Moliyaviy natijalar hisobi. - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	490.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Moliyaviy natijalar hisobi.

Sotib olish

Moliyaviy natijalar hisobi.
KIRISH
I . MOLIYAVIY NATIJALAR HISOBI.
1.1.Moliyaviy natijalarni to’g’ri aniqlashning ahamiyati.
1.2.Foyda va zararlarning tarkibi,ularni hisobga olish tartibi.
1.3.Foydadan foydalanishni hisobga olish.

II . MAS ULIYATI CHEKLANGAN JAMIYATDA MOLIYAVIY ‟
NATIJALARNING HISOBGA OLISH.
2.1.Jamiyatda moliyaviy natihalar hisobining yuritilishi
2.2.Mas’uliyati cheklangan jamiyatda divedentlarni taqsimlash tartibi va ularni
hisobga olish.
2.3.Jamiyat daromadlaridan foydalanishni hisobga olish va auditini tashkil etish.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.

1

Kirish

Moliyaviy natijalar hisobi takomillashtirish masalalari bo’yicha bir qator olimlar
tomonidan ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. Jumladan I.Butunov, V.A.Chjen,
Yu.S.Maslechenkovlarning ilmiy ishlari yoritib berilgan.
Respublikamiz olimlaridan O’.Sharifxo’jayev, B.Hasanov, T.Malinov,
B.Hamdamov, A.Yuldoshev, I.Sirojiddinov, N.Haydarov, F.otaxonov, M.Umarova,
E.Eshboyev, K.Axmadjonov, R.Do stmurodov va boshqalarning ilmiy tadqiqot‟
ishlarida qayd etib o tilgan.
‟
Shunga qaramasdan, moliyaviy natijalar hisobi va auditini tashkil etish
muammolarini takomillashtirish ishlari o z dolzarbligini yo’qotmagan.
‟
Moliyaviy natijalar hisobini takomillashtirishning nazary-huquqiy asoslari
mohiyatini ochi berish, mavjud sohadagi muammolarni yoritish , jamiyat daromadlari
va xarajatlarini taqsimlanishini tahlil etish, moliyaviy mablag’lardan foydalanish
samaradorligini oshirishni takomillashtirish borasida fiklarni bildirishdan iborat:
Bu maqsadga erishish uchun ilmiy izlanishning oldiga quyidagi vazifalar qo’yiladi:
• Moliyaviy natijalarni to g ri aniqlashning ahamiyatini yoritib berish;
‟ ‟
• Foyda va zararlarning tarkibi, ularni hisobga olish tartibini ochib berish;
• Foydadan foydalanishni hisobga olishni tashkil etishning mohiyatini yoritish;
• Aksiyadorlik jamiyatda moliyaviy natijalar hisobining yuritilishini yoritib
berish;
• Mas uliyati cheklangan jamiyatlarda divedendlarni taqsimlash tartibi va ularni
‟
hisobga olish;
• Jamiyat daromadlaridan foydalanishni hisobga olish.
• Korxona o’zining eskirgan asbob-uskunalarini almashtirish choralarini ko rishi
‟
kerak;
• O z ichki imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda issiqxona tashkil etishorqali
‟
yordamchi ishlab chiqarish turini yo’lga qo’yish lozim;
• Davr xarajatlarini tejash chora-tadbirlarini ishlab chiqish bo’yicha takliflar
ishlab chiqish maqsadga muvofiqligini ochib berilgan.

Kurs ishining obyekti: Qarshi shahar ”gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik”
MCHJda moliyaviy natijalar hisobi va auditini takomillashtirish hisoblanadi.
Kurs ishning nazariy-uslubiy asoslari: O zbekiston Respublikasi
‟
Oliy majlisi tomonidan qabul qilingan qaror,farmon va farmoyishlar , O zbekiston
‟
Respublikasi Prizedenti Sh.Mirziyoyevning ”Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi,
O zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo llari va choralari” asari va boshqa
‟ ‟
asarlari, Moliya vazirligi va boshqa yuqori tashkilotlarning me yoriy hujjatlar, ilmiy
‟
asarlar , internet veb saytlari tashkil etadi.
I. MOLIYAVIY NATIJALAR HISOBI.
2

1.1.Moliyaviy natijalarni to’g’ri aniqlashning ahamiyati.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxona o’zining ishlab chiqarish –tijorat
faoliyatidan ko proq daromad olishidan manfaatdor. ‟
Xo jalik yuritishning hozirgi tizimi sharoitida foyda ko rsatkichi korxonaning
‟ ‟
asosiy va axborot mablag laridan samarali foydalanishni talab hamda ehtiyojga qarab
‟
ishlab chiqarishni muvofiqlashtirish, ya ni ishlab chiqarilayotgan mahsulot
‟
iste molchi talabiga javob bera oladigan bo lishi, ishlab chiqarish xaridor uchun
‟ ‟
xizmat qilishi lozim. To la xo jalik hisobining muhim tamoyili korxonaning to la
‟ ‟ ‟
mustaqillikka erishuvi va xarajatlarni o z mablag i hisobidan to liq qoplashdir. Bu
‟ ‟ ‟
degani, korxona mahsulot sotishdan olgan mablag idan o zining hamma xarajatlarini
‟ ‟
qoplaydi va undan tashqari foyda ham oladi. Foydaning bir qismi byudjetga soliqlar
hamda boshqa to lovlarni to lash uchun sarflanadi, qolgani esa korxona ixtiyorida
‟ ‟
qoladi va faoliyatini ilmiy tehnik, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning asosiy
manbai bo lib hisoblanadi. Korxona ixtiyorida qolgan mablag ni qanday
‟ ‟
maqsadlarga sarflashni unng o zi mustaqil ravishda hal qiladi.
‟
Moliyaviy natija bu korxona, birlashma, hissadorlik jamiyati va hakozolarning
ma lim hisobot davrida, uning tadbirkorlik faoliyati jarayonida o ziga qarshli
‟ ‟
mablag ning oshishi (yoki kamayishi) tushuniladi. Buxgalteriya hisobida bunday
‟
faoliyat natijasi hisobot davridagi hamma foydalar va zararlarni hisobga olish uchun
shu nomdagi schyotdan foydalaniladi. Bu schyot aktiv-passiv schyot bo lib, qoldiq
‟
uning debet va kredit tomonida bo lishi mumkin. Debet tomonidagi qoldiq zararni,
‟
kredit tomonidagi qoldiq esa foydani ifodalaydi.
Foyda qo shilgan qiymat solig i va aksiz solig i sof daromadning shakllari bo lib
‟ ‟ ‟ ‟
hisoblanadi. Ularning har biri tashkil topish mexanizmi va ulardan foydalanish
yo nalishlari bo yicha bir-biridan farq qiladi. Qo shilgan qiymat solig i va aksiz
‟ ‟ ‟ ‟
solig i davlat byudjetiga mahsulot sotilganidan so ng o tkaziladi, bu mablag
‟ ‟ ‟ ‟
umumdavlat hamda umumxalq maqsadlari uchun sarflanadi.
Foyda korxonaning oxirgi moliyaviy natijasi hisoblanadi. U mehnatga haq to lash
‟
fondi bilan birga(foydaning korxona ixtiyoriga qolgan qismi) korxona daromadini
tashkil qiladi. Bozor iqtisodiyotiga o tish sharoitida foyda ko rsatkichini to g ri
‟ ‟ ‟ ‟
aniqlash juda muhim ahamiyatga ega. Mazkur daromad hisobidan mazkur
maqsadlarga mo ljallangan fondlar, rezerv fondi tashkil bo ladi, kapital qo yilmalar
‟ ‟ ‟
moliyalashtiriladi va ijtimoiy tadbirlar amalga oshiriladi.
Moliya natijalari miqdoriga juda ko p omillar ta sir etadi. Masalan, inflyatsiya,
‟ ‟
valyutaning o zgarib turishi, kredit siyosati va boshqalar. Ishlab chiqarish va
‟
muomala jarayonidagi yuqorida sanab o tilgan omillar ta siri hisobga olingan holda
‟ ‟
moliya natijalari aniqlanishi, aniqlangan moliya natijasi haqiqatni aniq va to g ri aks
‟ ‟
ettirishi lozim. Foyda miqdorining kamayishiga va o z navbatida, byudjet hisobidan
‟
amalga oshiriladigan xarajatlar miqdorining kamayishiga olib keladi. Zararga
ishlaydigan korxonalar esa oxir-oqibatda ”sinadi”, ya ni inqirozga yuz tutadi. Chunki
‟
bozor iqtisodiyoti sharoitida amaldagi qonunlarga ko ra yaxshi ishlamaydigan
‟
korxonalar foydasini qayta taqsimlash ko zda tutilmagan. Shuning uchun zararga
‟
3

ishlaydigan korxonalar o z xarajatlarini o zlari qoplashlari, buning uchun uni‟ ‟
qoplash yo llarini izlab topishlari kerak.
‟
Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy natijalarni hisobga olish korxona faoliyatida
markaziy o rinni egallamaydi va qo yidagilar uni hisobga olishning asosiy vazifalari
‟ ‟
hisoblanadi:
1) Olinganfoyda miqdorini har oyda hamda yil boshidan o z vaqtida va to g ri
‟ ‟ ‟
hisob- kitob qilish;
2) Moliya natijalari bilan bog liq operatsiyalarni va ularning taqsimlanishini
‟
buxgalteriya hisobi schyotlarida va tegishli registrlarda to g ri aks ettirilishi.
‟ ‟

1.2.Foyda va zararlarning tarkibi,ularni hisobga olish tartibi.
Yakuniy moliyaviy natija hisobot davrida korxona buxgalteriya hisobida hisobga
olingan hamma operatsiyalar asosida aniqlanadi. Korxona balansida ko’rsatiladigan
moliyaviy natija, ya ni sof foyda uch qismdan iborat bo ladi:
‟ ‟
1) Asosiy mahsulot, ish va xizmatlar realizatsiyasidan olinadigan moliyaviy natija
(9010-”Tayyor mahsulotlarni sotishdan olinadigan daromad ” schyoti
ma lumotlari asosida aniqlanadi);
‟
2) Asosiy va boshqa aktivlar (material boyliklar, qimmatli qog ozlar, nomaterial
‟
aktivlar va boshqa moliya qo yilmalri) realizatsiyasidan olingan natija (9310-
‟
” asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqa ko rinishdagi hisobdan
‟
chiqarishlar” va 9320- ”Boshqa aktivlar realizatsiyasidan va boshqa hisobdan
chiqarishlardan olingan foyda ” schyotlari ma lumotlari asosida aniqlanadi);
‟
3) Realizatsiya bilab bog liq bo lmagan operatsiyalardan olingan moliyaviy
‟ ‟
natija
(realizatsiya bilan bog liq bo lmagan daromad va nobudgarchiliklar
‟ ‟
to g ridan- to g ri ”Moliyaviy natijalar” schyotida aniqlanadi).
‟ ‟ ‟ ‟
Ishlab chiqarish korxonalari yalpi (balans) foydasi tarkibida asosiy o rinni
‟
mahsulot, ish va xizmatlar realizatsiyasiyasidan olinadigan foyda tashkil qiladi. Bu
foyda 3 guruh omillari ta sirida tarkib topadi.
‟
1) Sotilgan mahsulotning hajmi va turi (assortimenti); 2)
Mahsulot ishlab chiqarish bilan bog liq xarajatlar darajasi; 3)
‟
Sotilgan mahsulotning baho darajasi.
Realizatsiya bilan bog liq bo lmagan daromad, xarajat va nobudgarchiliklarga
‟ ‟
quyidagilar kiradi:
1) Hamkorlikdagi korxonalarda daromadddan olinagigan ulush mulkni ijaraga
berilganligi uchun olinadigan daromad;
2) Korxonga qarashli aksiya, obligatsiya va boshqa qimmatli qog ozlar uchun
‟
olinadigan divedend;
3) Valyuta kursining ijobiy yoki salbiy farqlari (valyuta schyotlari va chet el
valyuta operatsiyalri bo yicha);
‟
4) Korxona balansi hisobda bio lgan
‟ uy-joy komunal
xo jaligidan foydalanishdan
‟ olinadigan daromad (4110-
4

”Alohida bo linmalardan olinadigan schyotlar” schyoti ma lumotlari‟ ‟
asosida aniqlanadi);
5) Iqtisodiy sanksiyalar ko rinishida olinadigan va to lanadigan summalar
‟ ‟
(shartnoma shartlarini bajarmaganligi uchun jarima, penyalar); 6)
Tugatilgan ishlab chiqarish buyurtmalari bo yicha xarajatlar.
‟
”Xarajatlar tarkibi to g risidagi Nizom”ga muvofiq, hozirgi xo jalik yuritish tizimi
‟ ‟ ‟
sharoitida korxona faoliyati moliyaviy natijasi foyda ko rsatkichlari bilan
‟
tavsiflanadi:
1) mahsulot sotishdan olingan foyda mahsulot realizatsiyasidan olingan sof
tushum bilan sotilgan mahsulot tannarxi o rtasidagi farq asosida aniqlanadi:
‟
Yalpi foyda = real olingan sof tushum- sotilgan mahsulot tannarxi
2) asosiy faoliayatdan olingan foyda mahsulot realizatsiyasidan olingan yalpi
foyda bilan davr xarajatlari o rtasidagi farqqa asosiy faoliyatdan olingan
‟
boshqa daromadni qo shish yoxud ayirish yo li bilan aniqlanadi:
‟ ‟
Asosiy faoliyatdan olingan foyda= mahsulot realizatsiyasidan olingan yalpi
foyda – davr xarajatlari + boshqa zararlar;
3) umumxo jalik faoliyatdan olingan foyda (yoki zarar) quyidagi algebraik yo l
‟ ‟
bilan aniqlanadi, asosiy faoliyatdan foydaga divedendlar bo yicha daromad
‟
qo shiladi, chet valyutasi operatsiyalari bilan bog liq daromad yoki zararlar
‟ ‟
qo shib yoxud ayiriladi va foizlar bo yicha xarajatlar olib tashlanadi.
‟ ‟
Umumxo jalik faoliyati foydasi= asosiy faoliyat foydasi + divedend daromadi
‟
+ foizlar daromadi + investetsiyani qimmatli qog ozga qayta baholashdan
‟
daromad yoki zarar – foizlar bo yicha xarajatlar. Soliq tulangunga qadar
‟
foyda= umumxo jalik faoliyatidan olingan foyda ± tasodifiy foyda va zararlar.
‟
4) Yilning sof foydasi soliqlar to langandan keyin korxona ixtiyorida qoladigan
‟
ko rsatkich.
‟ Soliqlar to langungacha foydadan (daromaddan) soliqlar va ‟
boshqa biror yerda hisobga olinmagan soliq hamda to lovlar chiqarib
‟
tashlanadi :
Yilning sof foydasi= soliq to langunga qadar foyda – foydadan soliq, boshqa
‟
soliqlar.
Moliyaviy natijalarning tarkib topishi va ulardan foydalanish ” Mahsulot
(ish,xizmat) tannarxiga qo shiladigan mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish va
‟
realizatsiya bo yicha xarajatlar tarkibi haqida”gi Nizom va ”Moliyaviy natijalarning
‟
tarkib topishi tartibi haqida”gi Nizom(5-yanvar 1999-yil №54) hamda buxgalteriya
hisobi Milliy standartlarining 2-3-4-sonlari bilan tartibga solinadi. Buning uchun
quyidagi schyotlar mo llallangan:
‟
9000- ”Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadni hisobga oladigan schyotlar”.
9100- ”Sotilgan mahsulot tannarxini hisobga oladigan schyotlar”.
9200- ”Asosiy vositalar va boshqa aktivlarning hisobdan chiqib ketishini hisobga
oluvchi schyotlar”
9300- ”Asosiy faoliyatdan olinadigan boshqa daromadlarni hisobga oladigan
schyotlar”
5

