishmovchiliklar, qarama-qarshi fikrlar yuzaga kelishining sababi – bu
aralashuvning qay darajada bo’lishi bilan bog’liq, lekin davlatning tartiblovchi
prinsipi asosan ko’pchilik olimlar tomonidan e’tirof etilmoqda. Bunday
yakdillikning asosiy sababi shundaki, olimlarning fikriga ko’ra, bozor o’z-o’zidan
mavjud iqtisodiy va ijtimoiy muammolarning barchasini hal qila olmaydi. Misol
3
Экономическая история зарубежных стран: учебное пособие / .М.Тимошина; под ред. проф.
М.Н.Чепурина. – 9-ое изд., стер. – М.: Юстицинформ, 2013. -504 стр.
16

uchun, monopoliya sharoitida o’z-o’zini tartiblash raqobatni rivojlantira olmaydi,
bu esa tovarlar ma’lum turlari narxining oshishiga olib keladi va natijada aholi
daromadlari iqtisodiyotning alohida bir sektorida ushlanib qoladi. Bunday hollarda
bozor mexanizmi samarasiz ishlay boshlaydi va iqtisodiy tanglik davrida
iqtisodiyotni barqarorlashtirishda bozor mexanizmi sust qatnashadi. Shuning
uchun, iqtisodiyotni tartiblovchi qo’shimcha mexanizmlarni ishlab chiqish ehtiyoji
tug’iladi. Ana shunday mexanizmlardan biri – bu davlatning iqtisodiyotni
tartiblovchi unsurlari – dastak va vositalaridir. Ana shu dastak va vositalar ichida
davlat byudjeti asosiy o’rinni egallaydi. Davlat byudjeti davlatning qo’lidagi
iqtisodiyot va ijtimoiy jarayonlarni boshqarish va tartibga solish quroli bo’lish
bilan birga, iqtisodiy kategoriya sifatida muayyan iqtisodiy munosabatlar
yig’indisini tashkil etadi, bu munosabatlarni boshqarish davlat byudjetini va,
umuman, mamlakat byudjet tizimini boshqarishda namoyon bo’ladi.
Byudjet tizimini boshqarish quyidagilarni nazarda tutadi:
 byudjet tizimining asosiy tamoyillariga amal qilgan holda byudjet
munosabatlarini boshqarish;
 barcha darajadagi byudjetlarni shakllantirish, ko’rib chiqish, qabul qilish,
ijro etish jarayonlarini boshqarish;
 byudjet jarayonida ishtirok etuvchi subyektlar, organlar va byudjet
mablag’larini oluvchilar faoliyatini boshqarish.
Byudjet tizimini boshqarish ham boshqarish kategoriyasining barcha
funksiyalarini bajaradi, ular orqali byudjet tizimini boshqarish oldidagi maqsad
va vazifalar amalga oshiriladi. Bu funksiyalar: rejalashtirish, tashkil etish,
muvofiqlashtirish, nazorat va rag’batlantirish.Byudjet tizimini boshqarish
tushunchasi subyektiv tushuncha bo’lib, u alohida vakolatli organlar tomonidan
amalga oshiriladi, ularning vakolatlari
O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi, tegishli boshqaruv organlari Nizomlari
va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlar bilan belgilab berilgan.
Byudjet tizimini boshqarish obyektlari bo’lib byudjet munosabatlari, byudjetning
daromadlar bo’yicha shakllanishi va xarajatlar bo’yicha bajarilishi, byudjetlararo
17

