Moliya va YaIM hamda MD ni taqsimlash va qayta taqsimlash

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	83.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

17 Sotish

Moliya va YaIM hamda MD ni taqsimlash va qayta taqsimlash

Sotib olish

KIRISH
Moliyaning ishtirokisiz MDni taqsimlab bo’lmaydi. Moliya MDni yaratish va
undan foydalanishning ajratib bo’lmaydigan bog’lovchi bo’g’ini hisoblanadi.
Moliya ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’molga ta’sir etib, ob’ektiv xarakterga
ega. U ishlab chiqarish munosabatlarining ma’lum bir sohasini ifoda etib, bazis
kategoriyasiga mansubdir.
Zamonaviy iqtisodiyot davlat moliyasisiz faoliyat ko’rsataolmaydi. Tarixiy
taraqqiyotning ma’lum bir bosqichiga qadar jamiyatning ba’zi bir ehtiyojlari faqat
davlat tomonidan moliyalashtirilishi mumkin. Atom sanoati, kosmik tadqiqotlar,
iqtisodiyotning qator yangi ustuvor tarmoqlari, barcha uchun zarur bo’lgan
korxonalar (pochta, telegraf va boshqalar) ana shular jumlasidandir.
Moliya alohida olingan mamlakatlarda ishlab chiqarish kuchlari
taraqqiyotining darajasini va ularning xo’jalik hayotidagi makroiqtisodiy
jarayonlarga ta’sir etish imkoniyatlarini ifodalaydi.
Mamlakat iqtisodiyotining ahvoli moliyaning ahvolini belgilab beradi.
Doimiy ravishdagi iqtisodiy o’sish, YaIM va MD ko’payishi sharoitida moliya
o’zining muntazamliligi va barqarorligi bilan xarakterlanadi. U ishlab
chiqarishning yanada rivojlanishini va mamlakat fuqarolari hayotining sifat
darajasini yanada ortishini rag’batlantiradi.
Moliyaviy munosabatlarning asosiy tavsifi ularning taqsimlash xarakteriga
ega ekanligi uchun, shunga muvofiq ravishda moliyaning bosh yoki asosiy
funksiyasi taqsimlashdir. Moliya yordamida amalga oshirilishi lozim bo’lgan
taqsimlash jarayoni murakkab va ko’p qirrali jarayondir. Moliya YaIMni
taqsimlashning turli bosqich-lariga xizmat qilib, uni birlamchi taqsimlashda va
qayta taqsimlashda ishtirok etadi.
Moliyaviy metod orqali taqsimlash iqtisodiyotni boshqarishning turli
darajalarini (mamlakat, uning alohida olingan mintaqalari va mahalliy o’z-o’zini
boshqarish organlari miqyosida) qamrab oladi. Unga taqsimlashning turli
2

ko’rinishlarini (xo’jalik ichida, tarmoq ichida, tarmoqlararo, hududlararo va b.)
tug’diruvchi ko’p bosqichlilik xosdir.
Eng avvalo, moliyaning taqsimlash funksiyasi MDni taqsimlashda, “asosiy
yoki birlamchi daromadlar” deb nom olganlarni yaratish (tashkil etish) sodir
bo’lganda namoyon bo’ladi. Ularning yig’indisi MDga tengdir. Asosiy daromadlar
MDni moddiy ishlab chiqarish ishtirokchilari o’rtasida taqsimlash jarayonida
shakllanadi.
3

1.Moliya haqida tushuncha
“Moliya” sо‘zi “daromad” yoki “tо‘lov” degan ma’nolarni anglatadi. Moliya
davlatning vujudga kelishi va uning resurslarga bо‘lgan ehtiyojining rivojlanishi
bilan doimiy (uzluksiz) tovar-pul munosabatlari sharoitida paydo bо‘ldi.
Davlatning mavjudligi yaratilayotgan iqtisodiy (moddiy) nye’matlarni taqsimlash
va qayta taqsimlash bо‘yicha oliy hokimiyat organi (shaxsi) sifatida davlat va
takror ishlab chiqarish munosabatlarining boshqa ishtirokchilari (sub’yektlari)
о‘rtasida ma’lum bir munosabatlarning о‘rnatilishini taqoza etadi. Xususan, ana
Shu munosabatlar “Moliya” tuShunchasi orqali ifodalangan.
Natural munosabatlar ustunlik qilgan jamiyatlarda taqsimlash va qayta
taqsimlash jarayonlari natural soliqlar va turli kо‘rinishdagi shaxsiy tо‘lanmalar
xarakteriga ega bо‘lgan. Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi taqsimlash va
qayta taqsimlash munosabatlari shakllarining о‘zgarishiga olib kyeldi – ular
kо‘proq ravishda pul xarakteriga ega bо‘ldi. Biroq bu munosabatlarning mazmun-
mohiyati prinsipial jihatdan keskin о ‘zgarmay qolavyerdi.
Zamonaviy tasavvurdagi “Moliya” tushunchasini davlat xazinasining
alohidalaShuvi va Davlat byudjetining vujudga kelishi bosqichiga kiritish mumkin.
Korporativ tipdagi (ustav kapitalining hissali aksionyerlik shaklidagi) milliy va
transmilliy tashkilotlarning vujudga kelishi bilan bog’liq holda tovar ishlab
chiqarishning shirik masshtablarda rivojlanishi takror ishlab chiqarish
jarayoninning turli ishtirokchilari о ‘rtasida pul mablag’larini jalb qilish, ulardan
foydalanish va ularni taqsimlash myetodlari hamda usullarining takomillaShuviga
olib kyeldi. Tovarlar harakatidan alohidalashgan (ajralgan) pul mablag’larining
harakati masalalari bu taqsimlash jarayonlarida alohida ahamiyat kasb etadi. Ular
bir tomondan, kreditning turli shakllari va ikkinchi tomondan, turli sub’yektlar
о ‘rtasida YAIM qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog’liqdir. Bir
vaqtning о ‘zida, ularning har biri amaldagi huquqiy normalar yoki ishbilarmonlik
4

aylanmasining tartibiga muvofiq ishlab chiqarilgan mahsulotdan о ‘z hissalarini
olishga da’vo qiladilarki, bu Moliyaviy munosabatlarning sohasidir.
Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, taraqqiyot qonuniyatlari, tovar-pul
munosabatlarining qamrab olish sohasi va ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi roli
jamiyatning iqtisodiy tuzumi, davlatning tabiati va funksiyalari bilan belgilanadi.
Tarixiy kategoriya sifatida ham Moliyaning vujudga kelishi jamiyatning sinflarga
b о ‘linishi va davlatning paydo b о ‘lishi bilan bog’liq.
Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun sharoitlarni ta’minlash hamda
davlatning funksiyalari va vazifalarini bajarish maqsadida markazlashtirilgan va
markazlashtirilmagan pul mablag’lari fondlarini shakllantirish, taqsimlash va
foydalanish bilan bog’liq b о ‘lgan iqtisodiy (Moliyaviy) munosabatlarga Moliya
deyiladi.
Moliyaviy munosabatlarning farqlanuvchi xarakterli belgisi Shundan iboratki,
YAIMni qayta taqsimlash jarayoni oldindan ma’lum maqsadlarga m о ‘ljallangan
turli pul mablag’lari fondlarini yaratish bilan kuzatiladi. Davlat va mahalliy о ‘z-
о ‘zini boshqarish organlari darajasida tuziladigan pul mablag’lari
fondlari markazlashtirilgan fondlar , x о ‘jalik sub’yektlari darajasida tuzilgan pul
fondlari esa markazlashtirilmagan pul fondlari deyiladi.
X о ‘jalik sub’yektlarining turli faoliyatlaridan olingan daromadlar hisobidan
maxsus pul mablag’lari fondlari shakllantiriladi. Ularni shakllantirish qattiq
ravishda ryeglamyentasiya qilinish (tartibga solinish) xarakteriga egaki, bu narsa
Moliyaviy munosabatlarning yana bir farqlanuvchi xarakterli belgiga ega
ekanligini k о ‘rsatadi.
YAIMni taqsimlashda aholi ham ishtirok etib, ish haqi, tadbirkorlik
(ishbilarmonlik) daromadi, dividyentlar va qayta taqsimlashning boshqa shakllari
k о ‘rinishidagi о ‘z hissalarini (ulushini) oladi. Bundan tashqari majburiylik
xarakteriga ega b о ‘lgan soliqlar va boshqa t о ‘lovlarni t о ‘lash orqali (vositasida)
aholi markazlashtirilgan pul mablag’lari fondini shakllantirishda ishtirok etadi.
5

Aholi daromadlari va xarajatlarini shakllantirish va foydalanish bilan bog’liq
b о ‘lgan pul munosabatlarining bu tizimi ham Moliyaviy munosabatlarning alohida
sohasini tashkil etadi.
Moliyaning xarakterli belgilari quyidagilar:
qiymatning tovar shaklidagi harakatiga bog’liq b о ‘lmasdan, aksincha, real
pullarning harakatiga bog’liq b о ‘lgan, huquqiy normalar yoki biznyesni Yuritish
etikasiga asoslangan munosabatlarning taqsimlash xarakterdaligi;pul mablag’lari
harakatining, odatda, bir tomonlama y о ‘nalishga ega ekanligi;markazlashtirilgan
va markazlashtirilmagan pul fondlarini yaratish (vujudga kyeltirish).
Moliya pul munosabatlarining ajralmas qismi hisoblanadi. Shuning uchun ham
uning roli va ahamiyati pul munosabatlarining iqtisodiy munosabatlar tizimida
qanday о ‘rinni egallaganligiga bog’liq. Bir vaqtning о ‘zida Moliya puldan о ‘zining
mazmuni va bajaradigan funksiyalari b о ‘yicha farqlanadi. Agar pul umumiy
ekvivalyent b о ‘lib, uning yordamida umumlashtirilgan ishlab chiqaruvchilarning
mehnat xarajatlari о ‘lchansa, Moliya esa yalpi ichki mahsulot (YAIM) va milliy
daromad (MD)ni taqsimlash va qayta taqsimlashning iqtisodiy instrumyenti, pul
mablag’lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish ustidan nazoratni
amalga oshirish qurolidir. Pul daromadlari va fondlarini shakllantirish y о ‘li bilan
faqatgina davlat va korxonalarning pul mablag’lariga b о ‘lgan ehtiyojlarini
ta’minlash emas, balki Moliyaviy resurslarning sarflanishi ustidan nazoratni ham
amalga oshirish Moliyaning nima uchun m о ‘ljallanganligini belgilab beradi.
Moliya quyidagilar о ‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlarini
ifodalaydi:
tovar-moddiy boyliklarni sotib olish, mahsulot va xizmatlarni realizasiya qilish
jarayonida korxonalar о ‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlari ;
markazlashtirilgan pul mablag’lari fondlarini yaratish va ularni taqsimlash borasida
korxonalar va ularning Yuqori organlari о ‘rtasida vujudga kyeladigan pul
6