9400-”Davr xarajatlarini hisobga oladigan schyotlar”
9500-”Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlarni hisobga oladigan schyotlar”
9600-”Moliyaviy faoliyat bo yicha xarajatlarni hisobga oladigan schyotlar” ‟
9700-”Favqulodda foyda(zarar)larni hisobga oladigan schyotlar”
9800-”Soliq va to lovlarni to lash uchun foydaning ishlatlishini hisobga oladigan
‟ ‟
schyotlar”
9900- Yakuniy moliyabiy natijalarni hisobga oladigan schyotlar”
‟‟
Sotilgan tayyor mahsulot, mollar, bajarilgan ish va xizmatlar tannarxi haqidagi
ma lumotlar quyidagi schyotlardan olinadi:
‟
9110-”Sotilgan tayyor mahsulot tannarxi”
9120-”Sotilgan tovarlar tannarxi”
9130-”Bajarilgan ish va ko rsatilgan xizmatlar tannarxi”
‟
9140-”Takrorlanib turadigan hisobotda TMBni olish”
9150-”Takrorlanib turadigan hisobotda TMB bo yicha tuzatishlar”
‟
Jo natilgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar uchun xaridorlarga taqdim etilgan
‟
hisob-kitob hujjatlari summasiga quyidagicha buxg alteriya provodkasi tuziladi:
‟

Dt 2810 2820 Kt Dt 9110 9130 Kt
S

Hisobot davri oxirida 9110,9120,9130- schyotlarning debet aylanishi jami 9900-
”Yakuniy moliyaviy natija” schyotining debetida yoziladi.
Korxonaga qarashli asosiy vositalar va boshqa aktivlar realizatsiyasi va boshqa
hisobdan chiqarishlar haqidagi ma lumotlar quyidagi schyotlardan olinadi:
‟
9210-”Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqa hisobdan chiqarishlar”
9220-”Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqa hisobdan chiqarishlar”.

6

Asosiy faoliyatdan olinadigan boshqa daromadlar haqidagi ma lumotlar quyidagi‟
schyotlar yordamida olinadi:
9310-“Asosiy vositalar realizatsiyasidan va boshqa hisobdan chiqarishlardan
olingan daromadlar”
9320-“Boshqa aktivlar realizatsiyasidan va boshqa hisobdan chiqarishdan olingan
foyda”
9330-“Penya,jarima va boshqa to lovlarni undirish”
‟
9340-“O tgan yil foydasi”
‟
9350-“Qisqa muddatli ijaradan olingan daromadlar”
9360- ”Kreditorlik va deponentlik qarzlaini hisobdan chiqarishdan olinadigan
daromadlar”
9370-”Xizmat ko rsatuvchi xo jaliklar daromadi”
‟ ‟
9380-”Beg araz moliyaviy yordam”
‟
9390-”Boshqa operatsion daromadlar”;
Asosiy faoliyadan olinadigan boshqa daromadlarning tarkib topishi Buxgalteriya
hisobi va Milliy Standartining ”Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar” 2-soni
bilan tartibga solinadi.
7

Mahsulot ishlab chiqarish tehnologik jarayoni bilan to g ridan-to g ri bog liq‟ ‟ ‟ ‟ ‟
bo lmagan realizatsiya bo yicha xarajatlar, boshqaruv xarajatlari, xizmat
‟ ‟
ko rsatuvchi xo jaliklar xarajatlari, boshqa operatsion xarajatlar haqidagi
‟ ‟
ma lumotlar quyidagi schyotlar yordamida olinadi:
‟
9410-“Sotish bo yicha xarajatlar”
‟
9420-“Ma muriy xarajatlar”
‟
9430-“Boshqa operatsion xarajatlar”
9440-“Kelgusida soliqqa tortuvchi bazadan chiqaribtashlanadigan hisobot davri
xarajatlari”.

Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar quyidagi schyotlarda hisob qilinadi:
9510-“Royalti ko rinishidagi daromad”
‟
9520-“ Divedend ko rinishidagi daromad”
‟
9530-“Foiz ko rinishidagi daromad”
‟
9540-“Valyuta kursidan olinadigan daromad”
9550-“Uzoq muddatli ijaradan olinadigan daromadlar”
9560-“Qimmatli qog ozlarni qayta baholash bo yicha daromadlar”
‟ ‟
9590-“Moliyaviy faoliyatdan olinadigan boshqa daromadlar”
8

Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadning tarkib topishi buxg alteriya hisobi‟
Milliy standarining 2-sonli ”asosiy xo jalik faoliyatidan daromadlar”, 12-sonli
‟
”Moliyaviy investetsiyalar hisobi ” bilan tartibga solinadi.

Moliyaviy faoliyat bo yicha xarajatlar haqidagi ma lumotlarni quyidagi
‟ ‟
schyotlardan olishimiz mumkin:
9610-“Foiz ko rinishidagi xarajatlar”
‟
9620-”Valyuta kurslaridagi farqlaridan ko riladigan zararlar ”
‟
9630-”Qimmatli qog ozlarni chiqarish va tarqatish bo yicha xarajatlar”
‟ ‟
9690-”Moliyaviy faoliyat bo yicha boshqa xarajatlar”
‟
Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar va faoliyat bilan bog liq
‟
xarajatlarning tarkib topishi buxgalteriya hisobi Milly Standartining 2- sonli ”Asosiy
xo jalik faoliyatidan daromadlar”, 6-sonli ”Lizing hisobi”, 12-sonli ”Moliyaviy
‟
investetsiyalar hisobi” bilan tartibga solinadi.
Moliyaviy faoliyat bo yicha xarajatlarning schyotlarda aks ettirilishini quyida
‟
kelterishimiz mumkin:

9

Favqulodda foyda va zararlar 9710-“Favqulodda zararlar” schyotlarida hisob
qilinadi.
Bu schyotlar bilan bog liq operatsiyalarni schyotlarda aks ettirish tartibini quyida‟
ko rishimiz mumkin:
‟
Bozor munosabatlari sharoitida realizatsiya bilan bog liq bo lmagan
‟ ‟
operatsiyalardan keladigan daromadlar tarkibida asosiy o rinni divedendlar va
‟
qimmatli qog ozlar uchun olinadigan foizlar tashkil etadi. Bundan tashqari
‟
hamkorlikdagi korxonalarda korxonaning qoshgan mablag i ulushidan kelgan
‟
daromad tashkil etadi. Realizatsiya bilan bog liq bo lmagan daromadlar tarkibida
‟ ‟
yuqorida sanab o tilgan daromad turlari moliya natijalari haqidagi buxg alteriya
‟ ‟
hisobotida alohida hisobot shaklida beriladi, chunki bu daromad turlaridan byudjetga
soliq alohida stavka bo yicha to lanadi.
‟ ‟

1.3 Foydadan foydalanishni hisobga olishni tashkil etishning mohiyati.
Taqsimlanmagan foyda – sof foydaning aksiyadorlar (ishtirokchilar) tomonidan
taqsimlanmagan va tashkilotning ixtiyorida qolgan qismi. Hisobot davrining
taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari) va o tgan yillarning jamg arilgan
‟ ‟
foydasi (qoplanmagan zarari) bir-biridan farq qiladi. Taqsimlanmagan foyda yoki
qoplanmagan zarar hisobi quyidagi schyotlarda yuritiladi:
8710-“Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi(qoplanmagan zarari)”
8720-“Jamg arilgan foyda(qoplanmagan zarar)”.
‟
Foydani taqsimlash to g risidagi qarorni korxonaning mulkdorlari (OAJ yoki
‟ ‟
YOAJ aksiyadorlarning umumiy yig ilishi, MCHJ ishtirokchilarining yig ilishi,
‟ ‟
xususiy korxona egasi) qabul qiladi.
Taqsimlanmagan foyda quyidagilarga ishlatilishi mumkin:
10

• Ustav kapitalini ko paytirishga; ‟
• Korxonalarning aksiyadorlari (ishtirokchilari)ga divedend to lashga;
‟
• Rezerv kapitalini tashkil etish va to ldirishga;
‟
• Zararlarni qoplashga;
• Mulkdorlarning qarori bo yicha boshqa maqsadlarga;
‟

Korxona taqsimlanmagan(jamg arilgan) foydasini aks etterish
‟
Xo jalik operatsiyalari mazmuni
‟ Debet Kredit
Hisobot yilning taqsimlanmagan foydasi aks ettiriladi 9910 8710
Foyda hisobiga dividendlarni hisoblash aks ettiriladi 8710
8720 6610
Hisobot davri taqsimlanmagan foydasining jamg arilgan
‟
foydaga o tkazish aks ettirildi
‟ 8710 8720
Jamg arilgan
‟ foyda ustav kapitalini
ko paytirishga yo naltiriladi
‟ ‟ 8720 8300
Hisobot davrining zarari jamg arilgan
‟ foyda
hisobiga qoplanadi 8720 8710
Jamg arilgan foyda rezerv kapitalini to ldirishga yo naltiriladi
‟ ‟ ‟ 8720 8520
Balans reformatsiyasi- hisobot yili mobaynida olingan foydani taqsimlash yoki yil
uchun olingan zararni hisobdan chiqarish.
Balans reformatsiyasini o tkazish har bir yangi yil boshidan o tgan yilning
‟ ‟
moliyaviy natijalarini o sib boruvchi yakun bilan aks ettirishning yakunlanishi bilan
‟
izohlanadi. Shuning uchun 2017-yil 1-yanvarda moliyaviy natijalarni hisobga oluvchi
schyotlar o tgan yilning yozuvlaridan ”tozalangan” bo lishi kerak.
‟ ‟
Korxona faoliyatining 2016-yil mobaynidagi moliyaviy natijalari
9910-”Yakuniy moliyaviy natija” schyotida shakllanadi.
Yakuniy moliyaviy natija asosiy faoliyat bo yicha daromadlar, moliyaviy faoliyat
‟
bo yicha daromadlar va favqulodda daromadlardan,ushbu faoliyat turlari bo yicha
‟ ‟
xarajatlar summasiga kamaytirilgan holda tarkib topadi.
9910-”Yakuniy moliyaviy natija” schyotining debetida xarajatlar(zararlar) kreditida
esa korxonaning daromadlari(foydalari) aks ettiriladi. Hisobot davridagi debet va
kredit aylanmalarni taqqoslash hisobot davrining sof foydasi (zarari)ni ko rsatadi.
‟
Hisobot yilining yakunlari bo yicha yillik moliyaviy hisobot tuzish chog ida
‟ ‟
9910- ”Yakuniy moliyaviy natija” schyoti
8710-”Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi(qoplanmagan zarari)” schyoti
bilan korrespondensiyada yopiladi.
Balans reformatsiyasi 2016-yil 31-dekabr holati bo yicha quyidagi schyotlarni
‟
yoipsh bilan amalga oshirish kerak:
9900-”Asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlari”
9100-”Sotilgan mahsulot(tovar,ish,xizmat)larning tannarxi”
9300-”Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari”
11

9400-”Davr xarajatlari”
9500-”Moliyaviy faoliyat daromadlari”
9600-”Moliyaviy faoliyat bo yicha xarajatlar” ‟
9710-”Favqulodda foydalar”
9720-”Favqulodda zararlar”
9810-”Soliqlar va yig imlarni to lash uchun foydaning ishlatilishi”
‟ ‟
Hisobot yiling yakunlari bo yicha korxona foyda olsa(ya ni 9910-schyotining kredit
‟ ‟
tomonidagi saldo), unda hisobda bu operatsiya quyidagi jadvaldagi 10-raqamli
yozuvi bilan, zarar ko rsa, 11-raqamli yozuvi bilan aks ettiriladi.
‟
Xojalik operatsiyalari mazmuni Debet Kredit
Asosiy(operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi
schyotlar yopilishi 9010
9020
9030 9910
Sotilgan mahsulotlarning tannarxini hisobga oluvchi
schyotlarning yopilishi 9910 9110-
9150
Asosiy faoliyatning boshqa daromadlarini hisobga oluvchi
schyotlarning yopilishi 9310-
9390 9910
Davr xarajatlarini hisobga oluvchi schyot yopilishi 9910 9410-
9440
Moliyaviy faoliyat daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar
yopilishi 9510-
9590 9910
Moliyaviy faoliyat bo yicha
‟ xarajatlarni hisobga oluvchi
schyotlarni yopilishi 9910 9610-
9690
9710-”Favqulodda foyda” schyotining yopilishi 9710 9910
9720-”Favqulodda zararlar” schyotining yopilishi 9910 9720
Soliqlar va yig imlar to lash uchun foydaning ishlatilishini
‟ ‟
hisobga oluvchi schyotlarining yopilishi 9910 9810
9820
Hisobot yilining sof foydasi hisobdan chiqariladi 9910 9710
Hisobot yilining sof zarari hisobdan chiqariladi 8710 9910

Foydani taqsimlash to g risida qarorni korxona aksiyadorlari qabul qiladi.
‟ ‟
Moliyalashning tegishli manbalari bilan qoplanmagan zararlar ham balansning
450satr bo yicha aks ettiriladi. Soliq solish maqsadida chegiriladigan xarajatlarning
‟
yalpi daromaddan oshishi zarar deb tan olinadi. Zararlar quyidagilar natijasida
yuzaga keladi:
• Moliya xo jalik faoliyatidan olingan zararlar
‟
• Sof foyda hisobidan summasi tashkilot tomonidan 2016-yilda olingan zararlar.
Zararlar balansda “minus” bilan aks ettriladi.
O tgan yilning, shuningdek joriy yilning zarari:
‟
- rezerv kapitali(fondi)
- muassislarning maqsadli badallari hisobidan qoplanishi mumkin.
12