munosabatlar va shu kabi ijtimoiy-iqtisodiy pul munosabatlari, shuningdek,
byudjet tashkilotlarining byudjetdan ajratilgan mablag’laridan foydalanish
asosidagi xo’jalik-moliyaviy faoliyati hisoblanadi. Byudjet tizimini boshqarish
subyektlari esa bevosita shu munosabatlarni boshqarish, tashkil etish,
muvofiqlashtirish va nazorat qilishda ishtirok etuvchi muayyan vakolatlarga ega
bo’lgan davlatning qonunchilik-ijroiya institutlari – boshqaruv organlaridir.
Byudjet tizimini boshqarish subyektlarini, byudjet tizimini boshqarishdagi
vakolatlariga ko’ra, quyidagicha guruhlash mumkin:
2.2.1-rasm. Byudjet tizimini boshqarish subyektlarining guruhlanishi
Byudjet tizimini boshqarish organlarining vakolatlari, funksiya va vazifalari
O’zbekiston RespublikasiByudjet Kodeksi, tegishli organlarning nizomlari va
boshqa me’yoriy hujjatlar bilan belgilab beriladi
O’zbekiston RespublikasiByudjet Kodeksida quyidagi davlat hokimiyati organlari
va joylardagi davlat hokimiyati organlarining byudjet tizimini boshqarish
sohasidagi vakolatlari tegishli moddalarda belgilab berilgan:
18Byudjet tizimini boshqarish organlari
Vakillik hokimiyati organlari
Mahalliy hokimiyat vakillik organlari:
Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i
Kengesi
viloyatlar, Toshkent shahar, tumanlar va
shaharlar depulatlar Kengashlari Oliy vakillik hokimiyati organi: O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Ijroiya hokimiyati organlari
Ijroiya hokimiyatining mahalliy organlari:
Viloyatlar, Toshkent shahar, tuman va shaharlar
hokimliklari;
Markaziy ijroiya organlarining hududiy va
mahalliy bo’linmalariIjroiya hokimiyatining markaziy organlari:
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
O’zbekiston Respublikasi Soliq Qo’mitasi
O’zbekiston Respublikasi Bojxona Qo’mitasi

 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining byudjet sohasidagi
vakolatlari;
 O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasining byudjet sohasidagi vakolatlari;
 Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesining, xalq deputatlari
viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlarining byudjet
sohasidagi vakolatlari;
 Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashining, viloyatlar va
Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimlarining byudjet sohasidagi
vakolatlari;
 O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining byudjet sohasidagi
vakolatlari;
 Hududiy moliya organlarining byudjet sohasidagi vakolatlari;
 Byudjet mablag’larini taqsimlovchilarning byudjet sohasidagi vakolatlari;
 Byudjet tashkilotlariningva byudjet mablag’lari oluvchilarning byudjet
sohasidagi vakolatlari;
 Davlat maqsadli jamg’armalarini taqsimlovchi organlarning byudjet
sohasidagi vakolatlari.
Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesining, xalq deputatlari viloyatlar
va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlarining byudjet sohasidagi
vakolatlari quyidagilardan iborat:
 Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetini, viloyatlar va Toshkent shahar
mahalliy byudjetlarini, tumanlar va shaharlar byudjetlarini tegishincha
Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar,
tumanlar va shaharlar hokimlarining taqdimnomasiga muvofiq ko’rib chiqadi va
qabul qiladi;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiningdavlat
moliyasini boshqarishdagi vakolatlari:
 davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari, shuningdek
soliq va byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalarini ishlab chiqish
jarayonini tashkil etadi hamda muvofiqlashtirib boradi;
19

 Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari, shuningdek
soliq va byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalarini ko’rib chiqish
hamda tegishli xulosa taqdim etish uchun O’zbekiston Respublikasi Hisob
palatasiga yuboradi;
 byudjetnoma loyihasini ko’rib chiqadi va tasdiqlaydi;
 byudjetnomani O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalariga
taqdim etadi;
 davlat boshqaruvi organlarining Davlat byudjetini va davlat maqsadli
jamg’armalari byudjetlarini ijro etish borasidagi faoliyatini muvofiqlashtirib
boradi hamda nazorat qiladi;
 Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining ijrosi
to’g’risidagi hisobotlarni har chorakda ko’rib chiqadi;
 o’tgan moliya yili uchun Davlat byudjetining va davlat maqsadli
jamg’armalari byudjetlarining ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tashqi audit
o’tkazish hamda baholash uchun O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga
yuboradi;
 Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining
tegishli davrdagi ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tasdiqlash uchun O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga taqdim etadi;
 moliya yili mobaynida Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari
byudjetlari parametrlariga o’zgartirishlar kiritish to’g’risidagi takliflarni ko’rib
chiqadi;
 O’zbekiston Respublikasi respublika byudjetining qo’shimcha manbalaridan
foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining zaxira jamg’armasi
mablag’laridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi.
Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy
byudjetlari, tumanlar va shaharlar byudjetlarining tegishli davrdagi ijrosi
to’g’risidagi hisobotlarni tegishincha Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar
Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimlarining
20

