Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 490.5KB
Xaridlar 3
Yuklab olingan sana 15 Sentyabr 2023
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Moliyaviy globallashuv va uning xalqaro moliya tizimi rivojlanishiga ta'siri

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTET “________________________________________________________” KAFEDRASI “ _______________________________________________________________ ” fanidan KURS ISHI МАVZU: Moliyaviy globallashuv va uning xalqaro moliya tizimi rivojlanishiga ta’siri Bajardi:_________________________ Qabul qildi:______________________ RO’YXATGA OLINDI “ ____ ” _______20 23 y. №___________ Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya qilingan sana “____” _______20 23 y. Ilmiy rahbar __ ________ Imzo _________________ Kurs ishi himoya qilingan sana «____» _______202 3 y . Baho « _____ » _________ ___________ ( imzo ) _ _ _________ ( imzo ) ___________ ( imzo ) Komissiya a’zolari : __________________ _________________ _ __________________ TOSHKENT 1 Moliyaviy globallashuv va uning xalqaro moliya tizimi rivojlanishiga ta’siri Reja: Kirish 1. Xalqaro moliya tizimining rivojlanish tendensiyalari va o’ziga xosligi. 2. Moliyaviy globallashuv sharoitida xalqaro moliya tizimining amal qilish mexanizmi 3. O’zbekistonning xalqaro moliya tizimiga integratsiyalashuvi 4. Moliyaviy globallashuv jarayonining xalqaro moliya tizimi barqaror rivojiga ta'sirini optimallashtirish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2 Kirish Moliyaviy bozorlarning globallashuvi jahon iqtisodiyotidagi tabiiy iqtisodiy jarayon bo’lib, jahon iqtisodiyotining tovarlar, xizmatlar, tovarlar va xizmatlarning yagona bozoriga aylanishiga yordam beradi. iqtisodiy resurslar , ishchi kuchi va bilim. Aynan globallashuv dunyoning barcha mamlakatlari iqtisodiyotining tez va samarali rivojlanishiga xizmat qilmoqda. 21-asrda transmilliy kompaniyalar paydo bo lgandan keyin jahon iqtisodiyotida yangiʻ bosqich, globallashuv bosqichi vujudga keldi. Osiyodan kelgan arzon ishchi kuchi tufayli moliya bozorlari milliy bozorga aylandi. Investitsiyalar asosan Sharq mamlakatlariga kelib, u yerdan moddiy boyliklar shaklida yana G arb ʻ mamlakatlariga qaytdi. Moliya bozorining yangi qirralarining paydo bo'lishi dunyodagi barcha transmilliy kompaniyalarning moliyaviy manfaatlarini qayta ko'rib chiqishga yordam berdi. Bu yangi jarayon milliy moliya bozorlarining yanada integratsiyalashuvini, kapitallashuvni oshirishni va moliyaviy resurslarni qayta taqsimlashni nazarda tutadi. Bu pul oqimining ko'payishiga yordam beradi, natijada yangi boshqaruv portfellari paydo bo'ladi, shuningdek, kapitalga egalik qilish uchun kurash. Globallashuv jarayonining asosiy maqsadi moliyaviy resurslarni dunyoning istalgan bozoriga erkin harakatlanishini ta'minlashdir. Jahon moliya bozorlarining globallashuvi kapitalning samarali investitsiyalanishiga yordam beradi. Bu xarajatlar minimal va foyda maksimal bo'lgan bozorda sodir bo'ladi. Biroq, bu jarayon dastlabki bosqichda va jahon moliya bozorlarining globallashuvi hali ko'p bosqichlarni bosib o'tishi kerak. Agar tarixga nazar tashlasak, o’z faoliyatida boshi berk ko’chaga kirib qolganda, hamma vaqt ilmiy — texnikaviy yangilikka intilgan va erishilgan muvaffaqqiyat evaziga o’z ko’chasini ochiq qilib olgan: olov paydo bo’lishdan, bug’ mashinasi, yadro, atom energiyasi paydo bo’lishiga qadar biz uning guvohimiz. Axborotni qayta ishlash, boshqaruv jarayonining boshi berk ko’chaga kirib qolishi o’z navbatida tezkor elektron hisoblash mashinalari bunyod etilishiga olib keldi. 3 Jamiyatni axborotlashtirish ishlab chiqarishning yuqori darajasidagi jarayon bo’lib, axborotdan jamoat resursi sifatida foydalaniladi. Axborotlashtirish, bu umumjahon jarayoni bo’lib, taraqqiy etgan mamlakatning jahon bozoridagi peshqadamligi, iqtisodiy o’sishi va milliy xavfsizligini ta’min etadi. Ma’lumki, globallashuv jarayoni obyektiv va qonuniy jarayon bo’lib, o’ziga xos bir qancha ijobiy xususiyatlarga ega. Bu jarayon birinchi galda davlatlarga xalqaro maydonga erkin chiqishga, boshqalar bilan yaqindan hamkorlik olib borishga hamda o’z milliy manfaatlarini turli xil xalqaro va nodavlat tashkilotlar doirasida ta’minlashga keng imkoniyatlar beradi. Shuni aytish kerakki, vaqt o’tishi bilan globallashuv jarayonining o’ziga xos ijobiy tomonlari bilan birga, bir qator salbiy jihatlari ham namoyon bo’la boshlaydi. Davlatlarning bir-biriga sezilarli darajada o’sgan bog’liqligi shuni ko’rsatmoqdaki, bir mintaqadagi xoh salbiy, xoh ijobiy voqea — hodisalar dunyoning boshqa bir mintaqasiga juda tez tarqalib, o’z ta’sirini ko’rsatmoqda. Buning oqibatida, mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga jiddiy tahdidlar vujudga kelmoqda. Vaziyatning keskinlashuvi, tashqi tahdidlarning ichki tahdidlar bilan, ya’ni an’anaviy tahdidlar bilan o’zaro qo’shilishi, ular orasidagi masofa yaqinlashuvi hamda ularning o’zaro bog’liqligi o’sishi kuzatilmoqda. Bu holat esa milliy va mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashda jiddiy muammolarni keltirib chiqarmoqda. Shuningdek, bugungi kunda jahon geosiyosatida geostrategik kuchlar muvozanatining o’zgarishi, ko’p qutbli markazlar yuzaga kelishi, ular orasidagi raqobat hamda ayrim davlatlarning dunyo hukmronligi uchun ochiqdan — ochiq da’volari yangi mustaqil davlatlarda jamiyatni erkinlashtirish va huquqiy demokratik davlat qurish jarayoniga, milliy va mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. 4 1. Xalqaro moliya tizimining rivojlanish tendensiyalari va o’ziga xosligi. Bugungi kunda respublikamizda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi natijasida, tijorat banklarining yangi innovatsion elektron xizmatlariga talabi yanada ortgan. Aholi o’rtasida bank binosiga bormasdan, birgina telefon, kompyuter yoki boshqa informatsion texnologiyalar orkali ko’plab amaliyotlarni bajarish imkoniyati ommalashgan. SHuningdek, tanlangan tashkilotning mobil ilovasi yoki rasmiy saytiga kirib, kerakli malumotni olish, turli to’lovlarni amalga oshirish, buyurtma berish va shikoyat yoki etirozlar yo’llash mumkin. Hozirda elektron bazaga jamlangan axborotlarning rakamlashtirilganligi natijasida avvallari ma’lum muddat kutishga to’g’ri keladigan bank amaliyotlarini bir necha soniyada o’tkazish imkonini beruvchi dasturlar, qurilmalar yaratilgan. Hayotimizga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining mana shunday shiddat bilan kirib kelishi jahon xo’jalik aloqalarining globallashuvini, tovar va xizmatlar, shu jumladan, moliyaviy