Hisobot yilining zararini qoplash bo yicha operatsiyalar quyidagi o tkazmalar bilan‟ ‟
aks ettiriladi:
Hisobot yili zararlarining qoplanishi
Debet Kredit
Hisobot yilining zararini rezerv
kapitali mablag lari hisobidan
‟
qoplash 8520-”Rezerv
kapitali” 8710- ”Hisobot davrining
taqsimlanmagan
foydasi(qoplanmagan zarari)”
Hisobot yilining zararini
ta sischilarning maqsadli
‟
mablag lari hisobidan qoplash
‟ 8890-”Boshqa
maqsadli
tushumlar” 8710-”Hisobot davrining
taqsimlanmagan
foydasi(qoplanmagan
zarari)”
Agar hisobot yilining qoplanmagan zararini qoplash uchun mavjud manbalar yetarli
bo lmasa, qoplanmagan zararni balansda qoldirish to g risida qaror qabul qilinadi.
‟ ‟ ‟
O tgan hisobot davrida zarar ko rgan korxonalar hisobot yiling soliq solinadigan
‟ ‟
daromadini ko rilgan zararlarning to liq summasiga yoki ushbu summaning bir
‟ ‟
qismiga kamaytirishlari mumkin. Taqsimlab o tkazilayotgan zararning umumiy
‟
summasi joriy yidagi soliq solinadigan foydaning 50%idan oshmasligi lozim.
Zararlar ular ko rilgan hisobot yilidan keyingi 5 yil davomida ular ko rilgan
‟ ‟
ketmaketlikda taqsimlanib o tkaziladi. Daromadni zararlar summasiga kamaytirish
‟
foyda solig i hisob-kitobida faqat yil yakunlari bo yicha amalga oshirilishi lozim.
‟ ‟
Qoplanishi lozim bo lgan , biroq 5 yil davomida qoplanmagan zarar summasi
‟
keyingi yillarga taqsimlanib o tkazilmaydi, ular qoplanmay qoladi.
‟
Chegirilmaydigan xarajatlar summasiga tuzatilgan zarar o tkazilishi
‟
lozim(”moliyaviy natijalar to g risida ” 2 –son shaklining 240-satridagi summa
‟ ‟
emas).
Zararlarni o tkazishning iqtisodiy mohiyati ( imtiyoz mohiyatiga ko ra) shundan
‟ ‟
iboratki, zarar ko rilganda soliq to lovchilarga avval o z zararini so ndirish va
‟ ‟ ‟ ‟
shundan so ngina soliq to lash majburiyatini bajarish imkoniyati beriladi.
‟ ‟
Zarar yil yakunlari bo yicha korxona tugal iqtisodiy faoliaytining xaqiqiy
‟
ko rsatkichi hisoblanadi, chunki barcha daromadlar va xarajatlar o rtasidagi farqni
‟ ‟
hisobga oladi. Zarar xo jalik faoliyatini davom ettirish uchun soliq to lovchining
‟ ‟
real o z mablag lari yetarli emasligini ko rsatadi. Foyda solig i tabiati esa ayni
‟ ‟ ‟ ‟
iqtisodiy faoliyatning yakuniy natijalariga bog liq.
‟
Agar korxona bir necha yil davomida zarar ko rishi mumkin. Zarar ko rilgan soliq
‟ ‟
davrlari bir bo lib, bir bo lmasligi ham ehtimol. Bu hollarda zararlar ko rilgan
‟ ‟ ‟
paytiga qarab navbati bilan o tkaziladi.
‟
2015-yil 1- yanvardan boshlab zararlarni o tkazish normasi soliq to lovchi- qayta
‟ ‟
tashkil tilgan yuridik shaxsning huquqiy vorisiga ham tatbiq etiladi. Bu holda u soliq
solinadigan foydani qayta tashkil etilgan yuridik shaxs qayta tashkil etilguncha
ko rgan zararlar summasiga kamaytirishga haqli.
‟
Foyda solig i to lashdan ozod etilgan va shu davrda zarar ko rgan soliq to lovchi
‟ ‟ ‟ ‟
uni kelgusi davrlarga o tkazmasligi kerak. Bunda O zbekiston Respublikasi
‟ ‟
13

Prizedenti 2012-yil 11- apreldagi ”To g ridan ‟ ‟ – to g ri ‟ ‟
xususiy xorijiy investetsiyalarni jalb etishni rag batlantirish borasidagi
‟
qo shimcha chora- tadbirlar to g risida ” PF-3594-son farmoni bilan berilgan
‟ ‟ ‟
imtiyozlardan foydalanuvchi korxonalar zararlarini taqsimlab o tkazishni soliqlarni
‟
to lashdan ozod qilishning amal qilish muddati tugagandan keyin amalga oshirish
‟
mumkin, ya ni faqat soliqlarni to lashdan ozod qilish muddati tugagan davrdan
‟ ‟
keyingi davrdan boshlab hosil bo lgan zarar summasiga ko chiriladi.
‟ ‟
3- son BHMS ”Moliyaviy natijalar to g risida hisobot”(AV tomonidan 27.08.1998
‟ ‟
yilda 484-son bilan ro yhatga olingan) korxonaning yil boshidagi taqsimlanmagan
‟
foyda qoldig iga tuzatish kiritish imkoniyatini beradi. Bunga quyidagi ikki holda
‟
yo l qo yishadi :
‟ ‟
- oldingi davrda yo l qo yilgan fundamental (muhim) xatolarni tuzatishda;
‟ ‟
- korxona hisob siyosatidagi o zgarishlarda.
‟
Muhim xatolar – joriy davrda aniqlangan xatolar bo lib, ular shu qadar muhim
‟
bo ladiki, oldingi davrlar uchun tuzilgan moliyaviy hisobotlar ishonchli deb
‟
hisoblanmasligi mumkin. Ta kidlash lozimki, me yoriy hujjatlar xo jalik yurituvchi
‟ ‟ ‟
subyektlarga amaldagi BHMS qoidalaridan kelib chiqqan holda xato yoki
voqealarning muhimligini mustaqil aniqlash imkonini beradi.
Aniqlangan xatolardan tuzatish hamda soliq va yig imlar bo yicha hisob-kitoblarga
‟ ‟
o zgartirishlar kiritish soliq to lovchilar tomonidan mustaqil amalga oshiriladi. Soliq
‟ ‟
idoralariga yo l qo yilgan xatoning sabablari, muhimlilik mezonlari, soliq va
‟ ‟
yig imlarni qayta hisob-kitoblar taqdim etiladi.
‟
Ta kidlash joizki, amaliyotda muhim xatolarga , yo l qo yilgan xatolarning
‟ ‟ ‟
xarakteri soliq, yig im va majburiy to lovlar bo yicha tuzatilgan hisob-kitob tuzishni
‟ ‟ ‟
talab qilmagan hollardan tashqari, foyda va boshqa soliqlar bo yicha soliq solish
‟
obyektini aaniqlash tartibi bilan bog liq bo lgan barcha turdagi yo l qo yilgan qoida-
‟ ‟ ‟ ‟
buzarliklar (xatolar) kiradi.
Qoidaga ko ra foyda (daromad) korxonalar tomonidan quyidagi maqsadlar uchun
‟
ishlatiladi:
- foyda (daromad) solig ini to lash;
‟ ‟
- boshqaruvning tegishli qaroriga muvofiq ustav kapitaliga qo shiladigan, o tgan
‟ ‟
yilgi foyda hisobidan ustav kapitalini ko paytirish; - divedend to lash.
‟ ‟
Qo shma korxonalar foydasiga keladigan bo lsak, u byudjetga to lanadigan
‟ ‟ ‟
summalar va zaxiralar yaratish va ularni to ldirishga yo naltirilgan summalar
‟ ‟
chegirib tashlangandan so ng , qo shma korxona ishtirokchilari o rtasida ularning
‟ ‟ ‟
ustav kapitalidagi hissalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi, agar ta sis
‟
hujjatlarida boshqacha tartib ko zda tutilmagan bo lsa.
‟ ‟
Qo shma korxonaning xorijiy ishtirokchilariga korxona faoliyatidan olingan
‟
foydani taqsimlash natijasida tegishli bo lgan, sum va chet el valyutalaridagi
‟
summalarni, shuningdek, taqsimlanmagan erkin muomaladagi valyutada olingan
daromadning tegishli ulushini ularning mamlakatlariga o tkazib berish kafolatlanadi.
‟
Auditor korxonaning foydasi (daromadi)ni va moliyaviy holatini tekshirishda
quyidagilarni puxta o rganishi lozim: tayyor mahsulotlar, tovarlar (ishlar, xizmatlar),
‟
14

realizatsiyasidan olingan foydalar yoki ko rilgan zararlar; davr sarflari, ularning‟
asoslanganligi , tasdiqlangan smetaga muvofiqligi va moliyaviy natijaga ta siri.
‟
Bunda, jumladan, quyidagilarni tahlil qilish zarur: asosiy vositalarni hisobdan
chiqarilishi(bino va inshoatlarni buzish va bo laklash, qurilmalarni demontaj qilish
‟
va shunga o xshashlar), asosiy vositalarni boshqa tashkilotlar va korxonalarga sotish
‟
yoki berishda paydo bo lgan zararlar; nomoddiy aktivlarni boshqa korxona va
‟
tashkilotlarga sotish yoki berishda paydo bo lgan zararlar; aybdorlari aniqlanmagan
‟
o g irliklardan ko rilgan zararlar, jarimalar, penyalar va neustoykalar to lash bilan
‟ ‟ ‟ ‟
bog liq zararlar; asosiy faoliyatda olingan foyda, boshqa daromadlar va boshqa
‟
tushumlar hisobidan zaxira qilinib, boshqa korxonalar va tashkilotlar (chet elliklarni
ham qo shib) , shuningdek ayrim shaxslar bilan hisob-kitoblarga doir shubhali
‟
qarzlar summlari; ”Boshqa daromadlar va tushumlar”ga quyidagilar kiradi:
korxonaning asosiy fondlari va boshqa mulklarni sotishdan olingan daromadlar;
da vo muddati o tib ketgan, kreditor va deponentga o tkazilgan qarzlarni hisobdan
‟ ‟ ‟
o chirishdan olingan daromadlar; undirilgan jarimalar, penyalar, neustoykalar va
‟
xo jalik shartnomasining boshqa shartlarini buzganligi uchun undiriladigan boshqa
‟
turdagi sanksiyalar; korxona ichidagi oshxonalar; yordamchi xo jaliklar va
‟
boshqalaridan olinadigan daromadlar va sarflar. Bunda moliyaviy faoliyatdan
olinadigan daromadlarni hisobga oladigan schyotlar (9500) guruhi bo yicha 9510,
‟
9520,9530,9540,9550 va 9590 schyotlari ochilib, daromadlar tegishli tarzda hisobga
olib borilganligi tekshiriladi. Moliyaviy faoliyatdan ko rilgan zararlarni tekshirishda
‟
auditormoliyaviy faoliyat bo yicha xarajatlarni hisobga oladigan 9610,9620,9630 va
‟
9690 schyotlarining ma lumotlarini ham tekshiradi.
‟
Shuningdek, favqulodda olingan foydalar ham tekshirilishi lozim. Bunda auditor
9710-” Favqulodda olingan foyda ” va 9720-”Favqulodda ko rilgan zarar”
‟
schyotlarining analitik hisobi va dastlabki hujjatlar ma lumotlarini tekshirilishi zarur.
‟
”Mahsulotlar (ishlar,xizmatlar) tannarxiga qo shiladigan, mahsulot ishlab chiqarish
‟
(ish bajarish, xizmat) ko rsatish xarajatlarining tarkibi va moliyaviy natijalarni
‟
shakllantirish tartibi to g risidagi Nizom”ning sharxlarida ko rsatilishicha, xorijiy
‟ ‟ ‟
davlatlar amaliyotida favqulodda zararlar quyidagilar kiradi: tabiiy ofatdan ko rilgan
‟
katta yo qotishlar; urush va boshqa siyosiy notinchliklar natijasida ko rilgan
‟ ‟
yo qotishlar; mamlakat qonunchiligining o zgarishi natijasida ko rilgan
‟ ‟ ‟
yo qotishlar, masalan, xususiy mulkni davlat mulkiga aylantirish (natsionalizatsiya)
‟
haqida qaror qabul qilish, ayrim faoliyat turlarini taqiqlash va boshqalar. Bunda
auditor quyidagilarni tekshirishi lozim: favqulodda yo qotishlar metrologik, seyslik
‟
va boshqa tegishli xizmatlarni sodir bo lgan tabiiy ofatlar to g risidagi ma lumotlari
‟ ‟ ‟ ‟
bilan tasdiqlanishi; korxona mulklarifavqulodda hodisalardan sug urta qilinganligi va
‟
boshqalar.
Auditor moliyaviy natijalarni tekshirishda quyidagilarni ham aniqlashi lozim:
byudjetga soliqlarning o z vaqtida va to liq to lanishi; shubhali qarzlar bo yicha
‟ ‟ ‟ ‟
zaxiralar yaratilshining to g riligi; foydaning korxona ishtirokchilari o rtasida o z
‟ ‟ ‟ ‟
vaqtida va to g ri taqsimlanishi; aksiyadorlarga divedendlar to lashning to g iriligi.
‟ ‟ ‟ ‟ ‟
Agar hisonbot yilining oxiriga kelib debitor qarzlarning inventarizatsiya materiallarni
tahlil qilish natijasida shubhali debitor qarzlar aniqlansa, unda korxona shu miqdorda
15

shubhali qarzlar bo yicha zahira yaratishi mumkin. Bunda qarzdorning moliyaviy‟
holati, to lov qobilyati va qarzlarni hisobdan o chirishning to g riligi; ishlatilmagan
‟ ‟ ‟ ‟
shubhali qarzlar bo yicha zaxira summalarini tegishli yil foydasiga qo shilishi.
‟ ‟
Ayrim tarmoqlarning korxonalari O zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi
‟
ruhsati bilan ta mirlash ishlari o tkazish uchun mablag lar zahirasi yaratadilar. Agar
‟ ‟ ‟
ta mirlanadigan va shu jarayonda ishlatiladigan bo lsa, bu zaxiraga qilinadigan
‟ ‟
ajratmalar mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko rsatish) xarajatlari
‟
tarkibiga ”boshqa xarajatlar” elementi bo yicha qo shiladi. Zaxira hajmi ta mirlash
‟ ‟ ‟
ishlari uchun qilinadigan xarajatlar qiymatidan kelib chiqqan holda qniqlanadi.
Auditor ta mirlash ishlari uchun zaxiralarning to g ri tashkil etilishi va ishlatilishini
‟ ‟ ‟
tekshirishi zarur. Bunda quyidagilar tekshiriladi : Zahira yaratish uchun moliya
Vazirligining ryhsat borligi; ta mirlash o tkazish uchun smeta va titul ro yhati;
‟ ‟ ‟
zaxiralardan foydalanishni hisobda aks ettirishning to g riligi; to laligi va o z
‟ ‟ ‟ ‟
vaqtidaligi; foydalanilmagan zahira qoldig i qolganda ”storono” qilish yo li bilan
‟ ‟
zaxiralarni yopish; debet 2010,2310,2510 kredit 8910 ”Kelgusi davr xarajatlari va
to lovlar zaxirasi” (”Asosiy vositalarni ta mirlashga doir kelgusidagi xarajatlar
‟ ‟
zaxirasi” analitik schyoti).
16

