Moliyaviy faoliyat hisobi va hisobotda aks ettirish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	188.7KB
Xaridlar	11
Yuklab olingan sana	25 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Moliyaviy faoliyat hisobi va hisobotda aks ettirish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI

“ ________________________________________ ” KAFEDRASI
“ _______________________________________________ ” fanidan
KURS ISHI
MAVZU: Moliyaviy faoliyat hisobi va hisobotda
ak s ettirish
Bajardi: _______________________________
Tekshirdi: _____________________________
RO’YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______2023 y.
__________________ RO’YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______2023 y.
__________________
Kurs ishi taqrizga
topshir il gan sana
“ ____ ” _______2023 y. Kurs ishi taqrizdan qaytarilgan
sana
“ ____ ” _______2023 y.
Kurs ishi himoya qilingan
sana
“____” _______2023 y.
Baho “ _____ ” _________ ___________
(imzo)
____________
(imzo)
___________
(imzo) Komissiya a’zolari:
__________________
__________________
__________________

Reja:
Kirish
1. Moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida xarajatlarning buxgalteriya
hisobi obyekti sifatida mohiyati, tasnifi va tavsifi
2. Xarajatlar hisobining maqsadi, vazifalari va tamoyillari
3. Xarajatlar hisobi va uni hisobotda aks ettirish
Xulosa
Foydalanilgan Adabiyotlar Ro’yxati

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi shuni
anglatadiki, bu sharoitda korxonalarning to’lov qobiliyati tushib ketadi. Hozirda,
butun dunyoda korxonalar xarajatlarni qisqaritirish yo’li bilan bu vaziyatdan
chiqib ketmoqchi. E’tiboringizga havola etilayotgan ushbu kurs ishi ham dolzarb
masalalarni o’zida mujassam etgan bo’lib, u “Moliyaviy-iqtisodiy inqiroz
sharoitida xarajatlarning hisobi va auditini tashkil qilish” deb nomlanadi. Uning
dolzarbligini quyidagilarda ko’rishimiz mumkin:
• Xarajatlarning to’g’ridan-to’g’ri moliyaviy natijalarga ta’sir etishi;
• Xarajatsiz daromad qilib bo’lmasligi;
• Xarajatlarning mahsulot tannarxiga ta’siri orqali, bevosita uning bahosiga
ta’sir qilishi hamda bu – korxonaning boshqa shu tarmoq korxonalari
o’rtasidagi raqobatiga ta’sir qilishi va hokazo.
Ta’kidlash joizki, moliyaviy-iqtisodiy inqirozning iqtisodiyotning turli
tarmoqlariga ta’siri tobora ortib borayotgan shunday bir vaziyatda, dunyo
iqtisodchilari va moliyachilari inqirozning oldini olish haqidagi o’z fikrlari bilan
bong o’rayotgan bir mahalda negadir bizning olimlar bu haqda kam
gapirishmoqda, axir prezidentimiz o’zining asarida “… toboro chuqurlashib
borayotgan jahon moliyaviy inqirozi mamlakatimizga ta’sir ko’rsatmaydi, bizni
chetlab o’tadi, degan xulosa chiqarmaslik kerak. Masalani bunday tushunish o’ta
soddalik, aytish mumkinki, kechirib bo’lmas xato bo’lur edi” deb o’tgan. Ushbu
sharoitda xarajatlarning muhimligini yuqorida ko’rib chiqdik. Bir qator
O’zbekistonlik va xorijiy olimlar, mutaxassislar, jumladan, To’laxodjayeva M.M.,
Do’stmurodov R.D., Urozov K.B., Musayev H.N., Toshnazarov S.N., Druri K.,
E.A.Arens, Dj.K.Loobek va boshqalar o’z ishlarida xarajatlarning hisobi, auditiga
keng to’xtalganlar, bu haqda ularning chop etilgan darsliklari, o’quv qo’llanmalari
va maqolalaridan bilib olish mumkin.

1. Moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida xarajatlarning
buxgalteriya hisobi obyekti sifatida mohiyati, tasnifi va tavsifi

Hozirgi global moliyaviy-iqtisodiy inqirozni bartaraf etishda muhim
choratadbirlar qatoriga tannarxni pasaytirishning kiritilishidan xarajatlarning
nafaqat xo’jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatida, balkim
butun boshli mamlakat mamlakat hayotida asosiy ko’rsatkich ekanligini bilib
olishimiz mumkin. Shunday ekan, xo’jalik yurituvchi subyekt rahbarlari
(mulkdarlar, tadbirkorlar, aksiyadorlar) hamda ularning mehnat ahli bu
ko’rsatkichga jiddiy yondashishlari va doimiy nazorat qilib borishlari zarur.
Yuqorida ta’kidlaganimiz kabi xo’jalik yurituvchi subyektlar
moliyaviyxo’jalik faoliyatining asosiy ko’rsatkichlaridan biri, moliyaviy hisobot
elementi – bu xaraja tdir. Har qanday korxona, tashkilot o’z faoliyatini tashkil
qilish jarayonida turli xil sarflarni amalga oshiradi, masalan, qishloq xo’jaligida
faoliyat yurituvchi fermer xo’jaligi qishloq xo’jaligi mahsulotini ishlab chiqarish
uchun mehnat haqi xarajatlari (ijtimoiy sug’urta ajratmalari bilan), urug’lik va
ko’chat materiallari, o’g’itlar, o’simlikni himoya qilish vositalari va shu kabi
boshqa turli xarajatlarni amalga oshiradi.
Xarajatlarga turli adabiyotlarda turlicha deb bo’lmasada, bir-biriga yaqin
ta’riflar berilgan, ularning ayrimlari quyidagilar:
1. Xarajat deganda, hisobot davrida korxona aktivlarining kamayishi yoki
majburiyatlarning ko’payishi tushuniladi 1
.
2. Xarajat – bu mahsulotni ishlab chiqarish, tovarlarni sotish va xizmatlar
ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan sarflarning puldagi ifodasidir 2
, boshqacha
qilib aytganda ko’zlangan maqsadga erishish uchun amalga oshirilgan
sarflarening puldagi ifodasidir.
3. Xarajatlar – bu hisobot davri davomida kompaniya mulkdorlariga badal
to’lovlari bilan bo’gliq bo’lmagan holda kapitalning kamayishida o’z aksini
1 K.B.Urozov. Buxgalteriya hisobi va audit. T.: “O’qituvchi”, 2004. 245-bet
2 Musayev H.N. Audit. T.: “Moliya”, 2003. 143-bet

topgan aktivlarning chiqarib ketilishi va boshqa eskirishi yoki
majburiyatlarning o’sishi shaklida yuz beradigan iqtisodiy naflarning
kamayishidir 3
.
4. Xarajatlar – mahsulotlarning (tovarlarning) yetkazib berilishi yoki ishlab
chiqarilishi, xizmatlarning ko’rsatilishi yoki boshqa bir, xususiy kapitalning
kamayishiga olib keluvchi, biroq uning qatnashchilar o’rtasida taqsimlanishi
bilan bog’liq bo’lmagan faoliyat turlarining amalga oshirilishi oqibatida
aktivlarning kamayishi yoki boshqa xil sarflanishi yoki / va qarzlarning
(passivlarning) yuzaga kelishidir 4
.
Korxona tomonidan olinadigan foydaning tarkibini aniqlash maqsadga
muvofiq hisoblanadi. Chunki qaysi faoliyat turidan korxona foyda ola Є tganligi va
qaysi faoliyat turidan zarar ko’ra Є tganligini bilish korxonaning moliyaviy-
iqtisodiy barqarorligiga ham o’zining ta’sirini o’tkazadi.
Foydaning quyidagi turlari bor:
1. Mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda;
2. Asosiy faoliyatidan olingan boshqa foyda (operatsion foyda);
3. Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda;
4. Favqulodda olingan foyda;
Х o’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatining moliyaviy natijalari foydaning
quyidagi ko’rsatkichlari bilan tasniflanadi:
- mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda, bu sotishdan olingan sof tushum
bilan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o’rtasidagi tavofut
sifatida aniqlanadi:
YaF= SS Т -I Т
bunda,
YaF – yalpi foyda;
SS Т – sotishdan olingan sof tushum;
I Т – sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi;
3 S.N.Toshnazarov. Xalqaro hisob asoslari. Ma’ruza matnlari to’plami. Samarqand-2008. 83-bet
4 I.A.Zavalishina. Yangicha buxgalteriya hisobi. Amaliy qo’llanma. T.: “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 2004. 91-
bet