xizmatlarni yetkazib beruvchilar bozorida raqobatni keskin kuchaytirib yubordi. Bank tizimida zamon talablariga mos holda axborot-kommunikatsiyatexnologiyalarini keng joriy qilish va shu orqali ko’plab bank xizmatlarini avtomatlashtirish ishlari jadallashgan. O’zbekiston Respublikasining 2020-2025 yillarga mo’ljallangan bank tizimini isloh qilish strategiyasida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish, tijorat banklarining biznes jarayonlarini avtomatlashtirish va masofaviy bank xizmatlari turlarini kengaytirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida tijorat banklarini korporativ transformatsiya qilish jarayonida zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish sohasida asosiy vazifalar belgilab olingan: masofaviy bank xizmatlari, shu jumladan, kontaktsiz to’lovlar soni va qamrovini kengaytirish; avtomatlashtirilgan skoring tizimi, raqamli 5 dentifikatsiyalash va kredit konveyerlaridan keng foydalanish; bank ma’lumotlari va tizimlarining axborot xavfsizligini kuchaytirish; bank sohasidagi yangi konsepsiya va texnologiyalarni keng joriy etish (fintex, raqamli bank). Bu vazifalarni amalga oshirishdan ko’zlangan maqsad respublikamizdaraqamli iqtisodiyotni rivojlantirish asnosida aholining moliyaviy va huquqiy savodxonligini oshirish, mamlakatimizning xalqaro maydondagi integratsiyasini jadallashtirishdan iborat. O’zbekiston bank tizimida so’nggi yillarda bank xizmatlarining sifati va ko’lamini oshirish bo’yicha qator ishlar amalga oshirildi. Lekin jahonda bo’layotgan o’zgarishlar, globallashuv jarayoni, raqobatbardoshlikni haddan ziyod rivojlanishi, tijorat banklarining transformatsiya jarayonini yanada faollashtirish, mijozlarga ko’rsatilayotgan bank xizmatlarini yangi bosqichga olib chiqish zaruratini yuzaga keltiradi. Respublikamizda so’nggi 4 yilda bank tizimini transformatsiya qilish hamda rivojlantirish bo’yicha to’g’ridan-to’g’ri ta’sirga ega maqbul qaror va farmonlar qabul qilindi: «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida»gi qonun (yangi tahrirda); «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi qonun (yangi tahrirda); «To’lovlar va to’lov tizimlari to’g’risida»gi qonun; “Valyuta siyosatini liberallashtirish bo’yicha birinchi navbatdagi chora tadbirlar to’g’risida”gi (PF-5177-son, 02.09.2017); “Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi (PQ-3270-son, 12.09.2017); “2020-2025 yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to’g’risida” (PF-5992, 12.05.2020) farmonlar. Ayrim respublika tashkilotlari va mahalliy hokimiyat organlari banklarning tadbirkorlik sub’ekti ekanligi to’g’risidagi tasavvurni o’zgartirish yoki fikrni singdirish qiyin bo’lmoqda. Banklar tijorat tashkiloti ekanligi, avvalo, tijoriy 6 maqsadni ko’zlashi hamda bozor mexanizmlari asosida ish tashkil etilishi lozimligi haligacha tushunib yetilmayapti. Banklarning asosiy faoliyatidan tashqarida bo’lgan vazifalarni bajarishi kabi holatlar davom etmoqda. Banklar faoliyatiga aralashuv hali-hanuz davom etmoqda. Hududlarda banklar va bank tizimidan ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatdagi siyosatni yuritishda kutilmalar yuqoriligicha qolmoqda. Banklarning rivojlanishi uchun mos tijoriy loyihalar moliyalashtirilmadi. Banklar har doim loyihalarni majburiy topshiriqlar bo’lgandan keyin amalda shug’ullanib kelmoqda. Hozirgi kunda ma’lumotlar sub’ektlar o’rtasida elektron tarzda almashinib, iqtisodiyotning barcha bo’g’inlarida ish jarayonlarining avtomatlashtirilishi bilan hamma ma’lumotlarning elektron bazalarini yaratishga kirishildi. Buxgalteriya hamda boshqaruv tizimlarining elektron integratsiyasi shakllanib, CRM (Customer Rehtionship Management) mijozlar bilan o’zaro munosabatlarni boshqarish tizimi yaratilmoqda. Bank tizimida raqamli o’zgartirishlar vositasida bank biznes-modellari optimallashtirilib, bank segmentini rivojlantirish masofaviy bank xizmatlaridan tortib moliyaviy operatsiyalar sohasidagi o’zgarishlar jadallashuviga olib kelmoqda. Bank xizmatlari bozorida talabning ortishi natijasida raqobat ortib borib, axborot- kommunikatsiya texnologiyalarining yangi imkoniyatlaridan foydalanishga zarurati yanada oshdi. 2020 yil 12 mayda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–5992- sonli “2020-2025 yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to’g’risida”gi Farmoni qabul qilindi. Farmon bilan 2020-2025 yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi, O’zbekiston Respublikasi bank tizimini isloh qilish bo’yicha “Yo’l xaritasi” hamda strategiyani amalga oshirishning maqsadli ko’rsatkichlari tasdiqlandi. 7 Mazkur Strategiya Markaziy bank va Moliya vazirligi tomonidan Jahon banki bilan hamkorlikda mamlakat bank tizimining joriy holatini o’rganish natijalari bo’yicha asosiy xulosalar va tavsiyalar, shuningdek xorijiy davlatlarning moliya sektorini transformatsiya qilish tajribasi hamda moliya sohasidagi xalqaro tendensiyalarni inobatga olgan holda ishlab chiqildi. Strategiyada bank tizimida hozirgi kunda saqlanib qolayotgan muammo va dolzarb masalalarga alohida e’tibor qaratilgan. Xususan: bank tizimida davlatning yuqori darajadagi ishtiroki natijasida moliyaviy va inson resurslaridan samarasiz foydalanilayotganligi, ularda korporativ boshqaruv va tavakkalchiliklarni boshqarish tizimlari to’g’ri yo’lga qo’yilmaganligi; davlat ishtirokidagi banklarning ustuvor dasturlar, sohalar va davlat ulushiga ega korxonalarga bozor stavkalaridan kam bo’lgan stavkalarda kreditlar ajratuvchi an’anaviy “taraqqiyot banklari” vazifasini bajarishi; kreditlashning yuqori sur’atlarda o’sib borayotganligi va buning natijasida banklarning barqarorlik darajasini ifodalovchi likvidlilik va kapital etarlilik ko’rsatkichlariga salbiy ta’sir etayotganligi; imtiyozli kreditlar ulushining yuqori darajada saqlanib qolayotganligi natijasida moliya bozorida narx signallarining noto’g’ri shakllanishi, shuningdek pul-kredit siyosatining transmission mexanizmlarining ishlashiga salbiy ta’sir ko’rsatayotganligi; yuqori darajadagi dollarlashuv, shuningdek kredit va depozitlarning yirik korxonalar va iqtisodiyotning alohida sohalarida jamlanganligi (konsentratsiyasi) natijasida bank tizimining valyuta, kredit va likvidlilik xatarlariga bardoshliligining zaifligi; davlat ishtirokidagi banklar biznes-modellarining asosan korporativ mijozlarga xizmat ko’rsatishga yo’naltirilganligi, nobank moliya tashkilotlarining roli sustligi, shuningdek innovatsiyalar va axborot tizimlarining yaxshi rivojlanmaganligi sababli moliyaviy ommaboplik darajasining pastligi tizimda tub islohotlarni amalga oshirish zaruratini yuzaga keltirdi. 