II. Ma’suliyati cheklangan jamiyatda moliyaviy natijalarnining hisobga
olishni tashkil etishning holati.
2.1. Jamiyatda moliyaviy natijalar hisobining yuritilishi.
Foyda ijtimoiy ishlab chiqarish hamma bosqichlarining iqtisodiy kategoriyasidir.
Qayerda ijtimoiy ishlab chiqarish barpo etilgan bo lsa, unda qatnashuvchilarning‟
mehnati ikkiga bo linadi – 1-qism ishlab chiqarish, 2-qism esa molkdorlarni, davlat
‟
va ijtimoiy ehtiyojlarni qoplashga safarbar etiladi.
Foyda iqtisodiy kategoriya va moliyaviy yakun sifatida o zining eg yuqori
‟
ahamiyatiga bozor munosabatlari, bozor iqtisodiyoti davrida ko tariladi. Foydani
‟
barpo etish, uni realizatsiya qilish bu kengaytirilgan qayta ishlab chiqarishni, qiymat
qonui va xo jalik yuritish usuli sifatida foydalaniladigan xo jalik hisobotining
‟ ‟
obyektiv talabidir.
Ma lumki xo jalik hisobining talablaridan biri, asosiy talabi- bu korxonalar
‟ ‟
faoliyatining rentabillik bo lishi ya ni korxonalar o z faoliyatini foyda olish bilan
‟ ‟ ‟
yakunlashidir. Foyda- absolyut ko rsatkich bo lib, u korxonalar faoliyati samarasini
‟ ‟
ifodalaydi. Foyda korxonalat faoliyatining har xil yo nalishlarini moliyaviy
‟
yakunidir. Shu sababli foyda turli xil shakllarda bo lishi mumkin.
‟
Sotilgan mahsulotlardan olingan yalpi foyda foydaning asosiy shakli bo lib, u
‟
sotishdan olingan tushumdan sotilgan mahsulot tannarxini chegirish yo li bilan
‟
aniqlanadi. Sotilgan mahsulotdan olingan sof tushumni aniqlash uchun sotilgan
mahsulotlardan olingan yalpi tushumdan davlat byudjetiga o tkazilgan qiymatga
‟
solinadigan soliq, aksiz soliqlari va eksport-import to lovlari olib tashlanadi.
‟
Asosiy faoliyatdan olinadigan foyda sotilgan mahsulotlardan olingan foydadan davr
xarajatlarini olib tashlash va asosiy faoliyat bilan aloqador boshqa daromadlar,
zararlarini e tiborga olish bilan aniqlanadi.
‟
Davr xar jatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bog liq bo lmagan
‟ ‟
xarajatlar va sarflar tushuniladi va o z tarkibiga boshqaruv xarajatlarini, mahsulotni
‟
sotish xarajatlarini, va umumxo jalik ahamiyatiga ega bo lgan boshqa xarajatlarni
‟ ‟
oladi.
Sof foyda- bu korxonalarning o zida qoladigan daromad bo lib, u korxonalarning
‟ ‟
ehtiyojlari uchun foydalaniladigan daromadlardir.
Umumman olganda, Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik”MCHJ
ning o tgan 2014-2015- yillardagi moliyaviy holatiga nazar tashlasak, uning keyingi
‟
yillarda moliyaviy holati yomonlashib ketganligini biz yuqoridagi jadval
ma lumotlariga asosan kuzatishimiz mumkin.
‟
2.1.1-jadval ma lumotlaridan ko rinib turibdiki, Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy
‟ ‟
tehnik metrologik”MCHJ 2014-2015 yillarda jami aktivlari miqdori 198315.8 ming
sumdan 203549.7 ming sum miqdorda o zgarish sodir bo lgan, bu o tgan yilga
‟ ‟ ‟
nisbatan 93.9 %ni yoki 9413.2 ming sum miqdorda kamaygan. Keyingi yillarda
jamiyatda uzoq muddatli aktivlari salmog i doimiy ravishda kamayishi kuzatilgan.
‟
Buni sababi sifatida uzoq muddat xizmat qiladigan aktivlar o z xizmat muddatini
‟
17

o’taganligi natijasida ularga amortizatsiya ajratmalari miqdorining keskin kamayib
ketganligi (o tgan yilga nisbatan 2.8 barobar ortiq) aytish mumkin. Agarda‟
jamiyatning balansida nazar tashlansa, tayyor mahsulotlarni realizatsiya qilish
natijasida xaridor va buyurtmachilardan kelib tushishi lozim bo lgan mablag larning
‟ ‟
o’z vaqtida tushmasligi oqibatida 34237.4 ming sumlik debitorlik qarzni vujudga
kelishiga olib kelgan. Bu esa jamiyatning xo jalik faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatgan.
‟
Shunga qaramasdan jamiyatning joriy aktivlari debitorlik qarzlar bilan
hisoblaganimizda 14647.1 ming sumga ortganligini bu o’tgan 2007- yilga nisbatan
132.4 foizni tashkil etganligini guvohi bo lamiz. Shu o rinda balansning passiv
‟ ‟
tomoniga e’tibor qaratilsa, jami majburiyatlar miqdori o’tgan 2007-yilga nisbatan
104.6 %ga yoki 2307 ming sum miqdordagi summaga ko paygan. Ushbu
‟
majburiyatlar ko payishiga o z navbatida xodimlarning mehnat haqi bo yicha
‟ ‟ ‟
qarzlarning oshishi, mol yetkazib beruvchilarga bo lgan qarzlarning saqlab
‟
qolinayotganligi va boshqa turli qarzlar evaziga 52470.7 ming sum miqdorda
saqlanib qolinmoqda. Majburiyatlar miqdori jamiyatning o’z mablag lari
‟
manbalariga nisbatan 34.7% ulushni tashkil etmoqda. 2007-2008- yillarda
jamiyatning jami aktivlari miqdori 5233.9 ming sumga yoki 102.6 %ga o sganligini
‟
kuzatish mumkin.
Balans aktivlari 2007-2008-yillardagi o zgarish holatini kuzatganimizda, jami
‟
aktivlar hajmi o tgan yilning shu vaqtiga nisbatan 67.5 % miqdoriga teng
‟
bo lganligini, bu jami aktivdan 66102.3 ming sumlik mablag chiqib ketganligini
‟ ‟
ko rish mumkin. Ushbu mablag lardan, uzoq muddatli aktivlar 75 %, joriy aktivlar
‟ ‟
esa 49.5 % miqdorda bo lganligini kuzatamiz. Mablag larning bunday ko rinish
‟ ‟ ‟
olishi hisobiga o z mablag lari 60.4 % ga, majburiyatlari jami esa 88.1 % darajasida
‟ ‟
pasayganligida deb hisoblash mumkin. Jamiyatning moliyaviy ahvoli bunday
ko rinish olishini tahlil etganimizda, keyingi yillarda asosiy vositalarga
‟
hisoblanayotgan amartizatsiya ajratmalarini nihoyatda ko p ajratilayotganligini
‟
(2009-yil 1- yanvar holatida asosiy vositalarning boshlang;ich bahosi 219765.3 ming
sum, eskirish summasi 111930.5 ming sum, qoldiq qiymati 107834.8 ming sum)
50.9% amartizatsiya ajratmalari hisoblangan. Bu esa o z navbatida jamiyatning uzoq
‟
muddatli aktivlarini balans ma lumotlari asosida ko rganimizda jamiyatning tovar
‟ ‟
moddiy zahiralari miqdori 3 marta kamayganligini, xaridor va buyurtmachilardan
qarzdorlik miqdori o tgan yilning shu davriga nisbatan 50%ga kamaygan bo lishiga
‟ ‟
qaramasdan 20852.0 ming sum holatida turganligini ko rish mumkin. Majburiyatlar
‟
miqdori jamiyatning o z mablag lari manbalariga nisbatan 50.7 foiz ulushni tashkil
‟ ‟
etmoqda.
Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik”MCHJ ning 2007-2009 – moli
yaviy yilda taqsimlanmagan foyda salmog ining o zgarishlar tahlili.
‟ ‟
18

2.1.2-jadval
Ming sum hisobida
Ko rsatkichlar‟ 2007 2008 2009 O zgarish ‟
(2008-
2009) Salmog i ‟
%
Taqsimlanmagan foyda 4235.9 2926.9 5232.7 2945.8 200.6
O z
‟ mablag lari ‟
manbalari 148152.1 151079 91206.3 -59872.7 60.4
Taqsimlanmagan
foydaning o zmablag lari
‟ ‟ 2.9 1.9 6.4
manbalariga
nisbatan ulushi (%)
Jami passiv 198315.8 203549.7 137447.4 - 66102.3 67.5
Taqsimlanmagan
foydaning jami aktivlarga
nisbatan ulushi (%) 2.1 1.4 4.3
(² Manba Qarshi shahar ” Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik ” MCHJ ning 2014-
2015– yillardagi yillik hisobot ma ‟ lumotlari )
2.1.2- jadval ma ‟ limotlarida aks ettirilishicha , jamiyatning 2014-2015- yillarda
taqsimlanmagan foyda salmog ‟ i hajmi turlicha tarzda bo ‟ lganligini kuzatish
mumkin . Bunga ishlab chiqarish hajmi , mahsulot tannarxi , yangi texnologiyalarni
jalb etish , ishchi va xizmatchilarning moddiy manfaatdorliklarining oshishi , mahsulot
sifati , ishni to ‟ g ‟ ri tashkil etish kabi bir qator omillar ta ‟ sir ko ‟ rsatadi . Ushbu ta ‟ sir
etuvchi omillarni hisobga olmagan holda korxonaning taqsimlanmagan foydasini
tahlil etishga urinib ko ‟ ramiz . Jadval ma ‟ lumotlarida keltirilishicha , taqsimlanmagan
foyda miqdori 2007- yilda 4235.9 ming sum bo ‟ lgani holda , o ‟ z mablag ‟ lari
manbasiga nisbatan 2.7% hajmiga , jami aktivlarga nisbatan taqqoslaganda esa 2.1 %
ni tashkil qilgan . 2008- yil boshida taqsimlanmagan foyda miqdori 2926.9 ming
sumni tashkil etgani holda , o ‟ z mablag ‟ lari manbasining 1.9% ga teng , jami
aktivlarga nisbatan 1.4% miqdorda yetgan . Bu ko ‟ rsatkichni o ‟ tgan yilga nisbatan
eng yuqori darajalaridan biri sifatida qayd etishimiz mumkin . 2016- yilgi
taqsimlanmagan foyda miqdorini 2015- yilga nisbatan taqqoslaganimizda 2945.8
ming sum miqdorida foyda summasini ko ‟ payganligini , o ‟ z mablag ‟ laridagi ulushi
esa 6.4 foizga yetib qolganligini yoki jami aktivlardagi salmog ‟ i 4.3 foiz darajasida
bo ‟ lganligini ko ‟ rish mumkin .
Umumman olganda , taqsimlanmagan foyda salmog ‟ ining bu darajada kam holatda
bo ‟ lishi sabablari sifatida , jahonda yuz berayotgan moliyaviy - iqtisodiy inqiroz
ta ‟ siri , shuningdek moddiy tehnik bazalarning eskirishini ko ‟ rsatishimiz mumkin .
Ma ’ lumki , har bir xo ‟ jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy faoliyatiga baho
berish orqali uning qanday holatdaligini bilish mumkin . Har qanday investor
ho ‟ jalikning ushbu ko ‟ rsatkichlariga qarab ular bilan hamkorlik qilishlari ,
investetsiya mablag ‟ larini joylashtirishlari mumkin bo ’ ladi . Qarshi shahar
19

” Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik ” MCHJ ning 2014-2015– moliyaviy natijalari
holatini tahlil qilganimizda , quyidagi ma ‟ lumotlarga ega bo ‟ ldik : jamiyatning 2014-
2015- yillardagi moliyaviy natijalari yildan yilga yaxshilanib borishini kuzatish
mumkin .
Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik”MCHJ ning 2014-2015–
moliyaviy natijalari holati³
2.1.3-jadval
(ming sum hisobida)
Ko rsatkichlar‟ 20 14 20 15 20 16 Farq Salmog i ‟
Mahsulot sotishda tushgan
tushum 189249 279306.9 301641.6 22344.7 108.6
Sotilgan mahsulot tannarxi 107167 71074.6 99492.3 28417.7 140.1
Mahsulot sotishdan olingan 82082 208232.3 202149.3 -6083 97.1
yalpi foyda
Davr xarajatlari 73674.9 182960.8 153890.7 -29070.1 84.1
Asosiy faoliyat foydasi 8407.1 25271.5 48258.6 22987.1 191.0
Umumxo jalik faoliyatining
‟
foydasi 8407.1 25271.5 48258.6 22987.1 191.0
Daromad solig i
‟
tugagungacha qadar foyda 8407.1 25271.5 48258.6 22987.1 191.0
Daromad solig i
‟ 7554.2 22344.6 42385.9 20041.3 189.7
Hisobot davrining sof
foydasi 1052.9 2926.9 5872.7 2945.8 200.6
( manba - Qarshi shahar ” Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik ” MCHJ ning 2014-
2015 – yillardagi yillik hisobot ma ‟ lumotlari )

Jadval ma ‟ lumotlariga tayangan holda tahlil etganimizda , shu narsaning guvohi
bo ‟ ldikki , jamiyat 2016- yilda jami hisobot davrining sof foydasi 5872.7 ming sumni
yoki o ‟ tgan 2015- yilga nisbatan 2 marta ortganligini kuzatish mumkin . O ‟ tgan yilgan
nisbatan mahsulot sotishdan tushgan tushum 108% otrgani holda , sotilgan mahsulot
tannarxi esa 140% ni tashkil etgan va shuning hisobiga mahsulot sotishdan tushgan
tushum miqdori o ‟ tgan 2008- ylga nisbatan 2.9% ga kam bo ‟ lgan . Joriy 2016- yilda
davr xarajatlari miqdorining 84.1 foizga ushlab qolinishi evaziga asosiy faoliyatdan
olingan daromad miqdori 191% ga yetishiga asos bo ‟ lib xizmat qiladi .
Qarshi shahar ” Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik ” MCHJda taqsimlanmagan
foyda dinamikasi va ular tarkibining o ‟ zgarishi hisob kitobi .