- asosiy faoliyatdan ko’rilgan foyda, bu mahsulotni sotishdan olingan yalpi
foyda bilan davr xarajatlari o’rtasidagi tafovut va plyus asosiy faoliyatdan
ko’rilgan boshqa daromadlar yoki boshqa zararlar sifatida aniqlanadi:
AFF = YaF-D Х +BD-BZ ,
bunda,
AFF – asosiy faoliyatdan olingan foyda;
D Х – davr xarajatlari;
BD – asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar;
BZ – asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa zararlar;
- xo’jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zararlar), bu asosiy faoliyatdan
olingan foyda summasi plyus moliyaviy faoliyatdan ko’rilgan daromadlar va
minus zararlar sifatida hisoblab chiqiladi:
UF = AFF+MD-M Х ,
bunda,
UF – umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda;
MD – moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar;
M Х – moliyaviy faoliyat xarajatlari;
- soliq to’lagungacha olingan foyda, u umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda
plyus favqulodda (ko’zda tutilmagan) vaziyatlarda ko’rilgan foyda va minus
favqulodda zarar sifatida aniqlanadi:
S Т F = UF+FP-FZ,
bunda,
S Т F – soliq to’lagungacha olingan foyda;
FP – favqulodda vaziyatlardan olingan foyda;
FZ – favqulodda vaziyatlardan ko’rilgan zarar;
- yilning soy foydasi, u soliq to’langandan keyin xo’jalik yurituvchi sub’ekt
ixtig’rida qoladi, o’zida daromad (foyda)dan to’lanadigan soliqni va minus
qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa soliqlar va to’lovlarni chiqarib
tashlagan holda soliqlar to’langunga qadar olingan foydani ifodalaydi:
SF = S Т F-DS-BS,

bunda,
SF – sof foyda;
DS – daromad (foyda)dan to’lanadigan soliq;
BS – boshqa soliqlar va to’lovlar.
Foydaning taqsimlanishi deganda uning iste’mol va jamg’arishga
yo’naltirilishi, joriy davr foydasining soliqlar to’lovi, ishlab chiqarishni
rivojlantirish va zaxiralashga hamda kapital egalari o’rtasidagi shartlar,
kelishuvlarga binoan taqsimlanishi tushuniladi.
Foyda quyidagicha taqsimlanadi:
- soliq qonunchiligiga muvofiq davlat byudjetiga soliqlar, yig’imlar va
to’lovlarga;
- ishlab chiqarishni rivojlantirish va zaxiralashga;
- aksiya va kapital egalariga dividendlar to’lashga.
Korxona o’zining hisob foydasidan, avvalo, davlat oldida hisob beradi va o’zining
ixtiyorida hamda tasarrufida bo’lgan foyda summasini aniqlaydi. Foydadan
olingan soliqlar qat’iy stavkalarda va foizlarda undiriladi. Hisob foydasining
qolgan qismi korxona sof foydasi sifatida uning erkin belgiloviga (aksionerlar
umumiy yig’ilishining qarori va ichki nizomiga) muvofiq taqsimlanadi.
Moliyaviy investitsiyalarning tahliliy (tafsiliy) hisobi qim-matli qog’ozlar
turlari va investitsiya ob'ektlari (qimmatli qog’oz-larni sotuvchi xo’jalik
sub'ektlari, uning ishtirokchisi bo’lgan boshqa xo’jalik sub'ektlari, qarz oluvchi
xo’jalik sub'ektlari va hokazo) bo’yicha yuritiladi. Moliyaviy investitsiyalarga oid
xarajat-larni 0600 - «Uzoq muddatli investitsiyalar», 5800 - « Qisqa muddat-li
investitsiyalar» schyotlari debeti bo’yicha pul mablag’lari va inves-titsiyalar
sifatida berilgan boshqa mol-mulklarni hisobga olish schyotlari bilan
korrespondensiyada aks ettirish lozim.
SHunday qilib, obligatsiyani uzish (qaytarish) muddati uetib kelganda
uni chiqargan tashkilotga belgilangan qiymatda topshirish imkoniyati yaratiladi.
Buning uchun obligatsiya va boshqa qimmatli qog’ozlarni sotib olish qiymati
bilan belgilangan qiymat o’rtasi-dagi farq shunday amortizatsiyalangan bo’lishi

kerakki, ularni uzish muddati uetib kelishiga balans qiymati belgilangan qiymati
teng bo’lsin.
Keltirilgan ta’riflarni schotlardagi harakatini ifodalaydigan bo’lsak, quyidagicha
bo’ladi:

2-chizma: Xarajatlarning schotlarda ifodalanishi
Chizmadan ko’rinib turibdiki, aktivlarni ifodalovchi schot kamaymoqda,
majburiyatlarni ifodalovchi schot esa ko’paymoqda.
O’zR Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi 54-son qarori bilan
tasdiqlangan “Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish 28 10 9110
6710 9420 100000 100000
100000 100000 C1
5110 6610
100000 100000

xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish to’g’risida
Nizom” (bundan keyin “Xarajatlar tarkibi… to’g’risida”gi Nizom) ga muvofiq
barcha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi
Asosiy faoliyatga doir xarajatlar deganda, korxona ustavida belgilangan
asosiy faoliyat bilan bog’liq xarajatlar tushuniladi. “Xarajatlar tarkibi to’g’risida”
gi Nizom va 21-son BHMSga muvofiq korxonalarning asosiy faoliyati bilan
bog’liq xarajatlar quyidagi to’rtta quyi guruhga bo’linadi 5
.
• Sotish tannarxiga kiritilgan xarajatlar – bularga sotilgan mahsulotlar, tovarlar,
ishlar va xizmatlarning tannarxiga kiritilgan xarajatlar kiradi, mahsulot ishlab
chiqarilishi bilan bog’liq xarajatlar sotilgan mahsulotlarning tannarxini tashkil
qiladi va hisobotlarda sotishdan olingan daromadlar bilan taqqoslanadi.
Hisobot davrida daromadlarning kam olinishi tegishli daromadni olishni
ko’zlab maqsadga muvofiq tarzda amalga oshirilgan xarajatlani bo’lg’usi
davrlar (3100-schotlar), tugallanmagan ishlab chiqarish (2000-schotlar) yoki
tovar-moddiy zahiralar (2800, 2900 va boshqa schotlar) xarajatlari sifatida
aktivlarga kiritilishi imkonini beradi. O’z navbatida ishlab chiqarish tannarxiga
kiritiladigan xarajatlar ham iqtisodiy mazmuniga ko’ra besh guruhga bo’linadi:
1) ishlab chiqarish bilan bog’liq moddiy xarajatlar;
2) ishlab chiqarish xususiyatiga bog’liq mehnat xarajatlari;
3) ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar;
4) Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy
aktivlar amortiztsiyasi;
5) ishlab chiqarish tusiagi boshqa xarajatlar
(Nizomning B bo’limi 1-qismi).
• Davr xarajatlari – bularga mahsulotlarni (tovarlar, ish va xizmatlarni)
sotishga, korxonani ma’muriy-boshqaruviga va boshqa operatsiaon faoliyatiga
doir xarajatlar kiradi, ushbu xarajatlar ma’lum hisobot davrida yuz beradi
(Nizomning B bo’limi 2-qismi).
5 K.B.Urozov. Buxgalteriya hisobi va audit. T.: “O’qituvchi”, 2004. 246-bet