8 2. Moliyaviy globallashuv sharoitida xalqaro moliya tizimining amal qilish mexanizmi Dunyo mamlakatlari va xalqlarining o’sib borayotgan o’zaro bog’liqligi, rivojlanish darajasi, madaniyat, tarixiy an’analardagi barcha farqlarga qaramay, shunday bosqichga o’tdiki, bu bosqichni-globallashuv deb atamoqdalar. Yangi tushuncha iqtisodiyot, siyosat va madaniyatga ham birdek taalluqlidir. Biroq aynan iqtisodiyot globallashuvi barcha globallashuv jarayonlarining negizini tashkil etadi va o’rnatilgan jahon tuzilmasiga tahdid soladi. XX asrda global iqtisodiyot kuchli dinamizm bilan rivojlandi. XX asrning ikkinchi yarmida savdoning o’sish sur’atlari jahon yalpi mahsulotining o’sish sur’atlariga nisbatan tezroq rivojlandi. O’tgan asrning so’nggi yillarida jahon eksporti yalpi mahsulotga nisbatan 1,7 marta tezroq ko’paydi. Bu alohida mamlakatlarning milliy xo’jaligi tobora ko’proq darajada tashqi bozorga ishlayotganligini, eksport esa global mahsulotning chorak qismidan oshib ketganini ko’rsatadi. Iqtisodiy globallashuv qator yangi sifat belgilariga egaligi tufayli uni iqtisodiy hayot baynalmilallashuvining alohida bosqichiga ajratish mumkinki, bu bosqich o’tgan asrning boshi yoki o’rtalariga nisbatan farq qiladi. Xo’jalik faoliyatining o’zaro bog’liqligi hozirgi vaqtda nafaqat kuchliroq namoyon bo’lmoqda, balki global darajaga chiqib, deyarli barcha mamlakatlarni qamrab oladi. Albatta, eng avvalo sanoati rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotlari o’zaro birikib ketadi, lekin boshqa mamlakatlar ham turli tezlik va jadallik bilan umumjahon jarayonlariga jalb etiladi. Kompyuter texnikasi va elektron telekommunakatsiyalarning tez rivojlanishi, yuqori tezlikka va tejamkorlikka ega transportning paydo bo’lishi barcha qit’alar va davlatlarni bir-biriga yaqinlashtirdi, xalqaro ayirboshlashning keskin o’sishi uchun kerakli shart-sharoitlarni yaratdi. Mamlakatdan mamlakatga ko’chayotgan tovarlar va xizmatlar, kapital va ishchi kuchi oqimlari, global kompaniyalar va axborot tizimlari, xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlar va 9 korporatsiyalar faoliyati global iqtisodiyotni tashkil etadiki, unga barcha milliy xo’jaliklar u yoki bu darajada qo’shiladi. Global iqtisodiyotdagi har qanday uzilishlar xavf- xatarlarni olib keladi. Iqtisodiy globallashuvning erishilgan darajasi ko’pgina bashoratlardan o’tib ketdi. Yuqorida keltirilgan jahon tovarlar va xizmatlar eksporti va jahon yalpi ichki mahsuloti o’rtasidagi o’zaro nisbat global o’zaro bog’liqlikning haqiqiy ko’lamlarini kamaytiradi. Chunki jahon YaIMning 60% i xizmatlarga to’g’ri keladi, ularning ko’p qismi esa (ta’lim, tibbiy xizmat ko’rsatish, davlat boshqaruvi, ulgurji va chakana savdo) xalqaro savdoning predmeti hisoblanmaydi. Bu savdo qilinmaydigan (nontradable) deb ataluvchi, ya’ni xalqaro savdoda ishtirok etmaydigan xizmatlardir. Jahon savdosida ishtirok etmaydigan xizmatlar chiqarib tashlangan jahon YaIMda tovarlar eksportining ulushi umumiy jahon YaIM hajmida tovarlar eksportining ulushiga nisbatan ancha ko’p (ayrim hisoblarga ko’ra, deyarli 50%). Yirik mamlakatlar Belgiya, Niderlandiya kabi kichik mamlakatlarga nisbatan ko’proq ichki bozorga tayangan holda rivojlanishga qodir. Umuman olganda, hozirgi vaqtda qator mamlakatlar uchun jahon bozori milliy bozorga qo’shimcha sifatida emas, balki xalq xo’jaligi amal qilishining zaruriy shartiga aylandi. Iqtisodiyotning real sektorini rivojlantirishda tashqi bozorning roli ichki bozorning roliga tenglashadi. Bu baynalmilal o’zaro bog’liqlik va kooperatsiyaning yangi sifat darajasi bo’lib, zamonaviy davrning alohida hodisasi sifatida global iqtisodiyot to’g’risida gapirishga imkon beradi. 10 Moliya tizimida resurslar oqimi Foiz stavkalari xususiy shaxslar uchun ham, korxonalar uchun ham va butun iqtisodiyot uchun muhim ahamiyatga ega. Foiz stavkalarining oshirilishi natijasida kredit qiymati ko’tarilsa, ikkinchi tomondan esa yuqori foiz stavkalari jamg’armalar bo’yicha ko’poroq daromad olinishi ta’minlaydi. Korporatsiyalar darajasida esa, ish o’rinlarini yaratadigan yangi ishlab chiqarish zavodlarini qurilishini to’xtab qo’yilishiga sabab bo’lishi mumkin. Foiz stavkasi nafaqat iste’molchi mablag’ini sarf qilishi yoki jamg’arish hohshiga, balki shu bilan birga, ishlab chiqaruvchining investitsion qaroriga va iqtisodiyotning umumiy holatiga ta’sir o’tkazadi. Foiz stakasi har bir moliya muasassasi, firmalar faoliyatida va iqtisodiyotda muhim rol o’ynar ekan, foiz stavkalarini tebranishini tahlil qilinishi lozim bo’ladi. Masalan, 2018- yilda uch oylik g’aznachilik veksellari bo’yicha foiz stavksi o’zining maksimal (16 foizdan yuqori) ko’rsatkichiga yetgan bo’lsa, 2018- yildan 2021- yilgacha bo’lgan davrda nolgacha pasaygan. Vaa reyting ko’rsatkichiga ega bo’lgan korporativ obligatsiyalar bo’yicha foiz stavkasi ayniqsa 1970- yildan boshqa foiz stavkalarga nisbatan yuqoriga ko’tarilgan. Ko’rinib turibdiki, turli xildagi qarz obligatsiyalari bo’yicha foiz stavkalari sezilarli farq 11 qiladi. 12 AQSh bir necha turdagi obligatsiyalari bo’yicha foiz stavkalari 2018- 2020yy.) Aktsiyalar chiqarish va ularning savdosi korporatsiyalar faoliyatini moliyalashtirish uchun resurslar jalb qilish usullaridan hisoblanadi. Fond bozorida aktsiyalar kotirovkasining (bahosi) keskin tebranishi, aholi faravonligiga va natijada iste’molga moyillikda namoyon bo’ladi. Bundan tashqari, fond bozori ko’rsatkichlari investitsion qarorlarni qabul qilishga ta’sir o’tkazadi. Agarda aktsiyalar bahosi yuqori bo’lsa, korxona yanada ko’proq hajmdagi pul mablag’larini jalb qilish imkoniyatini beradi. Bir mamlakat valyutasi (masalan, AQSh dollari) mamlakatlar o’rtasidagi chegarani kesib o’tar ekan, qabul qiladigan mamlakt valyutasiga (masalan, yevro) bir valyutaning boshqa bir valyutaga konvertatsiya qilinishi shart. Valyuta bozori -mamlakatlar o’rtasidagi moliyaviy mablag’lar harakat insturmentini konvertatsiyalash uchun mo’ljallangan. Shuningdek, bu bozor shunisi bilan muhim hisoblanadiki, bu yerda bir mamlakat valyuta birligi bahosini, boshqa mamlakat pul birligida ifodalanadigan valyuta kursi shakllanadi. 13 AQSh dollarining valyuta kursi dinamikasi (2018-2021 yy.) Grafikda AQSh dollarining valyuta kursi dinamikasi (asosiy valyutalar korzinasiga nisbati bo’yicha amerika dollari bahosi sifatida o’lchanishi) tasvirlangan. Dollar kursini tebranishi amerika iste’molchilari hulq-atvoriga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir o’tkazadi, chunki import narhi unga bog’liqdir. 