20

2.1.4-jadval
Yillar Taqsimlanmagan foyda Barcha aktivlar Taqsimlanmagan
foydanining bar-
cha aktivlardagi
ulushiSummasi
Mimg sum O zgarish ‟
sur ati %
‟ Summasi
Mimg sum O zgarish
‟
sur ati %
‟
2007 1052.9 100.0 198315.8 100.0 0.5
2008 2926.9 278.0 203549.7 102.6 1.4
2009 5872.7 200.6 137447.4 67.5 4.3
(4. manba - Qarshi shahar ” Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik ” MCHJ ning 2014-
2015– yillardagi yillik hisobot ma ‟ lumotlari )

Yuqoridagi jadval ma ‟ lumotlaridan ko ‟ rinib turibdiki , korxonaning taqsimlanmagan
foydasi 2008- yildagi 2007- yilga nisbatan 278.0 % ga , barcha aktivlarga nisbatan esa
1.4% ni tashkil etadi . Bu ko ‟ rsatkichlar 2016- yilda 2015- yilga nisbatan 200.6%,
aktivlardagi salmog ‟ i 4.3 foizni tashkil etganligini ko ‟ rishimiz mumkin .
Yuqoridagi jadval ma ‟ lumotlaridan ko ‟ rinib turibdiki , jamiyatning oxirgi yillardagi
taqsimlanmagan foydasi hajmi biroz oshganligini ko ‟ rishimiz mumkin .

2.2. Ma’suliyati cheklangan jamiyatda divedendlarni taqsimlash tartibi va
ularni hisobga olish.
Korxona rahbariyati tomonidan divedendlar to lash to g risida xabar qilingandan
‟ ‟ ‟
so ng, ular joriy majburiyatlar sifatida aks ettirilishi lozim. Divedendlar qonun
‟
hujjatlariga muvofiq taqsimlanadi.
Divedendlar pul mablag lari, tovar-moddiy boyliklari va aksiyalari bilan to lanishi
‟ ‟
mumkin. Aksiyalar bilan to lanadigan divedendlardan tashqari barcha divedendlar
‟
korxonaning xususiy kapitali kamayishiga olib keladi.
Divedendlar to lash to g risida qaror qabul qilayotganda ularni to lashga
‟ ‟ ‟ ‟
O zbekiston Respublikasining 1996-yil 26-apreldagi ” Aksiyadorlik jamiyatlari va
‟
aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to g risida”gi 223-1-son Qonunining 60-
‟ ‟
moddasi va 2001-yil 6-dekabrdagi ”Ma suliyati cheklangan hamda qo shimcha
‟ ‟
MCHJlar to g risida”gi 310-II-son Qonunining 26-moddalarida nazarda tutilgan
‟ ‟
cheklashlarni yoddan chiqarmaslik lozim. Agar sof aktivlar qiymati jamiyatning
ustav va zixira fondlari summasidan kam bo lsa yoki to lash natijasida kamaysa,
‟ ‟
divedendlar to lanmasligi kerak. Sof aktivlarni baholash va ularni ustav kapitali
‟
miqdoriga muvofiqlashtirish to g risidagi qoida O zbekiston Respublikasining 1996-
‟ ‟ ‟
yil 26- apreldagi ”Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya
qilish to g risida”gi Qonunning 19-moddasida belgilangan. Ikkinchi va har bir
‟ ‟
keyingi moliya yili tugagach, jamiyat aksiyadorlarining tasdiqlashi uchun taklif
qilingan yoki auditorlik tekshiruvi natijalariga ko ra tasdiqlangan yillik buxg alteriya
‟ ‟
balansi ma lumotlari bo yicha buxgalter ushbu shartga rioya qilinganligini
‟ ‟
tekshirishi lozim. Agar jamiyat sof aktivlarining qiymati uning ustav fondidan kam
bo lib chiqsa, jamiyat uning sof aktivlari qymatidan oshmaydigan miqdorgacha o z
‟ ‟
ustav fondini kamaytirish to g risida e lon qilishi shart.
‟ ‟ ‟
21

Biroq aksiyadorlik jamiyati yoki MCHJ kengashi, jamiyat ishtirokchilari umumiy
yig ilishining qarori bilan divedendlar to lab, sof foydani har chorakda, yarim yilda‟ ‟
yoki yilda bir marta taqsimlasa, bunga O zbekiston Resublikasining ”Aksiyadorlik
‟
jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to g risida”gi Qonunning
‟ ‟
54-moddasi va ”Mas uliyati cheklangan hamda qo shimcha mas uliyatli jamiyatlar
‟ ‟ ‟
to g risida ”gi Qonunning 25-moddasi bilan ruhsat berilgan, u holda sof
‟ ‟
aktivlarni,divedendlar to lash rejalashtirilayotgan har bir davrda baholash zarur.
‟
14-son BHMS ”Xususiy kapital to g risida hisobot”ning (AV tomonidan 07.04.
‟ ‟
2004 – yilda 1335-son bilan ro yhatga olingan) 10-bandiga muvofiq sof aktivlar
‟
deganda xo jalik yurituvchi subyektning o z mablag lari bilan ta minlangan uzoq
‟ ‟ ‟ ‟
muddatli va joriy aktivlari qiymati tushiniladi. Sof aktivlarning miqdori hisob-kitob
yo li bilan aniqlanadi: aktivlar qiymatidan qarz majburiyatlari summasi chiqarib
‟
tashlanadi (balans aktivining 400 -satr minus balans passivining 770-satri).
Agar sof aktivlarni baholash ularning ustav kapitali miqdoridan kamligini ko rsatsa,
‟
buxgalter jamiyat rahbariyati (mulkdorlari)ni xabardor qilishi shart. Rahbariyat esa
jamiyat mulkdorlari qaroriga ko ra tashkiliy-huquqiy tusdagi choralarni ko rishi
‟ ‟
zarur. 1-dan, jamiyatning ustav fondi kamaytirilishi to g risidagi qaror qabul
‟ ‟
qilingandan boshlab 30 kundan kechiktirmay kreditorlarni xabardor qilish lozim.
(O zbekiston Resublikasining ”Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning
‟
huquqlarini himoya qilish to g risida”gi Qonunning 23-moddasi va ”Mas uliyati
‟ ‟ ‟
cheklangan hamda qo shimcha mas uliyatli jamiyatlar to g risida ”gi Qonunning
‟ ‟ ‟ ‟
19moddasi). 2-dan, jamiyat ustav kapitalidagi o zgartirishlarni tayyorlash va
‟
belgilangan tartibda ro yhatdan o tkazilishi kerak. Ushbu barcha tamoyillardan keyin
‟ ‟
va faqat o zgartirilgan ta sis hujjatlari bo lgandagina buxgalter ustav kapitali sof
‟ ‟ ‟
aktivlar qiymatigacha kamayganini aks ettiradi.
Ustav kapitalining sof aktivlar miqdorigacha kamayishi quyidagi yozuv bilan aks
ettiriladi:

Ustav kapitalining sof aktivlar miqdorigacha kamayishi
Debet Kredit
8300-”Ustav kapitalini hisobga oluvchi
schyotlar” 8710-”Hisobot davrining qoplanmagan
zarari”

Korxonaning divedendlarini to lash bo yicha majburiyatlarni pul mablag lari bilan
‟ ‟ ‟
to lanishi bo yicha buxgalteriya yozuvlari quyidagicha bo ladi:
‟ ‟ ‟

Korxonaning divedendlarini to lash bo yicha ta sischilar oldidagi joriy
‟ ‟ ‟
majburiyatlarni pul mablag lari bilan qoplanishi
‟
Debet Kredit
Divedendlarni to lash e lon
‟ ‟
qilingandan so ng ular
‟
bo yicha joriy majburiyatlar
‟ 8710-”Hisobot davrining
taqsimlanmagan
foydasi(qoplanmagan 6610-”To lanadigan
‟
divedendlar”
22

aks ettiriladi zarari)”
Divedendlar ko rinishidagi‟
daromadlardan soliq
summasi hisoblanadi(10%
stavka bo yicha)
‟ 6610-”To lanadigan
‟
divedendlar” 6410-”Byudjetga to lov-lar ‟
bo yicha qarz(turlari
‟
bo yicha)”
‟
Divedendlardan hisoblangan
soliq summasi o tkazildi
‟ 6410-”Byudjetga
to lovlar bo yicha ‟ ‟
qarz(turlari bo yicha)”
‟ 5110-”Hisob-kitob schyoti”
Divedendlar pul mablag lari
‟
bilan to landi
‟ 6610-”To lanadigan
‟
divedendlar” 5010-”Milliy valyutadagi
pul mablag lar”
‟
5110-”Hisob-kitob schyoti”

Soliq kodeksining 129 va 156-moddalariga muvofiq divedendlarga O zbekistondagi
‟
to lov manbaida soliq solinadi va ular jami daromaddan chegiriladi. To lov
‟ ‟
manbaida foyda solig ini ushlab qolish va byudjetga o tqazish uchun daromad
‟ ‟
to lovchi yuridik shaxs javobgar bo ladi.
‟ ‟
Divedendlar Tovar-moddiy boyliklar: asosiy vositalar,nomoddiy aktivlar,
materiallar , tayyor mahsulotlar, tovarlar bilan berilishi mumkin. Ularni berish
hisobda tovar- moddiy boyliklarning sotilishi sifatida aks ettiriladi. Bunda
korxonalarda sotish operatsiyalari singari soliq majburiyatlari paydo bo ladi.
‟
Korxonaning ta sischilar oldidagi divedendlarni to lash bo yicha joriy majburiyat-
‟ ‟ ‟
larning tovar-moddiy boyliklari bilan to lanishi
‟
Debet Kredit
Divedendlarni to lash
‟
e lon qilingandan so ng
‟ ‟
ular bo yi-cha joriy
‟
majburi-
yatlar aks ettiriladi 8710-”Hisobot davrining
taqsimlanmagan
foydasi(qoplanmagan
zarari)” 6610-”To lanadigan
‟
divedendlar”
Divedendlar ko rinishidagi
‟
daromadlardan soliq
summa-si hisoblanadi(10%
stavka bo yicha)
‟ 6610-”To lanadigan
‟
divedendlar” 6410-”Byudjetga to lov-lar ‟
bo yicha qarz(turlari
‟
bo yicha)”
‟
Divedendlardan
hisoblangan soliq summasi
o tkazildi
‟ 6410-”Byudjetga to lovlar
‟
bo yicha qarz(turlari
‟
bo yicha)”
‟ 5110-”Hisob-kitob schyoti”
QQS hisoblandi 6610-”To lanadigan
‟
divedendlar” 6410-”Byudjetga to lov-lar ‟
bo yicha qarz(turlari
‟
bo yicha)”
‟

Korxonaning ta sischilar oldidagi divedendlarni to lashbo yicha joriy
‟ ‟ ‟
majburiyatlarning tovar-moddiy boyliklari bilan to lanishi
‟
23

Debet Kredit
Divedendlarni tovar–
moddiy boyliklari bilan
to lanishi aks ettiriladi‟ 6610-”To lanadigan
‟
divedendlar” 9010-”Tayyor
mahsulotlarni sotishdan
daromad ”
9020-”Tovarlarni sotishdan
daromadlar” 9210-”Asosiy
vositalarning chiqib
ketishi” 9220-“Boshqa
aktivlarning chiqib ketishi”
Divedendlar sifatida
berilgan tovar-moddiy
boyliklarning tannarxi
hisobdan
chiqarildi 9110-“Sotilgan tayyor
mahsulotlarning tannarxi”
9120-“Sotilgan
tovarlarning tannarxi”
9210-”Asosiy
vositalarning chiqib
ketishi” 9220-“Boshqa
aktivlarning chiqib ketishi 2810-”Ombordagi tayyor
mahsulotlar”
2910-”Ombordagi tovarlar”
0100-”Asosiy vositalar”
0400-”Nomoddiy aktivlar”
Divedendlar sifatida
berilgan asosiy vositalar,
nomod diy aktivlar
obyektlari bo yicha
‟
hisoblangan amor
–tizatsiya hisobdan
chiqarildi 0200-”Asosiy
vositalarning eskirishi”
0500-”Nomoddiy aktiv-
larning amortizatsiyasi” 9210-”Asosiy vositalarning
chiqib ketishi”
9220-“Boshqa aktivlarning
chiqib ketishi

Ushbu holda ham 10%stavka bo yicha divenedlardan soliq hisoblanishi kerak
‟
hamda aksiyadorlar (jismoniy shaxslar) bu soliq summasini korxonaning kassasiga
topshirishlari yoki hisoblangan divedendlardan 10%ga kam summadan olishlari
kerak.
Xususiy korxonalar ham 6610-”To lanadigan divedendlar” schyotini, undagi
‟
kreditlangan summalarga soliq solinmagan holda ishlatishlari mumkin.
Divedendlar aksiyalar bilan to langanda jamiyatning biror-bir aktivlari
‟
taqsimlanmaydi, har bir aksiyador esa jamiyatda ishtirok etish bo yicha bir xil
‟
mutanosib ulushga ega bo ladi, bunda aksiyador ulushining balans qiymati
‟
divedendlar e lon qilinishidan oldin va undan keyin ham o zgarmaydi. Mazmuniga
‟ ‟
ko ra aksiyalar bilan divedendlarni to lash taqsimlanmagan foydani kapitalashtirish
‟ ‟
va kiritilgan kapitalning mos ravishda kamayishini bildiradi. Nominal qiymat va
umumiy aksiyadorlik (xususiy) kapitalni aksiya bilan to lanadigan divedendlar
‟
chiqarilgandan so ng o zgarmay qoladi.
‟ ‟
Aksiyalar ko rinishida olingan divedendlar jismoniy shaxslarning daromadlariga
‟
solinadigan soliqni to lashdan ozod qilinadi
‟

