Moliyaviy natijalarning shakillanishi va ularni hisobga olish vazifalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	88.2KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	26 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Ro'yxatga olish sanasi 29 Noyabr 2023

110 Sotish

Moliyaviy natijalarning shakillanishi va ularni hisobga olish vazifalari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI
IQTISODIYOT FAKULTETI
Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi
Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й

“MOLIYA VA BUXGALTERIYA HISOBI” KAFEDIRASI
“MOLIYA BOZORI VA MOLIYA TEXNOLOGIYALAR” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu : ___________________________________________________
__________________________________________________________
Ilmiy rahbar: ________________________________
Bajardi: Qo’chqorov Ramazon Yo’lchivoy o’gli
Komissiya a’zolari: ____________________________
_________________________
___________________________
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 20__ й .
Toshkent – 20 __

REJA:
Kirish……………………………………………………………………….3
1.Moliyaviy natijalarning shakllanishi va taqsimlanishi...............................6
2.Mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda (zarar) hisobi ..............................8
3.Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar hisobi ..............................11
4.Davr xarajatlari hisobi ................................................................................16
5.Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar va xarajatlar hisobi ............23
6. Favqulodda foyda va zararlar hamda yakuniy moliyaviy natija hisobi .....29
Xulosa……………………………………………………………………..…32
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………33
2

Kirish
Kurs ishi dolzarbligi. Zamonaviy iqtisodiyotda auditor bozori juda
muxim o’rin egallaydi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish va rivojlantirish uchun
samarali iqtisodiy siyosat yurgizish bilan bir vaqtda, moliyaviy soxada
institutional isloxotlar o’tkazilishi lozimligi ayni haqiqatdir. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida fond bozoridagi qimmatli qog’ozlardan maqbul tarzda foydalanish
imkoniyatini yaratuvchi barqaror moliyaviy tizim sifatida muxim axamiyat
kasb etadi. Bunday moliyaviy tizimga ega mamlakatlar iqtisodiy xatarlarga
bardoshli bo’ladilar.
Ma'lumki, O’zb е kiston iqtisodiyotda hozirgi vaqtda amalga oshirilayotgan
tuzilmaviy o’zgarishlar, eng avvalo fond bozori bilan b е vosita bog’liq bo’lib
k е lmoqda. Chunki R е spublikada r е jalashtirilgan inv е stitsiya programmasini
amalga oshirishda o’tish davriga xos bo’lgan moliyaviy r е surslarning
ch е garalanganligi s е zilmokda. Shuning uchun ham fond bozorining qimmatli
qog’ozlaridan samarali foydalanish, ularning eng qulay shakllaridan
foydalanish muxim masalalardan biri bo’lib kolmoqda.
Hozirgi globallashuv sharotida fond bozorlari iqtisodiyatning asosiy
tarmog’i bo’lib kelmoqda. Bundan ko’rinib turbdiki, auditorbozorini
rivojlantirish iqtisodiyotni rivojlantirish demakdir. Hozir jahon fond bozorlari
bir qancha muammoli holatlar vujudga kelmoqda. Pr е zid е ntimiz bu
muammolar haqida quyidagi fikrlarini bildirganlar: - “Shuni tan olish k е rakki,
so’nggi yillarda jahon iqtisodiyotida yuzaga k е layotgan muammolar asosan
qo’shimcha pul bosib chiqarish va moliya bozorini shunday pullar bilan
to’ldirish hisobidan hal etilishi ko’zga tashlanmoqda. Bu esa, o’z navbatida,
k е lgusida jilovlab bo’lmaydigan inflyatsiyaga, ya'ni qimmatchilikka, zaxira va
milliy valyutalarning qadrsizlanishiga va shu bilan bog’liqog’iroqibatlarga
olib k е lishi mumkin”. 1
“Moliya va bank bozorini ortiqcha likvidlilik bilan
to’ldirish, bunday siyosatni davom ettirish ulkan
3

sp е kulyativ “ko’piklar” hosilbo’lishi, zaxira valyutalari va milliy
valyutalarning qadrsizlanishi, inflatsiya darajasining o’sish xavfini
tug’dirmoqda”. 1

Hozirda mamlakatimiz mustaqillik yillarida ipot е ka munosabatlarini
amalga oshirishni qonuniy m е 'yoriy bazasining yaratilishi bo’yicha
qilinayotgan tadbirlar, ayniqsa 2008-yil 22-iyulda “Auditorbozori to’g’risida”
O’zbekiston Respublikasi qonunnining qabul qilinishi bu boradagi salmoqli
qadam bo’ldi. Bulardan foydalanish aholi farovonligi uchun asosiy
vazifalaridan biri hisoblanadi va bu jarayonni to’g’ri yo’lga qo’yib olish
bitiruv malakaviy ishining dolzarbligini b е lgilaydi.
Kurs ishning ob' е kti. Mazkur tadqiqotning ob' е kti – auditorbozori va
fond bozori bilan bog’lik op е ratsiyalarni amalga oshirish hisoblanadi.
Kurs ishimizning maqsadi – mamlakatimizda auditorbozorini tashkil
etish masalalari tahlili asosida, mavjud muammolarni aniqlash, ushbu
muammolarni xal etish yo’llarini ko’rsatib b е rishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishi maqsadidan k е lib chiqib quyidagi vazifalarni xal
etilishi maqsad qilib qo’yildi va xal etildi:
- Fond birjasi faoliyati, roli, m е xanizmi va iqtisodiyotdagi tutgan o’rnining
tadqiqotini olib borish;
- O’zb е kiston fond birjasi faoliyat m е xanizmining huquqiy asoslari
tadqiqotini olib borish;
- Fond birjasi faoliyatining jahon tajribasini o’rganish;
- Fond birjasi faoliyatida ind е kslar tahlili va ularni hisoblash m е todikasini
tahlil qilish;
- Fond birjasi faoliyatining ko’rsatkichlari va zamonaviy t е nd е ntsiyalari tahlil
qilish va o’rganish;
1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi 18.01.2013. Xalqso’zi. 19-
yanvar
4

- O’zb е kiston fond birja faoliyatining takomillashtirish istiqbollarini ishlab
chiqish.
Kurs ishi mavzusining pr е dm е ti mamlakatimizda auditorbozorini tashkil
etish masalalarini o’rganish bo’lib hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining nazariy-amaliy ahamiyati auditorbilan
bog’liq qonunning mavjudligi, fond birjalarining vujudga k е lishidagi o’ziga
xos hususiyatlarini qonuniy ifoda etilishi ushbu jarayonni tashkil etilishida
muxim axamiyatga ega. Shuningd е k, auditorbozorini tashkil etishda avvalom
bor, unga bo’lgan extiyoj va taklif jarayonidagi, ya'ni fond birjalari
infratuzilmasini rivojlantirishni taqozo qiladi, hamda r е spublika m е 'yoriy –
huquqiy hujjatlari, klassik iqtisodchilarning, hozirgi xorijlik va o’zb е kistonlik
iqtisodchi-olimlarning bank ishi taxliliga oid ilmiy-uslubiy yondoshuvlari,
amaliy tajriba va xulosalari hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ish kirish, uch bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxati, rasm va jadvallardan iborat.
5