2015- yildan 2020- yilgacha va 2021- yildan 2022- yilgacha bo’lgan davrdagi dollar kursini pasayishi teskari samara samara berdi, ya’ni import tovarlar qimmatlashdi, biroq amerika ishlab chiqaruvchilar tovarlari o’z raqobat pozitsiyasi kuchaytirdi. Shunday qilib, AQSh dollari kursini tebranishi amerika iqtisodiyotida kuchli ta’sir ko’rsatadi 12 . Xalqaro moliya bozori jahon xo’jaligining ajralmas qismi hisoblanadi. Barchaga ma’lumki, iqtisodiy munosabatlar asosida jahon darajasidagi xalqaro mehnat taqsimoti yotadi hamda u jahondagi resurslardan yanada ratsional foydalanish imkoniyatini beradi va xalqaro ishlab chiqarishda ixtisoslashuvini chuqurlashiga olib keladi. Bu jarayonlar mamlakatlar o’rtasidagi, shu jumladan moliya sohasida hamkorlikning yangi formalari shakllanishiga olib keladi. Kapital bozori globallashuvining kuchayishiga quyidagilarni, ya’ni kapitalning mobilligi, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning liberalizatsiyalashuvi hamda yangi inovatsion kommunikatsiya va telekommunikatsiya texnologiyalarni keng qo’llanishini sabab qilib keltirish mumkin. Bugungi kundagi xalqaro moliya tashkilotlari, agentliklar, yirik banklar yaratayotgan kuchli axborot tizimlari kapital oqimlari tezlashuviga hamda moliya,tovar, investitsiya va resurs bozorlarining 14 o’zaro bog’liqligini kuchayishiga olib kelmoqda. Xalqaro moliya bozorining rivojlanishi bir qator xususiyatlari bilan, ya’ni xalqaro moliyaviy operatsiyalar masshtabining kattaligi va o’sish tempining yuqorligi, xalqaro moliya bozori faoliyatining aniq bo’shliq va vaqt chegarasi mavjud emasligi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, institutsional nuqtai nazardan xalqaro moliya bozori – bu xorijiy valyuta oqimlari harakatini amalga oshiruvchi barcha moliya tashkilotlari, xalqaro moliya bozori ishtirokchilarining chegaralanganligi, xalqaro moliya bozorida asosan dollar va yevrodan foydalanish, xalqaro moliya bozorining unversalligi va nihoyat xalqaro moliya bozorida kelishuvlarni amalga oshirish jarayonlarini soddalashtirish va standartlashtirish bilan birga, yangi kompyuter va informatsion texnologiyalarni qo’llanishi orqali takomillashtirib borilishi bilan xarakterlanadi. Yuqorida sanab o’tilgan xalqaro moliya bozorining xususiyatlari shuni ko’rsatadiki, xalqaro moliya bozori juda murakkab tizim bo’lib, real tovarlar aylanmasiga bog’liq bo’lmagan xolda xorijiy valyuta resurslari va uning ishtirokchilari mustaqil muomalada bo’ladi. 3. O’zbekistonning xalqaro moliya tizimiga integratsiyalashuvi Moliyaviy globallashuv jarayonlari natijasida moliyaviy resurslar oqimi, jumladan transchegaraviy oqimi hajmining ortishi, o’z navbatida xalqaro moliya bozorining kengayishi va jahon iqtisodiyotining rivojlanishida ushbu moliyaviy resurslar roli oshmoqda. Mazkur jarayonlarni rag’batlantiruvchi omillar sifatida, moliya bozorlarini liberalizatsiyalashuvi, bank tizimida kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi, moliyaviy operatsiyalar sohasida hosilaviy moliyaviy insturmentlardan (valyuta, foiz stavkalari,aktsiyalar bilan fyuchers, forvard kelishuvlari va boshqalar) keng foydalanish, shuningdek, moliya bozorining faoliyat ko’rsatish modelining o’zgarishi–bank modelidan 2021 yy. kelib, hukmronlik qiluvchi fondga o’tishi hamda ofshor markazlar faoliyatini faollashuvini ko’rsatib o’tish mumkin. Shu sababdan 2015–2021yy. va 2022y. krizislarning jahon moliyaviy krizisi nom olishi ham tasodifiy emas. Xalqaro moliya bozori ikki tomonlama bir tomondan boshqa bozorlar 15 faoliyatini ta’minlash uchun xalqaro hisob-kitoblar tizimiga va kreditlashga xizmat ko’rsatsa, ikkinchi tomondan o’z–o’zini ta’minlaydigan (2015 yy. oxiri–2020 yy. boshi) bozorga aylandi, ya’ni iqtisodiyotning real sektoriga bog’liq bo’lmagan xolda riskli aktivlarning moliyaviy operatsiyalardan daromad olish orqali faoliyatini amalga oshirmoqda 13 . Xalqaro moliya bozori shakllanishning asosiy bosqichlari 14 : I–bosqich. XIX asrning 2015- yy. : tashqi savdoning rivojlanishi. Valyuta bozorining shakllanishi. II–bosqich. XX asrning 2019- yy. : kredit mablag’larining milliy bozorlaridagi operatsiyalarning baynalminallashuvi. 2020- yy. xalqaro kredit mablag’lari bozorining shakllanishi. III–bosqich 2021- yy.: uzoq muddatli xalqaro kreditlar bozorining shakllanishi va xalqaro investitsiya bozorini tashkil etilishi. Milliy fond bozorlarining erkinlashuvi. Xalqaro fond bozorlarining shakllanishi. 2020 yy. transmilliy bank va kompaniyalarining yuqori sur’atda rivojlanishi. Xalqaro investitsiya va fond bozorining yanada rivojlanishi. Xalqaro sug’urta bozoridagi birinchi tizimli operatsiyalar. Xalqaro kreditlar bozoridagi operatsiyalarning ko’payishi. IV–bosqich XX asrning 2021 yy.: moliya bozorining fond segmentini shiddat bilan rivojlanishi. Xalqaro derivativlar bozorining shakllanishi. XXI asrning 2018 yy. xalqaro derivativlar bozorining shiddatli rivojlanishi. Xalqaro moliya bozorining shakllanishi va rivojlanishi bevosita jahon xo’jaligi aloqalarining rivojlanishi, xususan uning tarkibiy qismi bo’lgan xalqaro savdo bilan paralel ravishda amalga oshgan. Jahon iqtisodiyotining faoliyati uchun zarur sharoit bo’lib, bu jahon bozorida kapitalning erkin harakatidir. XXI asrning ikkinchi yarmiga kelib, milliy iqtisodiyotning internatsionnalashuvi jarayonlarini tezlashuvi jahon iqtisodiyoti tizimining paydo bo’lishiga olib keldi. Jahon valyuta bozori tashkil topishining obyektiv zaruriyati paydo bo’ldi, ya’ni zamonaviy xalqaro moliya bozori shakllanishining tarixiy birinchi bosqichi yuzaga keldi. Jahon valyuta bozori dunyo valyuta tizimining mexanizmi sifatida yetarli darajada 16 uzoq muddat amal qilib keldi. Zamonaviy xalqaro moliya bozorining boshqa segmentlari amalda yuz yildan keyin (xalqaro kredit bozori,xalqaro fond bozori, xalqaro kredit bozori, sug’urta bozori) rivojlana boshladi. Shuning uchun, xalqaro moliya bozorining tarixiy birinchi modeli, jahon valyuta bozori hisoblanadi. 2015-2020 yy. ko’p segmentli xalqaro moliya bozorining shakllanishida muhim o’rin tutgan 15 : xalqaro operatsiyalarida yyetakchi valyutalar almashuvchanligining kiritilishi; erkin suzib yuruvchi valyuta kurslari tizimini o’rnatilishi; yyetakchi sanoati rivojlangan mamlakatlarda valyuta rejimining liberalizatsiyalashuvi. Xorijiy valyuta oqimlarining erkin harakati xalqaro moliya bozorini rivojlanishiga olib keldi. 