24

Korxonaning ta sischilar oldidagi divedendlarni to lash bo yicha joriy‟ ‟ ‟
majburiyatlarning aksiyalar bilan to lanishi
‟
Debet Kredit
Divedendlarni to lash
‟
e lon qilingandan so ng
‟ ‟
ular bo yi-cha joriy
‟
majburi-
yatlar aks ettiriladi 8710-”Hisobot davrining
taqsimlanmagan
foydasi(qoplanmagan
zarari)” 6610-”To lanadigan
‟
divedendlar”
Divedendlar aksiyalar bilan
to landi
‟ 6610-”To lanadigan
‟
divedendlar” 8310-”Oddiy aksiyalar”
8320-”Imtiyozli aksiyalar”
Xususiy korxonada uning ta sischisi bo lib barcha soliqlar va yig imlar
‟ ‟ ‟
to langandan so ng qoladigan sof foydaning egasi(mulkdori) hisoblanadi. Shuning
‟ ‟
uchun xususiy korxonaning ta sischilari soliqlar to langandan so ng qolgan
‟ ‟ ‟
mablag larga tovar-moddiy boyliklar xusuiy korxonaning balans schyotlariga kirim
‟
qilinmasligi kerak, ularning kelib-tushushi balansdan tashqari 002-”mas ul saqlashga
‟
qabul qilingan tovar-moddiy boyliklar” schyotida yoki maxsus ochilgan
015-”Xususiy korxona egasiga tegishli bo lgan tovar-moddiy boyliklar” schyotida
‟
aks ettirilishi lozim.
Buxgalteriya yozuvlari quyidagicha bo ladi:
‟

Xususiy korxona ta sischilari oldidagi divedendlar to lash bo yicha majburiyatlarni
‟ ‟ ‟
tovar-moddiy boyliklari bilan sundirilishi
Debet Kredit
Xususiy korxona
mulkdoriga divedendlarni
hisoblab yozish 8710-”Hisobot davrining
taqsimlanmagan
foydasi(qoplanmagan
zarari)” 6610-”To lanadigan
‟
divedendlar”
Tovar-moddiy boyliklar
uchun to lov
‟ 6010-”Mol yetkazib
beruvchilar va
pudratchilarga
to lanadigan
‟
schyotlar” 5110-”Hisob-kitob schyoti”
Tovar-moddiy boyliklar 002-”Mas ul
‟ saqlashga
ishonchnoma bo yicha
‟
olindi qabul qilingan
tovarmoddiy boyliklar”
Tovar-moddiy boyliklar
berildi 002-”Mas ul saqlashga
‟
qabul qilingan
tovarmoddiy boyliklar”
Ta sischilarga divedendlar
‟
bo yicha qarz to landi
‟ ‟ 6610-”To lanadigan
‟
divedendlar” 6010-”Mol yetkazib
beruvchilar va
pudratchilarga
to lanadigan
‟
25

2.3. Jamiyat daromadlaridan foydalanishni hisobga olishni tashkil etish.
Har bir aksiyadorlik jamiyatlari o z moliyaviy faoliyatlari yakuniy natijalari-dan‟
kelib chiqqan holda o zlariga tegishli bo lgan foyda miqdoridan ma lum maqsadlar
‟ ‟ ‟
uchun foydalanadilar. Avvalombor foyda ishlab chiqaishni yanada kengaytirish
maqsadida, ishchi xodimlarni moddiy qo llab-quvvatlash maqsadlari uchun
‟
satflanadi.
O zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi tomonidan 1999-yil 5-fevral №54-
‟
sonli qarori asosida ”Mahsulot(ishlar va xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish
xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to g risida”gi
‟ ‟
Nizom qabul qilingan bo lib, unga ko ra korxona va tashkilotlarning foydasi
‟ ‟
quyidagi shakllarda hisobga olinishi belgilab berilgan:
• mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda. Bu sotishdan olingan sof tushumdan
sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini olish bilan aniqlanadi;
• asosiy faoliyatdan olingan foyda- bu mahsulotdan sotishdan olingan yalpi
foyda bilan davr xarajatlari o rtasidagi tafovut va asosiy faoliyatdan ko rilgan
‟ ‟
boshqa daromadlar yoki zararlarning yig indisi sifatida aniqlanadi;
‟
• xo jalik faoliyatidan olingan foyda(zarar), bu asosiy faoliyatdan olingan
‟
summasiga moliyaviy faoliyatdan olingan foyda summasiga moliyaviy
faoliyatdan olingan foyda(zarar)lar yig indisi sifatida aniqlanadi;
‟
• soliq to langunch olingan foyda , u umumxo jalik faoliaytidan olingan
‟ ‟
foydaga favqulodda vaziyatlardan ko rilgan foyda(zarar)lar yig indisi sifatida
‟ ‟
aniqlanadi;
• yilning sof foydasi, u soliq to langandan so ng xo jalik yurituvchi subyekt
‟ ‟ ‟
ixtiyorida qoladi
Foydaning taqsimlanishi deganda uning iste mol va jamg arishga yo naltirilishi,
‟ ‟ ‟
joriy davr foydasining soliqlar to lovi, ishlab chiqarishni rivojlantirish va
‟
zaxiralashga hamda kapital egalari o rtasdidagi shartlar, kelishuvlarga binoan
‟
taqsimlanishi tushuniladi. Foyda quyidagicha taqsimlanadi:
• soliq qonunchiligiga muvofiq davlat byudjetiga soliqlar,yig imlar va
‟
to lovlarga;
‟
• ishlab chiqarishni rivojlantirish va zaxiralashga;
• aksiya va kapital egalariga divedendlar to lashga;
‟
Korxona o zining hisob foydasidan,avvalo, davlat oldida hisob beradi va o zining
‟ ‟
ixtiyorida hamda asarufida bo lgan foyda summasini aniqlaydi. Foydadan olingan
‟
soliqlar qat iy stavkalarda va foizlarda undiriladi. Hisob foydasining qolgan qismi
‟
korxona sof foydasi sifatida uning erkin belgilovchiga(aksionerlar umumiy
yig ilishing qarori va ichki nizomiga) muvofiq taqsimlanadi.
‟
Sof foydadan ishlab chiqarishni rivojlantirish va kengaytirishga oid sarflar
aksionerlarning umumiy yig ilishida hisob berish hamda ularning roziligini olish
‟
asosida belgilanadi.
27

Sof foydanining qolgan qismi chiqarilgan aksiyalarning turiga qarab va ularning
imtiyozli shartlari asosida taqsimlanadi. Dastlab imtiyozli aksiyalarga oldindan
kafolatlangan foizlarda to lovlar hisobga olinadi, so ngra oddiy aksiya egalariga‟ ‟
divedend foizlari va summalari e lon qilinadi. Foydaning taqsimlanmagan qismi
‟
korxona uchun taqsimlanmagan foyda sifatida, agar korxona nochor axvolda bo lsa,
‟
qoplanmagan zarar sifatida keyingi hisobot yiliga o tkaziladi.
‟
Korxonalarning faoliyatiga baho berishda rentabillik ko rsatkichi alohida o rin
‟ ‟
egallaydi. Korxona faoliyatiga sarflangan sarmoyalarning o zini o zi qoplashini
‟ ‟
aniqlashda rentabillik ko rsatkichi muhim hisoblanadi. SSSr davrida xalq xo jaligi
‟ ‟
miqyosida korxonalarning o zini o zi qoplash muddati sifatida 7-9 yil qabul qilingan
‟ ‟
edi. Bundan ko rinib turibdiki, korxonalarning yillik rentabillik darajasi 12-14
‟
foizdan kam bo lmasligi belgilangan edi.
‟
Hozirgi paytga kelib hamma korxonalar faoliyatida kengaytirilgan qayta ishlab
chiqarish amalgam oshirilishi, moliyalashtirish kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish
imkoniyatiga ega bo lishlari kerak, ya ni olingan foyda hisobidan ishlab chiqarishni
‟ ‟
kengaytirib, uning tehnikaviy darajasini ko tarib boorish lozim. Buning uchun, ya ni
‟ ‟
o zini-o zi moliyalashtirish uchun korxonaning rentabillik darajasi 20-25dan kam
‟ ‟
bo lmasligi kerak.
‟
Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik”MCHJ ning 2009-2010 –
yillardagi rantabillik darajasi
Ko rsatkichlar
‟ 2009 2010 Farq Salmog i ‟
Mahsulot sotishdan tushgan tushum 279306.9 301641.6 22334.7 108.0
Sotilgan mahsulot tannarxi 71074.6 99492.3 28417.7 140.0
Mahsulot sotishdan olingan yalpi
foyda 208232.3 202149.3 -6083 97.1
Mahsulot sotish rentabilligi% 292.9 203.2 -89.8 69.4
Davr xarajatlari 182960.8 153890.7 -29070.1 84.1
Asosiy faoliyat foydasi 25275.1 48258.6 22987.1 191.0
Asosiy faoliyat rentabilligi,% 81.9 79.8 -2.2 97.3
Umumxo jalik faoliyatining foydasi
‟ 25271.5 48258.6 22987.1 191.0
Daromad solig i to langunga qadar
‟ ‟
foyda 25271.5 48258.6 22987.1 191.0
Daromad solig i
‟ 22344.6 42385.9 20041.3 189.7
Hisobot davrining sof foydasi 2926.9 5872.7 2945.8 200.6
Hisobot davri rentabilligi 75.3 68.3 -7.0 90.7
(Manba Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik”MCHJ ning 2007-
2009 – yillardagi yillik hisobot ma lumotlari)
‟
2.3.1- jadval ma lumotlaridan ko rinib turibdiki, korxonaning foydalilik darajasi
‟ ‟
2009 va 2010-yillarda ancha yuqori ko rsatkichlar darajasida bo lishiga erishilgan.
‟ ‟
Korxonaning har bir sohasi faoliyati bo yicha rentabilligini tahlil etilsa, eng yuqori
‟
natija mahsulot sotishdan olingan natija bo lib hisoblanadi. Chunki, oxirgi ikki yillik
‟
28

ma lumotlarni kuzatilganda ham faqat ushbu faoliyat natijasida foydalilik darajasini‟
yuqoriligini kuzatilgan. Raqamlarga murojaat etilsa, 2010-yil 1-yanvar holatida
mahsulot sotishdan olingan rentabillik 203.2% (o tgan yilning shu vaqtida 81.9%),
‟
asosiy faoliayt rentabilligi 79.8%(o tgan yilning shu vaqtida 81.9%), hisobot davri
‟
bo yicha rentabillik darajasi 68.3%(o tgan yilga nisbatan 75.3%) bo lganligi
‟ ‟ ‟
kuzatiladi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda baholasak, jamiyatning
rentabillik darajasi ancha yuqori sur atlarda turganligini ko rishimiz mumkin. Ushbu
‟ ‟
natijalardan korxonada ish samarali tashkil etilgan, bugungi kun raqobatiga bardosh
bera oladi.
Ma lumki, har bir korxona o z ichki imkoniyatlardan kelib chiqqan holda olgan
‟ ‟
daromadlari hisobidan turli hil maqsadlar yo lida xarajatlarni amalga oshiradi.
‟
Jumladan, ishchi va xizmatchilarni moddiy qo llab-quvvatlash uchun ish haqlariga
‟
qo shimchalar, yaxshi dam olib xordiq chiqarishlari uchun turli xil oromgoh va
‟
sanatoriyalarga yo lanmalar berish, uy-joylar qurish, obodonlashtirish ishlarida faol
‟
qatnashish, ishlab chiqarish texnologiyalarni zamonaviylashtirish, homiylik ishlarini
olib borish, soliq va boshqa majburiy to lovlarni o z vaqtida amalga oshirish kabi
‟ ‟
ishlarni bajarish yo lida sarf etadilar.
‟
Ushbu sarf etiladigan xarajatlar bilan daromadlar orasidagi bog liklarni quyidagi
‟
jadval orqali ko rish mumkin.
‟
Qarshi shahar ”gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik ”MCHJning 2016-yil yakuniy
moliyaviy natijalarining bog liqligi holatida
‟
2.3.2-jadval
(ming sum hisobida)
(Yalpi daromad) 202149.3
(Moddiy
29847.7 xarajat) (mehnatga haq
to lash) 69644.6
‟ (foyda)
48258.6
(mahsulot tannaxi)
99492.3 (sof foyda)
5872.7 (daromad solig i)
‟
42385.9
(mahsulot sotishdan tushgan sof tushum) 301641.6
( Manba Qarshi shahar ” Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik ” MCHJ ning 2014-
2015– yillardagi yillik hisobot ma ‟ lumotlari )

Biz yuqoridagi 2.3.2- jadval ma ‟ lumotlariga asoslangan holda korxonaning 2016- yil
1- yanvar holatidagi daromad va xarajatlarning bog ‟ liqligini kuzatish mumkin .
2016 yil yakuniga ko ‟ ra jamiyatda ish bajarishdan jami 301641.6 ming sum
miqdorida mablag
‟ kelib tushgan bo ‟ lib , shundan 99492.3 ming sumni bajarilgan ish
tannarxi tashkil etadi , 48258.6 ming sum esa ish bajarishdan oligan foyda miqdorini
tashkil etadi yoki tushumning 202149.3 ming sumi jamiyatning yalpi daromadini ,
48258.6 ming sumi esa korxonaning sof foydasini bildiradi .
Korxonaning ko p yillik tarixiga nazar tashlansa ushbu korxona tomonidan
‟
ko pgina xayrli ishlar olib borilganligini ko rishimiz mumkin bo ladi.
‟ ‟ ‟
29

Jamiyatning ko p yillardan beri ishlab kelayotgan qurilmalaridagi xizmat muddatini‟
o tagan asbob-uskunalarni o z vaqtida yangisiga almashtirish, ta mir -talab
‟ ‟ ‟
jihozlarni tez va sifatli sozlab, ishlab chiqarish jarayoni uzluksizligini ta minlab
‟
berish doimo korxona rahbariyati, mutaxasislari diqqat-e tiborida turibdi.
‟