1.Moliyaviy natijalarning shakllanishi va taqsimlanishi
Moliyaviy natijalar hisobining ahamiyati va vazifalari, moliyaviy
natijalarning shakllanishi va taqsimlanishi
Moliyaviy natijalar - bu xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ma’lum hisobot davrida
tadbirkorlik faoliyati jarayonida o‘ziga qarashli mablag‘ning oshishi yoki
kamayishidir. Buxgalteriya hisobida bunday faoliyat natijasi hisobot davridagi
barcha foydalar va zararlarni hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi.
O‘zbekistonda bozor munosabatlariga o‘tish korxonalar faoliyatini tubdan isloh
qilish, ularni yuzaga kelgan yangi iqtisodiy munosabatlar sharoitida rivojlanishini
ta’minlash, mamlakatda kichik va o‘rta tadbirkorlikni rivojlantirish korxonalarning
moliyaviy barqarorligiga uzviy bog‘liq. Korxonalarning moliyaviy jihatdan
barqaror bo‘lishi ularning faoliyati davomida olgan foydasining to‘g‘ri
shakllantirilishi bilan bog‘liq. Chunki korxonalarda foyda shu yerda
ishlovchilarning moddiy ta’minlanishining, korxonalarda ishlab chiqarish
faoliyatini kengaytirishning, ishlab chiqarishda fantexnika yutuqlarini va yangi
texnologiyalarni joriy qilish kabi ishlarning asosiy moddiy manbasi hisoblanadi.
Foyda moddiy ishlab chiqarish sohasida tadbirkorlik faoliyati jarayonida yaratiladi.
Ishlab chiqarish omillari (mehnat, kapital va tabiiy resurslar) va xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarning foydali ishlab chiqarish faoliyati birikishi natijasida mahsulot ishlab
chiqariladi, u iste’molga sotilganda, tovar bo‘lib hisoblanadi.
Tovar-pul munosabatlari sharoitida korxona darajasida sof daromad foyda shaklini
oladi. Tovarlar bozorida korxonalar nisbatan alohida tovar ishlab chiqaruvchi
bo‘lib maydonga chiqadilar. Bozorda mahsulotga narx belgilab, uni
iste’molchilarga sotadilar. Sotish natijasida ular pul tushumini oladilar, bu esa
daromad olinganligini anglatadi. Moliyaviy natijani aniqlash uchun tushumni
mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajat bilan taqqoslash kerak.
Agar tushum xarajatlardan yuqori bo‘lsa, moliyaviy natija foyda olinganligidan
dalolat beradi. Tadbirkor doimo foyda olishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi,
lekin bunga doim ham erisha olmaydi. Agar tushum xarajatlarga teng bo‘lsa, unda
faqat mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari qoplangan bo‘ladi, xolos.
6

Bunda zarar ko‘rilmaydi, lekin ishlab chiqarish, ilmiytexnik va ijtimoiy
rivojlanishning manbai sifatidagi foyda ham olinmaydi.
Agar korxona xarajatlari tushumidan ko‘p bo‘lsa, u zarar ko‘radi, ya’ni salbiy
moliyaviy natijaga erishadi. Bu holat uni ancha murakkab moliyaviy ahvolga solib
qo‘yadi.
Foydani bozor munosabatlarining o‘ta muhim kategoriyasi sifatida talqin etish
mumkin.
Foyda korxona faoliyati natijasida olingan iqtisodiy samarani xarakterlaydi.
Lekin yagona foyda ko‘rsatkichi yordamida korxona faoliyatining barcha
tomonlarini baholab bo‘lmaydi. Bunday universal ko‘rsatkichning bo‘lishi ham
mumkin emas. Aynan shuning uchun korxonaning ishlab chiqarish, xo‘jalik va
moliyaviy faoliyatini tashkil qilishda ko‘rsatkichlar tizimidan foydalaniladi.
Foydaning ahamiyati shundan iboratki, u yakuniy moliyaviy natijani aks ettiradi,
shu bilan birga uning miqdori va o‘zgarishga korxonaning xarajatlariga bog‘liq
bo‘lgan hamda bog‘liq bo‘lmagan omillar ta’sir qiladi. Foyda rag‘batlantiruvchi
funktsiyasini bajaradi. Buning mazmuni shundan iboratki, foyda bir vaqtning
o‘zida moliyaviy natija va korxona moliyaviy resurslarining asosiy elementi
hisoblanadi. O‘z-o‘zini moliyalashtirish tamoyilining real ta’minlanishi olingan
foyda bilan belgilanadi. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langandan keyin
korxona ixtiyorida qoladigan sof foyda korxonaning ishlab chiqarish faoliyatini
kengaytirishni, korxonaning ilmiy¬texnik va ijtimoiy rivojlanishini, xodimlarni
moddiy rag‘batlantirishni moliyalashtirish uchun yetarli bo‘lishi kerak.
Foyda turli darajadagi byudjetlarni rag‘batlantirish manbalaridan biri bo‘lib
hisoblanadi.
U soliqlar ko‘rinishida byudjetlarga kelib tushadi va boshqa daromad tushumlari
bilan bir qatorda ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishni moliyalashtirish, davlat
tomonidan o‘z faoliyatini bajarishni ta’minlash, davlatning investitsiya, ishlab
chiqa rish, ilmiy-texnik va ijtimoiy dasturlarini amalga oshirish uchun ishlatiladi
7

2. Mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda (zarar) hisobi
Mahsulot (ish xizmatlar)ni sotishdan olingan yalpi foyda korxonada
yaratilgan foydani ifodalaydi. Mahsulotni sotishdan olingan yalpi foydani topish
uchun mahsulotni sotishdan tushgan sof tushumlardan shu sotilgan mahsulot
tannarxini chegirib tashlash kerak o‘z navbatida, mahsulot sotishdan tushgan sof
tushumni topish uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan keyin kelgan
tushumdan qo‘shilgan qiymat solig‘i, aktsiz solig‘i, kaytarilgan tovarlar qiymati,
xaridorga berilgan skidkalar (chegirmalar) ayirib tashlanadi. Mahsulotni eksport
kiluvchi korxonalar eksport tariflarini ham chegirib tashlaydilar. Mahsulotni
sotishdan keladigan tushum esa O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya
hisobi to‘g‘risida»gi Qonuniga asosan aniqlanadi. Demak mahsulot sotishdan
olingan yalpi foyda mahsulot sotishdan tushgan sof tushum bilan sotilgan mahsulot
tannarxi orasidagi farqqa teng. Bu farq ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin. Ijobiy
farq foyda sifatida, salbiy farq esa zarar sifatida e’tirof etiladi.
Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan sof tushumni Hisobga olish uchun
quyidagi hisobvaraqlar ochilgan: —9010-«Tayyor mahsulotni sotishdan olingan
daromad» 9020-«Tovarlarni sotishdan olingan daromad»
9030-«Bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar»
9040-«Sotilgan tovarlarning qaytarilishi» 9050-«Xaridor va buyurtmachilarga
berilgan chegirmalar».
Yukoridagi hisobvaraqlarda korxonaning asosiy faoliyatidan olingan sof tushumi
sifatida quyidagilar aks ettiriladi:
 sanoat, kishlok xujaligi va boshqa tarmoklar korxonalarining ishlab
chiqargan tayyor mahsuloti va yarim tayyor mahsulotlarini sotishdan olingan
daromadlar;
 sanoat tusidagi ish va xizmatlar;
 sanoat xarakteriga ega bulmagan ish va xizmatlar;
 sotib olingan buyumlar;
8