taqdimnomasiga muvofiq har chorakda ko’rib chiqadi va tasdiqlaydi;
 mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning stavkalarini qonun
hujjatlarida belgilangan miqdorlar doirasida belgilaydi.
Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashining, viloyatlar va Toshkent
shahar, tumanlar va shaharlar hokimlarining byudjet sohasidagi vakolatlari
quyidagilardan iborat:
 tegishli byudjet loyihasini ishlab chiqish va uni ijro etish jarayonini tashkil
etadi hamda muvofiqlashtirib boradi;
 byudjet so’rovi olinishiga qarab tegishli byudjetlarning loyihalarini tuzish
to’g’risida qarorlar qabul qiladi, ularni tayyorlash tartibi va muddatlarini
belgilaydi;
 Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti loyihasini, viloyatlar va Toshkent
shahar mahalliy byudjetlari, tumanlar va shaharlar byudjetlari loyihalarini
tegishincha Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesiga, xalq deputatlari
viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlariga ko’rib chiqish
va qabul qilish uchun taqdim etadi;
 Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesining, xalq deputatlari
viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlarining qarorlariga
muvofiq Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar
mahalliy byudjetlari, tumanlar va shaharlar byudjetlari parametrlarini tasdiqlaydi;
 moliya yili mobaynida Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va
Toshkent shahar mahalliy byudjetlari, tumanlar va shaharlar byudjetlari
parametrlariga o’zgartirishlar kiritish to’g’risidagi takliflarni ko’rib chiqadi;
 Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar
mahalliy byudjetlari, tumanlar va shaharlar byudjetlarining tegishli davrdagi ijrosi
to’g’risidagi hisobotlarni Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesiga, xalq
deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlariga
tasdiqlash uchun taqdim etadi;
 Davlat byudjetiga va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlariga tushumlar
to’liq va o’z vaqtida tushishi ustidan nazoratni tashkil etadi;
21

 byudjet mablag’larining maqsadli sarflanishi ustidan nazoratni tashkil
etadi;
 Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika byudjetining, viloyatlar viloyat
byudjetlarining va Toshkent shahri shahar byudjetining, tumanlar va shaharlar
byudjetlarining qo’shimcha manbalaridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul
qiladi;
 Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent
shahar hokimlari ushbu moddaning birinchi qismida ko’rsatilgan vakolatlar bilan
bir qatorda tegishincha Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika byudjetining,
viloyatlar viloyat byudjetlari va Toshkent shahri shahar byudjetining zaxira
jamg’armalari mablag’laridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi.
22

3.O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, uning davlat moliyasini
boshqarishdagi vakolatlari
Moliya vazirligi O’zbekiston Respublikasi davlat boshqaruvi organi hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi respublikaning markaziy moliya-
iqtisodiy organi sifatida O’zbekiston Respublikasining moliyaviy, narx siyosatini
hayotga tatbiq etadi va uning butun hududida moliya, narx-navoni tashkil etish
faoliyatiga umumiy rahbarlikni amalga oshiradi.
Moliya vazirligi O’zbekiston Respublikasining vazifalari va funksiyalarini amalga
oshirish uchun zarur moliyaviy negiz yaratishni, respublika byudjetini ishlab
chiqish va ijro etishni, uning daromad qismi barqarorligini ta’minlashni, valyuta
rejasini tuzish va ijro etishni, pul resurslaridan oqilona va tejab sarflashni
ta’minlaydi.
Moliya vazirligi respublika byudjeti ham daromadlar, ham xarajatlar bo’yicha ijro
etilishi, moliyaviy resurslarni umumrespublika ehtiyojlariga safarbar etish ishlarini
tashkil etish uchun javob beradi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya
vazirligi, viloyatlar va tumanlar hokimliklari boshqarmalari va bo’limlari, davlat
sug’urta idoralari, shuningdek, ularga qarashli davlat korxonalari,
muassasalari va tashkilotlari O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining
yagona tizimini tashkil etadi.
Moliya vazirligi o’z tizimiga kiruvchi korxonalar, muassasalar va tashkilotlar
faoliyatini to’g’ridan-to’g’ri yoki o’zi tashkil etadigan organlar orqali
muvofiqlashtiradi va yo’naltiradi.
23