munosabatlari;byudjet tizimiga soliqlarni t о ‘lash va xarajatlarni byudjetdan
Moliyalashtirish davomida korxona va davlat о ‘rtasida vujudga kyeladigan pul
munosabatlari;
soliqlar va boshqa ixtiyoriy t о ‘lovlarni t о ‘lash jarayonida davlat va fuqarolar
о ‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlari;
t о ‘lovlarni amalga oshirish va resurslarni olish jarayonida korxonalar, fuqarolar va
nobyudjet fondlari о ‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlari;
1. byudjet tizimining alohida bug’inlari о ‘rtasida vujudga kyeladigan pul
munosabatlari;sug’urta badallarini t о ‘lash va zararlarni qoplash, sug’urta
hodisasi r о ‘y bergan paytda aholi, korxonalar hamda mulkiy va shaxsiy
sug’urta organlari о ‘rtasida vujudga kyeladigan pul munosabatlari;korxona
fondlarining doimiy doiraviy aylanishiga xizmat qiluvchi pul munosabatlari.
Moliyaning ishtirokisiz MDni taqsimlab b о ‘lmaydi. Moliya MDni yaratish va
undan foydalanishning ajratib b о ‘lmaydigan bog’lovchi bug’ini hisoblanadi.
Moliya ishlab chiqarish, taqsimlash va istye’molga ta’sir etib, ob’yektiv xarakterga
ega. U ishlab chiqarish munosabatlarining ma’lum bir sohasini ifoda etib, bazis
kategoriyasiga mansubdir.
Zamonaviy iqtisodiyot davlat Moliyasisiz faoliyat k о ‘rsataolmaydi. Tarixiy
taraqqiyotning ma’lum bir bosqichiga qadar jamiyatning ba’zi bir ehtiyojlari faqat
davlat tomonidan Moliyalashtirilishi mumkin. Atom sanoati, kosmik tadqiqotlar ,
iqtisodiyotning qator yangi ustuvor tarmoqlari, barcha uchun zarur b о ‘lgan
korxonalar (pochta, telyegraf va boshqalar) ana Shular jumlasidandir.
Moliya alohida olingan mamlakatlarda ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotining
darajasini va ularning x о ‘jalik hayotidagi makroiqtisodiy jarayonlarga ta’sir etish
imkoniyatlarini ifodalaydi.
Mamlakat iqtisodiyotining ahvoli Moliyaning ahvolini belgilab beradi. Doimiy
ravishdagi iqtisodiy о ‘sish, YAIM va MD k о ‘payishi (oshib borishi) sharoitida
7

Moliya о ‘zining muntazamliligi va barqarorligi bilan xarakterlanadi. U ishlab
chiqarishning yanada rivojlanishini va mamlakat fuqarolari hayotining sifat
darajasini yanada ortishini rag’batlantiradi.
Iqtisodiy krizis (tanazzul), ishlab chiqarishning pasayishi, ishsizlikning ortishi
sharoitida Moliyaning holati (ahvoli) keskin yomonlashadi. Bu narsa,
о ‘z navbatida , davlat ichki va tashqi qarzlari hisobidan Moliyalashtiriladigan
byudjet defisitining kattaligida, pul emissiyasida, davlat qarzining ortishi va unga
xizmat qilish b о ‘yicha xarajatlarning k о ‘payishida namoyon b о ‘ladi. Bularning
barchasi inflyasiyaning kuchayishiga, x о ‘jalik aloqalarining buzilishiga, о ‘zaro
not о ‘lovlarning ortishiga, pul surrogatlarining paydo b о ‘lishiga, bartyerli
bitimlarning k о ‘payishiga, soliqlarni byudjet undirish borasida qiyinchiliklarning
kelib chiqishiga, davlat xarajatlarining о ‘z vaqtida Moliyalashtirilmasligiga, aholi
keng qatlamlari turmush darajasining pasayishiga olib kyeladi. Shuning uchun ham
iqtisodiy va sosial munosabatlarda ishlab chiqarish real sohasining holati birinchi
darajali ahamiyat kasb etadi.
О ‘zining moddiy mazmuniga k о ‘ra Moliya pul mablag’larining maqsadli
fondlarini ifoda etib , ularning jami (yig’indisi), oxir oqibatda, mamlakatning
Moliyaviy resurslarini tashkil etadi. Mamlakat Moliyaviy resurslari о ‘sishining
asosiy sharti MDning ortishi (k о ‘payishi)dir. Bir vaqtning о ‘zida, “Moliya” va
“Moliyaviy resurslar” tyeng kuchli b о ‘lmagan tuShunchalar hisoblanadi.
Moliyaviy resurslar о ‘z- о ‘zicha Moliyaning mohiyatini aniqlab bermaydi, uning
ichki mazmuni va ijtimoiy m о ‘ljallanganligini ochaolmaydi. Moliya fani
resurslarning о ‘zini emas, balki resurslarni shakllantirish, taqsimlash va
foydalanish asosida vujudga kyeladigan ijtimoiy munosabatlarni о ‘rganadi. Bu fan
Moliyaviy munosabatlarning taraqqiyot qonunlarini tadqiq etadi.
Moliya bazis kategoriyasi hisoblansa-da, k о ‘p jihatdan u hukumat tomonidan
amalga oshiriladigan (Yurgiziladigan, hayotga tatbiq etiladigan) Moliyaviy
siyosatga ham bog’liq b о ‘ladi.
8

Moliya – bu, eng avvalo, taqsimlash kategoriyasi. Uning yordamida MDni
ikkilamchi taqsimlanishi yoki qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi.
Moliyaviy munosabatlarning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati “Davlat kimning
hisobidan Moliyaviy resurslarni oladi va kimlarning manfaatlari uchun bu
mablag’lardan foydalanadi?” degan savolning tadqiq qilinishi orqali namoyon
b о ‘ladi.
Taqsimlash jarayonlari faqatgina Moliya orqali emas, balki boshqa iqtisodiy
kategoriyalar, jumladan baho, kredit, soliq va h.k.lar orqali ham amalga oshiriladi.
Tovar qiymatining pulda ifodalanishiga baho deyiladi. MDning
taqsimlanishidan oldin tovar realizasiya qilinishi kerak. Baho mulkdorlarga
mahsulot realizasiyasidan kelib tushishi mumkin b о ‘lgan pul mablag’larining
о ‘lchamini aniqlaydi va navbatdagi taqsimlash jarayonlari uchun boshlang’ich asos
sifatida maydonga chiqadi. Baho tovarlarga b о ‘lgan talab va taklifni tartibga soladi
va Shu orqali takror ishlab chiqarishga о ‘z ta’sirini k о ‘rsatadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida baho pyensiya, nafaqa va hatto minimal ish haqini
aniqlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega b о ‘lgan k о ‘rsatkich hisoblanadi. Agar
davlat baholarni tartibga solmasa, sosial t о ‘lovlarni korryektirovka ( о ‘zgartirishga)
qilishga va minimal ish haqini oshirishga majbur b о ‘ladi. Hozirgi paytda
dunyoning juda k о ‘p mamlakatlarida davlat sosial ahamiyat kasb etuvchi muhim
tovarlarning bahosini korryektirovka qilayotir ( о ‘zgartirayotir). Baho,
Shuningdyek bojxonaviy tartibga solishda va bojxona daromadlarini undirishda
davlat tomonidan foydalaniladi. Masalan, ayrim mamlakatlarda bojxona bojlari
k о ‘plab tovar guruhlari b о ‘yicha sotib olish olish bahosi b о ‘yicha emas, balki
haqiqatdagisidan keskin farq qiluvchi normativ baholar b о ‘yicha undiriladi.
Shunga mos ravishda (boshqa sharoitlar tyeng b о ‘lgan taqdirda) byudjetning
daromadlari va mamlakat ichki bozoridagi baholar ortadi.
Moliya va kredit mustaqil iqtisodiy kategoriyalar sifatida bir-biri bilan uzviy
bog’liqdir. Ular hamkorlikda kengaytirilgan asosda korxonalar pul fondlarining
9

doiraviy aylanishiga xizmat qiladi. Kredit bank tizimi va maxsus Moliya-kredit
institutlari tomonidan amalga oshiriladigan ssuda fondining harakatini ifodalaydi.
Bank krediti sifatida sof k о ‘rinishda tuShuniladigan kredit davlatga bevosita
bog’liq emas. Takror ishlab chiqarish jarayonida uning roli yetarli darajada
aniqlangan - bu daromadlar va xarajatlar о ‘rtasidagi vaqtinchalik uzilishni qoplash
usuli, ishlab chiqarishni modernizasiya qilishning ehtiyojlarini qoplash usuli va
h.k. Biroq, bir vaqtning о ‘zida, kredit - byudjet defisiti va byudjet-kassa uzilishini
(navbatdagi daromadlar kelib tushgunga qadar byudjet xarajatlarini qoplash uchun
bank xizmatlari zarur b о ‘lgan paytda) qoplashning muhim shakli. О ‘z navbatida,
agar byudjet mablag’lari tijorat banklarining hisob varaqlarida saqlanayotgan
b о ‘lsa, bu banklar uchun muhim ssuda manbaidir.
Kredit Moliyadan (Moliyalashtirishdan) о ‘zining qaytariluvchanligi va haqliligi
bilan farqlanadi. Bir vaqtning о ‘zida, har ikki holatda ham ular pul mablag’larining
harakatlanishini ifodalaydi hamda kredit va Moliya pul munosabatlarining
chyegarasidan (ramkasidan) chyetga chiqmaydi. Hatto, tovar krediti ham pul
asosiga va shakliga ega. Banklar korxonalar va aholining b о ‘sh pul mablag’larini
akkumulyasiya qiladilar va ularni ta’minlanganlik, qaytaruvchanlik, haqlilik va
muddatlilik asosida ularga ehtiyoj syezgan korxonalarga beradilar. Agar Moliya
qiymatning bir tomonlama va qayta tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan shakldagi
harakatini ifodalasa, kredit esa kreditorga belgilangan muddatda oldindan
о ‘rnatilgan foizlarni t о ‘lagan holda qaytarilishi kerak.
Yuqorida kyeltirib о ‘tilgan barcha kategoriyalar pul xarakteriga, pul tabiatiga
ega b о ‘lib, ularga ikki va undan ortiq kategoriyalarning belgilari xosdir. Masalan,
ish haqi yetarli darajada asoslangan tarzda pulli t о ‘lanma, ya’ni pul dyeb atalishi
mumkin. Biroq, bu oddiy pul b о ‘lmasdan sarflangan mehnatga muvofiq olingan
pul hisoblanadi.
Soliq ham biz tomonimizdan amaldagi qonunchilikka muvofiq ravishda
davlatga tekinga berilayotgan puldir. Qonunga rioya etmaslik jazo choralarining
q о ‘llanishini taqozo etadi. Biroq, bundan tashqari, soliq bizga tyegishli b о ‘lgan
10