- kurilish-montaj, loyiha-kidiruv, geolog-razvedka, ilmiy-tadkikot ishlarini
sotishdan olingan daromadlar;
 savdo va ta’minot tashkilotlarining tovarlarni sotishdan olingan daromadlari;
 transport korxonalarining yulovchi va yuklarni tashishi bo‘yicha xizmatlari;
- engil avtomobillarni ijaraga berish va avtomashinalarni xaydab olib borish
xizmatlari;
- aloqa korxonalarining xizmatlari va boshqalar.
9010-«Tayyor mahsulotni sotishdan olingan daromadlar», 9020-«Tovarlarni
sotish dan olingan daromadlar», 9030-«Bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlardan
olingan daromadlar» hisobvaraqlarining kreditida korxonaning asosiy faoliyatidan
(mahsulot sotish, ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) olingan daromadlar aks ettiriladi
va
4010- «Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4110-«Alohida
balansga ajratilgan bo‘linmalardan olinadigan schyotlar» hamda pul mablag‘larini
hisobga oluvchi hisobvaraqlarning debeti bilan o‘zaro korrespondentsiyada
bo‘ladi. Oldingi davrda olingan, ammo hisobot yiliga tegishli bo‘lgan daromadlar
(bunak) summasiga pul mablag‘larini hisobga oluvchi hisobvaraqlar debetlanib,
6210-«Muddati o‘zaytirilgan daromad» yoki 6310- «Xaridor va buyurtmachilardan
olingan bo‘naklar» hisobvaraqlari kreditlanadi.9040-«Sotilgan tovarlarning
qaytarilishi» va 9050-«Xaridor va buyurtmachilargaberilgan chegirmalar»
hisobvaraqlari kontrpassiv hisobvaraq bulib, 9010, 9020, 9030-hisobvaraqlar
summasini korrektirovka kilib turadi. 9040-Hisobvaraqning debet oboroti mahsulot
sotishdan tushgan tushum summasidan chiqarib tashlanadi.Sotilgan mahsulotning
kaytarib olinishiga quyidagicha provodka beriladi: D-t 9040-«Sotilgan
mahsulotning qaytarilishi»
K-t Pul mablag‘lari hisobvaraqlari.Qaytarib olingan mahsulot va tovarlarning
tannarxiga kizil storno yozuvi orqali quyidagicha provodka beriladi :
9

D-t 9110, 9120,9130-hisobvaraqlar K-t 2810, 2910, 2920-hisobvaraqlar.
Kaytarib olingan mahsulot va tovarlar bo‘yicha hisoblangan QQS summasiga
quyidagicha provodka beriladi: D-t 6410-«Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar»
K-t 5110-«Hisob-kitob schyoti».
Hisobot davri oxirida 9040-hisobvaraqning debet saldosi yakuniy moliyaviy
natijaga o‘tkaziladi: D-t 9900-«Yakuniy moliyaviy natija» K-t 9040-«Sotilgan
tovarlarning qaytarilishi».
9050-«Xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar» hisobvarag‘ida tayyor
mahsulot va tovarlar qiymatidan xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar
hisobga olinadi. Xaridor va buyurtmachilarga chegirmalar berilganida quyidagicha
provodka beriladi:
D-t 9050-«Xaridor va buyurtmachilarga»berilgan chegirmalar» K-t 4010,4110-
hisobvaraqdar.
Hisobot davri oxirida 9050-hisobvaraqning debet saldosi yakuniy moliyaviy
natijaga o‘tkaziladi: D-t 9900-«Yakuniy moliyaviy natija» K-t 9050-«Xaridor va
buyurtmachilarga berilgan chegirmalar».Sotilgan tayyor mahsulot, tovarlar,
bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar tannarxi to‘g‘risidagi axborotlar quyidagi
hisobvaraqlarda aks ettiriladi: 9110-«Sotilgan mahsulot tannarxi» 9120-«Sotilgan
tovarlar tannarxi» 9130-«Sotilgan ish va xizmatlar tannarxi» 9140-«Davriy
Hisobda TMZlarni xarid qilish va sotish» 9150-«Davriy hisobda TMZlar baxrsiga
to‘zatishlar».
Ushbu hisobvaraqdarning debeta ko‘payishni, kredita kamayishni ko‘rsatadi. 9110,
9120, 9130-hisobvaraqlar tranzit bulib, hisobot davrining boshiga qoldiq kolmaydi.
Sotilgan tayyor mahsulot, tovarlar, bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar
tannarxi 9110, 9120, 9130-Hisobvaraqlarning debeti va 2010-«Asosiy ishlab
chiqarish», 2810-«Ombordagi tayyor mahsulot», 2910-«Ombordagi tovarlar»
hisobvaraqlarining krediti bilan o‘zaro korrespondentsiyada aks ettiriladiOy
oxirida mahsulot, ish va xizmatlarning haqikiy tannarxi bilan reja tannarxi
orasidagi farqi tegishli hisobvaraqlarga o‘tkaziladi. Bunda quyidagicha
10

provodkalar beriladi:
D -t 2810, 2820-Hisobvaraqlar - tayyor mahsulotga tegishli fark summasiga D-
t 9110, 9130-hisobvaraqlar - sotilgan mahsulot, ishlar va xizmatlarga tegishli
farq summasiga K-t 2010,2310-hisobvaraqdar .
Agar ushbu fark summasi ortiqcha qilingan xarajatni ko‘rsatsa, yukoridagi
provodkalar beriladi. Agarda tejalgan summani ko‘rsatsa, ushbu provodkalar kizil
storno yozuvi orqali reja tannarx haqikiy tannarxga etkazib kuyiladi.
Hisobot davri oxirida 9110, 9120, 9130-Hisobvaraqlarning debet oborotlaridagi
summalar yakuniy moliyaviy natijaga o‘tkaziladi: D-t 9900-«Yakuniy moliyaviy
natija» K-t 9110, 9120, 9130-Hisobvaraqlar.
Demak 9900-«Yakuniy moliyaviy natija» Hisobvarag‘ining debetida sotilgan
mahsulot, ish va xizmatlarning haqikiy tannarxi, kreditida esa mahsulot, ish va
xizmatlarni sotishdan tushgan sof tushum aks ettiriladi. Ushbu muomalalar
bo‘yicha 9900-hisobvaraq-ning debet va kredit oborotlarining farqi orqali
mahsulot, ish, xiz'matlarni sotishdan olingan yalpi foyda (zarar) aniqlanadi.
11

3. Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar hisobi

Asosiy ishlab chiqdrish faoliyatidan olinadigan boshqa daromadlarga quyidagilar
kiradi:
 undirilgan yoki qarzdor tomonidan e’tirof etilgan jarimalar, penyalar,
vaqtida tulanmagan qarzlar va xo‘jalik shartnomalari shartlarini bo‘zganlik
uchun boshqa xil jazo jarimalari, shuningdek etkazilgan zararlarni undirish
bo‘yicha daromadlar;
 Hisobot yilida aniqlangan utgan yillardagi foyda;
 ishlab chiqarish va mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotish bilan bevosita
bog‘liq bulmagan operatsiyalardan renta daromadi, xo‘jalik yurituvchi
subyektlar xo‘zuridagi oshxonalardan tushumlar, yordamchi xizmatlardan
daromadlar sifatidagi kirim qilingan boshqa daromadlar;
 xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy fondlarini va boshqa mol-mulklarini
sotishdan olingan daromadlar;
 da’vo muddati utgan kreditorlik va deponent qarzlarni Hisobdan
chiqarishdan olingan daromadlar;
 tovar-moddiy boyliklarni kayta baxrlash;
 davlat subsidiyalaridan daromadlar;
 xolisona moliyaviy yordam;
 boshkd muomala daromadlari.
Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar quyidagi Hisobvaraqlarda aks
ettiriladi:
9310-«Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishidan olingan
foyda» 9320-«Boshka aktivlarning sotilishi va boshqacha chiq,ib ketishidan
olingan foyda» 9330-«Undirilgan jarima, bokimanda va burdsizliklar»
9340-«Utgan yil foydasi» 9350-«Operativ lizingdan olingan daromad»
9360-«Kreditorlik va deponentlik qarzlarini Hisobdan chiqarishdan olingan
12

daromadlar» 9370-«Xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklarning daromadlari» 93
80-«Kaytarilmaydigan moliyaviy yordam» 9390-«Boishcha operatsion
daromadlar».
Ushbu Hisobvaraqlar tranzit Hisoblanadi. Yuqoridagi Hisobvaraqlarning kredit
oboroti foyda (daromad)ning ko‘payishini, debet oboroti esa ularning Hisobdan
chiq.arilishini ko‘rsatadi.
9300-«Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar» hisobvarag‘i bo‘yicha
hisobvaraqlar korrespondentsiyasi
№ Xo‘jalik
muomalalarining
mazmuni Hisobvaraqlar
korrespondentsiyasi
debet
debet kredit
1. Asosiy vositalarning
sotilishi va boshqacha
chiqib ketishidan
olingan foydaning aks
ettirilishi 9210 9310
2. Boshqa aktivlarning
sotilishi va boshqacha
chiqib ketishidan
olingan foydaning aks
ettirilishi 9220 9320
3. Shartnoma shartlarini
bo‘zganligi uchun 4860 9330
13

undirilgan bokimanda.
jarima va
burdsizliklarning aks
ettirilishi
4. Xaridorlarga oldingi
yillarda junatilgan
mahsulot bo‘yicha
kaytadan Hisoblashish
natijasida Hisobot
yilida olingan
foydaning aks
ettirilishi 4010 9340
5. Da’vo muddati utgan
kreditorlik va
deponentlik qarz-larini
Hisobdan chiqarishdan
olingan foydaning aks
ettirilishi 6910-6990
6720 9360
6. Kaytarilmaydigan pul
mablag‘larining kirim
qilinishi 5110-5120 9380
7. Tovarlar va tayyor
mahsulotlar
ortiqchaligining aniq-
lanishi 2810, 2910 9390
14

8. Mulkiy sugurta
organlari tomonidan
sugurta to‘lovlarining
tushishi 6510 9390
9. Hisobot davri oxirida
asosiy faoliyatdan
olingan boshqa
daromadlarning
yakuniy moliyaviy
natijaga utkazilishi 9310,9320,
9330, 9340,
9350, 9360,
9370, 9380,
9390 9900
4. Davr xarajatlari hisobi
15

Davr xarajatlari tarkibiga korxona ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita
bog‘liq bulmagan xarajatlar kiradi. Bo‘lar jumlasiga boshqaruv, tijorat bilan
bog‘liq xarajatlar, shuningdek umumxo‘jalik xarajatlari, jumladan ilmiy-tadkikot
va tajriba-konstruk-torlik ishlari bo‘yicha xarajatlar ham kiradi. Bu xarajatlar
korxona asosiy faoliyati va mahsulot sotish bilan bog‘liq bulmaganligi, lekin
ma’lum bir jarayonlarni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ular
operatsion xarajatlar, umumiy va ma’muriy xarajatlar deyiladi. Ular mahsulot
ishlab chiqarish va sotish hajmiga bog‘liq bulmagani, va aksincha, vaqt bilan,
xo‘jalik faoliyatining davomiyligi bilan bog‘liq bo‘lgani sababli ular davr
xarajatlari deb yuritiladi.
Mahsulot sotish, ma’muriy xarajatla kiritiladi.
Hisobvaraqlar rejasiga binoan davr xarajatlar, xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar
xarajatlari, boshqa operatsion xarajatlar davr xarajatlari tarkibiga ri quyidagi
hisobvaraqlarda aks ettiriladi:
9410-«Sotish xarajatlari» 9420-«Ma’muriy xarajatlar» 9430-«Boshqa operatsion
xarajatlar» 9440-«Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chegiriladigan hisobot
davri xarajatlari».
Nizomga binoan sotish xarajatlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi:
-temir yul, suv, avtomobil, ot-ulovda tashish xarajatlari hamda transport vositalari
bekor turib kolganligi uchun tulangan jarimalar;
 savdo va umumiy ovkatlanish korxonalarining xarajatlari;
 mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish bilan bog‘liq mehnatga haq to‘lash
xarajatlari (ma’muriy-boshqaruv xodimlaridan tashkari);
 ularning ijtimoiy sugurta ajratmalari;
 savdo ehtiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni
ijaraga olish, saqlash va tuzatish xarajatlari;
 asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
16

-sanitariya kiyim-boshi, oshxona dasturxon va sochiqlari, oshxona idish-tovogi va
anjomlarining eskirishi;
 gaz, yoqilgi, elektr energiyasi xarajatlari;
 tovarlarni saklash, ularga ishlov berish va ularni sortlarga ajratish xarajatlari;
 savdo reklamasi xarajatlari;
 tashish, saklash va sotish chog‘ida tovarlarning norma doirasida va undan
ortiqcha yo‘qotilishi;
 o‘rash-joylash materiallari xarajatlari;
 mol-mulkni majburiy sug‘urta qilish xarajatlari;
 mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi xarajatlari;
-ventilyatorlar, mashinalar va ularning xarakatlanuvchi kismlarini urnatish va
saklash, tuynuklar boshqalarning atrofini o‘rash bo‘yicha joriy (nomukammal
tusdagi) xarajatlar;
-maxsus kiyim-bosh va poyafzalni yuvish va tuzatishga materiallar qiymati;
-umumiy ovqatlanish va savdo xodimlari tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilganligi uchun
tibbiyot muassasalariga haq to‘lash;
-kassa xujaligini va tushum inkassatsiyasini yuritish chiqimlari;
 umumiy ovkdtlanish korxonalarida kogoz salfetkalar, krgoz dasturxonlar,
kogoz stakanlar va tarelkalar, bir marta foydalaniladigan anjomlar qiymati;
 sotish bozorlarini urganish bo‘yicha belgilangan normativlar doirasida va
undan ortiqcha xarajatlar (marketingga, reklamaga sarflangan xarajatlar);
- ilgarigi ish joy bo‘yicha lavozim oklad miqdorini saklagan holda boshqa
tashkilotlar, korxonalardan, shuningdek vaqtinchalik o‘rindoshlik bo‘yicha
xodimlarga to‘lanadigan okladlardagi farq
 sovun, apteka dori-darmon vositalarining qiymati;
 soliqlar (er uchun, mulk uchun, avtotransport vositalari uchun);
17

-umumiy foydalanishdagi avtomabil yullarini saqlashga va ta’mirlashga ajratmalar;
-bank xizmatlariga to‘lovlar.
Yuqorida keltirilgan xarajatlar 9410-«Sotish bo‘yicha xarajatlar» hisobvarag‘ida
hisobga olinadi. Ushbu hisobvaraq tranzit xo‘isovaraq bulib, ko‘aysi davr bulmasin
uning oy boshida krldiq summasi bulmaydi, hisobvaraqning debet tomonida
tovarlarni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar ko‘rsatilsa, kredit tomonida ushbu
xarajatlarni hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi. Bu summa foydaning kamayishiga
olib keladi, ya’ni, foyda hisobidan 9410-«Sotish bo‘yicha xarajatlar»
hisobvarag‘ining analitik hisobi 15-sonli ko‘aydnomada xarajatlarning debet va
kredit oboroti ko‘rsatiladi. Debet oborotining jami - summasi №1, 2, 7, 10/1-jurnal
orderlarda aks ettirilsa, kredit bo‘yicha oborot summalari esa №11-jurnal-orderida
aks ettiriladi.
Korxonalar ishini olib borish, uyushtirish va boshqarish tegishli xarajatlarni -talab
qiladi. Har bir korxona bunday xarajatlarni krplash uchun tegishli ajratmalar qiladi
va bu ajratmalar 9420-«Ma’muriy (boshqaruv) xarajatlar» hisobvarag‘ida hisobga
olinadi.