III. Inqirozdan chiqishda moliyaviy natijalar hisobini takomillashtirishning
ahamiyati.
2015-yilda boshlangan va bugungi kunda ko lami tobora kengayib va chuqurlashib
‟
borayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozga baho berar ekan , ko pgina xalqaro
‟
ekspert va mutaxassislar bu inqirozning sabablari va yanada avj olishi bilan bog liq
‟
prognozlarida javoblardan ko proq savollarga duch kelishmoqda.
‟
AQSH ipotekali kreditlash tizimida ro y bergan tanglik natijasida inqiroz holati
‟
boshlandi. So ngra bu jarayonning miqyosi kengayib, yirik banklar va moliyaviy
‟
tuzilmalarning likvidlik, ya ni to lov to lov kobilyati zaiflashib, moliyaviy inqirozga
‟ ‟ ‟
aylanib ketdi. Dunyoning yetakchi fond bozorlarida eng yirik kompaniyalar
indekslari va aksiyalarining bozor qiymati haloklatli darajada tushib ketishiga olib
keldi. Bularning barchasi, o z navbatida, ko plab mammlakatlarda ishlab chiqarish
‟ ‟
va iqtisodiy o sish sur atlarining keskin pasayib ketishi bilan bog liq ishsizlik va
‟ ‟ ‟
boshqa salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi.
Hozirgi vaqtda bir qator yetakchi tahlil va ekspertlik markazlari global moliyaviy
inqiroz holatini va uning yuz berishi mumkin bo lgan oqibatlarga doir materiallarni
‟
o rganish va umumlashtirish natijasida quyidagi xulosalarga kelmoqda.
‟
Birinchidan, moliya-banki tizimidagi inqiroz jarayonlari deyarli butun dunyoni
qamrab olayotgani, retsessiya va iqtisodiy pasayishlarning muqarrrarligi,
investitetsiya faollik qo llashining cheklanishi talab va xalqaro savdo hajmini
‟
kamayishi, shuningdek, jahonning ko plab mamlakatlariga tas ir ko rsatadigan
‟ ‟ ‟
jiddiy ijtimoiy talofatlar sodir bo lishi mumkinligi o z tasdig ini topmoqda.
‟ ‟ ‟
Ikkinchidan, avj olib borayotgan global moliyaviy inqiroz jahon moliyaviy bank
tizimida jiddiy nuqsonlar mavjudligi va ushbu tizimni tubdan isloh qilish zarurligini
ko rsatdi. Ayni vaqtda bu inqiroz asosan o z korparativ manfaatlarni ko zlab ish
‟ ‟ ‟
yuritib kelgan, kredit va qimmatli qog ozlar bozorlarida turli spekulyativ
‟
amaliyotlarga berilib ketgan baklar faoliyati ustidan yetarli darajada nazorat
yo qligini ham tasdiqladi.
‟
Uchinchidan, moliyaviy-iqtisodiy inqirozning har qaysi davlatdagi miqyosi, ko lami
‟
va oqibatlari qanday bo lishi ko p jihatdan bir qancha omillardan kelib chiqadi.
‟ ‟
Ya ni bu avvalo, ana shu davlatning moliya valyuta tizimi nechog lik mustahkam
‟ ‟
ekaniga, milliy kredit institutlarining qay darajada kapitallashuvi va likvidligi,
ularning chet el va korporativ bank tizimlariga qanchalik qaram ekaniga ,
shuningdek, oltin valyuta zaxirasining hajmi xorijiy kreditlarni qaytarish qobilyati va
pirovard natijasida mamlakat iqtisodiyotining barqarorlik , diversifikatsiya va
raqobatga bardoshlilik darajasiga bog liq.
‟
To rtinchidan jahon moliyaviy inqirozidan imkon qadar tez chiqish, uning
‟
oqibatlarini yengilashtirish ko p jihatdan har qaysi davlat doirasida va umumman,
‟
30

dunyo hamjamiyati miqyosida qabul qilinayotgan chora-tadbirlarning qanchalik
samaradorligiga, ularning bir-biri bilan uyg unligiga bog liq. ‟ ‟
Jahon moliyaviy inqirozining har bir mamlakatga ta siri undan ko rilayotgan
‟ ‟
zararning darajasi va ko lami birinchi navbatda shu davlatning moliyaviy-iqtisodiy
‟
va bank tizimlarining nechog lik barqaror va ishonchli ekanligiga, ularning himoya
‟
mehanizmlari qanchalik kuchli ekaniga bog liqligini isbotlashga hojat yo q deb
‟ ‟
o ylayman.
‟
Hech kimga sir emaski, bugun keng ko lamga tarqalib borayotgan jahon moliyaviy
‟
inqirozining asosiy sabablaridan biri bu- banklar likvidligining zaifligi bilan bog liq
‟
muammolarning keskinlashuvi, kredit bozoridagi tanglik, sodda qilib aytganda pul
mablag larining yetishmasligi bilan izohlanadi.
‟
Shuni aytish kerakki, ko p davlatlarning tashqi qarz masalasidagi puxta
‟
o ylanmagan siyosati ularning iqtisodiyotini zaif, tashqi omillarga qaram, xatarli
‟
vaziyatlar oldida himoyasi va nochor ahvolga solib qo yganini kuzatish qiyin emas.
‟
O zbekiston o zning mustaqil taraqiyoti davrida qisqa muddatli speulyativ
‟ ‟
kreditlardan voz kechib, chet el investetsiyarini uzoq muddatli va imtiyozli foiz
stavkalari bo yicha jalb etish tamoyiliga doimo qilib kelmoqda.
‟
Shuni ham qayt etishni istardikki, qarzni o z vaqtida qaytara olishga qat iy
‟ ‟
ishonchimiz va kafolatimiz bo lmagan paytlarda muayyan loyihalarni kreditlash
‟
bo yicha ayrim takliflardan voz kechgan holatlar ham bo ldi.
‟ ‟
Jahon bozorida talabning pasayib borishi natijasida O zbekiston eksport qiladigan
‟
qimmatbaho va rangli metallar, paxta, uran,neft mahsulotlari, mineral o g itlar va
‟ ‟
boshqa mahsulotlarning narxi tushib bormoqda bu esa, o z navbatida xo jalik
‟ ‟
yurituvchi subyektlar va investorlarning eksportdan oladiga tushumlari kamayishiga
olib keladi, ularning foyda ko rishiga va ishlab chiqarishi rentabilligiga oxir-oqibatda
‟
esa makroiqtisodiy ko rsatkichlarimizning o sish sur atlari vai qtisodiyotimizning
‟ ‟ ‟
boshqa tomonlariga salbiy ta sir etadi.
‟
Shubha yo q jahon moliyaviy inqirozining ta sini kamaytirishi va uning oqibatlarini
‟ ‟
bartaraf etish uchun bizda barcha zarur sharoitlar bor. Avvalo, keyingi davr
mobaynida mamlakatimizning iqtisodiy va moliyaviy salohiyatining puxta
poydevorini, moliya bank tizimining ishonchli boshqaruv mehanizmlarini o z vaqtida
‟
shaklantirib va mustahkamlab olganimiz hizmat qilishi muqarrar.
O zbekiston respublikasi Prizedentining yaqinda qabul qilgan farmoni bilan jahon
‟
moliya inqirozining oqibatlariga qarshi kurash yo lida bank va moliya tizimlariga
‟
qo shimcha yordam berishi, iqtisodiyotning real sektori korxona va
‟
kompaniyalarning faolligini kuchaytirish va rag batlantirishga qaratilgan chora
‟
tadbirlarni ishga solish ko zda tutilgan.
‟
Jahon iqtisodiy inqirozi davom etayotgan hozirgi sharoitida bunday o zgarish
‟
ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Nega deganda, bugun eksport asosan homashyo
yetkazib berishdan iborat bo lib dunyo bozoridagi narx – navo o yinlarga haddan
‟ ‟
tashqari bog lanib qolayotgani ayrim mamlakatlarga valyuta tushumlarini
‟
kaytiradigan moliyaviy barqarorlikning yomonlashuviga olib keladigan, iqtisodiyotni
izdan chiqaradigan jiddiy faktorga aylanmoqda.
31

Bizning keyingi yillarda eksport sohasida qo lga kiritilgan yutuqlarimiz avvalo,‟
mamlakatimiz iqtisodiyotini tubdan tarkibiy o zgarishi va diversifikatsiya qilish,
‟
qisqa muddatda biz uchun mutlaqo yangi lokomotiv rolini bajaradigan tarmoqlarni
barpo etish, ishlab chiqarishini modernizatsiya qilish, tehnik va tehnologik yangilash
dasturlarini amalga oshirish, zamonaviy bozor infratuzilmasini shakllantirish
borasida o z vaqtida boshlangan chuqur o ylangan va uzoq istiqbolga mo ljallangan
‟ ‟ ‟
ishlarimizning natijasidir.
Birinchi navbatda iqtisodiyotning mafkuradan holi bo lishi, iqtisodiyotning
‟
siyosatdan ustunligida o z ifodasini topgan progmatik iqtisodiy siyosat. Davlatning
‟
bosh islohatchi vazifasini o z zimmasiga olishi, qonun ustuvorligini ta minlash,
‟ ‟
kuchli ijtimoiy siyosat olib borish islohatlarni bosqichma-bosqich va vazminlik bilan
amalga oshirish kabi tamoyillar ayniqsa, dunyoda avj olib borayotgan moliyaviy
iqtisodiy inqiroz sharoitida o zining dolzarbligi va hoyotiyligini yanabir bor
‟
ko rsatmoqda.
‟
Bugungi kunda mamlakatimizni avvalo iqtisodiyotimizni isloh etish,
erkinlashtirishi va modernizatsiyalanishi uning tarkibiy tuzilishini diversifikatsiya
qilish borasida amalga oshirilayotgan har tomonlama asosli va chuqur o ylangan
‟
siyosat bizni inqirozlar va boshqa tahdidlarning salbiy ta siridan himoya qiladigan
‟
kuchli to siq, aytish mumkinki, mustahkam va ishonchli himoya vositasini yaratdi.
‟
Muhtasar aytganda, inqrozga qarshi choralar dasturini amalga oshirilishi boshlab
yuborildi va 2009-yilning yanvar oyi yakunlari bu dastur ijrosi o zning dastlabki ,
‟
ammo ishonchli natijalarni berayotganligini ko rsatmoqda.
‟
Inqirozga qarshi choralar dasturining konkret bo limlari- belgilangan komleks
‟
chora-tadbirlar quyidagi asosiy vazifalarni hal etishga qaratilgan.
Birinchidan, korxonalarni modernizatsiya qilish, tehnik va tehnologik qayta
jihozlashni yanada jadallashtirish, zamonaviy moslashuvdan tehnologiyalarni keng
joriy etish. Bu vazifa avvalo, iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari eksportga
yo naltirilgan va mahalliylashtirish va ishlab chiqarish quvvatlariga tegishlidir. Bu
‟
o rinda ishlab ciqarishini modernizatsiya qilish, tehnik va tehnologik qayta jihozlash
‟
xalqaro sifat standartlariga o tish bo yicha qabul qilingan tarmoq dasturlarini
‟ ‟
amalgam oshirishni tezlashtirish vazifasi quyilmoqda. O z navbatida bu
‟
mamlakatimizning ham tashqi ham ichki bopzorida barqaror mavqega ega bo lishini
‟
ta minlash imkonini beradi.
‟
Ikkinchidan- joriy konyuktura keskin yomonlashib borayotgan hozirgi sharoitda
ekport mahsulot chiqaradigan korxonalarning tashqi bozorlarda raqobatbardosh
bo lishini qo llab-quvvatlash bo yicha aniq chora-tadbirlani amalgam oshirilishi va
‟ ‟ ‟
eksportni rag batlantirish uchun qo shimcha omillar yaratish, xususan:
‟ ‟
- aylanma mablag larni to ldirish uchun korxonalarga Markaziy bank qayta
‟ ‟
moliyalash stavkasining 70%idan ortiq bo lmagan stavkalarda 12oygacha bo lgan
‟ ‟
muddatda imtiyozli kreditlar berish;
-tayyor mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan xorijiy investetsiya ishtirokida
tashkil etilgan korxonalarni byudjetga barcha turdagi soliq va to lovlardan-
‟
qo shimcha qiymat solig i bundan mustasno- ozod qilish muddatini 2012-yilgacha
‟ ‟
uzaytirilishi;
32

- banklar kreditlari bo yicha to lov muddati o tgan va horijiy qarzlar miqdorini‟ ‟ ‟
qayta ko rib chiqish, byudjetga to lanadigan to lovlarning penyasidan kechish va
‟ ‟ ‟
boshqa muhim imtiyoz va preferensiyalar berish;
Uchinchidan – qat iy tejamkorlik tizimini joriy etish, ishlab chiqarish xarajatlari va
‟
mahsulot tannarxini kamaytirishni rag batlantirish hisobidan korxonalarning
‟
raqobatbardoshligi oshirish. Shu maqsadda 2015-yili xo jalik yurituvchi
‟
subyektlarning iqtisodiyotimizdagi yetakchi tarmoq va sohalarida mahsulot
tannarxini kamiga 20% tushirishga qaratilgan chora tadbirlarni amalgam oshirish
borasidagi takliflari ma qullanganligini qayd etish lozim.
‟
Shuningdek, tannarxni qaytarish bo yicha belgilangan parametrlarga erishish uchun
‟
rahbar va ma sul xodimlarni rag batlantirishning ta siririga mexanizmini ishlab
‟ ‟ ‟
chiqarish ko zda tutilmoqda.
‟
Shu bilan birga , inqirozga qarshi choralar dasturida 2009-yilda barcha turdagi
energiya manbalari va komunal xizmatlarning asosiy turlari bo yicha narxlarni
‟
ko tarishini cheklash, ya ni ularni 6-8%dan oshirmaslik mehanizmi ishlab chiqilgan.
‟ ‟
Ayni vaqtda bu sohalarning ishlab chiqarish rentabilligini so zsiz ta minlash kerak.
‟ ‟
To rtinchidan- elektroenergetika tizimini moderinizatsiya qilish energiya
‟
iste molini kamaytirishi tejashning samarali tuzilishini joriy etish choralarini amalga
‟
oshirish. Iqtisodiyotimizning raqobatdoshligini yanada kuchaytirish, aholi
farovonligini yuksaltirish ko p jihatda bizning mavjud resurslardan 1-navbatda elektr
‟
va energiya resurslardan qanchalik tejamli foydalana olishimizga bog liqdir.
‟
Beshinchidan- jahon bozorida talab pasayib borayotgan bir sharoitda ichki bozorda
talabni rag batlantirish orqali mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo llab-quvvatlash ,
‟ ‟
iqtisodiy o sishning yuqori sur atlarii saqlab qolishda g oyat muhim ahamiyatga ega.
‟ ‟ ‟
Bu vazifani bajarishda ishlab chiqarishni milliylashtirish dasturini kengaytirish katta
o rin tutadi. Ushbu dastur doirasidagi loyihalar hajmini 3-4marta ko paytirish
‟ ‟
mo ljallanmoqda.
‟
Oziq – ovqat va boshqa iste mol tovarlari sihlab chiqarishni kengaytirishni
‟
rag batlantirish bo yicha qabul qilingan dasturlarda mamlakatimiz ishlab chiqarish
‟ ‟
korxonalari uchun keng ko lamli rag batlantirish nazarda tutilgan. Jumladan ular
‟ ‟
uchun 2017-yilning 1-yanvarigacha quyidagi soliq va bojxona imtiyozlari
berilmoqda:
- go sht va sutni qayta ishlashga ixtisoslashgan mikrofirma va korxonalar uchun
‟
bo shagan mablag larni ishlab chiqarishni texnik qayta jihozlash va
‟ ‟
modernizatsiya qilishga maqsadli ravishda yo naltirish sharti bilan yagona
‟
soliq to lovi stavkasini 50% qisqartirish;
‟
- tayyor nooziq ovqat tovarlarning muayyan to lovlarini ishlab chiqarishga
‟
ixtisoslashgan korxonalarni foyda va mulk solig idan, mikrofirma va kichik
‟
korxonalarni yagona soliq to lovidan ozod qilish.
‟
Dasturning principal ahamiyatga ega bo lgan quyidagi yo nalishlarga yana bir bor
‟ ‟
e tibor qaratish maqsadga muvofiqdir.
‟
33