• Kelgusi davr xarajatlar – bu korxonaning kelgusi asosiy faoliyatiga doir, lekin
hisobot davrida amalga oshirilgan xarajatlaridir. Bunday xarajatlarga oldindan
to’langan ijara haqlari, oldindan to’langan xizmat haqlari va boshqa oldindan
to’langan bo’naklar kiradi.
• Muddati uzaytirilgan xarajatlar – bularga korxonaning kelgusi asosiy
faoliyatiga doir, lekin muddati bir yil va undan ko’p muddatga uzaytirilgan
xarajatlari kiradi.
Asosiy bo’lamagan faoliyatga doir xarajatlar deganda, bevosita asosiy faoliyatga
taalluqli bo’lmagan ya’ni, korxona ustavida asosiy faoliyat sifatida belgilab
qo’yilmagan faoliyat turlari bilan bog’liq xarajatlar tushuniladi. Bunday xarajatlar
“Xarajatlar tarkibi to’g’risida” gi Nizomga muvofiq moliyaviy faoliyatga doir
xarajatlar va favquloddagi zararlarga bo’linadi.
• Moliyayaviy faoliyatga doir xarajatlar – bu qimmatli qog’ozlarni chiqarish va
joylashtirish, valuta operatsiyalari, kredit va qarzlarni olish, uzoq muddatli
ijaraga doir va boshqa moliyaviy faoliyatga taalluqli xarajatlardir. Bularga
foizlar, salbiy kurs farqlari ko’rinishidagi xarajatlar va boshqalar kiradi
(Nizomning B bo’limi 3-qismi).
• Favqulodda zararlar – yuz berishi doimiy xarakterga ega bo’lmagan,
kutilmagan tasodif va hodisalardan ko’rilgan zararlar tushuniladi. Bularning
davlat qonunlarining o’zgarishi, tabiiy ofatlar, revolutsion o’zgarishlar
natijasida vujudga kelgan zararlar kiradi (Nizomning B bo’limi 4-qismi).
Xarajatlarni korxonaning moliyaviy-xo’jalik faoliyatidagi o’rnini chizma
ko’rinishida tasvirlasak quyidagicha bo’ladi.
Xarajatlarni tannarx obyektlariga olib borilishiga bevosita va bilbosita
xarajatlarga bo’lamiz.
• Bevosita xarajatlar – bu birlamchi hujjatlarga asosan ma’lum bir mahsulot
turining yoki ishning tannarxiga kiritilishi mumkin bo’lgan va ularni yaratish
yoki bajarish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar hisoblanadi, mazkur xarajatlar
aniq bir tannarx obyektiga to’g’ridan-to’gri qo’shiladi.

• Bilvosita xarajatlar – bu bir necha xil mahsulotni tayyorlash bilan bog’liq
xarajatlar hisoblanadi, shuning uchun ular mazkur mahsulot turlari o’rtasida
taqsimotning aniq bazalariga mutonosib ravishda taqsimlanadi.
Ishlab chiqariladigan mahsulotning bog’liqlik darajasiga qarab xarajatlar
ikki guruhga: o’zgaruvchan va shartli-doimiy xarajatlarga bo’linadi.
• O’zgaruvchan xarajatlar – bu mahsulot ishlab chiqarish hajmiga mutonosib
ravishda o’zgaradigan xarajatlardir. Bunday xarajatlarga xom-ashyo va asosiy
material xarajatlari, ishlab chiqarishda band xodimlarga ishbay hisoblangan
mehnat haqi, ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar va hokazolar kiradi;
• Shartli doimiy xarajatlar – bu hajmi har doim bir xilda bo’lib qoladigan yoki
chiqarilayotgan mahsulotning miqdori o’sishi yoki kamayishi bilan katta
ahamiyat kasb etmaydigandarajada o’zgaradigan xarajatlardir. Bunday
xarajatlarga amortizatsiya, ijara to’lovlari va ishlab chiqarishni boshqarish
bo’yicha boshqa xarajatlar kiradi. Bu tur xarajatlarning bunday nomlanishiga
sabab, mahsulot ishlab chiqarishning ma’lum darajasigacha ishlab chiqarish
sexlari boshqaruv xodimlari mehnat haqi va boshqa xarajatlar o’zgarmas
bo’lib qoladi, ammo ishlab chiqarishning ko’proq oshishi yangi dastgohlar
sotib olishni, yangi sexlarni ishga tushirishni talab etadi, bu esa ularni
boshqarish xarajatlarini oshiradi.
So’zimiz boshida xarajatlar korxonalar moliyaviy-xo’jalik faoliyatining
asosiy ko’rsatkichlaridan biri hisoblanadi degan edik, shunday ekan uni tartibga
solish, nazorat qilish (buxgalteriya hisobining funksiyalaridan biri aynan shunday
nomlanadi) uchun foyda solig’ini minimallashtirish nuqtai nazaridan ham
tasniflash lozim deb o’ylaymiz. Shu o’rinda shuni aytib o’tish joizki,
mamlakatimizda soliq yuki 2009-yilda 22,6 foizni tashkil qildi, bu 2008-yildagi
soliq yukiga (23,2 foiz) nisbatan 0,6 foizga kam demakdir. 22,6 foiz soliq
yukining ta’rifidan kelib chiqib aytadigan bo’lsak, biz yunaltirmoqchi bo’lgan
sohani, faoliyatni shuncha foizga cheklaydi. Shuning uchun har bir rahbar o’zi
to’laydigan soliqlarni iloji boricha amaldagi qonunchilik doirasida tartibga solishi,
minimallashtirishi lozim, bunga biz bo’lajak buxgalterlar ham mas’uldirmiz.