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiningdavlat
moliyasini boshqarishdagi vakolatlari:
 davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari, shuningdek
soliq va byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalarini ishlab chiqish
jarayonini tashkil etadi hamda muvofiqlashtirib boradi;
 Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari, shuningdek
soliq va byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalarini ko’rib chiqish hamda
tegishli xulosa taqdim etish uchun O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga
yuboradi;
 byudjetnoma loyihasini ko’rib chiqadi va tasdiqlaydi;
 byudjetnomani O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalariga
taqdim etadi;
 davlat boshqaruvi organlarining Davlat byudjetini va davlat maqsadli
jamg’armalari byudjetlarini ijro etish borasidagi faoliyatini muvofiqlashtirib boradi
hamda nazorat qiladi;
 Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining ijrosi
to’g’risidagi hisobotlarni har chorakda ko’rib chiqadi;
 o’tgan moliya yili uchun Davlat byudjetining va davlat maqsadli
jamg’armalari byudjetlarining ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tashqi audit o’tkazish
hamda baholash uchun O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga yuboradi;
 Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining
tegishli davrdagi ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tasdiqlash uchun O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga taqdim etadi;
 moliya yili mobaynida Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari
byudjetlari parametrlariga o’zgartirishlar kiritish to’g’risidagi takliflarni ko’rib
chiqadi;
 O’zbekiston Respublikasi respublika byudjetining qo’shimcha manbalaridan
foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining zaxira jamg’armasi
mablag’laridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi.
24

Moliya vazirligi tizimiga kiruvchi organlarni boshqarish jarayonida Vazirlik
O’zbekiston Respublikasining moliyaviy va narx-navo siyosatini amalga
oshirishning birligini ta’minlaydi.
2017-yilga qadar Moliya vazirligining byudjet tizimini boshqarish bo’yicha
vakolatlari, asosiy vazifalari va funksiyalari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1992-yil 23-noyabrdagi 553-son qarori bilan tasdiqlangan
“O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi to’g’risidagi Nizom” 16
bilan tartibga
solinib kelingan.
2017-yilga kelib, respublikadagi barcha moliya organlari faoliyatini tubdan
takomillashtirish, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining soliq-byudjet
siyosatiga qat’iy rioya etilishini ta’minlash, iqtisodiyotning real sektori
tarmoqlarini hamda ijtimoiy sohani barqaror, mutanosib va jadal rivojlantirish,
mahalliy byudjetlarning daromad bazasini mustahkamlash, byudjet mablag’laridan
samarali foydalanishga yo’naltirilgan vazifalari, funksiyalari, ish shakllari va
uslublarini qayta ko’rib chiqish maqsadida 2017-yil 18-martda “Moliya organlari
faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining PQ-2847-sonli Qarori 17
qabul qilindi. Ushbu qaror
bilan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning hududiy bo’linmalari
faoliyatining quyidagi ustuvor vazifalari hamda yo’nalishlari belgilab berildi:
− iqtisodiy o’sishning barqaror yuqori sur’atlarini, iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning
moliyaviy mutanosibligini ta’minlashda, davlatning ijtimoiy majburiyatlarini to’liq
va o’z vaqtida bajarishda, yirik investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va
mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlashda moliya organlarining rolini
oshirishga yo’naltirilgan yagona davlat soliq-byudjet siyosatini amalga oshirish;
− iqtisodiyot va aholiga soliq yukini kamaytirish, ishlab chiqarish samaradorligini
ta’minlash, mineral-xom ashyo, yer-suv hamda boshqa resurslar va uskunalardan
oqilona foydalanishda soliq hamda boshqa majburiy to’lovlarning
rag’batlantiruvchi rolini kuchaytirish yo’li bilan soliq tizimini izchil
takomillashtirib borish, soliq ma’muriyatchiligi samaradorligini oshirish, soliqlar
hamda boshqa majburiy to’lovlarni hisoblash va to’lash tartibini soddalashtirish,
25