1-dan, mazkur dastur ijrosi bilan bog liq qonunchilik va normative huquqiy bazani‟
yanada takomillashtirish va mustahkamlash ya ni qonunlar qabul qilish, tegishli
‟
qonun hujjatlariga, yer kodeksiga o zgartirish va qo shimchalar kiritish zarur.
‟ ‟
Qishloqda ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilamasini rivojlalantirish suv
resurslaridan oqilona foydalanishni tartibga solish va sug oriladigan yerlarning
‟
meliorativ holatini yaxshilash masalariga alohida e tibor qaratish lozim.
‟
2-dan, dasturda belgilangan vazifalar orasida qishloqlarimizda hayot sifatini tubdan
yuksaltirish bo yicha kompleks chora-tadbirlarni amalgam oshirish principal muhit
‟
va hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Buning uchun qishloq aholi punktlarini memoriy
jihatdan loyihalashtirish va ko rish ishlarini tashkil etish tizimini tubdan qayta ko rib
‟ ‟
chiqish lozim. Hududlarning memoriy loyihaviy ko rinishi bosh planlari ishlab
‟
chiqarishni ta minlah, mintaqalarning iqlimi, demografik holati va boshqa
‟
sharoitlarni hisobga olgan holda qishloq uylari va ijtimoiy inshootlarning unifikatsiya
qilingan namunaviy loyihalarini tayyorlash darkor.
3-dan, dasturning asosiy vazifasi qishloqda sanoat ishlab chiqarishi va qurilishni
jadal rivojlantirish, meva-sabzavot chorva mahsulotlarini qayta ishlash bo yicha
‟
zamonaviy tehnika va tehnologiyalar bilan jihozlangan ixcham korxonalarni tashkil
etish chora-tadbirlarni amalgam oshirishdan iborat.
4-dan, 2015-2018-yillarda sug oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash
‟
davlat dasturida ko zda tutigan chora-tadbirlar tizimining izchil amalgam
‟
oshirilishiga ya ni ekin maydonlarning meliorativ ahvolini yaxshilash , faoliayt
‟
ko rsatayotga irrigatsiya, melioratsiya obyektlarining tegishli tehnik holatini
‟
ta minlash, ixtisoslashgan suv xo jaligi , qurilish va moddiy tehnik bazasini
‟ ‟
mustahkamlash, ularni zamonaviy tehnika bilan jihozlash masalariga lohida e tibor
‟
qaratsh darkor.
34

Xulosa.
Foyda ijtimoiy ishlab chiqarish hamma bosqichlarining iqtisodiy kategoriyasidir.
Qayerda ijtimoiy ishlab chiqarish barpo etilgan bo lsa, unda qatnashuvchilarning‟
mehnati 2ga bo linadi- 1-qism ishlab chiqarish qatnashuvchilarni shaxsiy
‟
ehtiyojlarini ta minlash, qoplash uchun foydalaniladi. 2-qismi esa mulkdorlarni
‟
davlat ijtimoiy ehtiyojlarni qoplashga safar etiladi.
Foyda iqtisodiy kategoriya va moliyaviy yakun sifatida o zining eng yuqori
‟
ahamiyatiga bozor munosabatlari, bozor iqtisodiyoti davrida ko tariladi. Foydani
‟
barpo etish, uni realizatsiya qilish bu kengaytirilgan qayta ishlab chiqishni, qiymat
qonuni va xo jalik yuritish usuli sifatida foydalaniladigan xo jalik hisobotining
‟ ‟
obyektiv talabidir. Ma lumki, xo jalik hisobining talablaridan biri, asosiy talabi bu
‟ ‟
korxonalar faoliyatini rentabillik bo lishi, ya ni korxonalar o z faoliyatini foyda
‟ ‟ ‟
olish bilan yakunlashidir. Foyda – absolyut ko rsatkich bo lib, u korxonalar faoliyati
‟ ‟
samarasini ifodalaydi. Foyda korxonalar faoliyatining har xil yo nalishlarini
‟
moliyaviy yakunidir. Shu sababli foyda turli xil shakllarda bo lishi mumkin.
‟
O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1999-yil 5-fevral 54sonli
‟
qarori asosida “Mahsulot(ishlar va xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari
tarkibi hamda moliyavioy natijalarni shaklantirish tartibi to g risida”gi Nizom qabul
‟ ‟
qilingan bo lib, unga ko ra korxona va tashkilotlarning foydasi quyidagi shakllarda
‟ ‟
hisobga olinishi belgilab berilgan:
• mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda. Bu sotishdan olingan sof tushumdan
sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini olish bilan aniqlanadi;
• asosiy faoliyatdan olingan foyda- bu mahsulotdan sotishdan olingan yalpi
foyda bilan davr xarajatlari o rtasidagi tafovut va asosiy faoliyatdan ko rilgan
‟ ‟
boshqa daromadlar yoki zararlarning yig indisi sifatida aniqlanadi;
‟
• xo jalik faoliyatidan olingan foyda(zarar), bu asosiy faoliyatdan olingan
‟
summasiga moliyaviy faoliyatdan olingan foyda summasiga moliyaviy
faoliyatdan olingan foyda(zarar)lar yig indisi sifatida aniqlanadi;
‟
• soliq to langunch olingan foyda , u umumxo jalik faoliaytidan olingan
‟ ‟
foydaga favqulodda vaziyatlardan ko rilgan foyda(zarar)lar yig indisi sifatida
‟ ‟
aniqlanadi;
• yilning sof foydasi, u soliq to langandan so ng xo jalik yurituvchi subyekt
‟ ‟ ‟
ixtiyorida qoladi.
Korxona o zining hisob foydasidan,avvalo, davlat oldida hisob beradi va o zining
‟ ‟
ixtiyorida hamda asarufida bo lgan foyda summasini aniqlaydi. Foydadan olingan
‟
soliqlar qat iy stavkalarda va foizlarda undiriladi. Hisob foydasining qolgan qismi
‟
korxona sof foydasi sifatida uning erkin belgilovchiga(aksionerlar umumiy
yig ilishing qarori va ichki nizomiga) muvofiq taqsimlanadi.
‟
Sof foydadan ishlab chiqarishni rivojlantirish va kengaytirishga oid sarflar
aksionerlarning umumiy yig ilishida hisob berish hamda ularning roziligini olish
‟
asosida belgilanadi.
35

Sof foydanining qolgan qismi chiqarilgan aksiyalarning turiga qarab va ularning
imtiyozli shartlari asosida taqsimlanadi. Dastlab imtiyozli aksiyalarga oldindan
kafolatlangan foizlarda to lovlar hisobga olinadi, so ngra oddiy aksiya egalariga‟ ‟
divedend foizlari va summalari e lon qilinadi. Foydaning taqsimlanmagan qismi
‟
korxona uchun taqsimlanmagan foyda sifatida, agar korxona nochor axvolda bo lsa,
‟
qoplanmagan zarar sifatida keyingi hisobot yiliga o tkaziladi.
‟
Hozirgi paytga kelib hamma korxonalar faoliyatida kengaytirilgan qayta ishlab
chiqarish amalgam oshirilishi, moliyalashtirish kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish
imkoniyatiga ega bo lishlari kerak, ya ni olingan foyda hisobidan ishlab chiqarishni
‟ ‟
kengaytirib, uning tehnikaviy darajasini ko tarib boorish lozim. Buning uchun, ya ni
‟ ‟
o zini-o zi moliyalashtirish uchun korxonaning rentabillik darajasi 20-25dan kam
‟ ‟
bo lmasligi kerak.
‟
Jamiyatning ko p yillardan beri ishlab kelayotgan qurilmalaridagi xizmat muddatini
‟
o tagan asbob-uskunalarni o z vaqtida yangisiga almashtirish, ta mir -talab
‟ ‟ ‟
jihozlarni tez va sifatli sozlab, ishlab chiqarish jarayoni uzluksizligini ta minlab
‟
berish doimo korxona rahbariyati, mutaxasislari diqqat-e tiborida turibdi.
‟
Biz obyektni tahlil etishimiz natijasida, shu narsaga guvoh bo ldikki, korxonaning
‟
foydalilik darajasi 2009 va 2010-yillarda ancha yuqori ko rsatkichlar darajasida
‟
bo lishiga erishilgan. Korxonaning har bir sohasi faoliyati bo yicha rentabilligini
‟ ‟
tahlil etilsa, eng yuqori natija mahsulot sotishdan olingan natija bo lib hisoblanadi.
‟
Chunki, oxirgi ikki yillik ma lumotlarni kuzatilganda ham faqat ushbu faoliyat
‟
natijasida foydalilik darajasini yuqoriligini kuzatilgan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi- Toshkent: O zbekiston, 2003
‟ ‟
36

2. O zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksi-Toshkent O zbekiston‟ ‟
Respublikasi Adliya Vazirligi,2003
3. O zbekiston Respublikasining soliq Kodeksi- Toshkent: O zbekiston
‟ ‟
respublikasi Adliya Vazirligi, 2008
4. O zbekiston Respublikasining “Tovar belgilari, xizmat ko rsatish belgilari va
‟ ‟
tovar kelib chiqqan joy nomlari to g risida”gi Qonuni Toshkent: O zbekiston
‟ ‟ ‟
5. O zbekiston Respublikasining “Qimmatli qog ozlar va fon birjasi
‟ ‟
to g risida”gi qonuni -Toshkent: 02.09.1993
‟ ‟
6. O zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to g risida”gi qonuni
‟ ‟ ‟
Toshkent: 30.08.1996
7. O zbekiston Respublikasi “Auditorlik faoliyati to g risida”gi qonuni
‟ ‟ ‟
Toshkent: 09.12.1992
8. O zbekiston Respublikasining “Qimmatli qo g ozlar bozori to g risida”gi
‟ ‟ ‟ ‟ ‟
qonuni Toshkent:22.07.2008
9. O zbekiston Respublikasining “Aksiyadorlik jamiyatlari aksiyadorlar
‟
huquqlarini himoyalash to g risida”gi qonuni Toshkent:26.04.1996
‟ ‟
10. O zbekiston Respublikasining “Qimmatli qog ozlar bozorida investorlarning
‟ ‟
huquqlarini himoya qilish to g risida”gi qonuni Toshkent: 30.08.2001
‟ ‟
11. O zbekiston Respublikasining “Qimmatli qog ozlar bozorining faoliyat ko r
‟ ‟ ‟
satish mexanizmi to g risida”gi qonuni Toshkent: 25.04.1996
‟ ‟
12. O zbekiston Respublikasi Prizedentining 18.11.2008 dagi “Iqtisodiyot real
‟
sektori korxonalarning moliyaviy barqararorligini yana oshirish
choratadbirlari to g risida”gi PF-4053-son farmoni
‟ ‟
13. O zbekiston Respublikasi Prizedentining 28.11.2008 dagi “Iqtisodiyot real
‟
sektori korxonalarni qo llab-quvvatlash, ularning barqaror ishlashini
‟
ta minlash va eksport salohiyatinin oshirish chora-tadbirlari to g risida”gi
‟ ‟ ‟
PF4058-son farmoni
14. O zbekiston Respublikasi Prizedentining 27.09.2006 dagi “Qimmatli
‟
qog ozlar bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to g risida”gi PQ-
‟ ‟ ‟
475son qarori
15. Karimov.I.A. ”Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O zbekiston sharoitida uni
‟
bartaraf etishning yo lari va choralari”Toshkent: O zbekiston.2009.
‟ ‟ 56-b.
16. Karimov.I.A.”Erishgan marralarimizni mustahkamlab, islohatlar yo lida izchil
‟
borish-asosiy vazifamiz”.”Xalq so zi” 10.02.2004
‟
17. Karimov.I.A.”Erishgan marralarimizni mustahkamlab, islohatlar yo lida izchil
‟
borish-asosiy vazifamiz”.”Xalq so zi” 11.02.2006
‟
18. Karimov.I.A. “Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investetsiya va moliyaviy
barqarorlik to g risida” Toshkent: O zbekiston.
‟ ‟ ‟ 2005. 528-b
19. Vazirlar Mahkamasining 2009-yil 29-yanvardagi “Davlat aktivlarini sotish
tartibini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”gi 27- sonli
‟ ‟
qarori
37

20. Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi “Mahsulot(ish,xizmat) larni
ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shaklantirish tartibi to g risida”gi Nizom 54-sonli qarori. ‟ ‟
21. Chjen V.A. “Osnovi privitazatsii” Toshkent.Goskomimushustva 1996-yil
22. Butuniv I.”Qimmatli qog ozlar bozori” Toshkent: Konsauditinform 2001-yil
‟
23. Tadbirkor qimmatli qog ozlar bozorida: Savollar va javoblar. Tadbirkorlarga
‟
qo llanma. Toshkent. O zbekiston adliya vazir
‟ ‟
24. Chjen V.A. “Pul va Moliya bozorlari”-Toshkent:”Biznes
Katolog” kompaniyasi nashri 1996.
25. YuldoshevA., Sirojiddinov I.”Moliyaviy menejment”. Namangan,2001.
26. Haydarov N.”Moliya”- Toshkent, “Akademiya” 2001.
27. Sirojiddinov I, YuldoshevA.,”Aksiyadorlik jamiyatini tashkil etish va
boshqarish” Namangan,2001.
28. Otaxonov F. “Aksiyadorlik jamiyatlari”- Toshkent:Adolat. 1996.
29. Umarov M. ,Eshboyev E. Ahmadjonov K. “Buxgalteriya hisobi” darslik –
Toshkent: O AJBNT Markazi.2004.
‟
30. Do stmurodov
‟ R.D. “Audit” darslik-Toshkent: O zbekiston ‟
milliy ensiklopediyasi nashriyoti, 2003.
31. Maslegenkov Yu.S. Finansoviy menejmentv komercheskom
banke.M.YUIITI.1996.
32. “Soliq solish va buxgalteriya hisobi” 1-12. 2009 33. ”Pul,kredit va bank” 1-
12. 2009.
34. ”O zbekiston iqtisodiy Axborotnomasi”1-12. 2009.
‟
35. Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik”MCHJ ning 2007-2009
– yillardagi yillik hisobot ma lumotlari
‟
36. www.cb.uz
37. www.mikrokreditbank.uz
38. www.pul.uz
39. www.uzbekembassy.org
40. www.mba.uz

38

Moliyaviy natijalar hisobi.

Sotib olish