3-chizma: Xarajatlarni korxonaning moliyaviy-xo’jalik faoliyatidagi o’rni Ta’minot jarayoni Ishlab chiqarish jarayoni
jarayoni Sotish jarayoni Asosiy faoliyatga doir xarajatlar
Ishlab chiqarish tannarxiga
kiritiladigan xarajatlar

Davr xarajatlari
Asosiy bo’lmagan faoliyatga
doir xarajatlar
Moliyaviy faoliyatga doir xa rajat
Favqulodda zararlar

2 . Xarajatlar hisobining maqsadi, vazifalari va tamoyillari
Xarajatlar hisobining maqsadi xo’jalik yurituvchi subyektning
moliyaviyxo’jalik faoliyati davomida yuz bergan xarajatlarni amaldagi
qonunchilik talablaridan kelib chiqqan holda to’g’ri va o’z vaqtida hisobga olish,
hamda axborot foydalanuvchilariga o’z vaqtida, to’liq hamda aniq axborot
yetkazib berishdir.
Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda korxona xarajatlari bo’yicha
buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
• xarajatlarni ularning mohiyatini ochib beruvchi mezonlariga mos ravishda
hisobga olish;
• korxona xarajatlarini to’g’ri turkumlash va guruhlarga ajratish;
• korxona xarajatlari harakati to’g’risida to’liq va ishonchli axborotlarni
shakllantirish;  korxona xarajatlarini to’g’ri, o’z vaqtida va tegishli
boshlang’ich hujjatlar bilan rasmiylashtirish;
• korxona xarajatlari bo’yicha hisob ma’lumotlarining va hisobot
ma’lumotlarining to’liq uyg’unligini ta’minlash;
• kelgusi davr va muddati uzaytirilgan xarajatlarni to’g’ri va o’z vaqtida sotish
tannarxi, davr xarajatlari va moliyaviy faoliyatga doir xarajatlarga kiritish;
• tugallanmagan ishlab chiqarishga to’g’ri keladigan xarajatlarni to’g’ri va o’z
vaqtida hisobga olish, ularni belgilangan muddatlarda qayta ro’yxatdan
o’tkazish (investitsiya qilish) va sotish tannarxiga to’g’ri kiritilishini
ta’minlash;
• sotish tannarxining, davr xarajatlarining oshib ketishiga sabab bo’luvchi
noratsional chiqimlarni vujudga kelish sabablari va aybdorlarini topish,
bunday chiqimlarga yo’l qo’ymaslik uchun mas’ul shaxslar faoliyatini doimiy
nazorat
qilish;
• mavjud zahiralar va vositalardan unumli foydalanish ustidan nazorat o’rnatish;
• xarajatlarni soliq solish bazasi obyekti sifatida to’g’ri shakllantirish;

• xarajatlarni hisoblash tamoyiliga muvofiq ular yuz bergan vaqtdan boshlab tan
olish va tegishli schotlarda aks ettirish;
• xarajatlarni moliyaviy hisobotda to’g’ri aks ettirish va boshqalar.
Shuningdek, buxgalteriya hisobi korxona xo’jalik faoliyati davomida
xarajatlarni amalga oshirishda O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga rioya
qilishi ustidan nazorat o’rnatish, xarajatlarga oid salbiy holatlarning oldini olish
va uning moliyaviy barqarorligini ta’minlaydigan ichki xo’jalik imkoniyatlarini
topishni ta’minlashi zarur.
Shu o’rinda shuni ta’kidlash joizki, hozirgi jahon moliyaviy-iqtisodiy
inqirozi sharoitida buxgalteriya hisobining vazifalariga yana bir necha vazifalar
qo’shish bizning fikrimizcha to’g’ri bo’ladi, bu vazifalar taxminan quyidagilar:
• korxonaning moliyaviy-iqtisodiy inqirozga qarshi choralar dasturini ishlab
chiqishga yordam berish;
• ushbu moliyaviy-iqtisodiy inqirozga qarshi choralar dasturi va
prezidentimizning “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” asarida belgilab qo’yilgan
vazifalarning bajarilishini tahlil qilib borish, monitoringlar o’tkazish va
hokazolar.
4-chizma: Korxona moliyaviy-xo’jalik faoliyati davomida yuz beradigan
xarajatlarning hisobi bo’yicha buxgalteriya hisobining funksiyalari Xarajatlar hisobi bo’yicha buxgalteriya
hisobining funksiyalari
Axborot
funksiyasi
Uzviy aloqa
funksiyasi
Nazorat
funksiyasi Tahliliy
funksiyasi

1. Axborot (boshqaruv tizimini axborot bilan ta’minlash) funksiyasi . Ushbu
funksiyaning ahamiyati bozor munosabatlari sharoitida, ayniqsa, hozirgi
moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharotida yanada ortadi. Buxgalteriya hisobi
boshqaruvning turli bo’g’inlariga – korxona xizmatlari, uning bo’linmalari
menejerlariga haqiqiy axborotlarni yetkazib beruvchi muhim manba bo’lib
hisoblanadi, tegishli axborot foydalanuvchilari esa ushbu axborotlar orqali
boshqaruv qarorlarini ishlab chiqadilar va qabul qiladilar. Hisob-kitoblarning
ko’rsatishicha, iqtisodiy axborotlar umumiy hajmining 70 foizidan oshig’i
aynan buxgalteriya axborotlari ulushiga to’g’ri kelar ekan 6
. Ushbu
axborotlarga turli xil talablar qo’yiladi, masalan, axborot to’liq, ishonchli, o’z
vaqtida, aniq, muhim, bir-biriga zid bo’lmaslik, tushunarli va sodda, tejamli va
oqilona bo’lishi lozim.
2. Nazorat funksiyasi – iqtisodiy munosabatlarni chuqurlashtirish va bozor
munosabatlari, turli mulkchilik munosabatlari sharoitida buxgalteriya
hisobining nazorat funksiyasi kuchaymoqda. Xarajatlarning hisobi bo’yicha
buxgalteriya hisobi nazoratining uchta turi amalga oshiriladi:
1) dastlabki nazorat – xo’jalik muomalasi sodir
bo’lgungacha; 2) joriy nazorat – xo’jalik muomalasini
amalga oshirish; 3) keying nazorat – muomala sodir
bo’lganidan so’ngi.
Xarajatlarni nazorat qilish quyidagi yo’nalishlar bo’yicha amalga oshiriladi:
• mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan haqiqiy xarajatlarni
shakllantirish va ishlab chiqarilgan mahsulotlar tannarxini hisoblash;
• realizatsiya qilingan mahsulotlarning tannarxini shakllantirish;
• turli xarajatlar smetalarini bajarilishi (masalan, vakillik xarajatlari,
tijorat va reklama xarajatlari);
• mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilish bilan bog’liq xarajatlarni
kamaytirish;
6 R.D.Do’stmurodov. buxgalteriya hisobi nazariyasi. T.: “Yangi paligraph servis” – 2007

• shubhali qarzlar bo’yicha rezervlar va boshqa maxsus fondlarni yaratish
hamda ularning ishlatilishi va boshqalar.
Uzviy aloqa funksiyasi. Buxgalteriya hisobi uzviy aloqa funksiyasini bajaradi,
busiz boshqaruv tizimining faoliyati ma’nosiz bo’lib qoladi. Buxgalteriya hisobini
axborot funksiyasi orqali bilamizki, u axborot istemolchilarini xo’jalik yurituvchi
subyektning moliyaviy-xo’jalik faoliyatining turli jabhalarida ro’y bergan,
berayotgan operatsiyalar to’g’risida ham summaviy, ham qiymat o’lchovida
haqiqiy ma’lumotlar bilan ta’minlaydi (5-chizma).
5-chizma: Buxgalteriya hisobining “uzviy aloqa” funksiyasining paydo bo’lish
jarayoni
Ko’rsatkichlarning haqiqiy miqdorirni aks ettiradigan buxgalteriya axborotlari
yordamida qaytma aloqadan foydalanolgan holda biznes-reja ko’rsatkichlari,
standartlar, norma va normativlar, smetalar bajarilishi, barcha turdagi
resurslardan oqilona foydalanish ustidan nazorat o’rnatiladi, har xil
kamchiliklar bartaraf etiladi. ishlab chiqarish imkoniyatlari va ularning
safarbar etilish hamda ishlatilish darajasi aniqlanadi. Buxgalteriyan hisobi
tizimi boshqaruvni uzviy aloqa orqali har qanday darajada ta’minlay oladi.
Boshqa hech qanday tizim ushbu vazifani bajara olmaydi.
3. Tahliliy funksiya xo’jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatini
va uning natijalarini tahlil qilishdan iborat. Axboratdan foydalanuvchilar (ichki
va tashqi) hisob-iqtisodiy axboratlarga asosan xo’jalik yurituvchi subyektning
xarajatlari, ularning samaradorligi (rentabilligi) va hokazolar to’g’risida zarur
ma’lumotlar olishga intiladilar. Boshqaruv maqsadlari uchun resurslarning
barcha turlaridan foydalanish, ishlab chiqarish va realizatsiya xarajatlari, uning
tarkibi va shunga o’xshashlar tahlil qilinishi lozim. Tahlil jarayonida haqiqiy Boshqaruv obyektlari:
Xarajatlar va moliyaviy -
xo’jalik faoliyatlari
Ma’lumotlarni
yig’ish Ma’lumotlarni
ro’yxatga olish Ma’lumotlarni
bir tizimga keltirish Qaror qa’bul qiluvchi
shaxs Qaror