daromad va ish haqining bir qismidir. О ‘z navbatida, pulni muomalaga chiqarish
(emissiya qilish) b о ‘yicha opyerasiyalar ham davlat daromadlarining manbai
hisoblanadi.
Yuqoridagi barcha kategoriyalarni ularning pulli tabiati birlashtirib turadi. Ular
bir-birlaridan о ‘zlarining funksiyalari va m о ‘ljallanganligi bilan ajralib turadi.
Bunda kategoriyalarga tyegishli b о ‘lgan barcha belgilarning majmui k о ‘rib
chiqilsagina ularni farqlash mumkin. Xususan, noekvivalyent xarakterga ega
b о ‘lgan va davlatning mavjudligi natijasida vujudga kyeladigan jamiyatdagi pul
munosabatlari davlat Moliyasi deyiladi. Taqsimlash sohasidan tashqarida Moliya
mavjud b о ‘lmaydi. Agar Moliya qayta taqsimlash sohasiga о ‘tsa, u boshqa
iqtisodiy kategoriyalarning belgilarini о ‘zida mujassam etadi.
Moliyaviy munosabatlarning farqlanuvchi xarakterli belgisi shundan
iboratki, YaIMni qayta taqsimlash jarayoni oldindan ma’lum maqsadlarga
mo’ljallangan turli pul mablag’lari fondlarini yaratish bilan kuzatiladi. Davlat va
mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari darajasida tuziladigan pul mablag’lari
fondlari markazlashtirilgan fondlar, xo’jalik sub’ektlari darajasida tuzilgan pul
fondlari esa markazlashtirilmagan pul fondlari deyiladi.
Xo’jalik sub’ektlarining turli faoliyatlaridan olingan daromadlar hisobidan
maxsus pul mablag’lari fondlari shakllantiriladi. Ularni shakllantirish qattiq
ravishda reglamentatsiya qilinish (tartibga solinish) xarakteriga egaki, bu narsa
moliyaviy munosabatlarning yana bir farqlanuvchi xarakterli belgiga ega
ekanligini ko’rsatadi.
YaIMni taqsimlashda aholi ham ishtirok etib, ish haqi, tadbirkorlik
(ishbilarmonlik) daromadi, dividentlar va qayta taqsimlashning boshqa shakllari
ko’rinishidagi o’z hissalarini (ulushini) oladi. Bundan tashqari majburiylik
xarakteriga ega bo’lgan soliqlar va boshqa to’lovlarni to’lash orqali (vositasida)
aholi markazlashtirilgan pul mablag’lari fondini shakllantirishda ishtirok etadi.
Aholi daromadlari va xarajatlarini shakllantirish va foydalanish bilan bog’liq
11

bo’lgan pul munosabatlarining bu tizimi ham moliyaviy munosabatlarning alohida
sohasini tashkil etadi.
Shunday qilib, quyidagilar moliyaning xarakterli belgilaridir:
 qiymatning tovar shaklidagi harakatiga bog’liq bo’lmasdan, aksincha, real
pullarning harakatiga bog’liq bo’lgan, huquqiy normalar yoki biznesni yuritish
etikasiga asoslangan munosabatlarning taqsimlash xarakterdaligi;
 pul mablag’lari harakatining, odatda, bir tomonlama yo’nalishga ega
ekanligi;
 markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini yaratish (vujudga
keltirish).
Moliya pul munosabatlarining ajralmas qismi hisoblanadi. Shuning uchun
ham uning roli va ahamiyati pul munosabatlarining iqtisodiy munosabatlar
tizimida qanday o’rinni egallaganligiga bog’liq. Bir vaqtning o’zida moliya
puldan o’zining mazmuni va bajaradigan funksiyalari bo’yicha farqlanadi. Agar
pul umumiy ekvivalent bo’lib, uning yordamida umumlashtirilgan ishlab
chiqaruvchilarning mehnat xarajatlari o’lchansa, moliya esa yalpi ichki mahsulot
(YaIM) va milliy daromad (MD)ni taqsimlash va qayta taqsimlashning iqtisodiy
instrumenti, pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish
ustidan nazoratni amalga oshirish qurolidir. Pul daromadlari va fondlarini
shakllantirish yo’li bilan faqatgina davlat va korxonalarning pul mablag’lariga
bo’lgan ehtiyojlarini ta’minlash emas, balki moliyaviy resurslarning sarfla-nishi
ustidan nazoratni ham amalga oshirish moliyaning nima uchun mo’ljallanganligini
belgilab beradi.
Moliya quyidagilar o’rtasida vujudga keladigan pul munosabatlarini
ifodalaydi:
 tovar-moddiy boyliklarni sotib olish, mahsulot va xizmatlarni realizatsiya
qilish jarayonida korxonalar o’rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
 markazlashtirilgan pul mablag’lari fondlarini yaratish va ularni taqsimlash
borasida korxonalar va ularning yuqori organlari o’rtasida vujudga keladigan pul
munosabatlari;
12

 byudjet tizimiga soliqlarni to’lash va xarajatlarni byudjetdan
moliyalashtirish davomida korxona va davlat o’rtasida vujudga keladigan pul
munosabatlari;
 soliqlar va boshqa ixtiyoriy to’lovlarni to’lash jarayonida davlat va
fuqarolar o’rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
 to’lovlarni amalga oshirish va resurslarni olish jarayonida korxonalar,
fuqarolar va nobyudjet fondlari o’rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
 byudjet tizimining alohida bo’g’inlari o’rtasida vujudga keladigan pul
munosabatlari;
 sug’urta badallarini to’lash va zararlarni qoplash, sug’urta hodisasi ro’y
bergan paytda aholi, korxonalar hamda mulkiy va shaxsiy sug’urta organlari
o’rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
 korxona fondlarining doimiy doiraviy aylanishiga xizmat qiluvchi pul
munosabatlari.
Pul daromadlari va fondlarining eng asosiy moddiy manbai bo’lib
mamlakatning MD hisoblanadi. MDning hajmi umumdavlat ehtiyojlarini
qondirish va ijtimoiy ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyatlarini aniqlab
beradi. Aynan MD va uning alohida qismlarining - iste’mol fondi va jamg’arish
fondining - hajmini hisobga olgan holda iqtisodiyotning rivojlanish proportsiyalari
(nisbatlari) va tarkibiy tuzilmasi aniqlanadi. Xuddi shuning uchun ham barcha
mamlakatlarda MD statistikasiga muhim ahamiyat berilayotir.
Moliyaning ishtirokisiz MDni taqsimlab bo’lmaydi. Moliya MDni yaratish
va undan foydalanishning ajratib bo’lmaydigan bog’lovchi bo’g’ini hisoblanadi.
Moliya ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’molga ta’sir etib, ob’ektiv xarakterga
ega. U ishlab chiqarish munosabatlarining ma’lum bir sohasini ifoda etib, bazis
kategoriyasiga mansubdir.
Zamonaviy iqtisodiyot davlat moliyasisiz faoliyat ko’rsataolmaydi. Tarixiy
taraqqiyotning ma’lum bir bosqichiga qadar jamiyatning ba’zi bir ehtiyojlari faqat
davlat tomonidan moliyalashtirilishi mumkin. Atom sanoati, kosmik tadqiqotlar,
13

iqtisodiyotning qator yangi ustuvor tarmoqlari, barcha uchun zarur bo’lgan
korxonalar (pochta, telegraf va boshqalar) ana shular jumlasidandir.
Moliya alohida olingan mamlakatlarda ishlab chiqarish kuchlari
taraqqiyotining darajasini va ularning xo’jalik hayotidagi makroiqtisodiy
jarayonlarga ta’sir etish imkoniyatlarini ifodalaydi.
Mamlakat iqtisodiyotining ahvoli moliyaning ahvolini belgilab beradi.
Doimiy ravishdagi iqtisodiy o’sish, YaIM va MD ko’payishi (oshib borishi)
sharoitida moliya o’zining muntazamliligi va barqarorligi bilan xarakterlanadi. U
ishlab chiqarishning yanada rivojlanishini va mamlakat fuqarolari hayotining sifat
darajasini yanada ortishini rag’batlantiradi.
Iqtisodiy krizis (tanazzul), ishlab chiqarishning pasayishi, ishsizlikning ortishi
sharoitida moliyaning holati (ahvoli) keskin yomonlashadi. Bu narsa, o’z
navbatida, davlat ichki va tashqi qarzlari hisobidan moliyalash-tiriladigan byudjet
defitsitining kattaligida, pul emissiyasida, davlat qarzining ortishi va unga xizmat
qilish bo’yicha xarajatlarning ko’payishida namoyon bo’ladi. Bularning barchasi
inflyatsiyaning kuchayishiga, xo’jalik aloqalarining buzilishiga, o’zaro
noto’lovlarning ortishiga, pul surrogatlarining paydo bo’lishiga, barterli
bitimlarning ko’payishiga, soliqlarni byudjet undirish borasida qiyinchiliklarning
kelib chiqishiga, davlat xarajatlarining o’z vaqtida moliyalashtirilmasligiga, aholi
keng qatlamlari turmush darajasining pasayishiga olib keladi. Shuning uchun ham
iqtisodiy va sotsial munosabatlarda ishlab chiqarish real sohasining holati birinchi
darajali ahamiyat kasb etadi.
O’zining moddiy mazmuniga ko’ra moliya pul mablag’larining maqsadli
fondlarini ifoda etib, ularning jami (yig’indisi), oxir oqibatda, mamlakatning
moliyaviy resurslarini tashkil etadi. Mamlakat moliyaviy resurslari o’sishining
asosiy sharti MDning ortishi (ko’payishi)dir. Bir vaqtning o’zida, “moliya” va
“moliyaviy resurslar” teng kuchli bo’lmagan tushunchalar hisoblanadi. Moliyaviy
resurslar o’z-o’zicha moliyaning mohiyatini aniqlab bermaydi, uning ichki
mazmuni va ijtimoiy mo’ljallanganligini ochaolmaydi. Moliya fani resurslarning
o’zini emas, balki resurslarni shakllantirish, taqsimlash va foydalanish asosida
14

vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlarni o’rganadi. Bu fan moliyaviy
munosabatlarning taraqqiyot qonunlarini tadqiq etadi.
Moliya bazis kategoriyasi hisoblansa-da, ko’p jihatdan u hukumat tomonidan
amalga oshiriladigan (yurgiziladigan, hayotga tatbiq etiladigan) moliyaviy
siyosatga ham bog’liq bo’ladi.
Moliya – bu, eng avvalo, taqsimlash kategoriyasi. Uning yordamida MDni
ikkilamchi taqsimlanishi yoki qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi.
Moliyaviy munosabatlarning ijtimoiy-iqtisodiy mohi-yati “Davlat kimning
hisobidan moliyaviy resurslarni oladi va kimlarning manfaatlari uchun bu
mablag’lardan foydalanadi?” degan savolning tadqiq qilinishi orqali namoyon
bo’ladi.
Taqsimlash jarayonlari faqatgina moliya orqali emas, balki boshqa iqtisodiy
kategoriyalar, jumladan baho, kredit, soliq va h.k.lar orqali ham amalga oshiriladi.
Tovar qiymatining pulda ifodalanishiga baho deyiladi. MDning
taqsimlanishidan oldin tovar realizatsiya qilinishi kerak. Baho mulkdorlarga
mahsulot realizatsiyasidan kelib tushishi mumkin bo’lgan pul mablag’larining
o’lchamini aniqlaydi va navbatdagi taqsimlash jarayonlari uchun boshlang’ich asos
sifatida maydonga chiqadi. Baho tovarlarga bo’lgan talab va taklifni tartibga soladi
va shu orqali takror ishlab chiqarishga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida baho pensiya, nafaqa va hatto minimal ish haqini
aniqlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lgan ko’rsatkich hisoblanadi. Agar
davlat baholarni tartibga solmasa, sotsial to’lovlarni korrektirovka (o’zgartirishga)
qilishga va minimal ish haqini oshirishga majbur bo’ladi. Hozirgi paytda
dunyoning juda ko’p mamlakatlarida davlat sotsial ahamiyat kasb etuvchi muhim
tovarlarning bahosini korrektirovka qilayotir (o’zgarti-rayotir). Baho, shuningdek
bojxonaviy tartibga solishda va bojxona daromadlarini undirishda davlat
tomonidan foydalaniladi. Masalan, ayrim mamlakatlarda bojxona bojlari ko’plab
tovar guruhlari bo’yicha sotib olish olish bahosi bo’yicha emas, balki
haqiqatdagisidan keskin farq qiluvchi normativ baholar bo’yicha undiriladi.
15