2015- y. kelib, xalqaro moliya bozorining to’rtinchi bosqichi hosilaviy moliyaviy insturmentlar bozori jadallik bilan rivojlandi. Xalqaro moliya bozori rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari tahlili quyidagilarni ko’rsatmoqda: ularning jahon xo’jaligining progressiv rivojlanishi va moliya munosabatlarining liberalizatsiyalashuvi va globallashuviga uzviy bog’liqligi, yetarli tartibga solinmasligi, eksport bazasi va rivojlanmagan iqtisodiy struktrasiga ega bo’lgan davlatlar uchun samarasizligi. Ko’pgina tahlilchi va amaliyotchilar global moliya bozorining bunday xarakterda rivojlanishi oxir- oqibatda global moliyaviy inqirozlar bilan tugashi mumkinligi to’g’risida ta’kidlab o’tishgan 16 . Hosilaviy moliyaviy insturmentlar bilan savdo dinamikasining o’sib borishi, tez o’zgaruvchi xalqaro iktisodiy munosabatlar sharoitida moliya bozorining rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan yangi turdagi insturmentlarni jadal sur’atlarda paydo bo’lishiga olib keldi. Global moliya tizimining hosilaviy moliyaviy insturmentlar bozori jahon moliyaviy-iqtisodiy tizimini izdan chiqaruvchi manba bo’lib qoldi. XXI asrning birinchi besh yilligi (2015–2021 yy.) iqtisodiy va moliyaviy sharoitlari uchun qulay bo’lgan davr (xalqaro foiz stavkalarining pastligi, dunyoda likvidlik darajasi ortiqchaligi, eksportga jahon talabini yuqoriligi) sifatida namoyon bo’lgan. Jahon moliya bozorining rivojlanishida jahon moliyaviy-iqtisodiy 17 inqiroziga qadar quyidagi tendensiyalarni kuzatish mumkin 17 : Birinchi tendensiya , 2015–2021 yillar davri davomida aktsiya va obligatsiya bozorlari jadal sur’atlarda rivojlandi, bank depoziglari ulushi esa qisqarib bordi. Ushbu tendensiya 2016 yilga qadar davom etgan bo’lib, bunga 2016 yilga kelib, bank depozitlari avvalgi uch yilga nisbatan mutlaq qiymatda (5,6 trln. dollar) o’rtacha ikki barobarga oshgani o’z ta’sirini ko’rsatgan. Uy–joy qurilishidagi shov– shuv (bum) tufayli depozitlar hajmining o’sishining asosiy manbai AQShga to’g’ri kelgan. Ikkinchi tendensiya , xalqaro moliya bozorida moliyaviy chuqurlashuvning kuchayishi bo’lgan. Uzoq yillar davomida moliya bozorlari jahon YaIM ga nisbatan va barcha hududlarda tez o’sgan. Jahon moliya bozorining ―moliyaviy chuqurligi‖ ko’rsatkichi 2016- yilda 345% ga teng bo’lgani holda 2017- yilda 359% ga yetgan. 1996 - yilda 33 ta mamlakatning moliyaviy aktivlari hajmi YaIM hajmidan ortiq bo’lgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 2016- yilga kelib, ikki baravarga ko’payib, mamlakatlar soni 72 tani tashkil etgan. Uchinchi tendensiya, xorijiy investitsiya darajasini o’sishi, moliya bozorlarining bir– biriga bog’liqligini kuchayishi. Axborot ochiqligi, yangi texnologiya kommunikatsiyalar kapital oqimi harakatini yana tezlashtirish imkoniyatini beruvchi global bank va vositachilarni vujudga keltirdi. Kelishuvlarning amalga oshirish xarajatlarini minimal darajagacha qisqarishi, ko’p mamlakatlarda xorijiy kapital harakati bo’yicha cheklovlarning liberalizatsiyalashuvi natijasida, xorijiy investitsiyalar hajmini o’sishi tezlik olib, kapital bozori globallashuning yyetakchi kuchiga aylandi. Agarda 1990- yilda xorijiy investor dunyodagi korporativ obligatsiya hajmini 7 foiziga egalik qilgan bo’lsa, 2017 yildagi ulushi 21 foizga yetgan. To’rtinchi tendensiya, xorijiy qarz va kredit berilishining keskin o’sishi. 2016 yilda xorijiy qarz va kreditlar hajmi 3,5 trln. dollar yoki 2022 yilga nisbatan solishtirilganda to’rt baravarga ortgan. 2016 yilda moliya bozorining yirik segmenti–xorijiy obligatsiyalarga qo’yilma miqdori 2,6 trln. AQSh dollarini tashkil etgan. 18 Ushbu ko’rib o’tilgan davrlarda moliyaviy aloqalarning kengayishi rivojlanayotgan bozorlar rolini kuchayishi hisobiga amalga amalga oshgan. Bunga asosiy ikki omilni keltirib o’tish mumkin: investorni yuqori daromad keltiruvchi aktivga talabini o’sib borishi va ularning investitsiyani diversifikatsiya qilishga bo’lgan istagi, ikkinchidan, xalqaro transaktsiyalarda ishtirok etuvchi kompaniyalarning soni ortib borishi. Respublikamizda moliya bozorining shakllanishi va rivojlanishi mamlakatda olib borilgan iqtisodiy islohotlar asosida besh bosqichni bosib o’tgan 18 . Birinchi bosqich . 2015–2016 yillarni qamrab olib, milliy moliya bozori poydevorining yaratilishi va bozor iqtisodiyotiga xos bo’lgan institutsional tarkibning shakllanishi bilan bog’liq. Ikkinchi bosqich . 2016–2018 yillarni o’z ichiga olib, milliy moliya bozorida bozor iqtisodiyotiga xos bo’lgan mexanizmlarning ishlashiga zamin yaratilishi va moliya bozoridagi dastlabki raqobat muhitini shakllanishi bilan xarakterlanadi. Uchinchi bosqich . 2018–2020 yillar davriy oralig’ida bo’lib, moliya bozorini erkinlashtirilishi va yangi moliya bozori segmentlari rivojlanishini o’zida mujassamlashtiradi. To’rtinchi bosqich . 2020–2021 yillarni o’z ichiga oladi va uni moliya bozorini kapitallashuv darajasining oshirilishi, tartibga solish va modernizatsiyalash jarayonlarini jadallashuvi hamda uning shaffofligini oshirish bilan tavsiflash mumkin. Beshinchi bosqich . 2021- yildan keyingi davrni namoyon etadi va bu davrda moliya bozori barqarorligini oshirish hamda uni yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga erishgan holda rivojlanishini ta’minlashga ustuvorlik berilmoqda. Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan keng ko’lamli iqtisodiy islohotlar jarayonida qimmatli qog’ozlar munosabatlariga doir qabul qilingan qator qonun hujjatlarini amalda tatbiq etilishi natijasida yurtimizda fond bozori izchil shakllana boshladi. Bu borada ko’plab qonun hujjatlari qatorida muhtaram 19 Prezidentimizning 2022- yil 19- martdagi «Fond bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ1727-sonli qarorlarini qabul qilinishi juda katta ahamiyat kasb etadi. Ushbu qarorga asosan qimmatli qog’ozlar bozorida investorlar uchun yaratilgan qulayliklarni yanada kengaytirish va qimmatli qog’ozlar bilan savdo qilishning zamonaviy usul va texnologiyalarini o’zlashtirish maqsadida Koreya fond birjasi hamkorligida respublikamiz fond bozorini yanada modernizatsiya qilish bo’yicha Yagona dasturiy–texnik kompleksini yaratish va uni amaliyotga joriy etilishi belgilab berilgan. Shuningdek, mazkur qarorga asosan qimmatli qog’ozlar bozori professional ishtirokchilarining qimmatli qog’ozlar bozoridagi faoliyatidan olingan daromadlari 2019- yilgacha soliq to’lovlaridan ozod etilgan bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019- yil 22- maydagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Fond bozorini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to’g’risida" 2019- yil 19- martdagi PQ–1727–son qarorini amalga oshirish chora– tadbirlari haqida № 140 sonli qarorining 3 banddiga