ko’rsatkichlar reja, normativ, smeta, bazis davr ko’rsatkichlari bilan
taqqoslanib, tafovut sabablari aniqlanadi. Demak, operativ boshqaruv,
boshqaruv qarorlarini tayyorlash, asoslash va qabul qilish hamda korxonaning
moliyaviy-xo’jalik faoliyatini prognozlashda buxgalteriya hisobi tahliliy
funksiyasining ahamiyati beqiyosdir.
O’zR ning “Buxgalteriya hisobi to’g’risida” gi qonunning 6-moddasiga va
buxgalteriya hisobi milliy standart (BHMS) lariga muvofiq xarajatlarni tan olish
va hisobini yuritishning quyidagi tamoyillarini kelti rish mumkin (2-jadval) .
2-jadval
Xarajatlarni tan olish va hisobini yuritishning tamoyillari
№
Tamoyilning nomi
Xarajatlar hisobi bo’yicha qo’llanilishi

1. Ikki yoqlama yozuv usuli
bilan hisob yuritish Bu tamoyilning ma’nosi shundan iboratki yuz
bergan operatsiyaning summasini bir vaqtning
o’zida ikki schotda, ya’ni bir schotning debetida
va ikkinchisining kreditida aks ettirilishini
bildiradi.
2. Uzluksizlik Bu tamoyil korxonaning doimo harakatdagi
subyekt, ya’ni o’z faoliyatini kelgusida davom
ettiruvchi va rivojlantiruvchi subyekt sifatida
qaraydi. Shunga ko’ra, xarajatlar ham uzluksiz
hisobga olib boriladi.
3. Pulda ifodalash Bu tamoyil yuz bergan xarajatlarni milliy
valutada, ya’ni so’m va tiyinlarda aks ettirishni
bildiradi.
4. Aniqlilik Bu tamoyil hisobda aks ettirilgan har bir
xarajat summasining qat’iy hujjatli asosga ega
bo’lishligini bildiradi.
5. Hisoblash Bu tamoyil xarajatlarni yuz bergan vaqtiga
ko’ra tan olishni va shu vaqtdan boshlab ularni

buxgalteriya hisobida va hisobotda aks ettirishni
bildiradi.
6. Ehtiyotkorlik
(konservatizm) Bu tamoyil korxona hisobotlarida xarjatlarni
ko’p (kam) qilib ko’rsatmaslikni ifodalaydi. Bu
tamoyilni qo’llash yashirin rezervlarni vujudga
keltirish, biron bir maqsadda xarajatlarni
ko’paytirib (kamaytirib) ko’rsatish huquqini
bermaydi.
7. Taqqoslamalik Xarajatlarni ifodalovchi hisobotlar foydali va
mazmunli bo’lishi uchun u turli hisobot
davrlaridagi axborotlar bilan qiyoslanadigan
bo’lish kerak. Hisobotdan foydalanuvchilar
ushbu hisobot qaysi usullarga, tamoyillarga
muvofgiq tuzilganligini bilishi lozim. Agar
o’tgan davrdagi hisobot ko’rsatkichlari bilan
joriy hisobot davridagi hisobot o’rtsida farq
bo’lsa o’tgan davr hisobotini ham qaytadan
tasniflash lozim, agar tasniflashning
(o’zgartirishning) iloji bo’lmasa ushbu qismda
tushuntirishlar, yoxud xarakteri ochib berilishi
lozim.
8. Neytrallik Bu tamoyil xarajatlarni ifodalovchi
hisobotlarni bironta shaxs manfaatlari uchun
boshqa bironta shaxs zararlari evaziga
moslashtirmaslikni bildiradi.
9. Hisobot davri daromadlari
va xarajatlarining
muvofiqligi Bu tamoyil hisobot davri xarajatlariga shu
davrda real daromad keltirgan qismini kiritishni
bildiradi.
10. Tushunarlilik Bu tamoyil xarajatlarni ifodalovchi

hisobotlarning moddalari axborot
foydalanuvchilari uchun tushunarli bo’lishligini
bildiradi.
11. Yakunlanganlik Bu tamoyil xarajatlar to’g’risidagi hisob
ma’lumotlarining biron-bir hisobot davri uchun
jamlanganligini bildiradi.
12. Tezkorlik Bu tamoyil xarajatlar to’g’risidagi hisob
ma’lumotlarini va hisob siyosatidagi
o’zgarishlarni boshqaruv organlariga kerakli
muddatlarda va hajmda yetkazib berishni
bildiradi. Axborotning muhimligi ham nisbiy
tushuncha bo’lib, u faqatgina o’z vaqtidagina
muhim bo’ladi, kechikkan yoki muddatidan
oldin berilgan axborotning roli pasayadi.
13. Offsetting (moddalarning
o’zaro hisobga olinishi) Bu tamoyil daromad va xarajatlar moddalari
o’zaro hisobga olinishi mumkin emasligini
bildiradi (BHMS larda bunga ruxsat berilgan
yoki talab qilingan holatlar bundan mustasno).

3. Xarajatlar hisobi
Ushbu bo’limni “ishlab chiqarish xarajatlari”, yoxud “mahsulot tannarxi”
tushunchalariga ta’rif berishdan boshlasak, turli adabiyotlarda bu ikki
tushunchaga bir-biriga mazmunan juda yaqin bo’lgan ta’riflar berilgan, masalan:
• Mahsulot tannarxi ushbu mahsulot qiymatining pul shaklidagi qismi bo’lib,
moddiy, mehnat va boshqa sarf-xarajatlardan iborat bo’ladi 7
;
• Ishlab chiqarish xarajatlari – bevosita mahsulotlarni (ish, xizmatlarni) ishlab
chiqarishga ketgan, shuningdek ularning tannarxini tashkil etuvchi
7 F.G’.G’ulomova. Buxgalteriya hisobini mustaqil o’rganish uchun qo’llanma. T.: “NORMA”, 2009. 343-bet.