shuningdek, soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning to’liq yig’ilishini ta’minlash
maqsadida ularning stavkalarini optimallashtirish;
− byudjetlararo munosabatlarni tubdan takomillashtirish, Qoraqalpog’iston
Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarining
daromad bazasini barcha choralar bilan kengaytirish, viloyatlar va tumanlarni
subvensiyadan chiqarib, ularning mutanosibligi va o’zini o’zi qoplay olishini
ta’minlash, hududlar hokimliklari bilan birgalikda Qoraqalpog’iston Respublikasi,
viloyatlar hamda Toshkent shahrini kompleks va intensiv rivojlantirish asosida
davlat byudjetiga qo’shimcha manbalar jalb etish yuzasidan tizimli ishlarni amalga
oshirish, tabiiy va iqtisodiy salohiyatdan yanada to’liq va samarali foydalanish,
hududlar iqtisodiyotini modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash;
− moliyaviy resurslarni iqtisodiy taraqqiyotning eng ustuvor yo’nalishlariga,
ijtimoiy sohani, ayniqsa qishloq joylarida, jadal rivojlantirishga, maqsadli
investitsiya dasturlarini moliyalashtirishga, belgilangan me’yorlarga muvofiq
ularni real moliyalashtirish manbalari bilan mustahkamlashga, ushbu asosda
kreditorlik va debitorlik qarzlarini kamaytirishga jamlash;
− iqtisodiyot bazaviy tarmoqlarining moliyaviy barqarorligini ta’minlash
borasidagi ishlarni muvofiqlashtirish, qishloq xo’jaligini moliyaviy qo’llab-
quvvatlashning samarali usul va mexanizmlarini joriy etish, tovarlar va
xizmatlarning ayrim turlariga narx va tariflar belgilash tartibini takomillashtirish
hamda to’lov intizomini mustahkamlash;
− byudjet tizimidagi byudjet mablag’laridan maqsadli hamda oqilona foydalanish
ustidan davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirish, qat’iy iqtisod qilish, ishlab
chiqarish va muomala xarajatlarini kamaytirish, nobudgarchilik va talon-torojlikni,
maqsadga nomuvofiq chiqimlarni tugatish yuzasidan vazirliklar, idoralar, xo’jalik
subyektlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan birgalikda keng qamrovli
profilaktika ishlarini olib borish;
− O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va boshqa valyuta nazorati organlari
bilan birgalikda valyuta-moliya siyosatining asosiy tamoyillari va usullarini
shakllantirish, davlatning valyuta resurslarini ko’paytirish va ulardan samarali
26

foydalanish bo’yicha takliflar ishlab chiqish;
− fuqarolarning pensiya ta’minoti sohasida davlat siyosatining asosiy
yo’nalishlarini ishlab chiqish, Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari
Pensiya jamg’armasi daromadlari va xarajatlarining mutanosibligini ta’minlash,
Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi tomonidan
uning zimmasiga yuklangan vazifalar va funksiyalar, xususan pensiyalar hamda
boshqa tegishli to’lovlarni tayinlash va o’z vaqtida to’lash bo’yicha o’rnatilgan
qoidalarning qo’llanilishini muvofiqlashtirish hamda ularni nazorat qilish;
− sug’urta tashkilotlarining sug’urta munosabatlari barcha qatnashchilarining
huquq va qonuniy manfaatlari himoya qilinishini ta’minlashga qaratilgan
faoliyatini nazorat qilish, buxgalterlik hisobi va hisobotining yagona
metodologiyasini shakllantirish va amalga oshirish, auditorlik faoliyatini tartibga
solish, mamlakatning moliya bozorlarini rivojlantirish bo’yicha davlat siyosatini
amalga oshirishda ishtirok etish;
− davlat moliya siyosati sohasida kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va
malakasini oshirish tizimini tashkil etish, Moliya vazirligi, uning markaziy apparati
hamda tarkibiy bo’linmalarining ish shakllarini va usullarini tubdan
takomillashtirish, moliya organlari faoliyatida byurokratizm va sansalorlik
hollariga yo’l qo’ymaslik, inson huquqlari, erkinliklari va manfaatlariga rioya
etilishini ta’minlash, jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlariga o’z vaqtida
e’tibor qaratish, zimmaga yuklatilgan vazifalarning o’z vaqtida va sifatli bajarilishi
uchun moliya organlari xodimlarining mas’uliyatini oshirish.
Yuqorida nomi keltirilgan Prezident qarori bilan O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi to’g’risidagi Nizom, Moliya vazirligi va vazirlik markaziy apparatining
tashkiliy tuzilmasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligining, viloyatlar
va Toshkent shahar hokimliklari moliya bosh boshqarmalarining, shahar
hokimliklari moliya bo’limlarining, tuman va shaharlar hokimliklari moliya
bo’limlarining namunaviy tuzilmalari ham tasdiqlandi.
27