Shunga mos ravishda (boshqa sharoitlar teng bo’lgan taqdirda) byudjetning
daromadlari va mamlakat ichki bozoridagi baholar ortadi.
Moliya va kredit mustaqil iqtisodiy kategoriyalar sifatida bir-biri bilan uzviy
bog’liqdir. Ular hamkorlikda kengaytirilgan asosda korxonalar pul fondlarining
doiraviy aylanishiga xizmat qiladi. Kredit bank tizimi va maxsus moliya-kredit
institutlari tomonidan amalga oshiriladigan ssuda fondining harakatini ifoda-laydi.
Bank krediti sifatida sof ko’rinishda tushuniladigan kredit davlatga bevosita
bog’liq emas. Takror ishlab chiqarish jarayonida uning roli etarli darajada
aniqlangan - bu daromadlar va xarajatlar o’rtasidagi vaqtinchalik uzilishni qoplash
usuli, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilishning ehtiyojlarini qoplash usuli va
h.k. Biroq, bir vaqtning o’zida, kredit - byudjet defitsiti va byudjet-kassa
uzilishini (navbatdagi daromadlar kelib tushgunga qadar byudjet xarajatlarini
qoplash uchun bank xizmatlari zarur bo’lgan paytda) qoplashning muhim shakli.
O’z navbatida, agar byudjet mablag’lari tijorat banklarining hisob varaqlarida
saqlanayotgan bo’lsa, bu banklar uchun muhim ssuda manbaidir.
Kredit moliyadan (moliyalashtirishdan) o’zining qaytari-luvchanligi va
haqliligi bilan farqlanadi. Bir vaqtning o’zida, har ikki holatda ham ular pul
mablag’larining harakatlanishini ifodalaydi hamda kredit va moliya pul
munosabatlarining chegarasidan (ramkasidan) chetga chiqmay-di. Hatto, tovar
krediti ham pul asosiga va shakliga ega. Banklar korxonalar va aholining bo’sh pul
mablag’larini akkumulyatsiya qiladilar va ularni ta’minlanganlik, qaytaruvchanlik,
haqlilik va muddatlilik asosida ularga ehtiyoj sezgan korxonalarga beradilar. Agar
moliya qiymatning bir tomonlama va qayta tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan
shakldagi harakatini ifodalasa, kredit esa kreditorga belgilangan muddatda
oldindan o’rnatilgan foizlarni to’lagan holda qaytarilishi kerak.
Yuqorida keltirib o’tilgan barcha kategoriyalar pul xarakteriga, pul tabiatiga
ega bo’lib, ularga ikki va undan ortiq kategoriyalarning belgilari xosdir. Masalan,
ish haqi etarli darajada asoslangan tarzda pulli to’lanma, ya’ni pul deb atalishi
mumkin. Biroq, bu oddiy pul bo’lmasdan sarflangan mehnatga muvofiq olingan
pul hisoblanadi.
16

Soliq ham biz tomonimizdan amaldagi qonunchilikka muvofiq ravishda
davlatga tekinga berilayotgan puldir. Qonunga rioya etmaslik jazo choralarining
qo’llanishini taqozo etadi. Biroq, bundan tashqari, soliq bizga tegishli bo’lgan
daromad va ish haqining bir qismidir. O’z navbatida, pulni muomalaga chiqarish
(emissiya qilish) bo’yicha operatsiyalar ham davlat daromadlarining manbai hisob-
lanadi.
Yuqoridagi barcha kategoriyalarni ularning pulli tabiati birlashtirib turadi.
Ular bir-birlaridan o’zlarining funksiyalari va mo’ljallanganligi bilan ajralib turadi.
Bunda kategoriyalarga tegishli bo’lgan barcha belgilarning majmui ko’rib
chiqilsagina ularni farqlash mumkin. Xususan, noekvivalent xarakterga ega
bo’lgan va davlatning mavjudligi natijasida vujudga keladigan jamiyatdagi pul
munosabatlari davlat moliyasi deyiladi. Taqsimlash sohasidan tashqarida moliya
mavjud bo’lmaydi. Agar moliya qayta taqsimlash sohasiga o’tsa, u boshqa
iqtisodiy kategoriyalarning belgilarini o’zida mujassam etadi.
17

2.Yalpi Ichki Mahsulotni taqsimlash

Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlardan biri bu - yalpi ichki mahsulotdir.
Yalpi ichki mahsulot – bu muayyan davr mobaynida (bir yil) kim tomonida
n
yaratilishidan qatiy nazar mamlakat hududida yaratilgan barcha yakuniy tovar va
xizmatlarning bozor qiymatidir.
YaIM - bu biror-bir mamlakat xududida joylashgan korxona va tashkilotlarda
ishlab chirarilgan tovar va xizmatlarning umumiy yiuindisidan iboratdir.
Yalpi ichki mahsulot 3 xil usul asosida aniqlanadi ;
1) Ishlab chiqarish usuli – bunda yalpi ichki mahsulot barcha qo’shilgan
qiymatlar yig’indisi sifatida aniqlanadi.
Yalpi ichki mahsulot = ∑ QQ
2) Xarajatlar usuli – bunda yakuniy iste’molchilarning xarajatlari yig’indisi
sifatida aniqlanadi.
Yalpi ichki mahsulot = C + I + G + Xn
Bu erda S – shaxsiy iste’mol xarajatlari; I– investitsiya xarajatlari ya’ni
xususiy ichki investitsiyalar ; G – davlat xarajatlari ya’ni tovar va xizmatlarnin
davlat xaridi ; Xn – chet elliklarning xarajatlari, ya’ni sof eksport;
3 ) Daromadlar usuli – bunda yalpi ichki mahsulot barcha yakuniy
iste’molchilarning daromadlari yig’indisi sifatida aniqlanadi. Shu bilan birga yalpi
ichki mahsulot tarkibiga biznesga egri soliqlar va amortizatsiya ham kiritiladi.
YaIM = amortizatsiya + biznesga egri soliqlar + ijara haqi + foiz
ko’rinishidagi daromadlar + yollanma ishchilarning ish haqi + yakka tartibda
gi qo’yilmalardan daromadlar + korporatsiya foydasiga soliqlar + dividentlar
+
korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi.
Ko’plar YaIMni iqtisodiyot ahvolini eng yaxshi ko’rsatkichi deb
18

hisoblaydilar. AQSh iqtisodiyot vazirligi tomonidan xar uch oyda hisoblanadigan
statistik ma’lumotlar iqtisodiy faoliyat natijalarini yagona qiymat ko’rsatkichi
da aks ettirishga mo’ljallangan. YaIM ni aniqroq quyidagicha
tasavvur etish mumkin:
 Barcha iqtisodiy agentlarning yalpi daromadi;
 Tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga xarajatlarning umumiy hajmi.
YaIM iqtisodiyot ahvolini tavsiflashi mumkin, chunki odamlar kam
daromadga qaraganda ko’prog’ini afzal ko’radilar. Shunga o’xshash, tovar va
xizmatlarni ishlab chiqarish hajmi qanchalik yuqori bo’lsa, shaxsiy, ishlab
chiqarish va davlat ehtiyojlarini qondirish darajasi shunchalik yuqori bo’ladi.
YaIM bir vaqtning o’zida ham iqtisodiyotdagi daromadni, ham ishlab
chiqarishga xarajatlar hajmini o’lchaydi.
Bunga ishonch hosil qilish uchun, biz milliy hisobchilikni , YaIM va u
bilan bog’liq
boshqa bir qator ko’rsatkichlarni o’lchashning statistik tizimini o’rganishimiz
lozim.
YaIM iqtisodiyotdagi pul oqimlarini ifodalaydi. Biz uni ikki usul bilan
hisoblashimiz mumkin. YaIM – bu non ishlab chiqarishdan olingan yalpi daromad
bo’lib, u ish haqi va foyda yiqindisiga teng- pullar doiraviy aylanish chizmasining
yuqoridagi yarmi. Shu bilan bir vaqtda, YaIM bu nonni sotib olishga qiling
an xarajatlarning umumiy hajmidir-pullar doiraviy aylanish chizmasining pastk
i
yarmi. Shunday qilib, biz yo firmalardan uy xo’jaliklariga pullar oqimini yoki uy
xo’jaliklaridan firmalarga pullar oqimini olishimiz mumkin.
Daromadlar va xarajatlar tengligi hisobga olish qoidalaridan kelib chiqadi:
mahsulotlarni sotib olishga barcha xarajatlar albatta bu mahsulotlarni ishlab
chiqaruvchilarning daromadi hisoblanadi. Bu qoidaga muvofiq, xarajatlar hajm
i o’zgarishi yuz beradigan xar qanday bitim natijasida daromad o’zgarishi ham yuz
beradi va daromad o’zgarishiga olib keluvchi xar qanday bitim natijasida xarajatlar
19

hajmi o’zgarishi yuz beradi. Faraz qilaylik, masalan firma uy xo’jaliklariga 1
ta nonni ko’proq ishlab chiqaradi va sotadi. Bu operatsiyada nonga xarajatlarni
ng umumiy miqdori ko’payadi, biroq bunda daromadlarning umumiy hajmi h
am
o’zgaradi. Agar firmaga qo’shimcha nonni ishlab chiqarish uchun qo’shimcha
xodimlarni yollash talab etilsa, unda ish haqining umumiy miqdori oshadi.
Agar firma qo’shimcha nonni qo’shimcha xodimlarni jalb etmay ishlab chiqarsa
(ishlab chiqarish jarayonini samaraliroq qilib), unda foyda ko’payadi. Ikkala
holda ham xarajatlar ham, daromadlar ham bir xil miqdorga ko’payadi.
Faqat non ishlab chiqarilayotgan gipotetik iqtisodiyotda biz YaIMni nonni
sotib olishga qilingan barcha xarajatlarni qo’shib oddiygina hisoblashimiz
mumkin. AQSh YaIMni hisoblash ancha qiyin vazifani o’zida aks ettiradi. Bunday
yirik va murakkab iqtisodiyotda YaIMni hisoblashda tovar va xizmatlarga qilingan
xarajatlarni to’g’ridan to’g’ri qo’shiladi deb fikr yuritib bo’lmaydi. Bu kitobda biz
YaIMni hisoblashning to’liq uslubiyatiga kirib bormasakda, YaIM tushunchasi
haqida to’g’ri tasavvurga ega bo’lish uchun uni shakllantirishning asosiy
tamoyillarini bilish kerak.
Faraz qilaylik,faqat bitta tovar turi ishlab chiqarilayotgan iqtisodiyotda firma
nonni ishlab chiqarishni ko’paytirish uchun qo’shimcha ishchilarni yollaydi, ularga
ish haqi to’laydi, keyin esa qo’shimcha ishlab chiqarilgan nonni firma sota
olmaydi. Bu YaIM miqdoriga qanday ta’sir etadi?
Bu savolga javob sotilmay qolgan non bilan nima yuz berishiga bog’liq. Bir
tomondan, agar non tashlab yuborilgan bo’lsa, unda firmaning foydasi qo’shimcha
to’langan ish haqi miqdoriga kamayadi firma ish haqi sifatida katta miqdorni
to’ladi, biroq o’zi uchun bundan hech qanday naf olmadi. Bu operatsiya xarajatlar
20

hajmiga ham, daromad darajasiga ham ta’sir ko’rsatmaganligi sababli YaIM
miqdori (uning ish haqi ulushiga to’g’ri keladigan qismi endi ko’p, foyda hissasiga
to’g’ri keladigan qismi kam bo’lishiga qaramay) o’zgarmay qoladi. Boshqa
tomondan,agar non uni keyinroq sotish uchun zahiraga olib qo’yilgan bo’lsa, unda
milliy hisobchilik tamoyillariga muvofiq, bu operatsiya boshqacha hisobga olinadi.
Bu holda foyda qisqarmaydi, chunki bu firma egalari firma zahiralari uchun non
“sotib olishi” bilan bir xildir. Shunday qilib, YaIM miqdori ortadi: yuqoriroq ish
haqi tufayli daromad oshadi, zahiralar jamg’arilishi sababli esa xarajatlar miqdori
ko’payadi.