Unga quyidagi xarajatlar kiradi:
-boshqaruv xodimlariga tegishli bo‘lgan mexdatga haq to‘lash xarajatlari;
-boshqaruv xodimlariga tegishli ijtimoiy sugurta ajratmalari;
-xizmat engil avtotransporti va xizmat mikroavtobusini sakdash, yollash va ijaraga
olish xarajatlari;
-xo‘jalik yurituvchi subyekt va uning tarkibiy bo‘linmalarini tashkil etish va ularni
boshqarish xarajatlari;
-boshqaruvning texnik vositalari, aloka o‘zellari, signalizatsiya vositalari,
2Hisoblashish markazlarini va ishlab chiqdrishga tegishli bulmagan boshqaruvning
boshqa texnik vositalarini saklash hamda ularga xizmat ko‘rsatish xarajatlari;
-ijara, xizmatlar ko‘rsatilgani uchun aloka o‘zellariga haq to‘lash (ATS, uyali,
yuldosh, o‘peyjing aloka);
18

-shaharlararo va xalqaro telefon so‘zlashuvlari uchun belgilangan normativlar
doirasida va ulardan ortiqcha haq to‘lash;
- ma’muriy boshqaruv ehtiyojlari uchun binolar va xonalar ijarasi uchun haq
to‘lash;
-ma’muriy ahamiyatga ega bo‘lgan asosiy vositalarni saqlash va ularni tuzatish,
shuningdek eskirish xarajatlari;

yuqori tashkilotlar va yuridik shaxslar birlashmalar: vazirliklar, idoralar,
uyushmalar, kontsernlarga va boshqa xarajatlarga ajratmalar;

xodimlarni va ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bulmagan mol-mulkni
majburiy sug‘urta qilish;

boshqaruv xodimlarini xizmat safarlariga yuborish bo‘yicha belgilangan
normalar doirasida va undan ortiqcha xarajatlar;

belgilangan normalar doirasida va undan ortiqcha miqdordagi vakillik
xarajatlari;

umumiy ovkatlanish korxonalari va boshqalarga binolarni tekin berish va
kommunal xizmatlar qiymatiga haq to‘lash xarajatlari;
 bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bulmagan, tabiatni muxrfaza
qilish ahamiyatiga ega bo‘lgan jamgarmalarni saklash va ulardan
foydalanish bilan bog‘liq joriy xarajatlar, shu jumladan yul kuyiladigan
normalar doirasida va ulardan ortiqcha ifloslantiruvchi moddalarning atrof-
muhitga chiqarilganligi (tashlanganligi) uchun to‘lovlar.Boshqa operatsion
xarajatlarga quyidagilar kiradi:
 Yangi tashkil etilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektda ishlash uchun
mutaxassislar tayyorlash va ularni kayta tayyorlash xarajatlari, normalar
19

doirasida va ulardan ortiqcha mutaxassislar tayyorlash ham da kayta
tayyorlash bundan mustasno.
 Loyiha va kurilish-montaj ishlarida chala ishlarni bartaraf etish xarajatlarini
koplash, shuningdek obyekt koshidagi omborgacha transportda tashish
chog‘idagi shikast-lanishlar va bo‘zilishlar, korroziyaga karshi ximoya
nuksonlari tufayli kelib chirkan taftish xarajatlari (asbob-uskunalarni
kismlarga ajratish) va shunga uxshash boshqa xarajatlar etkazib berish va
ishlarni bajarish shartlarini bo‘zgan yuridik shaxslar hisobiga mazkur
xarajatlar chala ishlar, shikastlanish yoki zarar ko‘rish uchun javobgar
bo‘lgan etkazib beruvchi yoki boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar hisobiga
undirilishi mumkin bulmagan darajada amalga oshiriladi.
 Maslahat va axborot xizmatlariga haq to‘lash.
 Auditorlik xizmatlariga xaq to‘lash, shu jumladan xo‘jalik yurituvchi
subyektning katnashchilaridan (mulkdorlardan) birining tashabbusi bo‘yicha
o‘tkaziladigan auditorlik xizmatlariga xaq to‘lash.
 O‘zining xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqdrishlari va xo‘jaliklarini asrashdan
ko‘rilgan zararlar.
 Salomatlikni muhofaza qilish va xodimlarning ishlab chiqarish jarayonida
bevosita katnashuvi bilan bog‘liq bulmagan dam olishlarni tashkil etish
tadbirlari.
 Xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish bilan
bog‘liq bulmagan ishlar (xizmatlar)ni (shahar va shaharchalarni
obodonlashtirish ishlari, qishloq xujaligiga yordam berish va boshqa xil
ishlarni) bajarish xarajatlari.
 kompensatsiya va rag‘batlantirish tusidagi to‘lovlar.
 O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining Qarorlariga ko‘ra kompensatsiya
to‘lovlari.
 Bir yula to‘lanadigan mukofotlar va takdirlashlar, shu jumladan xo‘jalik
yurituvchi subyektning o‘zining Qaroriga ko‘ra ko‘p yillik xizmati uchun
20

haq to‘lash (naturadagi to‘lovlar ham shu jumlaga kiradi), shuningdek ular
bo‘yicha ijtimoiy jamgarmalarga o‘tkazilgan summalar.
 Qonun hujjatlariga yoki xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘zining Qaroriga
muvofiq majburiy ishga kelmagan vaqti yoki past haq to‘lanadigan ishni
bajarganlik uchun haq to‘lash.
 Vaqtincha mehnat layokatini yukotgan takdirda qonun hujjatlari bilan
elgilangan, hakikiy ish haqi miqdorigacha qo‘shimcha haq- Asosiy ish joyi
xo‘jalik ishchilariga, xo‘jalik yurituvchi subyekt ishchi va mutaxassislariga
ular ishdan ajragan holda malaka oshirish va mutaxassislarni kayta
tayyorlash tizimida o‘kigan vaqtda ish haqi to‘lash.
- Ikki va undan ko‘p bolalari yoki un olti yoshgacha nogiron bolasi bo‘lgan
ayollarga qonunchilikka muvofiq qo‘shimcha mehnat ta’tili haqini
to‘lash.xodimlarga tovarlar, mahsulotlar va boshqa narsalarni bepul berish yoki
xodimlar uchun ishlar, xizmatlarni bajarish. Xodimlarning (ovkatlanishi, yul kirasi,
davolanish va dam olishga, ekskursiya va sayoxatlarga yullanmalari, sport
sektsiyalarida, tugaraklarda, klublardagi mashgulotlari, madaniy-kungilochar va
jismoniy tarbiya (sport) tadbirlariga katnashishi, xodimlarning shaxsiy obunasi va
iste’moli hamda boshqa shunga uxshash to‘lovlari) xarajatlarini koplash.
Ish haqini hisoblashishda hisobga olinmaydigan to‘lovlar va xarajatlar:
 Qonunchilikka muvofiq bolani ikki yoshga tulgungacha parvarish qilish
bo‘yicha xar oylik nafakani to‘lash bo‘yicha xarajatlar.
- Pensiyalarga ustamalar, pensiyaga chiqayotgan mehnat faxriylariga bir
yula t o‘lanadigan nafakalar.
21

 Amaldagi qonunchilikka muvofiq xo‘jalik yurituvchi subyektlardan ularning
kayta tashkil etilishi, xodimlar va shtatlar sonining qisqarishi munosabati
bilan bushab koladigan xodimlarga to‘lovlar.