binoan, Koreya fond birjasi fond bozori uchun umumiy summasi kamida 6 mln. AQSh dollari bo’lgan Yagona dasturiy– texnik kompleksni yetkazib berish va joriy etishga "Toshkent" respublika fond birjasi"ning bitta aktsiya kam 25 foiz miqdoridagi aktsiyalar paketini ayirboshlash bo’yicha Koreya fond birjasi bilan shartnoma tuzilishini ta’minlashi deb belgilangan. Koreya fond birjasining ―Toshkent‖ Respublika fond birjasiga 2018 yilning oxirida yagona texnik dasturini joriy qilish yakunlanadi.Ushbu texnik dasturning kimmatli kog’ozlar bozorining ishtirokchilariga avzallik tomonlari kuyidagilardan iborat: • birja operatsiyasida ―on-layn ‖ tizimini yanada rivojlantirish imkoniyati ega bo’ladi. • Jismoniy va yuridik shaxslarni internet orqali fond bozoriga jalb qilish ya’ni bo’sh turgan pul mablag’larini fond bozori orqali qimmatli qog’ozlar oldi-sotdi bilan shug’ullanib qo’shimcha daromad olish manbai paydo bo’ladi. • Tijorat banklari, sug’urta kompaniyalari, aktsiyadorlik jamiyatlar 20 o’zining koshida yirik brokerlik idoralari ochilib, qimmat kog’ozlar bozorida anderrayterlik va market- meykerlik faoliyati orqali yangi daromad olish manbaiga ega bo’lishga erishadi. • Bir kun bir dona aktsiyaning oldi-sotdi operatsiyasi bir necha marta amalga oshirishga erishiladi. • Fond birjasida savdo hajmining bir necha barovar o’sishiga olib keladi. • Iqtisodiyotimizni real sektoriga ya’ni ishlab chiqarish korxonalariga kreditga qaraganda kam foizli moliyaviy resurslarni kiritish imkoniyatiga ega bo’lishi. • REPO kelishuvlarini amalga oshirish uchun investorlarga xar soniyada yagona texnik-dastur tomonidam ma’lumotlarni yangilanib turilishi imkoniyati shakllantiriladi. • Aktsiyadorlik jamiyatlar o’z faoliyatini kengaytirish uchun kredit olishga qiziqmay faqatgina aktsiya emissiya qilish orqali moliyaviy resurs topishga intiladi. (Xalqaro amaliyotda yirik kompaniyalar misol uchun Samsung, LG, Kia motors kompaniyalari o’z faoliyatini kengaytirmoqchi bo’lsa asosan aktsiya emissiya qilish orqali moliyaviy resurs topadi.) ―Toshkent Respublika fond birjasi tomonidan qimmatli qog’ozlarning‖ birlamchi va ikkilamchi bozordagi erkin muomalasi uchun teng huquqli sharoitlar yaratish hamda talab va taklifdan kelib chiqqan holda qimmatli qog’ozlarning bozor narxlarini shakllantirish, investorlarni tegishli ma’lumot va axborotlar bilan ta’minlash vazifalari amalga oshirilib kelinmoqda. Respublikaning xalqaro moliya munosabatlari va jahon xo’jaligiga integratsiyasi majmui aniq belgilangan maqsadlar hamda ularni amalga oshirishga qaratilgan quyidagi asosiy tadbirlarni o’z ichiga oladi 20 . Birinchidan, respublika milliy iqtisodiyotining kuchli eksport bo’ganini tashkil etuvchi va uning jahon bozorida munosib o’rin egallashini ta’minlovchi bo’g’inlarni aniqlash; Ikkinchidan, iktisodiyotning eksport sohasida davlat tomonidan qo’llab– 21 quvvatlash usulidan keng foydalanish. Bu usullar quyidagilardan iborat: eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarishni kengaytirish uchun imtiyozli foizlar bo’yicha uzok muddatli kreditlar ajratish, mo’ljallangan investitsiyalarni sug’urtalash; eksportyorlarga milliy ishlab chiqarish va uning xorijiy raqobatchilari ishlab chiqarishi xarajatlari o’rtasidagi farqni qoplash; davlat tomonidan respublikaga ilgor texnologiyalar, tajribalar va bilimlarning kirib kelishi uchun subsidiyalar ajratish; eksport va importni litsenziyalash yoki chetga mol chiqarishga va chetdan uni olib kelishga ruxsatnomalar berish; ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi, xorijdan keltirilgan xomashyo va materiallar, asbob–uskunalar xamda jihozlar ulushini bosqichma– bosqich kamaytirish va boshqalar. Shu bilan birga xalkaro moliya sohasidagi siyosat milliy valyutani mustahkamlash va uni boshqa valyutalarga erkin almashuvini ta’minlashni, ichki narxlarni jahon bozori narxlariga yaqinlashtirish maqsadida baholar islohotini tugallashni, tashqi iqtisodiy faoliyatning meyoriy–hukuqiy asoslarini xalqaro talablar darajasiga yetkazishni nazarda tutadi. 22 4. Moliyaviy globallashuv jarayonining xalqaro moliya tizimi barqaror rivojiga ta'sirini optimallashtirish Xalqaro moliya bozorining globallashuvi xalqaro moliya bozori ishtirokchilarining operatsiyalari mamlakat va mintaqalar bo’yicha (filiallar tarmog’i, vakolatxona va sho’’ba korxonalari tashkil etilishi orqali) xalqaro keng diversifikatsiyalashuvida kuzatilmoqda. Global moliya markazlari, transmilliy korporatsiyalar va transmilliy banklar, elektron birjalar va xalqaro moliya tashkilotlari tarmog’ini kengayishiga olib keladi 22 . Bugungi kunda globallashuv natijasida ishlab chiqarish omillari va jahon bozori shaklanishida yyetakchi rolni transmilliy korporatsiyalar (TMK) va transmilliy banklar (TMB) o’ynamoqda. Globallashuvning asosiy belgilari quyidagilar hisoblanadi:  global informatsion – texnologik va informatsion – telekommunikatsion tarmoqlarning rivojlanishi;  zamonaviy sharoitda ilmiy–texnik taraqqiyotining kapital va ishlab chiqarishni baynalminallashuviga sezilari ta’siri, ularning rivojlanayotgan mamlakatlarga ko’chishiga olib kelishi;  davlat standartlarining yaqinlashishi (texnologik, ekologik, statistik, buxgalteriya, moliyaviy va boshqalar);  turli shakllardagi firmalararo xalqaro hamkorlik intensifikatsiyasi va ko’lamini kengayishi;  kapitalning baynalminallashuv mexanizmlari, shakllari va tarmoqlari ko’lamini global kengayishi, uning davlatlar o’rtasidagi migratsiyasi ko’lami va intensivligining oshishi, ayniqsa sanoati rivojlangan mamlakatlarda kompaniya va banklar qo’shilishi va yutilishi asosida kapital kontsentratsiyasi va markazlashuvi;ishlab chiqarishdagi globallashuv darajasiga moliya–bank sohasining ta’sirini keskin kuchayishi;  xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlarning global miqyosdagi tartibga soluvchi roli; 23  dunyoning barcha eng muhim iqtisodiy mintaqalarning mintaqaviy integratsiya qamrab olishi. Moliya bozorlarini globallashuvi va yangi moliyaviy oqimlarni paydo bo’lishi dunyodagi TMK, TMB manfaatlari ortishiga olib keldi. Bu milliy moliya bozorlarining liberalizatsiyalashtirish (milliy bozorlar faoliyatining huquqiy normalaridagi o’zgarishlar, milliy huquqiy – normativ aktlarning yaqinlashishi) siyosatini olib borilishi natijasi hisoblanadi. Xalqaro kapital manbalarining 2018 yil hajmi (mlrd.AQSh doll.) Shimoliy Amerikada investorlar bozorda katta ulushga ega bo’lib, butun dunyoda yyetakchilik qilishmoqda. Yevro qiymatini pasayishi amerikalik investorlar uchun nisbatan arzon aktivlar manbasiga Yevropa aylanmoqda, biroq