Umumiy qoida shundan iboratki, firma tovarlar zahiralarini ko’paytirganda,
zahiralarga investitsiyalar hajmi ham xarajatlar tarkibiga, ham daromadlar
tarkibiga kiritiladi. Shunday qilib, agar ishlab chiqarish natijasida zahiralar
qo’shimcha o’sishi yuz bersa, bunda YaIM xuddi bevosita sotish uchun ishla
b chiqarilgani kabi ortadi.
Biz YaIM tahlilini iqtisodiyotda ishlab chiqariladigan yagon tovar non
hisoblangandagi taklifdan boshladik. Haqiqatda esa iqtisodiyotda sezilarli
miqdordagi turli-tuman tovarlar va xizmatlar: non, gamburgerlar, avtomobillar
,
sartaroshlik xizmatlari va shu kabilar ishlab chiqariladi. YaIMda bu turli tovarlar
qiymati bitta yig’ilgan ko’rsatkichda ifoda etiladi. Iqtisodiyotda ishlab
chiqarilayotgan tovarlarning turli-tumanligi YaIMni hisoblashni qiyinlashtiradi,
chunki barcha bu tovarlar turli qiymatga egalar.
Faraz qilaylik, misol uchun, iqtisodiyotda uchta apelsin va to’rtta olma
ishlab chiqariladi. Biz YaIMni qanday hisoblaymiz? Biz olma va apelsinlar
miqdorini oddiygina qo’shib, YaIM mevalarning etti birligiga ega deyishimiz
mumkin. Biroq bu faqat olmalar va apelsinlar bir xil qiymatga ega bo’lgan
holdagina ma’noga ega bo’lishi mumkin, bu esa noto’g’ri. (bu misol agar bi
21

z
iqtisodiyotda to’rtta tarvuz va uchta greypfrut ishlab chiqariladi deb faraz
qilganimizda yanada yaqqolroq bo’lardi).
Turli tovarlar umumiy qiymatini hisoblash uchun biz ular qiymatini ifodasi
sifatida ularning bozor narxini qo’llaymiz. Bozor narxi qo’llanilishining sababi, u
odamlar muayyan tovar yoki xizmatlar uchun to’lashga tayyor bo’lgan pul
miqdorini o’zida aks ettiradi. Agar olmalar donasi 50 tsent tursa, apelsinlar esa
donasi 1 dollar tursa, unda YaIM quyidagiga teng bo’ladi:
YaIM = (olma narxi *olmalar miqdori) +
(apelsin narxi * apelsinlar miqdori)=
= (0,50*4) + (1,00*3)= 5,00
YaIM 5 dollarga teng, ya’ni barcha olmalar qiymati (2 dollar) qo’shuv barcha
apelsinlar qiymati (3 dollar)
Ko’plab tovarlarni ishlab chiqarish bir qancha bosqichlardan o’tadi: bir
firmada xom ashyo oraliq mahsulotlarga aylanadi va keyin boshqa firmaga tayyor
mahsulot ishlab chiqarish uchun sotiladi.Biz bunday tovarlarni YaIMni
hisoblashda qanday hisobga olishimiz lozim? Faraz qilaylik fermer MakDonaldsga
0,50 dollarga go’shtning chorak funtini sotadi, MakDonalds esa keyin Sizga
gamburgerlarni 1, 50 dollardan sotadi. YaIM da ham go’shtni, ham gamburgerni
qiymati (2 dollar miqdorida) hisobga olinishi lozimmi yoki faqat gamburger
qiymati (1, 5 dollar) mi?
Bu savolga javob quyidagicha bo’ladi: YaIMga faqat yakuniy mahsulotlar
qiymati kiritiladi. Shunday qilib, gamburger qiymati YaIMning bir qismi
hisoblanadi, go’sht qiymati esa yo’q; YaIM 2 dollarga emas, faqat 1,5 dollarg
a ko’payadi. Buning sababi shundan iboratki, oraliq mahsulotning qiymati yakuni
y
mahsulot qiymatiga kiritib bo’lingan. Oraliq mahsulot qiymatini yakuniy mahsulot
qiymatiga qo’shish ikki marta hisobga olishga olib keladi-ya’ni bita go’sht ik
22

ki
marta hisobga olingan bo’ladi. Shunday qilib, YaIM- yakuniy mahsulotva
xizmatlar umumiy qiymati.
Barcha yakuniy tovar va xizmatlar qiymatini hisoblash usullaridan biri ishlab
chiqarishning xar bir bosqichida qo’shilgan qiymatlarni qo’shishdan iborat.
Firmaning qo’shilgan qiymati ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatidan firma sotib
olgan oraliq mahsulot qiymatini ayirmasiga tengdir. Gamburger keltirilgan
misolda, fermer tomonidan qo’shilgan qiymat 50 tsentga teng (fermer hech qanay
oraliq mahsulot sotib olmasligi ko’zda tutiladi), MalDonalds tomonidan qo’shilgan
qiymat esa (1, 50 dollar – 0,50 dollar) 1,00 dollarga teng. Umumiy qo’shilg
an
qiymat, shunday qilib 0,50 dollar + 1,00 dollar = 1,50 dollarga teng. Butun
iqtisodiyot uchun qo’shilgan qiymatning umumiy miqdori barcha yakuniy tovar va
xizmatlarning bozor qiymatiga teng bo’lishi lozim. Shunday qilib, YaIMni
shuningdek, barcha firmalar qo’shilgan qiymatlari yig’indisi sifatida ham ifodalash
mumkin.

Ko’plabtovarva xizmatlar YaIMda ularning bozor qiymati bo’yicha hisobga
olingan bir vaqtda, ba’zi tovarlar va xizmatlar bozorda sotilmaydi, demak bozor
narxiga ega emas. Bu xizmatlar qiymati YaIMga kiritilishi lozim bo’lgani uchun,
biz
uni o’lchashimiz kerak. Bundy baholashlar shartli o’tkazilgan qiymatlar nomini
oldi.
Shartli o’tkazilgan qiymat, masalan, uy-joy sohasida xizmatlarni baholashda
qo’llaniladi. Uy-joyni ijaraga olayotgan inson, xizmatlar uchun haq to’laydi va uy
egasini daromad bilan ta’minlaydi; ijara haqi YaIM hisobiga uy egasining
daromadi sifatida ham, uy-joyni ijaraga oluvchining xarajatlari sifatida
kiritiladi.Shu bilan birga, ko’plab odamlar shaxsiy uylarida yashaydilar. Ular ijara
23

haqi to’lamasalar ham, biroq ular uy-joyni ijaraga oluvchilar singari xuddi shunday
xizmatlardan foydalanadilar. Shunday qilib, shaxsiy uy egalari foydalanadigan
xizmatlarni hisobga olish uchun YaIM tarkibiga ular o’zi o’ziga “to’laydigan
”
“ijara haqi” kiritiladi. Albatta ular
o’zi o’ziga hech qanday ijara haqi to’lamaydilar.
Savdo vazirligi agar ular uy-joyni ijaraga olganlarida to’lashlari mumkin bo’lgan
ijara haqi miqdorini baholaydi va bu shartli o’tkazilgan qiymat miqdorini YaIMga
kiritadi. Bu ijara haqi uy egalarining ham xarajatlari, ham daromadlari sifatida
hisobga olinadi.
Davlat tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlar ham xuddi shunday tarzda
baholanadi. Masalan, aholiga politsiyachilar, o’t o’chiruvchilar, senatorlar xizmat
ko’rsatadilar. Bu xizmatlarning qiymat bahosini berish qiyin, chunki ular bozorda
sotilmaydi va bozor narxiga ega emas. YaIM tarkibida bu xizmatlar ularni
ko’rsatishga ketadigan sarflarga muvofiq hisobga olinadi. Bu ushbu davlat
xizmatchilarining mahsulotlari qiymatining ko’rsatkichi bo’lib ularning ish haqisi
xizmat qilishini anglatadi.
Ko’pgina hollarda bunday hisobga olish haqiqatda zarur bo’lsada, biroq
amaliyotda amalga oshirilmaydi. YaIM da o’z uylari uchun shartli ravishda
o’tkazilgan ijara qiymati hisobga olinganligi uchun ham miantiqan unga shaxsi
y mulk bo’lgan avtomobillar, qimmatbaho buyumlar va uzoq muddat
foydalaniladigan boshqa tovarlar uchun shartli ravishda o’tkazilgan ijara qiymati
kiritilishi lozim, biroq amaliyotda bunday qilinmaydi. Bundan tashqari ba’zi
tovarlar uyda ishlab chiqariladi va iste’mol qilinadi hamda hech qachon bozorg
a chiqmaydi. Masalan, uyda tayyorlangan ovqat restoranda tayyorlangan ovqatdan
unchalik farq qilmaydi, biroq ovqatni uyda tayyorlash jarayonida qo’shilgan
qiymati YaIM ga kiritilmaydi. Nihoyat, YaIMga noqonuniy tayyorlanadigan v
24

a
sotiladigan tovarlar qiymati kiritilmaydi. Masalan, giyohvand moddalar.
Shartli o’tkazilgan qiymatni hisoblash uslubiyati mukammal bo’lmaganligi va
ko’plab tovarlar hamda xizmatlarning qiymati YaIMga kiritilmaganligi sababli
,
YaIM iqtisodiy faoliyat natijalarining ideal ko’rsatkichi hisoblanmaydi. Shung
a
qaramay bu xatoliklarning mavjudligi YaIM ahamiyatini kamaytirmaydi. Agar
xatoliklar miqdori vaqt o’tishi bilan unchalik o’zgarmasa, YaIM turli yillar va turli
o’n yilliklarda iqtisodiy faoliyat natijalarini solishtirish uchun muvaffaqiyatli
ravishda qo’llanilishi mumkin.