Xodimlarga to‘lanadigan moddiy yordam.

Sog‘likni saqlash obyektlari, kariyalar va nogironlar uylari, bolalar
maktabgacha tarbiya muassasalari, sog‘lomlashtirish lagerlari, madaniyat va
sport obyektlari, xalk ta’limi muassasalari, shuningdek uy-joy fondi
obyektlari ta’minotiga (shu jumladan barcha turdagi ta’mirlash ishlarini
o‘tkazishga amortizatsiya ajratmalari va xarajatlarni ham kushgai xolla)
joylardagi davlat xokimiyati organlari tomonidan belgilangan normativlar
doirasidagi va ulardan ortiqcha xarajatlar.

Vaqtincha to‘xtatib quyilgan ishlab chiqarish kuvvatlari va obyektlarini
saklash xarajatlari (boshqa manbalar hisobiga qoplanadigan xarajatlardan
tashqari).

Bank va depozitariy xizmatlariga to‘lovlar.
- Ekologiya, sog‘lomlashtirish va boshqa xayriya jamgarmalariga, madaniyat, xalq
ta’limi, sog‘likni saqlash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari,
muassasalari pa tashkilotlariga badallar.

Byudjetga majburiy to‘lovlar, soliqlar, yigimlar, amaldagi qonunchilikka
muvofiq to‘lanadigan va xo‘jalik yurituvchi subyekt xarajatlariga
qo‘shiladigan maxsus byudjetnaya tatsshchari jamgarmalarga ajratmalar.

Zararlar» jarimalar, penyalar:
22

- Bekor qilingan ishlab chiqarish buyurtmalari bo‘yicha yukotishlar.
-Moddiy boyliklarning tabiiy yukolishi normalari doirasidagi va normalaridan
ko‘prok bsvosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bulmagan yukotishlar hamda
kamomadlar.
- Ishlab chiqarish zahiralarini va tayyor mahsulotni eng past baholash usuli yoki
sotishning sof qiymati bo‘yicha kayta baholash yoki bahosini pasaytirish
natijasidagi zararlar.
- Sud xarajatlari.
- To‘lanishi shubxali qarzlar bo‘yicha zaxiraga ajratmalar.
- Qonunchilikka muvofiq da’vo bildirish muddati o‘tgan va undirilishi noreal
bo‘lgan boshqa qarzlar bo‘yicha debitorlik qarzlarni hisobdan chiqarishdan
ko‘rilgan zararlar, shuningdek qonunchilikka muvofiq yuridik va jismoniy shaxslar
bilan hisoblashishlar bo‘yicha to‘lanishi shubhali qarzlarni hisobdan chiqarishdan
ko‘rilgan zararlar.
2.
hisobot yilida aniqlangan utgan yillar operatsiyalar bo‘yicha ko‘rilgan
zararlar.
3.
tabiiy ofatlar (ishlab chiqarish zahiralari, tayyor mahsulotlar va boshqa
moddiy boyliklarning nobud bo‘lishi va buzilshi, ishlab chiqarishni tuxtatish
va boshqalar tufayli yukotishlar) tufayli ko‘rilgan koplanmaydigan
yukotishlar va zararlar, shu jumladan tabiiy ofatlar okibatlarining oldini
olish yoki okibatlarini bartaraf etish bilan bog‘liq xarajatlar.
- Aybdorlari aniqlanmagan kamomadlardan yoki aybdor tomon- xisobidan
zarursummani undirish mumkin bulmagan xollarda ko‘rilgan zararlar.
23


Xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan uch va undan ko‘p yil mobaynida
ishlatilgan asosiy vositalarni sotishdan ko‘rilgan zararlar, xo‘jalik yurituvchi
subyektning boshqa mulkini (aktivlarni) sotishdan ko‘rilgan zararlar,
shuningdek xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy vositalari boshqa
mulklari (aktivlari)ning Hisobdan chiqarilishi, tekin berilishi va boshqacha
yukotishlaridan ko‘rilgan zararlar.

Xo‘jalik shartnomalari shartlarining, shu jumladan mahsulotni etkazib
beruvchilar va debitorlar aybi bilan bo‘zilganligi uchun belgilangan yo'ki
e’tirof etilgan jarimalar, penyalar, vaqtida tulanmagan to‘lovlar va boshqa
xil choralar, shuningdek etkazilgan zararlarni to‘lash bo‘yicha xarajatlar.

Soliq qonuni va boshqa qonunlarni bo‘zganlik uchun jarima va penyalar.

Tulangan boshqa jarimalar.

Boshqa xarajatlar.
Yukoridagi keltirib utilgan xarajatlar 9430-«Botsshcha operatsion xarajatlar»
hisobvarag‘ida hisobga olinadi.
9440-«Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chegiriladigan hisobot davri
xarajatlari» hisobvarag‘ida hisobot davrida soliqqa tortiladigan bazadan chegiril-
maydigan, ammo ushbu tadbirlarni amalga oshirish uchun qilingan xarajatlarni
rejalash-tirilgan samaraga erishilgan holda, kelgusi hisobot davrlarida soliqqa
tortiladigan bazadan kamaytiriladigan xarajatlar Hisobga olinadi.
Hisobot davri oxirida 9440-hisobvaraqning debetida yigilgan xarajatlar
9900-«Yakuniy moliyaviy natija» hisobvarag‘iga o‘tkaziladi. 9440-hisobvaraqning
debetida hisobga olingan xarajatlar balansdan tashkari 010-«Vaqtli tafovutlar
24

bo‘yicha xarajat lar» hisobvarag‘ida yigib boriladi. Sodir bo‘lgan muomalalar
summasiga 9440-hisobvaraqning debeti bilan birga, 010-hisobvaraqda ham yozib
boriladi. 010-hisobvaraqning chiqimiga hisobga olingan xarajatlar bu tadbir uchun
sarflangan xarajat va undan olinadigan samara muddatiga karab, tuzilgan maxsus
komissiya raschyotiga asosan hisobdan chiqaril ganda yoziladi.
9400-«Davr xarajatlari» hisobvarag‘i bo‘yicha hisobvaraqlar
korrespondentsiyasi
№ Xo‘jalik muomalalarining mazmuni Hisobvaraqlar
korrespondentsiyasi
1. Mahsulotni sotish bilan bog‘liq transport xarajatlarning
aks ettirilishi 9410 6990
2. Reklama va marketing xarajatlarining aks ettirilishi 9410 6010
3. Boshqaruv xodimlariga ish xdki Hisoblanishi 9420 6710
4. Umumma’muriy ahamiyatdagi asosiy vositalarga
eskirish Hisoblanishi 9420 0210-0299
5. Umumma’muriy foydalanish uchun materiallar
sarflanishi 9420 1010-1090
25