xarajatlardir. Tannarx - mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab chiqarishga ketgan
barcha xarajatlarning pulda ifodalangan majmuasi 8
.
• Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxi ga bevosita mahsulot
(ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan, ishlab chiqarish
texnologiyasi va uni tashkil etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi 9
.
O’ylaymizki, yuqorida keltirilgan ta’riflarning har biri ishlab chiqarish
xarajatlari, mahsulot tannarxi tushunchalarini to’liq yoritib bera olgan, shunday
bo’lsada, biz quyidagi ta’rifni tavsiya qilgan bo’lar edik:
Ishlab chiqarish xarajatlari – bu shunday xarajatlarki, uning pirovardida
(natijasida) aniq bir mahsulot (ish, xizmat) lar yaratiladi.
Bozor munosabatlari sharoitida, ya’ni raqobat sharoitida, qolaversa hozirgi
jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida ishlab chiqarish tannarxiga kiradigan
xarajatlarning ahamiyati ortib boradi, chunki mahsulot narxining asosini mahsulot
tannarxi tashkil qiladi, raqobat shaoitida esa narx bu bir dastakki, qaysiki shu
dastak bilan raqobatchilar ichida g’olib bo’lishga yordam beradigan. Bu kabi
misollarni yana ko’plab keltirish mumkin, shunday ekan ishlab chiqarish
tannarxiga kiradigan xarajatlarni doimiy nazorat qilib borish lozim.
Sanoat korxonalarida “Xarajatlar tarkibi… to’g’risida”gi Nizomga muvofiq
ishlab chiqarish xarajatlari iqtisodiy mohiyatiga ko’ra quyidagicha tasniflanadi
(6chizma). Ushbu Nizom amaldagi qonun qoidalar hisobga olingan holda xo’jalik
yurituvchi subyektlarning ishlab chiqargan mahsuloti tannarxiga qo’shiladigan
xarajatlarning bir xilligini ta’minlash maqsadida ishlab chiqilgan. Nizom
buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish maqsadlari uchun xarajatlarni
8 K.B.Urozov. buxgalteriya hisobi va audit. T.: “O’qituvchi”, 2004. 146-bet.
9 “Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllantirish to’g’risida Nizom”, 1-qismi.

Ishlab chiqarish bilan bog’liq moddiy xarajatlar
(qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib
tashlangan holda), Nizomning 1.1-punkti
Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan
mehnatga haq to’lash xarajatlari, Nizomning 1.2-
punkti
Ishlab chiqarish Ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan
ijtimoiy xarajatlari sug’urtaga ajratmalar,
Nizomning 1.3-punkti
Asosiy vositalar va ishlab chiqarish
ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar
amortizatsiyasi, Nizomning 1.4-punkti
Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar,
Nizomning 1.5-punkti
6-chizma: Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiradigan xarajatlarning
iqtisodiy mohiyatiga ko’ra tasniflanishi
hisoblash o’rtasidagi farqni hisobga oladi. Soliqqa tortiladigan foyda buxgalteriya
foydasidan farq qiladi, korxona xarajatlarining bir qismi amaldagi soliq siyosatiga
ko’ra soliq bazasidan chegirilmaydi. Shu narsani ta’kidlash joizki, buxgalteriya
hisobi tamoyillari xarajatlarning hisobotlarda aks ettirilishini soliqqa tortish
qoidalari bilan bog’lamaydi.
21-sonli BHMSga muvofiq ishlab chiqarish xarajatlarining sintetik hisobi 2010
“Asosiy ishlab chiqarish” schotida olib boriladi. Ushbu schot aktiv, doimiy schot
bo’lib, ko’payishi va qoldig’i debet tomonida, kamayishi kredit tomonida, qoldig’i
ma’lum bir sanaga tugallanmagan ishlab chiqarishning puldagi ifodasidir.

Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq
bo’lmagan xarajatlar va sarflar: boshqaruv xarajatlari, mahsulotni sotish

xarajatlari va umumxo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar
tushuniladi 10
.
Davr xarajatlari – “Xarajatlar tarkibi… to’g’risida”gi Nizomga binoan
joriy etilgan korxonaning xarajatlar hisobi tizimidagi ko’rsatkich. Davr xarajatlari
toifasiga bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq bo’lmagan xarajatlar,
ya’ni boshqaruv, tijorat xarajatlari, umumxo’jalik maqsadidagi boshqa xarajatlar,
shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari
kiradi. Ushbu xarajatlar korxonaning mahsulot ishlab chiqarish faoliyati bilan
bog’lanmagani, lekin mahsulot (ish, xizmat) sotish bo’yicha asosiy faoliyati bilan
bog’langanligi uchun ular operatsion xarajatlar , shuningdek umumiy va
ma’muriy xarajatlar ham deb ataladi. Ular ishlab chiqarilgan yoki sotilgan
mahsulot yoki tovarlar hajmiga deyarli bog’liq emas, aksincha xo’jalik
faoliyatining davomiylik vaqti bilan ko’proq bog’liqdir. Ushbu xarajatlar ular
paydo bo’lgan davrda yig’ib boriladi va hisobdan chiqariladi 11
.
Davr xarajatlari ham korxona molyaviy-xo’jalik faoliyatida muhim
ko’rsatkich hisoblanadi, mahsulot tannarxiga bevosita ta’sir qilmasada, bilvosita
ta’sir etadi. Mahsulot narxini belgilashda bu tur xarajatlarga ham e’tibor beriladi,
korxonaning jami xarajatlari formulasida buni yaqqol ko’rishimiz mumkin:
y=ax + b
bu yerda: y – korxonaning jami xarajatlari;
x – ishlab chiqarish hajmi;
a – bir birlik mahsulotga to’g’ri keladigan o’zgaruvchan xarajatlar;
b – o’zgarmas xarajatlar.

O’zgarmas xarajatlar tarkibida davr xarajatlari ham mavjud bo’lib,
korxonaning shu davrdagi daromadlari y (korxonaning jami xarajatlari) dan ko’p
bo’lishi lozim. Chunki, davr xarajatlari xarajatlarga berilgan ta’rifga ko’ra
10 “Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllantirish to’g’risida Nizom”, 2-qismi.
11 F.G’.G’ulomova. Buxgalteriya hisobini mustaqil o’rganish uchun qo’llanma. T.: “NORMA”, 2009. 376-bet.

(1.bo’limga qaralsin) iqtisodiy nafni kamaytiradi, ya’ni hisobot davri
daromadlaridan qoplanadi.
Davr xarajatlar “Xarajatlar tarkibi … to’g’risida”gi Nizom va 21-sonli
BHMS ga muvofiq quyidagi xarajat moddalaridan tashkil topgan
• 9410 “Sotish xarajatlari”;
• 9420 “Ma’muriy xarajatlar”;
• 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”;
• 9440 “Hisobot davrining kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan
xarajatlari”.
Sotish xarajatlarining sintetik hisobi 9410 “Sotish xarajatlari” schotida
yuritiladi, ushbu schot aktiv xarakterli vaqtinchalik (tranzit) schot bo’lib, uning
debetida yil davomida amalga oshirilgan sotishga doir xarajatlar yig’iladi. Ushbu
schotga olib boriladigan xarajatlarning aniq turlari va tarkibi “Xarajatlar tarkibi …
to’g’risida”gi Nizomning “Sotish xarajatlari” nomli bo’limida to’lig’icha
keltirilgan, shulardan ayrimlarini keltiradigan bo’lsak, sotish bilan bo’gliq
mehnatga haq to’lash xarajatlari, ijtimoiy sug’urta xarajatlari, amortizatsiya
xarajatlari, reklama xarajatlari, o’rash-joylash xarajatlari va boshqalar tashkil
qiladi. Xarajatlarning aniq turlari ushbu schotning debetida va bu xarajatlarni
ifodalovchi schotlarning kreditida (5110, 5010, 6710, 6520, 6990 va boshqa
schotlar) aks ettiriladi. Hisobot davri (yil) oxirida 9410- schot shu schotning
debetida to’plangan summa uning kreditiga va 9910- “Yakuniy moliyaviy natija”
schotining debetiga yozilishi orqali yopiladi.
Ma’muriy xarajatlarning sintetik hisobi 9420 “Ma’muriy xarajatlar”
schotida yuritiladi, ushbu schot aktiv xarakterli vaqtinchalik (tranzit) schot bo’lib,
uning debetida yil davomida amalga oshirilgan korxona boshqaruviga doir
xarajatlar yig’ib boriladi. Ushbu schotga olib boriladigan xarajatlarning aniq
turlari va tarkibi
“Xarajatlar tarkibi … to’g’risida”gi Nizomning “Ma’muriy xarajatlar” nomli
bo’limida to’lig’icha keltirilgan, shulardan ayrimlarini sanaydigan bo’lsak,
boshqaruvga tegishli bo’lgan mehnat haqi xarajatlari, ijtimoiy sug’urtaga