Makroiqtisodiy miqdor ko’rsatkichlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni milliy
hisoblar tizimi orqali quyidagicha ifodalash mumkin ;
1) Barcha tarmoqlarning yalpi ishlab chiqarishi – oraliq iste’mol = Yalpi
ichki mahsulot.
2) Yalpi ichki mahsulot - amortizatsiya = sof ichki mahsulot.
3) Sof ichki mahsulot – biznesga egri soliqlar = milliy daromad
4) Milliy daromad – ijtimoiy sug’urtaga badallar – korporatsiya foydasiga
soliqlar – korporatsiyani taqsimlanmagan foydasi + transfert to’lovlari = shaxsiy
daromad.
5) Shaxsiy daromad – yakka tartibdagi soliqlar =Ixtiyordagi daromad.
Milliy daromad - bu, milliy ishlab chiqarishdan olingan daromad yoki ijtimoiy
ishlab chiqarishdagi barcha daromad turlarining yig’indisidir.
Yalpi milliy daromad quyidagicha hisoblanadi ;
YaMD = YaIM + horijdan olingan omilli daromadlar – horijliklarning ushb
u
mamlakat hududidan olgan omilli daromadlari.
25

Shaxsiy daromad va milliy daromadning bir-biridan shunisi bilan farq qiladik
i,
ishlab chiqarishda mehnat qilish evaziga olingan daromadlarning bir qismi (
ijtimoiy sug’urtalar to’lovlari, korporatsiya foydasiga soliq va korporatsiyanin
g
taqsimlanmagan foydasi ) amalda bevosita uy xo’jaligiga tushmaydi. Uy xo’jaligi
hisobiga to’g’ri keladigan daromadlarning bir qismi, masalan, (transfert to’lovlari)
- mehnat natijalarini bildirmaydi. Transfert to’lovlariga - sug’urta tashkilotlari
tomonidan to’lanadigan, ya’ni qarilikda va baxtsiz xodisalarga shuningdek ijtimoiy
dasturlarga asoslangan holda ishsizlarga to’lanadigan nafaqalar, nogironlarga
to’lanadigan har xil to’lovlar, ishsizlarga va pensionerlarga to’lanadigan nafaqalar,
iste’molchilar va davlat tomonidan to’lanadigan foiz to’lovlari va boshqa to’lovlar
kiradi.
Shaxsiy ixtiyordagi daromad deb individual soliqlarni to’lagandan keyingi
daromadlarga aytiladi. Individual soliqlar - daromad solig’i, xususiy mol-
mulklarga va meros qolgan mulklarga solinidagan soliqlardan iborat.
Nominal va real YaIM
Ishlab chiqarishning hajmini ifodalash uchun ham natural, ham qiymat
ko’rsatkichlari qo’llaniladi. Ammo milliy iqtisodiyot ishlab chiqarish hajmini
natural birliklarda amalda o’lchash mumkin emas, chunki bu erda bir – biri bilan
solishtirib bo’lmaydigan millionlab nomdagi tovar va xizmatlar ustida gap boradi.
Shuning uchun ham milliy ishlab chiqarish hajmini va tarkibini ifodalashda
qiymat ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Bu ko’rsatkichlar ikki miqdor yordamida
aniqlanadi:
- ishlab chiqarishning natural shaklidagi hajmi;
- narxlar darajasi.
Amaliyotda milliy hisobchilik tizimida narxlarning ikki ko’rinishi
26

qo’llaniladi:
-joriy yoki haqiqiy narxlar;
- o’zgarmas yoki solishtirma bazis narxlar.
Shu yildagi joriy yoki amaldagi narxlar yil mobaynida mahsulot ishlab
chiqarish va uning iste’moli o’rtasidagi bog’liqlikni aniqlashda qo’llaniladi hamda
takror ishlab chiqarishning moliyaviy qiymat jihatlarini aks ettiradi. Lekin jor
iy narxlardan ishlab chiqarishni ma’lum bir vaqt davomida tahlil qilish uchun
foydalanish maqsadga muvofiq emas. Chunki ularni xar qanday oshishi yoki
pasayishi yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning hajmiga bevosita ta’sir etib,
iqtisodiyotning haqiqiy ahvolini buzib ko’rsatadi. Milliy iqtisodiyotning
rivojlanishiga haqqoniy baho berish uchun o’zgarmas narxlardan foydalaniladi
. O’zgarmas yoki solishtirma narxlar asos qilib olingan biror – bir yildagi
mahsulotning narxi bo’lib, tahlil qilinayotgan davr uchun ishlab chiqarish hajmini
qiymat jihatdan baholashda foydalaniladi.Bu narxlar mahsulotning natural hajmini
o’zgarishini ilg’ash imkonini beradi va ishlab chiqarishni ma’lum bir vaqt
davomida haqiqiy o’zgarishini aks ettiradi.
Mamlakat iqtisodiy rivojlanishining joriy va solishtirma narxlardagi ifodasi
tubdan farqlanadi.
Bazis yilni xar bir mamlakat rivojlanish xususiyatidan kelib chiqqan holda
o’zi belgilaydi. Bazis narxlardan foydalanib ham o’tgan yillar, ham kelgusi
yillarning qiymat ko’rsatkichlari qayta hisoblab chiqiladi.
Joriy narxlarda o’lchangan ishlab chiqarish hajmini nominal, solishtirma
narxlarda o’lchanganini real deb ataladi.
Narxlarning o’sishi bilan yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish hajmini
o’zgarishini ko’rsatuvchi miqdorni barcha tayyor mahsulot va xizmatlarning
umumiy narx indeksi yoki deflyator deb ataladi. Yalpi ichki mahsulot tarkibi
ga millionlab nomdagi yaratilgan ne’matlar kiradi va ularni xar birining narxi
ni
o’zgarib turishini jismonan kuzatish mumkin emas. Shuning uchun ham deflyator
27

bozor savati yordamida aniqlanadi. Bozor savati yalpi ichki mahsulot tarkibig
a kiruvchi, uning asosiy qismini tashkil etuvchi muhim tovar va xizmatlarni
o’z
ichiga oladi. Statistika idoralari tomonidan bozor savatiga kiritilgan tovar va
xizmatlarga bo’lgan narxlarning o’zgarishi doimo kuzatilib turiladi va shu asosda
narxlarning umumiy indeksi yoki deflyator hisoblanadi.
Joriy yildagi bozor savatiningbahosi
shuyilning narxlarida
Joriy yil deflyatori =-----------------------------------------------------x 100
Joriy yildagi bozor savatining bahosi
bazis yili narxlarida

Agarda o’tgan davr ichida yalpi ichki mahsulotning natural hajmi
o’zgarmasdan qolgan bo’lsa, uning nominal qiymati shuncha oshadi. Narxlar
darajasi pasayayotgan bo’lsa, unda narxlar indeksi yoki deflyator 100 foizdan kam
darajagacha tushib ketadi. YaIM narxlari indeksining joriy yilda bazis yilga
qaraganda ko’tarilib borishi inflyatsiyani va aksincha, uni kamayib borishi
deflyatsiyani bildiradi. Milliy ishlab chiqarish hajmini o’zgarishiga narxlarnin
g
ta’sirini bartaraf etish maqsadida deflyator yordamida real yalpi ichki mahsul
ot
hisoblanadi.
Nominal YaIM
Real YaIM = -------------------------- x 100 %
Deflyator
Iqtisodiy amaliyotda deflyator bilan bir qatorda inflyatsiya darajasini yana bir
ko’rsatkichi – iste’mol narxlari indeksi (INI) yoki hayot kechirish qiymati indeksi
28

keng qo’llaniladi. Bu ko’rsatkich ham deflyator kabi bozor savati yordamida
aniqlanadi. Ammo, bu erda bozor savatiga faqat aholining iste’mol byudjeti
asosini tashkil etuvchi iste’mol mollar va xizmatlar kiritiladi, holbuki, deflyatorn
i
hisoblanayotganda bozor savatining sezilarli qismini ishlab chiqarish uchun
mo’ljallangan tovarlar tashkil etadi. Iste’mol narxlari indeksi joriy yilda bazis yilga
qaraganda qayd etilgan iste’mol bumlari va xizmatlar turkumining qiymatini
qanday o’zgarayotganini aks ettiradi. Boshqacha aytganda bu indeks yordamida
xar bir kishining, oilaning va barcha aholining hayot kechirish qiymati yoki
turmush darajasi qanday o’zgarayotganini aniqlash mumkin.
Demak, iqtisodiyotda doimiy inflyatsiya jarayonining mavjudligi
makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni taqqoslama baholarda hisoblashni zarur etib
qo’yadi. Chunki, inflyatsiya iqtisodiyotning real holatini buzib ko’rsatadi.
Iqtisodiyotni tahlil qilish, muammolarni aniqlash hamda boshqaruv qarorlarini
qabul qilishni qiyinlashtiradi. Bu vazifani bajarish uchun joriy baholarda
hisoblangan nominal ko’rsatkichlardan emas, balki taqqoslama (bazis) baholarda
hisoblangan real ko’rsatkichlardan foydalanish zarur. Baholar indeksini yoki
inflyatsiya darajasini hisoblash uchun: deflyator; iste’mol narxlari
indeksi(Laspeyres indeksi); sanoat ishlab chiqarish baholari indekslari hisoblanishi
lozim.
29

3. Milliy Daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash
Milliy daromad ni taqsimlash 2 bosqichda:
1) mamlakatdagi milliy iktisodiyotning xo jalik yurituvchi sub yektlari tomonidan ʻ ʼ
muayyan bir davrda (odatda bir yilda) moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida
yaratilgan sof mahsulot; yalpi mahsulot hajmidan uni ishlab chiqarish uchun
sarflanadigan mehnat vositalari va buyumlarini qoplaydigan mahsulot miqdorini
— qoplash fondini chegirib tashlangandan keyin qoladigan mahsulot;
2) G arb mamlakatlari iqtisodchilari talqinida mamlakatdagi mehnat, kapital va yer
ʻ
egalarining bir yilda olgan ish haqi, foyda, foiz va renta kabi daromadlari
yig indisi.
ʻ
Yil davomida yaratilgan yalpi mahsulot qiymati 2 qismdan iborat: ilgari
yaratilgan va sarflangan ishlab chiqarish vositalarining mahsulotga ko chirilgan
ʻ
qiymati; yangidan yaratilgan qiymat. Yangidan yaratilgan qiymat sof mahsulotning
(Milliy daromadning) qiymatidir. Milliy daromad moddiy ishlab chiqarish
tarmoqlaridagi korxonalar sof mahsulotlarining yig indisi sifatida hisoblanadi.
ʻ
Ayrim tarmoq yoki korxonalarning sof mahsuloti uning yalpi mahsuloti va moddiy
ishlab chiqarish sarflari o rtasidagi farq (qoldiq) sifatida aniqlanadi. Xizmat
ʻ
ko rsatuvchi firmaning yalpi pul tushumidan xizmat ko rsatish bo yicha moddiy
ʻ ʻ ʻ
sarflar chegirilib, xizmat ko rsatuvchi firmaning (korxonaning) pul shaklidagi yalpi
ʻ
daromadi aniqlanadi.
O zbekiston Respublikasida Milliy daromadni moddiy ishlab chiqarish sohasida
ʻ
yaratilgan sof mahsulot sifatida hisoblash bo yicha katta tajribalar to plangan.
ʻ ʻ
Chunki yaqin o tmishda O zbekistonda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan Milliy
ʻ ʻ
daromad sof mahsulot sifatida hisoblangan. Bunday qoidaning hozirgi paytda ham
amal qilishi juda katta ijtimoiy-iktasodiy ahamiyatga egadir, chunki bu usul ishlab
chiqariladigan mahsulotni, qoplash fondini va sof mahsulotni hisoblash, iste molni
ʼ
va jamg arishni optimallashtirish siyosatini o tkazishga imkon beradi. Sof
ʻ ʻ
mahsulotning muttasil ko payishi, o sishi esa ishlab chiqarish sohasida va boshqa
ʻ ʻ
30