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, davlat byudjeti mamlakat moliya tizimining barcha soha va
bo’g’inlari bilan o’zaro munosabatlarga kirishadi. Bu munosabatlar quyidagilarda
namoyon bo’ladi:
 davlat byudjeti mablag’lari hisobidan davlat maqsadli jamg’armalaridagi
vaqtinchalik kassaviy uzilishlar mablag’ bilan qoplanishi mumkin, o’z navbatida,
davlat maqsadli jamg’armalarining mablag’lari davlat byudjetida yuzaga kelgan
taqchillikni qoplashning noinflyatsion manbasi bo’lib xizmat qiladi;
 davlat krediti orqali davlat o’z majburiyatlarini bajarish uchun ichki va
tashqi manbalardan qarz oladi, shuningdek mamlakat ichkarisidagi subyektlarga
hamda xalqaro moliyaviy munosabatlarning ishtirokchilari bo’lgan subyektlarga
qarz beradi, byudjetning taqchilligini qoplash manbai sifatida ham davlat qarzi
maydonga chiqadi, shu munosabatlarda davlat byudjeti bilan davlat moliyasining
alohida bo’g’ini bo’lgan davlat krediti o’rtasida muayyan moliyaviy munosabatlar
sodir bo’ladi;
 mamlakat moliya tizimining alohida sohasi bo’lgan tijorat asosida faoliyat
yurituvchi korxonalar moliyasi orqali davlat byudjetining daromad manbai bo’lgan
qo’shilgan qiymat, foyda, daromad yaratiladi va ularning qayta taqsimlanishi
asosida davlat byudjetiga daromad va tushumlar kelib tushadi, o’z navbatida,
davlat byudjeti mablag’laridan bu korxonalar resurslarining shakllanishida ma’lum
ko’lamlarda foydalaniladi, buni davlat byudjetining iqtisodiyotga va
markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirishga yo’naltiril-gan mablag’lar
harakatida ko’rish mumkin;
 ma’lumki, moliya tizimining alohida bo’g’ini notijorat faoliyatini amalga
oshiruvchi muassasa va tashkilotlarda sodir bo’ladigan moliyaviy munosabatlar
tashkil qiladi, ularning aksariyati esa turli tarmoq va sohalardagi byudjet
tashkilotlari maqomida faoliyat yuritadi, ularning joriy faoliyatini, ayrim hollarda
kapital mablag’larga bo’lgan ehtiyojini qondirish yuzasidan ular bilan davlat
byudjeti o’rtasida byudjet mablag’larining taqsimlanishi bilan bog’liq
munosabatlar sodir bo’ladi;
28

 shuningdek, davlat byudjeti bilan uy xo’jaliklari o’rtasida ijtimoiy
transfertlarning ajratilishi, davlat mablag’lari bilan mustahkamlangan imtiyozli
kreditlarning berilishi yuzasidan muayyan moliyaviy munosabatlar shakllanadi,
shu bilan birga uy xo’jaliklari ham soliqlar, majburiy to’lovlar, zaym obligatsiyalar
sotib olish kabilar bilan davlat byudjet resurslarining shakllanishida ishtirok
etadilar.
29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – 2023 yil 01 may.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022 — 2026 yillarga mo’ljallangan
yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi”
3.O’zbekiston Respublikasining “Mexnat kodeksi” 2023 yil 30 aprel
4.O’zbekiston Respublikasining «Byudjet kodeksi 2013 yil 26 dekabr
5.O’zbekiston Respublikasining “Soliq kodeksi” 2019 yil 30 dekabr)
6.O’zbekiston Respublikasining “Buxgaltetriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni. 2016
y. 13 aprel

Adabiyotlar ro’yxati
1. Mehmonov S.U., Karimova Z. X. Tursunov A.S. Byudjet tizimi. Darslik. –T.:
“Iqtisod-Moliya”, 2018. -544 b.
2.Tuychiyev A.J., Ostonokulov A.A., Ibragimov K.Sh., Tursunov A.S. Byudjet
hisobi. Darslik. – T.: “ Iqtisod-Moliya ” 2018. 428 b.
3.Tuychiyev A.J., Ostonokulov A.A., Ibragimov K.Sh., Tursunov A.S. Byudjet
tashkilotlarida byudjet hisobi. Darslik. – T.: “ Iqtisod-Moliya ” 2019. 329 b.
4.Tuychiyev A.J., Ibragimov K.Sh.Byudjet hisoboti. O’quv qo’llanma. “ Iqtisod-
5. Moliya ”. – T.: 2018. 254 b.

Moliya tizimining mohiyati, uning sohalari va bo’g’inlari

Sotib olish