ajratmalar, amortizatsiya xarajatlari, har xil xo’jalik boshqaruvi uchun zarur
bo’lgan inventar va xo’jalik anjomlari uchun ketgan xarajatlar, shuningdek
vakillik xarajatlari, turli xil xizmatlardan foydalanganlik haqlari va shu kabi
boshqa xarajatlar tashkil qiladi. Xarajatlarning aniq turlari ushbu schotning
debetida va bu xarajatlarni ifodalovchi schotlarning kreditida (0200, 0500, 1000,
5110, 5010, 6710, 6520, 6990 va boshqa schotlar) aks ettiriladi. Hisobot davri
(yil) oxirida
9420- schot shu schotning debetida to’plangan summa uning kreditiga va 9910-
“Yakuniy moliyaviy natija” schotining debetiga yozilishi orqali yopiladi.
Boshqa operatsion xarajatlarning sintetik hisobi 9430 “Boshqa operatsion
xarajatlar” schotida yuritiladi, ushbu schot aktiv xarakterli vaqtinchalik (tranzit)
schot bo’lib, uning debetida yil davomida sotish va boshqaruvdan tashqari amalga
oshirilgan umumfaoliyatga doir davr xarajatlari yig’ib boriladi. Ushbu schotga
olib boriladigan xarajatlarning aniq turlari va tarkibi “Xarajatlar tarkibi …
to’g’risida”gi Nizomning “Boshqa operatsion xarajatlar” nomli bo’limida
to’lig’icha keltirilgan, shulardan, auditorli xizmat haqi, moddiy yordam, mol-
mulk, yer, suv va boshqa davr xarajatlariga olib boriladigan soliqlar, mulkni
sotishdan ko’rilgan zararlar, operativ ijaraga berilgan asosiy vositalarning
amortizatsiyasi, jarima va penyalar, gudvilni hisobdan chiqarish summasi va shu
kabi boshqa xarajatlar tashkil qiladi. Xarajatlarning aniq turlari ushbu schotning
debetida va bu xarajatlarni ifodalovchi schotlarning kreditida (1000, 5110, 5010,
6400, 6710, 6520, 6990, 9210, 9220 va boshqa schotlar) aks ettiriladi. Hisobot
davri (yil) oxirida 9430- schot shu schotning debetida to’plangan summa uning
kreditiga va 9910- “Yakuniy moliyaviy natija” schotining debetiga yozilishi orqali
yopiladi.
Hisobot davrining kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan
xarajatlarining sintetik hisobi esa 9440 “Hisobot davrining kelgusida soliq
solinadigan bazadan chiqariladigan xarajatlari” schotida yuritiladi, ushbu schot
aktiv xarakterli vaqtinchalik (tranzit) schot bo’lib, uning debetida yil davomida
korxonaning kelgusi faoliaytini rivojlantirishga sarflangan davr xarajatlari aks

ettiriladi. Ushbu schotga olib boriladigan xarajatlarning aniq turlari va tarkibi
“Xarajatlar tarkibi … to’g’risida”gi Nizomning “Hisobat davrining kelgusida
soliq solinadigan bazadan chiqariladigan xarajatlari” nomli bo’limi va ushbu
Nizomning “Ushbu davrning soliq solinadigan bazasidan chiqarilmaydigan, biroq
keyingi davrlarning soliq solinadigan bazasidan chiqariladigan xarajatlar
(vaqtinchalik farqalr)” nomli 2-ilovasida to’lig’icha keltirilgan, shulardan
ayrimlarini keltiradigan bo’lsak, yangi ishlab chiqarishni va yangi
texnologiyalarni o’zlashtirishga, boshqaruv tizimini yaxshilashga sarflangan,
yangi tashkil etilgan korxonalarda kadrlar tayyorlash xarajatlari, jadallashtirilgan
amortizatsiya hisoblash usullari bilan hisoblangan summa bilan belgilangan
normalar bo’yicha hisoblangan amortizatsiya summasi o’rtasidagi farq va boshqa
shu kabilar tashkil qiladi. Ushbu turdagi davr xarajatlari soliq qonunchiligiga
ko’ra kelgusi 10 yil ichida, biroq xo’jalik yuriruvchi subyekt faoliyati davridan
ko’p bo’lmagan davr mobaynida bir maromda soliq bazasidan maxsus hisob-kitob
asosida chiqarib boriladi. Xarajatlarning aniq turlari ushbu schotning debetida va
bu xarajatlarni ifodalovchi schotlarning kreditida (0200, 0400, 5110, 5010, 6010,
6710, 6520, 6990 va boshqa schotlar) aks ettiriladi. Hisobot davri (yil) oxirida
9440- schot shu schotning debetida to’plangan summa uning kreditiga va 9910-
“Yakuniy moliyaviy natija” schotining debetiga yozilishi orqali yopiladi. Mazkur
xarajatlarning o’zgarishi to’g’risidagi ma’lumotlar balansdan tashqari 012
“Hisobat davrining kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan xarajatlari”
schotida belgilangan muddat ichida aks ettirib boriladi.
Korxonaning xarajatlari tarkibiga ishlab chiqarish xarajatlari va davr
xarajatlaridan tashqari, moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar va favqulodda
zararlar ham kiritiladi. Korxonalar o’zining moliyaviy-xo’jalik faoliyati davomida
chetdan pul mablag’lari jalb qilishga, chet el valutasi bilan operatsiyalarni amalga
oshirishga hamda qimmatli qog’ozlar chiqarishga ehtiyoj sezadilar, Shunday
holatlarda korxonaning moliyaviy faoliyati bo’yicha xarajatlari yuzaga keladi.
Ushbu tur xarajatlari “Xarajatlar tarkibi… to’g’risida”gi Nizomning “Moliyaviy
faoliyat bo’yicha xarajatlar” deb nomlanuvchi 3-bo’limida to’liq aks ettirilgan.