sohalarda band kishilar, korxonalar va tashkilotlar moddiy ta minlanishini yanada ʼ
oshiradi.
Jamiyatda olinadigan ish haqi, foyda, renta, foiz kabi daromadlar yig indisi —
ʻ
birlamchi pul daromadlari va ularni qayta taqsimlashlar (shu jumladan, xizmatlar,
ijara, prokat, qarz, soliq kabilar orqali qayta taqsimlashlar) natijasida hosil
bo ladigan ikkilamchi va h. k. pul daromadlar yig indisidir. Shuning uchun ham
ʻ ʻ
muomaladagi pul massasi ham, ish haqi, foyda, renta va foiz shaklida olingan pul
daromadlari yig indisi ham jamiyatning haqiqiy Milliy daromad bo la olmaydi,
ʻ ʻ
chunki qog oz pullar va pul daromadlari haqiqiy, real daromad emas, ularning
ʻ
miqdoriga va harid kuchiga ko p omillar ta sir etadi.
ʻ ʼ
Har qanday mamlakatda, jamiyatda moddiy ishlab chiqarish sohasi
tarmoqlarida yaratilgan sof mahsulotlardan iborat Milliy daromadgina boshka
shart-sharoitlar teng va o zgarmas bo lganda, butun xalq iste molini va mamlakat
ʻ ʻ ʼ
iktisodiy taraqqiyotini ta minlashning , har bir shaxs va barcha aholi real
ʼ
daromadlarini oshirishning juda muhim moddiy asosidir. Milliy daromad moddiy
ishlab chiqarish sohasida yaratilgan sof mahsulotnigina qamrab oladi. Shuning
uchun ham milliy hisoblar tizimita o tish munosabati bilan xalqaro hisobkitoblar
ʻ
uchun BMTning tavsiyasiga binoan, Milliy daromad o rniga yalpi milliy mahsulot,
ʻ
1993 yildan esa yalpi milliy daromad ko rsatkichi qo llanila boshladi.
ʻ ʻ
Milliy mahsulot (NP) va milliy daromadlar (ND) ba'zi hisobot davrlari (odatda
yiliga) uchun ishlab chiqarish maydoni va iste'mol qilish sohasi o'rtasida
cheklangan natijalar almashinuvi hisoblanadi.
Milliy daromadlar (ND) - bu ish haqidan (xususiy tadbirkorning shaxsiy
daromadi), dividendlar, foizli daromadlar va davlat byudjetiga davlat byudjetini
kiritish bo'yicha daromadlarning umumiy daromadi. Xizmatlar (tashqi chegaralarni
himoya qilish, ishlab chiqarish va iste'mol tovarlari, shuningdek ularda) o'zaro
hamkorlik sharoitlarini tartibga solish).
31

Agar davlat ishlab chiqarish tadbirlari (kommunal xizmatlar, to'lanadigan ta'lim
va tibbiyot, notarial idoralar, sudlar va boshqa muassasalar) bilan
shug'ullanayotgan bo'lsa va tadbirkorlik va aholini tadbirkorlik va aholidan
qo'shimcha daromad oladi, shunda barcha bunday tadbirlar ishlab chiqarish
sohasidan kiradi, ya'ni. Davlatning davlat daromadi - bu iste'mol sohasi emas, balki
ishlab chiqarish sohasi daromadlari. Ammo ushbu davlat bo'limlari xodimlarining
maoshi iste'mol sohasining daromadlarini anglatadi.
Iste'mollashtirish sohasi ichida daromadning qisman qayta taqsimlanishi sodir
bo'ladi (u vertikal o'qning yuqori qismida o'ng tomonga ko'rsatilgan). Ish haqi va
aholining boshqa daromadlari davlat byudjeti daromadlariga soliq solinadi. Soliq
tushumlarining barcha byudjetining barcha byudjetining jami daromadlari: davlat
byudjetidan, shu jumladan armiya, transfer to'lovlari va davlat ehtiyojlari uchun
tovarlar va xizmatlarni takomillashtirish uchun to'lash (ikkinchi sektor o'qlariga
qarang) .
Ishlab chiqarish sohasining daromadi I.M., I.E., I.00 dan, davlat byudjetining
mablag'lari, davlat byudjetining mablag'lari, tanqisligi yoki profitsiti, ishlab
chiqarish sohasining sof eksporti va profitsiti miqdorida farq qilishi mumkin.
NDdan NDdan boshlab davlat byudjetining tanqisligi, sof eksport,
populyatsiyaning mablag'lari, populyatsiyasini tejash va sof kreditlar, i.e. Sof
investitsiyalar uchun. Bundan tashqari, matnda ishlab chiqarish daromadi (ND-dan
farqli o'laroq) "Milliy mahsulot" (NP) deb belgilanadi.
Bu funksiyalar moliya tomonidan bir vaqtning o’zida amalga oshiriladi. Har
qanday (bir) moliyaviy operatsiya YaIM va MDni taqsimlash va shu taqsimlash
ustidan nazoratning amalga oshirilishini anglatadi.
Moliyaviy munosabatlarning asosiy tavsifi ularning taqsimlash xarakteriga
ega ekanligi uchun, shunga muvofiq ravishda moliyaning bosh yoki asosiy
funksiyasi taqsimlashdir. Moliya yordamida amalga oshirilishi lozim bo’lgan
32

taqsimlash jarayoni murakkab va ko’p qirrali jarayondir. Moliya YaIMni
taqsimlashning turli bosqich-lariga xizmat qilib, uni birlamchi taqsimlashda va
qayta taqsimlashda ishtirok etadi.
Moliyaviy metod orqali taqsimlash iqtisodiyotni boshqarishning turli
darajalarini (mamlakat, uning alohida olingan mintaqalari va mahalliy o’z-o’zini
boshqarish organlari miqyosida) qamrab oladi. Unga taqsimlashning turli
ko’rinishlarini (xo’jalik ichida, tarmoq ichida, tarmoqlararo, hududlararo)
tug’diruvchi ko’p bosqichlilik xosdir.
Eng avvalo, moliyaning taqsimlash funksiyasi MDni taqsimlashda, “asosiy
yoki birlamchi daromadlar” deb nom olganlarni yaratish (tashkil etish) sodir
bo’lganda namoyon bo’ladi. Ularning yig’indisi MDga tengdir. Asosiy daromadlar
MDni moddiy ishlab chiqarish ishtirokchilari o’rtasida taqsimlash jarayonida
shakllanadi. Ular ikki guruhga bo’linadi:
 moddiy ishlab chiqarish sohasida band bo’lgan ishchi va
xizmatchilarning ish haqi, fermer va h.k.larning daro-madlari;
 moddiy ishlab chiqarish sohasidagi korxonalarning daromadlari.
Biroq, bunda birlamchi daromadlar milliy xo’jalik ustuvor tarmoqlarini
rivojlantirish, mamlakat mudofaa qudratini ta’minlash, aholining moddiy va
madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun ijtimoiy pul fondlarining shakllanishini
ta’minlay olmaydi. Buning uchun quyidagilar bilan bog’langan holda MDni
yanada taqsimlash va qayta taqsimlash zarur:
 xo’jalik yurituvchi sub’ektlar daromadlari va jamg’armalaridan eng samarali
va oqilona foydalanish maqsadida mablag’larni tarmoqlararo va hududiy qayta
taqsimlash bilan;
 ishlab chiqarish sohasi bilan bir qatorda noishlab chiqarish sohasining
(maorif, sog’liqni saqlash, ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta’minot, boshqaruv ) ham
mavjudligi bilan;
 aholining turli ijtimoiy qatlamlari o’rtasida daromadlarni qayta taqsimlash
bilan.
33

Yuqoridagi qayta taqsimlashlar natijasida ikkilamchi yoki “kelib chiquvchi”
daromadlar tashkil topadi. Bunday daromadlarga noishlab chiqarish sohasi
tarmoqlarida olingan daromadlar, soliqlar (jismoniy shaxslardan olinadigan
daromad solig’i va boshqalar) kiradi. Ikkilamchi daromadlar MDdan foydalanish
borasidagi yakuniy nisbatlarni (proportsiyalarni) shakllantirish uchun xizmat
qiladi.
MDni taqsimlash va qayta taqsimlashda faol ishtirok etib, moliya MDni
birlamchi taqsimlashda vujudga kelgan nisbatlarni ularning yakuniy foydalanish
nisbatlariga transformatsiya qilinishiga (aylanishiga, o’zgarishiga) ta’sir ko’rsatadi.
Bunday qayta taqsimlash natijasida yaratiladigan daromadlar moddiy va moliyaviy
resurslar va eng avvalo, bir tomondan pul fondlarining o’lchami va ularning
tarkibiy tuzilmasi, ikkinchi tomondan esa ishlab chiqarish vositalari va iste’mol
predmetlarining hajmi va tuzilmasi o’rtasidagi muvofiqlikni ta’minlashi kerak.
Odatda, har bir mamlakat doirasida MDni qayta taqsimlash milliy
iqtisodiyotni tarkibiy o’zgartirish, iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini (qishloq
xo’jaligi, transport, energetika va h.k.) rivojlantirish maqsadlarida, aholining eng
kam ta’minlangan qatlamlari (pensionerlar, talabalar, yolg’iz va ko’p bolali onalar
va h.k.) foydasiga amalga oshiriladi.
Shunday qilib, MDni qayta taqsimlash milliy xo’jalikning ishlab chiqarish va
noishlab chiqarish sohalari, moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari, mamlakatning
alohida mintaqalari, mulkchilik shakllari va aholining sotsial guruhlari o’rtasida
sodir bo’ladi.
Moliya yordamida amalga oshiriladigan YaIM va MDni taqsimlash va qayta
taqsimlashning pirovard maqsadi ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirish,
iqtisodiyotning bozor tarkibiy tuzilmasini shakllantirish, davlatni mustah-kamlash,
aholi keng qatlamlari hayotining yuqari sifatli bo’lishini ta’minlashdan iboratdir.
Bu jarayonlarda moliyaning roli kam xarajat qilib eng yuqori natijalarga erishish,
moliya-xo’jalik faoliyatini yanada yaxshilashda xo’jalik yurituvchi sub’ektlar har
bir xodimi va jamoasining moddiy manfaatdorligi va qiziquvchanligini oshirish
vazifalariga bo’ysundirilgan.
34