b. Auditorlik xizmatiga to‘lovlarning aks ettirilishi 9420 6990
7. Yukori organni asrab turish uchun ajratma qilinishi 9420 6120
8. Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib
ketishi bo‘yicha zararning aks ettirilishi 9430 9210
9. Soliq organlarining kdroriga binoan jarima
Hisoblanilishi 9430 6410
10. Shartnoma shartlarini bo‘zganlik uchun jarima
Hisoblanilishi 9430 6960
11. Hisobot davri oxirida davr xarajatlarining yakuniy
moliyaviy natijaga utkazilishi 9900 9410,9420,
9430, 9440,
9450
5. Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar va xarajatlar hisobi
«Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizom»ga binoan moliyaviy faoliyatdan
olinadigan daromadlarga quyidagilar kiradi:
 Olingan royaltilar va sarmoya transferti.
 "O‘zbekiston Respublikasi xududida va uning tashkarisida boshqa xo‘jalik
yurituvchi subyektlar faoliyatida ulush kushgan xrlda katnashishdan olingan
daromad, aksiyalar bo‘yicha dividendlar va obligatsiyalar hamda xo‘jalik
yurituvchi subyektga tegishli qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha daromadlar.
Mulkni ueoq muddatli ijaraga berishdan olingan daromadlar (lizing to‘lovini
olish).
26

 Valyuta schyotlari, shuningdek chet el valyutalaridagi muomalalari bo‘yicha
ijobiy kurs tafonutlari.
 Sarflangan (qimmatli qog‘ozlarga, shu’ba korxonalarga va xokazolarga)
mablag‘larni
kayta baholashdan olingan daromadlar.
Moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar soliqqa tortishda yalpi
daromadga kiritidmaydi. Moliyaviy faoliyat bo‘yicha daromadlar hisobi «Asosiy
xo‘jalik faoliya-tidan olinadigan daromadlar» nomli 2-son BXMA, «Lizing hisobi»
nomli 6-son Bo‘MA, «Moliyaniy innestitsiyalar hisobi» nomli 12-son BHMAlar
bilan tartibga solinadi.
Moliyaiiy faoliyat bo‘yicha olinadigan daromadlar uchun quyidagi hisobvaraqlar
ochilishi mumkii:
9510-«Royaltidin olingan daromadlar» 9520-«Dshshdsidlar ko‘rinishidagi
daromadlar» 9530-«Foia ko‘rinshiidagi daromadlar» 9540-«Kurs farklaridan
olingan daromadlar» 9550-«Moliyalanadigan lizingdan olinadigan daromadlar»
9560-Qimmatli qog‘ozlarni kayta baholashdan daromadlar» 9590-«Moliyaviy
faoliyat bo‘yicha boshqa daromadlar».
Ushbu hisobvaraklar tranzit bulib, passiv xarakterga ega. Ularning kredit oborotila
tegishli manbalar hisobidan moliyaviy foydaning ko‘payishi, debet oborotila esa
ularyushg Hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi.
9510-«Royaltidan olingan daromadlar» hisobvarag‘ida royalti va kapital transferti
bo‘yicha odiigai daromadlar aks ettiriladi.
Royaltndai olingan daromadlarga quyidagicha provodka beriladi:
D-t 4850-« Royalti bo‘yicha olishga tegishli schyotlar»
K-t 9510-l Royaltidan olingan daromadlar».
9520-«Dividendlar ko‘rinishidagi daromadlar» Hisobvarag‘ida O‘zbekiston
Respub likasi chududida va chet ellarda ulush kushish yuli bilan boshqa korxonalar
faoliyatida katmashnshdan oliigan daromadlar, aksiyalar bo‘yicha dividendlar aks
27

ettiriladi.
Dnindenddar bo‘yicha olinadigan daromadlarga quyidagicha provodka beriladi: D-
t 4840-«Oliiadigai dividendlar» K-t 9520-«Dividsidlar ko‘rinishidagi daromadlar».
9530-«Foizlar ko‘rinishidagi daromadlar» Hisobvarag‘ida Ueoq va qisqa muddatli
inveepshchiyalar bo‘yicha Hisoblangan foizlar aks ettiriladi. Foizlar
Hisoblanganida quyidagicha provodka beriladi: D-t 4830-
9540-«Kurs farklaridan olingan daromadlar» hisobvarag‘ida valyuta schyotlari,
shuniigdek xorijiy valyuta muomalalari bo‘yicha ijobiy kurs farklaridan olingan
daromadlar aks ettiriladi.
9550-«Moliyadanadigan lizingdan daromadlar» hisobvarag‘ida mulkni ueoq
muddatli ijaraga berishdan olingan daromad aks ettiriladi
Moliyalanadigan lizing bo‘yicha joriy yilda olinadigan daromad summasiga
quyidagicha provodka beriladi:
D-t 6230-«Muddati o‘zaytirilgan daromad» - joriy kismi
K-t 9550-«Moliyalanadigan lizingdan daromadlar»
Moliyaviy lizing bo‘yicha asosiy vositalarni ijaraga berishdan olingan daromad
summasiga quyidagicha provodka beriladi: D-t 7290-«Boshkd muddati
o‘zaytirilgan majburiyatlar» K-t 9550-«Moliyalanadigan lizingdan daromadlar».
Uzoq va qisqa muddatli investitsiyalar bo‘yicha qimmatli qog‘ozlarning nominal
qiymatidan ortik baxrlangan fark summasiga quyidagicha provodka beriladi: D-t
0610, 5810 K-t 9560-«Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa daromadlar».
9590-Hisobvaraqda moliyaviy faoliyatning boshqa turlaridan olingan foyda aks
ettiriladi.
Hisobot davri yakunida 9510, 9520, 9530, 9540, 9550, 9560, 9590-
Hisobvaraqlarning kredit oborotidagi summalar yakuniy moliyaviy natijaga
o‘tkaziladi.
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlarga quyidagilar kiradi:
28


O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan Hisob
stavkalari darajasida va ulardan ortiqcha olingan qisqa muddatli hamda
Ueoq muddatli kreditlar bo‘yicha, shu jumladan to‘lov muddati utgan va
o‘zaytirilgan ssudalar bo‘yicha to‘lovlar.

Mulkni ueoq muddatli ijaraga olish (lizing) bo‘yicha foizlarni to‘lash
xarajatlar.

Chet el valyutasi bilan muomalalar bo‘yicha salbiy kurs tafovutlaridan
zararlar.

Sarflangan (qimmatli qog‘ozlarga, shu’ba korxonalarga va xokazolarga)
mablag‘larni kayta baholashdan ko‘rilgan zararlar.