21son BHMSga binoan korxonaning moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlari
tarkibi quyidagilarni o’z ichiga oladi:
• 9610 “Foizlar korinishidagi xarajatlar”;
• 9620 “Valuta kurslari farqidan zararlar”;
• 9630 “Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar”; 
9690 “Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar”.
Foiz ko’rinishidagi xarajatlar 9610 “Foizlar korinishidagi xarajatlar”
schotida yuritiladi, ushbu schot aktiv xarakterli vaqtinchalik (tranzit) schot bo’lib,
uning debetida yil davomida amalga oshirilgan olingan qarzlar va kreditlariga doir
hisoblangan xarajatlar (foizlar) shuningdek uzoq muddatli ijara uchun foizlar
yig’iladi. Xarajatlarning aniq turlari ushbu schotning debetida va 6920
“Hisoblangan foizlar” schotining kreditida aks ettiriladi. Hisobot davri (yil)
oxirida 9610- schot shu schotning debetida to’plangan summa uning kreditiga va
9910- “Yakuniy moliyaviy natija” schotining debetiga yozilishi orqali yopiladi.
Valuta kurslari farqidan zararlar 9620 “Valuta kurslari farqidan zararlar”
schotida yuritiladi, ushbu schot aktiv xarakterli vaqtinchalik (tranzit) schot bo’lib,
uning debetida yil davomida balansning valuta moddalarini ifodalovchi schotlarga
doir operatsiyalar bo’yicha kurslar o’rtasidagi salbiy farqlardan ko’rilgan zararlar
yig’ib boriladi. Xarajatlarning aniq turlari ushbu schotning debetida va bu zararni
ifodalovchi schotlarning kreditida (4010, 4310, 5020, 5210, 5220, 5500, 6010,
6310 va boshqa schotlar) aks ettiriladi. Hisobot davri (yil) oxirida 9620- schot shu
schotning debetida to’plangan summa uning kreditiga va 9910- “Yakuniy
moliyaviy natija” schotining debetiga yozilishi orqali yopiladi.
Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar 9630
“Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar” schotida
yuritiladi, ushbu schot aktiv xarakterli vaqtinchalik (tranzit) schot bo’lib, uning
debetida yil davomida aksiya va boshqa qimmatli qog’ozlarni chiqarish hamda
joylashtirish bilan bog’liq xarajatlar yig’ib boriladi. Xarajatlarning aniq turlari
ushbu schotning debetida va bu xarajatlarni ifodalovchi schotlarning kreditida
(1000, 5010, 5110, 6710, 6520, 6990 va boshqa schotlar) aks ettiriladi. Hisobot

davri (yil) oxirida 9630- schot shu schotning debetida to’plangan summa uning
kreditiga va 9910- “Yakuniy moliyaviy natija” schotining debetiga yozilishi orqali
yopiladi.
Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar 9690 “Moliyaviy faoliyat
bo’yicha boshqa xarajatlar” schotida yuritiladi, ushbu schot aktiv xarakterli
vaqtinchalik (tranzit) schot bo’lib, uning debetida yil davomida moliyaviy faoliyat
bo’yicha boshqa xarajatlar, masalan moliyaviy investitsiyalarni qayta baholashdan
ko’rilgan zararlar yig’ib boriladi. Xarajatlarning aniq turlari ushbu schotning
debetida va bu xarajatlarni ifodalovchi schotlarning kreditida (0600, 5800, 6990
va boshqa schotlar) aks ettiriladi. Hisobot davri (yil) oxirida 9640- schot shu
schotning debetida to’plangan summa uning kreditiga va 9910- “Yakuniy
moliyaviy natija” schotining debetiga yozilishi orqali yopiladi.

Xulosa
Iqtisodiyotni erkinlashtirish va bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida
iqtisodiyotni rivojlantirishga bir qancha omillar ta’sir etadi. Mana shu omillardan
eng muhimlaridan biri bu xarajatlar hisoblanadi. Misol tariqasida avtomobil
transporti korxonalarda xarajatlar hisobini olib xulosa qiladigan bo’lsak:
Mamlakatimiz transport tarmog’ida avtomobil transporti strategik
ahamiyatga ega bo’lgan tarmoq hisoblanadi. Shunday bo’lsada, avtomobil
yo’llarni ta`mirlash xizmatlari va asfal't ishlab chiqarishga doir xarajatlarning
hisobi, auditi va tahlili bo’yicha adabiyotlar mavjud emas, sohaga doir mavjud
adabiyotlarda ham aynan ushbu mavzuning o’ziga xos jihatlari etarlicha
asoslanmagan. Shu boisdan ham, bu yo’nalishda ilmiy tadqiqot ishlarini
kengaytirish davr talabi sanaladi. Zero, tarmoqlar bo’yicha xarajatlarni
optimallashtirish uchun eng avvalo, maskur tarmoqlarda xarajatlarning konseptual
va tashkiliy xususiyatlarini yoritib berish lozim.
 Asfal't ishlab chiqarish tannarxing asosiy kompentini moddiy
xarajatlar tashkil etadi. Moddiy xarajatlarning to’g’ri hisobga olinishi va
nazorat qilinishi ta`mirlanayotgan avtomobil' yo’llarining sifatliligini
ta`minlaydi.
 Ishlab chiqarishga doir mehnat xarajatlarini hisobga olish va audit
qilishda ushbu xarajatning rag’batlantiruvchi funksiyasiga alohida e`tibor
qaratish lozim. Zero, mehnat xarajatlari ko’proq subyektiv omillarga, ya`ni
ishchining mehnatga bo’lgan munosabati bilan belgilanadi. Ushbu
munosabnining yaxshilanishi korxonada mehnat unumdorligining oshishiga,
pirovardida ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligida mehnat xarajatlarining
kamayishiga, bu esa o’z navbatida mahsulot tannarxining pasayishiga olib
keladi.
 Har qanday turdagi mahsulot tannarxini kal'kulyasiya qilishda ustama
ishlab chiqarish xarajatlarini ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlariga
mutanosib taqsimlash muhim jarayon hisoblanadi va bunda taqsimlashning
ilg’or (activity based costing) usullaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega.

 Avtomobil' yo’llarini ta`mirlash xizmatlari va asfal't ishlab chiqarish
xarajatlari auditini o’tkazishda tarmoqning o’ziga xos jihatlari auditorlar
tomonidan etarlicha hisobga olinmaydi.
 Ishlab chiqarilayotgan asfal't tannarxini kal'kulyasiya qilishning
halqaro tajribada keng qo’llanilayotgan usullaridan foydalanish ishlab
chiqarishga doir xarajatlarni tannarx obyektiga ratsional taqsimlash
imkoniyatini beradi.

Foydalanilgan Adabiyotlar
I. Me’yoriy - huquqiy hujjatlar
1. 1. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T: O’zbekiston, 2021.-10 b.
2. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi–Toshkent. 20 1 7 yil 25 dekabr
3. «Buxgalteriya hisobi to’g’risida» qonun. 1996 yil 30 avgust.
4. «Auditorlik faoliyati to’g’risida» qonun. 2000 yil 26 may. (13.12.2002
yilda o’zgartirishlar kiritilgan)
5. O’zbekiston Respublikasi Qonuni. “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi
qonunga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish haqida”. “SBX” gazetasi,
№38 (115), 2007 y. 21 sentabr. 7-8 bet.
Ilmiy monografiya, o’quv qo’llanma va darsliklar
9. Bayrashev A. Z. Sultanova D.A. Vvedeniye v MSFO. T. “Professional
Development”, 2009 g. 276 str.
10. Zavalishina I. A. Nalogi: teoriya i praktika. - T: “Mir ekonomiki i prava”,
2004 god. 169 str.
11. Zaynalov J. Soliqlar va soliqqa tortish. – Samarqand. SKI kutubxonasi,
2002.-41-62 betlar.
12. Isroilov B. I. Soliqlar hisobi va tahlili: muammolar va ularning
yechimlari. Monografiya. – T. O’zbekiston, 2006.
13. Urazov K.B. Buxgalteriya hisobi va audit. O’quv qo’llanma. – T.:
O’qituvchi, 2004, 178-179 b.
14. Urazov K.B., Vahidov S.V. Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining
xususiyatlari. Darslik. -T.: «ADIB NAShRIYoTI» MChJ, 2011.

Xorijiy nashrlar
15. Suglobov A. Ye, Jar ы lgaseva B.T. Buxgalterskiy uchet i audit.
Uchebnoye posobiye. - M. KNORUS,2005.-496 str.

Moliyaviy faoliyat hisobi va hisobotda aks ettirish

Sotib olish