Kanada kapitalini chiqib ketishi neft narhini pasayishiga ta’sir etishi mumkin. Shuningdek, keyingi yillarda osiyolik investorlarni bozorda faollashuvini kuzatish mumkin bo’lib, bu jarayon ularning portfelni valyuta riskini kamaytirish va diversifikatsiyalash imkoniyatlari izlanishlari bilan bog’liqdir 24 . UNCTAD ma’lumotlariga asosan yuqori daromad olish imkoniyati mavjudligi sababli, oxirgi yillarda rivojlanayotgan mamlakatlarda to’g’ridan- 24 to’g’ri xorijiy investitsiyalar hajmi ortishining (55 foiz) (iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda hajmi qisqarib borishi) ijobiy dinamikasi kuzatilmoqda 25 . Moliyaviy globallashuvning zamonaviy jarayonlari milliy hukumatlar tomonidan uning ko’lamini kengaytirishga intilishlariga asoslangan. Mazkur jarayon xorijiy investitsiyalarga cheklovlar qo’llanish darajasining pasaytirish usullari orqali bozorni rag’batlantirish hisobiga yuz bermoqda. Informatsion va telekommunikatsiya texnologiyalari, kapital bozorining liberalizatsiyalashuvi va yangi moliyaviy insturmentlarning ishlab chiqilishi, shubhasiz kelajakda xalqaro kapital oqimi o’sishini rag’batlantirib boradi va bu o’z navbatida, xalqaro moliya bozorlarini kengayishi va samaradorligini oshishiga olib keladi. Zamonaviy global moliya bozori quyidagilar bilan xarakterlanadi:  moliya bozori pul oqimlari summasida uzoq muddatli davrda o’sish tendensiyasi saqlanib qolinishi, ularning jahon iqtisodiyotiga ta’sirini oshib borishi, shu bilan birga bir vaqtni o’zida qisqa muddatli davrdagi kapital oqimi dinamikasi bozorlarni nolikvidlik riskini ortishiga olib kelishi;  moliyaviy resurslar mobilizatsiyasining tezlashuvi arbitraj operatsiyalar imkoniyatlari pasaytirib, hududiy bozorlarda turli foiz stavkalari o’rtasidagi farqlarning kamayishiga olib kelishi;  yuqorida ko’rsatilgan omillarning bir vaqtda ta’siri xalqaro moliya bozoridagi aktivlar harakatini sinxronizatsiyaga olib kelishi va buning natijasida milliy moliya bozorlari o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarning xalqaro diversifikatsiyasini zaiflashtiradi. Moliya bozorlarining globallashuv darajasini ko’tarish uchun milliy hukumatlar tomonidan qulay investitsion iqlim yaratish bo’yicha samarali infratuzilma va qonun bilan ta’minlangan investitsiya mexanizmiga asoslangan chora-tadbirlarni amalga oshirilishi zarur. Bu milliy iqtisodiyotda xorijiy investitsiyalar hajmining o’sishi, iqtisodiyot raqobatbardoshligi va iqtisodiy o’sishining asosiy manba bo’lib hisoblanishi bilan bog’liq. Zamonaviy xalqaro moliya bozorida turli-tuman moliyaviy insturmentlar bilan amalga oshiriladigan 25 operatsiyalarning paydo bo’lishi va keng masshtabda rivojlanishi, xalqaro moliya bozori evolyutsiyasining tezlashuviga, shu bilan birga bir qator tendensiyalarning shakllanishiga olib keldi. Xalqaro moliya bozorining zamonaviy faoliyatida quyidagi tendensiyalar kuzatilmoqda 27 :  xalqaro moliya bozorining globallashuvi;  xalqaro moliya bozorining integratsiyasi va konvergentsiyasi;  xalqaro moliya bozori ishtirokchilari o’rtasida xalqaro raqobatning ortishi;  xalqaro moliya bozorida yutilish va qo’shilishni o’sishi;  xalqaro moliyaviy hududiylashuv (regionalizatsiya);  xalqaro moliya bozorini tartibga solishning amaldagi samarali tizimini mavjud emasligi. Shunday qilib, globallashuv jarayonlari xalqaro moliya bozorining shakllanishidagi asosiy bosh omillardan biriga aylandi. Shu bilan bir qatorda, ushbu jarayonga ta’sir etuvchi quyidagi: xalqaro moliya operatsiyalari amalga oshirish vaqti va operatsion xarajatlarini keskin qisqarishiga hamda asosiy moliya markazlarini bog’lovchi yangi informatsion– texnologiyalarni rivojlanishi, xalqaro moliyaviy insturmentlar bilan operatsiyalar va banklar faoliyatini liberalizatsiyalashuviga bog’liq xolda xalqaro moliya bozori ishtirokchilari faoliyati shartlarini o’zgarishi, risklarni boshqarish va xejirlash mexanizmlari asosida yangi xorijiy valyuta insturtmentlarini paydo bo’lishi va rivojlanishi kabi boshqa omillarni keltirish mumkin. 26 Xalqaro moliya operatsiyalarining liberalizatsiyalashuvi moliyaviy transaktsiyalardan olinadigan soliqlar va komission to’lovlarning pasayishiga, imtiyozli soliq rejimida faoliyat ko’rsatuvchi offshor moliya institutlari tarmog’ining shakllanishiga olib keladi. Liberalizatsiya davomida moliya institutlari tomonidan amalga oshiriladigan ko’pgina operatsiyalar bo’yicha cheklovlarning olib tashlanishi, jumladan, investitsion banklar, sug’urta va pensiya fondlari tijorat kreditlash, tijorat banklari–fond operatsiyalari, sug’urta, xorijiy valyuta derivativlari savdosi bilan shug’ullanishi. Natijada, mijozlarga xalqaro moliyaviy insturmentlar to’liq to’plamini taklif qiluvchi global moliya tarmoqlarini shakllantiruvchi moliya xoldinglari vujudga keldi. Oxirgi yigirma yillikda xalqaro moliya bozorining integratsiya va konvergentsiya tendensiyasi rivojlanmoqda. Xalqaro moliya bozorining konvergentsiyasi asta - sekinlik bilan uni segmentlari o’rtasidagi chegarani yo’q bo’lib ketishidan iborat bo’lib, bu xorijiy valyuta oqimlariga qonunda o’rnatilgan cheklovlarning olib tashlanishi va yangi xorijiy valyuta hisobiga yuz beradi. Oxirgi yuz bergan global moliyaviy inqiroz xalqaro moliya bozorini tartibga solishning amalda samarali mexanizmi mavjud emasligini ko’rsatib berdi. Xalqaro moliya bozorining globallashuvi jarayoni uning beqarorligini kuchayishiga va tartibga solishda qiyinchiliklarga olib keldi 28 . Global moliyaviy inqiroz holatini va uning yuz berishi mumkin bo’lgan oqibatlari bo’yicha quyidagicha xulosaga kelish mumkin 29 : Birinchidan, moliya-bank tizimidagi inqiroz jarayonlari deyarli butun dunyoni qamrab olayotgani, retsessiya va iqtisodiy pasayishning muqarrarligi, investitsiyaviy faollik ko’lamining cheklanishi, talab va xalqaro savdo hajmining kamayishi, shuningdek, jahonning ko’plab mamlakatlariga ta’sir ko’rsatadigan jiddiy ijtimoiy talafotlar sodir bo’lishi mumkinligi o’z tasdig’ini topmoqda. Ikkinchidan, avj olib borayotgan global moliyaviy inqiroz jahon moliya– bank tizimida jiddiy nuqsonlar mavjudligi va ushbu tizimni tubdan isloh qilish zarurligini ko’rsatdi. Ayni vaqtda bu inqiroz asosan o’z korporativ manfaatlarini ko’zlab ish yuritib kelgan, kredit va qimmatbaho qog’ozlar bozorlarida turli spekulyativ amaliyotlarga berilib ketgan banklar faoliyati ustidan yetarli darajada 27 nazorat yo’qligini ham tasdiqladi. Uchinchidan, moliyaviy-iqtisodiy inqirozning har qaysi davlatdagi miqyosi, ko’lami va oqibatlari qanday bo’lishi ko’p jihatdan bir qancha omillardan kelib