O‘z qimmatli qog‘ozlarini chiqarish va tarkatish bilan bog‘liq xarajatlar.
-Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar, shu jumladan salbiy diskont.
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlarni hisobda aks ettirish uchun quyidagi
hisobvaraqlar ochilgan:
9610-«Foizlar ko‘rinishidagi xarajatlar»
9620-«Kurs farklaridan zararlar»
9630-«Qimmatli qog‘ozlarni Chiqarish va tarkatish bo‘yicha xarajatlar»
9690-«Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar».
Ushbu Hisobvaraqlar tranzit bulib, aktiv hisobvaraq xarakteriga ega. Ularning
debet oborotlari sodir bo‘lgan moliyaviy xarajatlarni, kredit oboroti esa ularning
hisobdan chiqarilishini ko‘rsatadi.
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar hisobi «Asosiy xo‘jalik faoliyatidan
olinadigan daromadlar» nomli 2-son BXMA, «Lizing hisobi» nomli 6-son Bo‘MA,
29

«Moliyaviy investitsiyalar Hisobi» nomli 12-son BXMAlar bilan tartibga solinadi.
9600-«Modiyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar» Hisobvarag‘i bo‘yicha
uisobvaraklar korrespondentsiyasi
№ Xo‘jalik muomalalarining mazmuni Hisobvaraqlar
korrespondentsiyasi
debet kredit
1. Kredit va qarzlar bo‘yicha foizlarning Hisoblanishi 9610 6920
2. Moliyaviy lizing shartnomasi asosida olingan asosiy
vositalar bo‘yicha foizlarning Hisoblanishi 9620 6920
3. Hisobot davri oxirida moliyaviy faoliyat bo‘yicha
xarajatlarning yakuniy moliyaviy natijaga utkazilishi 9900 9610, 9620,
9630, 9640,
9650, 9690
6. Favqulodda foyda va zararlar hamda yakuniy moliyaviy natija hisobi
30

Favqulodda foyda moddalari - bu ko‘zda tutilmagan, tasodifiy tusga ega bo‘lgan,
xddisa yoki xo‘jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyat doirasidan chetga
chiqadigan tusdagi muomalalar natijasida paydo bo‘ladigan va olinishi kutilmagan
foydadir. Bunga daromadlarning favqulodda moddalari yoki asosiy faoliyatdan
olingan boshqa daromadlar bo‘limida aks ettirilishi kerak bo‘lgan utgan
davrlardagi foyda sirmaydi.
Favqulodda zararlar - bu xo‘jalik yurituvchi subyektlarning odatdagi faoliyatidan
chetga chiquvchi xodisalar yoki muomalalar natijasida vujudga keladigan va ruy
berishi kutilmagan odatdan tanshchari xarajatlardir. Bunga favqulodda va davr
xarajat-lari tarkibida aks ettirilishi kerak bo‘lgan utgan davr xarajatlari kirmaydi.
U yoki bu moddaning favqulodda foyda va zararlar sifatida aks ettirilishi uchun u
quyidagi mezonlarga javob berishi kerak:
korxonaning odatdagi xo‘jalik faoliyatiga xos emasliq bir nscha yil mobaynida
takrorlanmasligi kerak - boshkdruv xodimi tomonidan qabul qilinadigan
Qarorlarga bog‘liq emasliq
Tegishli moddalarni favulodda xarajatlarga kiritish yoki kiritmaslik to‘g‘risida
Qarorlar qabul qilishda ishchlar amalga oshiriladigan sharoitlarni xdm hisobga
olish loeim Masalan, agar xo‘jalik yurituvchi subyekt alohida iklim sharoitlarida
joylashgan bo‘lsa, u holda - iklim sharoitlariga bog‘liq xo‘oldagi ishlamay turib
kolishlar favkuloddo dsb baholanishi mumkin emas, chunki ushbu modda «bir
necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak» mezoniga javob bermaydi.
Xulosa
31

Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini hisobdan chiqarish muddati sifatida
huquqiy shaxslar o’rtasida ham, korxona bilan jismoniy shaxslar o’rtasida ham 3
yil muddat qlib belgilangan. Ushbu muddatda to’lanmagan yoki undirib olinmagan
majburiyatlar, qarzlar korxona foyda va zararlariga olib boriladi. Muddati o’ tgan
debitorlik va kreditorlik majburiyatlari davlat tamonidan nazorat q atori sifatida
olingan. Muddati o’ tkazib yuborilgan kreditorlik majburiyatlari korxona foydasiga
qo’ shiladi va umumiy asosda foydadan soli q stavkasi b o’ yicha soli qq a tortiladi.
Muddati o’ tgan debitorlik majburiyatlarini zararga olib borish soli qq a tortiladigan
foyda summasini kamaytirmaydi.
Muddati o’ tgan debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini foyda va zararlar
q atoriga olib borish shartlari davlat hisob, soli q q onunchiligiga muvofi q q at’iy
tartiblangan. Ya’ni , debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini foyda va zararlar
q atoriga olib borishga q adar ularni t o’ lash yoki undirib olish yuzasidan q anday
g’zishmalar yoki murojaatlar b o’ lgan, orbitraj q arori chi q arilgan yoki
chi q arilmaganligi va h .k. b o’ yicha dastlabki h ujjjatlar t o’ plami tayg’rlanmo g’ i
lozim. Fa q at shundagina uni foyda va zararlar q atoriga olib borish mumkin. Aks
holda , zaruriylik shartida kechiktirilgan majburiyatlar sifatida olinib ma’sullar
javobgarlikka tortiladi.
32

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. “O‘zbеkistоn Rеspublikаsini yanаdа rivоjlаntirish bo‘yichа Hаrаkаtlаr strаtеgiyasi to‘g‘risidа”
O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2017- yil 7- fеvrаldаgi PF-4947-sоn Fаrmоni;
2. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Shаvkаt Mirziyoеvning Оliy Mаjlisgа Murоjааtnоmаsi
(2018- yil 28- dеkаbr);
3. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Shаvkаt Mirziyoеvning Mustаqil Dаvlаtlаr Hаmdo‘stligi
Dаvlаt rаhbаrlаri kеngаshi mаjlisidаgi nutqi (2017- yil 12- оktyabr);
4. O‘zbеkistоn Prеzidеnti Shаvkаt Mirziyoеv BMT Bоsh Аssаmblеyasining 72-sеssiyasidа nutq
so‘zlаdi (2017- yil 20- sеntyabr);
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori “Faol tadbirkorlik va innovatsion faoliyatni
rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni yaratish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida”05.05.2018 y. PQ-3697
6. SH.M.Mirziyoev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar
faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat
Mirziyoevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari
va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi/ Xalq so‘zi, 2017
yil, 16 yanvar.
7. Z.A. Djumaev. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. – T.: 2018 – 300 b.
8. Denison e. Accounting for United States economic Growth, 1929-1969.
9. Strijkova L. Faktorы ekonomicheskogo rosta // Ekonomist. –M.: 2004, №6. s.7-13.
10. Vaxobov A. Va boshqalar. Jaxon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar.T.: Baktria
press.2015 584 b.
11. Nazarova G.va boshqalar. Jaxon iqtisodiyotining globallashuvi. T.: TDIU, 2011 320 bet
12. Alimov A., Hamedov I. O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. T.:
O‘AJNT, 2004 491 bet
13. Jalolov J.va boshqalar. Tashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. T.: Iqtisodiyot, 2011 176 bet
14. Ikrаmоv M.А., Yodgоrоv M.Х. «Glоbаl mаrkеting». O‘quv qo‘llаnmа. T.: 2013;
15. Development – led Globalisation: Towards Sustainable and Inclusive Development Paths, Report
of the Secretary – General of UNCTAD UNCTAD XIII, Geneva, 2011.
Internet sayitlari
1. www.iqtisodiyot.uz
2. www.cyberlelinka.ru
3. www.gov.uz
33

Sotib olish