$Moliyaning taqsimlash funksiyasi yordamida davlat faqatgina MDni qayta taqsimlashga emas, balki ishlab chiqarishga, kapitalning jamg’arilishiga, iste’mol sohasiga ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Shu ma’noda, moliya iqtisodiyotning davlat va xususiy sektorlarini, ishlab chiqarish va sotsial infrastrukturani, ilmiy-texnika taraqqiyotini rivojlantirishda hal qiluvchi rolni o’ynaydi. Umuman, moliyaning taqsimlash funksiyasi:  xo’jalik sub’ektlari, aholi, davlat va mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari darajasida maqsadli pul mablag’lari fondlarini shakllantirishga;  xo’jalik ichida, tarmoq ichida, tarmoqlararo, hududlar-aro, shuningdek ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari, aholi ijtimoiy guruhlari o’rtasida qayta taqsimlashni sodir etishga;  xo’jalik sub’ekti va davlat darajasida zahiralar yaratishga, fuqarolar tomonidan jamg’arishni amalga oshirishga imkoniyat va shart-sharoit yaratib beradi. Milliy daromad yoki milliy mahsulotni hisoblashning ushbu printsipi bugungi statistika bo'yicha yillik ishlab chiqarishning qiymatini aniqlash usullaridan farq qiladi. Hozirgi vaqtda milliy hisoblarni tuzishda asosiy ko'rsatkichi yalpi milliy mahsulot (GNP), bu formulaga qarab hisoblanadi GNP \u003d C + IG + G + XN, bu erda C shaxsiy iste'mol xarajatlari. Ushbu bo'lim o'z ichiga iste'mol tovarlarini sotib olish uchun barcha xarajatlarni o'z ichiga oladi; IG - yalpi ichki investitsiyalar. Ushbu kattaligi joriy yilda ishlab chiqarishda iste'mol qilinadigan mashinalar, uskunalar va inshootlarni almashtirish, shuningdek, iqtisodiyotdagi kapital miqdoriga har qanday tarmoqni ishlab 35$

chiqarishni o'z ichiga oladi. Aslida, yalpi investitsiyalar (amortizatsiya) va
investitsiyalarning o'sish hajmini (sof investitsiyalar) o'z ichiga oladi;
Davlat va xizmatlarni davlat xaridlari. Ushbu xarajatlar guruhi barcha davlat
xarajatlarini ishlab chiqarish sektori korxonalarining yakuniy mahsulotlari va
xizmatlariga sarflashni o'z ichiga oladi;
XN - toza eksport. Bu mahalliy tovarlar va xizmatlar uchun xorijiy xarajatlar tashqi
tovarlar va xizmatlarning ichki xarajatlaridan oshib ketadigan xarajatlar.
ND ning haqiqiy qiymati hanuzgacha ishlab chiqarish sektorining umumiy
xarajatlari, shu jumladan, shu jumladan, o'rta moddiy xarajatlar va shu jumladan,
ishlab chiqarishning joriy sohalari va xizmatlarining mahsulotlari o'rtasidagi
farqni, shuningdek, ishlab chiqarishni joriy sohadagi farqlar, shuningdek, shu
jumladan, shu jumladan, joriy iste'mol tovarlari va chet el korxonalarida xaridlar
sifatida belgilanishi mumkin. Kamroq amortizatsiya ajratmalar, yoki umumiy
xarajatlar va umumiy mahsulotlar, shu jumladan investitsiya tovarlari.
Xuddi shunday, haqiqiy NP qiymati hisoblab chiqilishi mumkin, i.e. ishlab
chiqarish sohasining umumiy daromadlari va xaridlari o'rtasidagi farq sifatida.
Tabiiyki, bu holatlardagi ND va NP faqat sotib olinganidan keyin sotib olingandan
keyin yoki sotib olish harakatlaridan keyin hisoblab chiqilishi mumkin. Aytgancha,
mikroiqtisodiy va mintaqaviy darajada mikroiqtisodiy va mintaqaviy darajada
hisoblab chiqilishi mumkin.
Milliy mahsulotni o'lchash uchun turli xil ko'rsatkichlar qo'llaniladi: yalpi ichki
mahsulot (GNP), yalpi ichki mahsulot (YaIM), milliy daromad (YaIM), sof milliy
mahsulot (NDP).
YaIM - ma'lum bir davrda ushbu mamlakat hududida ishlab chiqarilgan
yakuniy mahsulotlar narxini o'lchaydi.
36

$GNP - bu ushbu mamlakatga tegishli bo'lgan ishlab chiqarish omillarining, shu jumladan boshqa mamlakatlar hududida ma'lum bir davrda ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatlarning bozor qiymati. YaIM (GNP) ni o'lchash uchun uchta usul mavjud:  1 ISHLAB CHIQARISH - ISHLAB CHIQARISH - Ushbu mamlakatning barcha tovarlar va xizmatlarining qo'shilgan qiymatini birlashtirish. Qo'shimcha qiymat iste'mol qilingan xom ashyo va materiallarning narxini o'z ichiga olmaydi, bu ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan.  2 tarqatish (daromad bo'yicha) - mablag'lar daromadlarining mablag'laridan foydalanish. Daromadlar ishlab chiqarish omillari egalariga ega bo'ladilar. Daromadning ikki turi mavjud: mehnat va egalik (tadbirkorlik). Mehnat daromadining asosiy qismi ish haqidir. Tadbirkorlik daromadlari quyidagilarni o'z ichiga oladi: ijara (p), o'z (DS), korporativ daromad solig'i (kompyuter), shu jumladan korporativ daromad solig'i (CPK), dividendlar (E) dividendlar (E) dividendlar (CPC); Omonatlar bo'yicha foizlar (%). Hisoblashning ushbu usuli uchun to'lovlar bilan bog'liq bo'lmagan ikkita komponent hisobga olinadi: amortizatsiya (a) - kapitallik va bilvosita soliqlar, Savdo solig'i, QQS bilan): Daromad harakatini tahlil qilishda quyidagi bosqichlar ajralib turadi: daromadlarning shakllanishi, birlamchi taqsimlanishi, qayta taqsimlash, qayta taqsimlash, qayta taqsimlash, qayta taqsimlash, yakuniy iste'molni va tejashni moliyalashtirish uchun sarflanadigan daromadlardan foydalanish. Shunday qilib, toza milliy mahsulot (CNP) yil davomida ishlab chiqarilgan cheklangan mahsulotlardir, I.E. GNP ishlab chiqarish omillarining eskirishi bundan mustasno: Chg \u003d GNP-A. Milliy daromadlar (ND) - ishlab chiqarish omillariga egalik qiladigan jami daromadlar (ish haqi, kapital foizi): 37$ $Nd \u003d cnp-cn. Har bir ishlab chiqarish omili egasi tomonidan olingan daromad har doim qabul qilinadi, chunki ishlab chiqarish omiliga qarab harakatlanish uchun milliy daromadlar o'zgaradi - ajratish va qo'shimchalar. Ushbu o'zgartirishlarni amalga oshirgandan so'ng, boshqa makroiqtisodiy ko'rsatkich shakllangan - shaxsiy daromad (LD): Ld \u003d nd-npk - CPC - Ijtimoiy, T hissasi bu erda ND - bu milliy daromad; NPK - Korporativ foyda solig'i; CPC - tarmoq (ajratilmagan) korporativ daromad; T - pul o'tkazmalari (pensiya, stipendiyalar, imtiyozlar); Biroq, bu miqdor mamlakat fuqarolari tomonidan to'liq qo'llanilmaydi. Tadbirkorlar, fuqarolarning shaxsiy daromadlari foydasi kabi soliqqa tortiladi, ularning eng muhimi daromad (individual) solig'i. Va faqat to'lovdan keyin shaxsiy daromadlarning qolgan qismi jismoniy shaxslar uchun - shaxsiy bir martali ishlatiladigan daromad . PD \u003d ND - NPK - CPC - Ijtimoiy hissa qo'shish. qo'rquv. T - IN, qaerda - individual (daromad) soliq. Cheklangan iste'moldan (xarajatlar bo'yicha) - barcha iqtisodiy agentlarning xarajatlari miqdori, I.E., milliy mahsulotga bo'lgan talab GNP \u003d C + IG + G + XN, 38$

bu erda shaxsiy iste'mol xarajatlari, shu jumladan uzoq muddatli tovarlar va joriy
iste'mol xarajatlari;
IG - yalpi sarmoyalar, shu jumladan asosiy sanoat faldlaridagi sanoat sarmoyasi,
uy-joy qurishda. Yalpi investitsiya - bu sof investitsiyalar (INSTITUT), Iqtisodiyot
va amortizatsiya fondi (A);
Byudjet tashkilotlarining qurilish va tarkibi uchun davlat xaridlari va xizmatlarini
xarid qilish;
XN - bu chet elda tovarlar va xizmatlarning sof eksporti, eksport (EX) va import
(im).
39

Xulosa:
Xulosamning mazmuni shundan iboratki Moliyaviy metod orqali taqsimlash
iqtisodiyotni boshqarishning turli darajalarini (mamlakat, uning alohida olingan
mintaqalari va mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari miqyosida) qamrab oladi.
Unga taqsimlashning turli ko’rinishlarini (xo’jalik ichida, tarmoq ichida,
tarmoqlararo, hududlararo va b.) tug’diruvchi ko’p bosqichlilik xosdir.
MDni taqsimlash va qayta taqsimlashda faol ishtirok etib, moliya MDni
birlamchi taqsimlashda vujudga kelgan nisbatlarni ularning yakuniy foydalanish
nisbatlariga transformatsiya qilinishiga (aylanishiga, o’zgarishiga) ta’sir ko’rsatadi.
Bunday qayta taqsimlash natijasida yaratiladigan daromadlar moddiy va moliyaviy
resurslar va eng avvalo, bir tomondan pul fondlarining o’lchami va ularning
tarkibiy tuzilmasi, ikkinchi tomondan esa ishlab chiqarish vositalari va iste’mol
predmetlarining hajmi va tuzilmasi o’rtasidagi muvofiqlikni ta’minlashi kerak.
Har bir mamlakat doirasida MDni qayta taqsimlash milliy iqtisodiyotni
tarkibiy o’zgartirish, iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini (qishloq xo’jaligi,
transport, energetika) rivojlantirish maqsadlarida, aholining eng kam ta’minlangan
qatlamlari (pensionerlar, talabalar, yolg’iz va ko’p bolali onalar ) foydasiga amalga
oshiriladi.
MDni qayta taqsimlash milliy xo’jalikning ishlab chiqarish va noishlab
chiqarish sohalari, moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari, mamlakatning alohida
mintaqalari, mulkchilik shakllari va aholining sotsial guruhlari o’rtasida sodir
bo’ladi.
Moliya yordamida amalga oshiriladigan YaIM va MDni taqsimlash va qayta
taqsimlashning pirovard maqsadi ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirish,
iqtisodiyotning bozor tarkibiy tuzilmasini shakllantirish, davlatni mustah-kamlash,
aholi keng qatlamlari hayotining yuqari sifatli bo’lishini ta’minlashdan iboratdir.
Bu jarayonlarda moliyaning roli kam xarajat qilib eng yuqori natijalarga erishish,
moliya-xo’jalik faoliyatini yanada yaxshilashda xo’jalik yurituvchi sub’ektlar har
40

bir xodimi va jamoasining moddiy manfaatdorligi va qiziquvchanligini oshirish
vazifalariga bo’ysundirilgan.
Moliyaning taqsimlash funksiyasi yordamida davlat faqatgina MDni qayta
taqsimlashga emas, balki ishlab chiqarishga, kapitalning jamg’arilishiga, iste’mol
sohasiga ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Shu ma’noda, moliya iqtisodiyotning davlat
va xususiy sektorlarini, ishlab chiqarish va sotsial infrastrukturani, ilmiy-texnika
taraqqiyotini va h.k.larni rivojlantirishda hal qiluvchi rolni o’ynaydi.

41

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1) Me’yoriy huquqiy hujjatlar:
1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi . Toshkent 1992.
2.“O’zbekiston Respublikasining 2008-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari
va Davlat byudjetining parametrlari to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining PQ-744-sonli qarori. 2007-yil 12-dekabr.
3.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
murojatnomasi 28.12.2018. 26.01.2020 .
2) Darslik va o’quv qo’llanmalar nomlari:
1.Haydarov N. Davlat moliyasini boshqarish. Toshkent Akademiyasi 2005.
2.Malikov T. Moliya xo’jalik yurituvchi subyektlar moliyasi T. 2010.
3) Internet saytlari:
http://www.lex.uz
http://www.mf.uz
http://www.mfa.uz
http://www.gov.uz
http://uzlidep.uz
42

Moliya va YaIM hamda MD ni taqsimlash va qayta taqsimlash

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Moliya va YaIM hamda MD ni taqsimlash va qayta taqsimlash

O'xshash dokumentlar