chiqadi. Ya’ni, bu avvalo, ana shu davlatning moliya–valyuta tizimi nechog’liq mustahkam ekaniga, milliy kredit institutlarining qay darajada kapitallashuvi va likvidligi (to’lov imkoniga), ularning chet el va korporativ bank tuzilmalariga qanchalik qaram ekaniga, shuningdek, oltin- valyuta zaxirasining hajmi, xorijiy kreditlarni qaytarish qobiliyati va pirovard natijada mamlakat iqtisodiyotining barqarorlik, diversifikatsiya va raqobatga bardoshlik darajasiga bog’liq. To’rtinchidan, jahon moliyaviy inqirozidan imkon qadar tez chiqish, uning oqibatlarini yengillashtirish ko’p jihatdan har qaysi davlat doirasida va umuman, dunyo hamjamiyati miqyosida qabul qilinayotgan chora-tadbirlarning qanchalik samaradorligiga, ularning bir–biri bilan uyg’unligiga bog’liq. Jahon moliyaviy inqirozining har bir mamlakatga ta’siri, undan ko’riladigan zararning darajasi va ko’lami birinchi navbatda shu davlatning moliyaviy-iqtisodiy va bank tizimlarining nechog’liq barqaror va ishonchli ekaniga,ularning himoya mexanizmlari qanchalik kuchli ekaniga bog’liq. 2018 yilning eng muhim yutuqlaridan biri O’zbekiston bank tizimiga jahonning nufuzli reyting agentliklaridan bo’lgan «Mudis» agentligi tomonidan bir yo’la uchta yo’nalish, ya’ni, bank–moliya tizimining barqarorligi, milliy valyutada uzoq muddatli depozit reytingi va xorijiy valyutada uzoq muddatli depozit reytingi yo’nalishlari bo’yicha Amalga oshirilayotgan tarkibiy islohotlar bo’yicha qizg’in munozaralarning mavjudligiga qaramasdan, tashqi iktisodiy siyosatni ishlab chiqishda, hukumat mamlakatning geografik, ishlab chikarish va texnologik, mehnat resurslaridan foydalanish samarasini inobatga olmokda. Xalkaro mehnat taqsimotining kuchayishi xalqaro moliyaviy munosabatlar ishtirokchilaridan yuqori darajadagi raqobatbardoshlikni talab etadi. Shu jihatdan jahon xo’jaligida O’zbekiston qo’shni MDH mamlakatlaridan o’zining kuyidagi xalqaro 28 ustuvorliklari bilan ajralib turadi 30 : 1. qadimiy boy madaniyat, tarixiy va diniy yodgorliklar xalqaro turizm sonoatini rivojlantirish uchun kulay imkoniyaglarni yuzaga keltiradi; 2. qulay tabiiy iqlim va tabiiy boyliklar – ishlab chiqarish, qurilish va qishloq xo’jaligi sohasida raqobatbardosh muhitni shakllantiradi; 3. ―Buyuk ipak yo’li da joylashganligi xalqaro integratsiyada‖ Yevropa bilan Osiyoni bog’lovchi ―ko’prik ‖ vazifasini bajarishga yetarlicha imkoniyatni vujudga keltiradi; 4. O’zbekiston Respublikasi yetarli darajada malakali mutaxassislar bilan ta’minlanganligi, zamonaviy texnologiya va ishlab chiqarish infratuzilmasini barpo qilish bu sohadagi imkoniyatlarni kengaytiradi; 5. mamlakat hukumati tomonidan ichki ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish va eksportni rag’batlantirish siyosatining yuritilishi. 29 Xulosa Ayrim mamlakatlar iqtisodiyotini nazorat qilish mustaqil hukumatlar ixtiyoridan eng kuchli davlatlar, ko’pmillatli, global korporatsiyalar va xalqaro tashkilotlar qo’liga o’tishi xavfi ham mavjud. SHu bois ba’zi siyosatshunoslar globallashuv hodisasida milliy suverenitetdan ajralish xavfini ko’rmoqdalar. SHu sababdan globallashuv milliy davlatlar etakchilarida uning kuchi qarshisida ojizlik hissini tug’dirishi, oddiy fuqarolarida esa uni yoqtirmaslik tuyg’usi uyg’otishi mumkin. Bu kabi kayfiyatlar proteksionizmga chorlovchi ksenofobiya va millatchilikni qayta tug’dirishi, ekstrimistik siyosiy harakatni keltirib chiqarishi mumkin. Bu esa o’z navbatida jiddiy mojarolarning yuz berishiga kuchli sabab bo’ladi. Ko’pincha ish haqi yuqori bo’lgan iqtisodiy rivoj topgan mamlakatlardagi ishsizlikni globallashuv to’siq bo’ladigan hodisalar qatoriga kiritishadi. Ammo, e’tirof etish lozimki, bu kabi fikrlarni ularning ko’pchiligida ishsizlikning past me’yori va ish haqi past bo’lgan davlatlarda ishsizlikning yuqori darajasi inkor etadi. Haqiqatda esa bandlikka hukumat siyosati va texnologik jarayon globallashuvning boshqa omilllariga nisbatan ko’proq ta’sir ko’rsatadi. Globallashuv kengayib borishiga ba’zan uning ijtimoiy farovonchilikka xavfi to’g’risidagi afsonalarni bog’lashadi. Biroq ijtimoiy farovonchilik darajasiga mutlaqo boshqa ta’sirlar — soliq siyosati, demografik tendensiyalar ancha ko’proq ta’sir etadi. SHu bilan birga keyingi vaqtlarda ko’pchilik rivojlangan mamlakatlarda o’rta sinfning foiz ulushi kamayib borayotganini aniq dalil sifatida inkor etmaslik kerak. Bu tendensiyalarning asosiysi iqtisodiyotning globallashuvidir. Xorijda 2-3 ming yilliklarda geosiyosiy o’zgarishlarning sodir bo’lishini tahlil qilarkan, O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentimiz Islom Abdug’anievich Karimov quyidagicha izoh beradi. ”strategik vazifalarni hal etib jahon hamjamiyatida keng integratsiyalashgan, zamonaviy demokratik davlat qurishni yaxshi tushunamiz. CHunki jahon xo’jaligi bugunga kelib ko’p qirrali bo’lmoqda… XXI asr xalqaro munosablarda shak shubhasiz globallashuv asri bo’ladi.” 1 Jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayonlarini quyidagilarda ko’rish mumkin: xalqaro kapital bozorlari hamda infrastrukturaning rivojlanganligida, global telekommunikatsiya sistemasining shakllanganligida, transmilliy korporatsiyalarning yuqori sur’atda o’sganligi, kichik va o’rta korxonalarning ishlab chiqarishi, iqtisodiy va investitsion faoliyati bilan bog’liq bo’lgan integratsiyalashgan milliy korporativ strukturasining tashkil topishini keltirish mumkin. 1 O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentimiz Islom Abdug‘anievich Karimov nutqidan. 30 Foydanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.T:O’zbekiston,1992 yil. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF- 5296-sonli Farmoni 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 6 dekabrdagi “Jismoniy shaxslar tomonidan naqd xorijiy valyutani olib kirish va olib chiqib ketish tartibini yanada soddalashtirish chora-tadbirlari to’g’risida ”gi PF-5276-sonli Farmoni 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi «Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantiish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ № 2909-sonli Qarori. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 23 martdagi “Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida ”gi PQ-3620-sonli Qaror 6. “Naqd pul muomilasini mustahkamlash va tijorat banklarining masuliyatini oshirishga doir qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risi “O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori 22.06.2011.y № 264 31

Moliyaviy globallashuv va uning xalqaro moliya tizimi rivojlanishiga ta'siri

Sotib olish