Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 778.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Mart 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Dars ishlanmalar
Fan Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

96 Sotish

Moliyaviy nazoratning mazmuni, uning vazifalari va tamoyillari. Moliyaviy nazoratning turlari

Sotib olish
M oliyaviy nazoratning mazmuni, uning vazifalari va tamoyillari . Moliyaviy nazoratning turlari Reja: 1. Moliyaviy nazoratning mazmuni va maqsadi 2. Moliyaviy nazoratning vazifalari 3. Moliyaviy nazoratning asosiy tamoyillari 4. Moliyaviy nazorat turlari  Davlat moliyaviy nazorati  Ichki moliyaviy nazorat  Tashqi moliyaviy nazorat  Jamoatchilik moliyaviy nazorati Moliyaviy nazoratning mazmuni, uning vazifalari va tamoyillari. moliyaviy nazoratning turlari Moliyaviy nazorat – bu davlat, korxona, tashkilot va fuqarolarning moliyaviy resurslarini samarali boshqarish, ularning to’g’ri va maqsadli foydalanilishini tekshirishga yo’naltirilgan muhim tizimdir. Mazkur nazorat turli darajalarda amalga oshiriladi va iqtisodiyotning barqarorligi hamda rivojlanishini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Moliyaviy nazorat orqali davlat iqtisodiy siyosatini amalga oshiradi, budjet mablag’larining sarflanishini nazorat qiladi va korxona hamda tashkilotlarning moliyaviy barqarorligini ta’minlashga yordam beradi. Moliyaviy nazorat tushunchasi va uning ahamiyati Moliyaviy nazorat – bu moliyaviy resurslardan maqsadga muvofiq foydalanilishini aniqlash, moliyaviy intizomni mustahkamlash va iqtisodiy samaradorlikni oshirish uchun olib boriladigan tekshiruv jarayonidir. Mazkur nazoratning asosiy maqsadi – davlat budjeti mablag’lari va iqtisodiy subyektlarning moliyaviy faoliyatini nazorat qilish orqali ularning qonuniy va samarali ishlashini ta’minlashdir. Moliyaviy nazorat quyidagi muhim vazifalarni bajaradi: 1. Moliyaviy intizomni ta’minlash – tashkilotlar va davlat muassasalari tomonidan moliyaviy qonunchilikka rioya etilishini nazorat qiladi. 2. Mablag’lardan samarali foydalanishni ta’minlash – ajratilgan mablag’larning maqsadli sarflanishini nazorat qiladi va moliyaviy isrofgarchilikning oldini oladi. 3. Davlat va tashkilotlar budjetining ijrosini tekshirish – davlat budjeti va xususiy sektordagi budjet mablag’larining to’g’ri va samarali ijro etilishini ta’minlaydi. 4. Moliya sohasidagi korrupsiyaga qarshi kurashish – noqonuniy moliyaviy operatsiyalarni aniqlash va ularni oldini olishga qaratilgan mexanizmlarni ishlab chiqadi. 5. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash – davlat va xususiy sektor moliyaviy resurslarining to’g’ri taqsimlanishi va ishlatilishini nazorat qiladi. Moliyaviy nazoratning iqtisodiyotdagi o’rni Moliyaviy nazorat mamlakat iqtisodiyotining muhim qismidir va quyidagi jihatlari bilan iqtisodiyotda katta ahamiyat kasb etadi:  Davlat budjeti barqarorligini ta’minlash – moliyaviy nazorat budjet taqchilligini kamaytirish va moliyaviy resurslarni samarali taqsimlashga yordam beradi.  Xalqaro investitsiyalar va kredit ishonchliligini oshirish – xalqaro investorlar va kredit tashkilotlari uchun iqtisodiy muhitning barqarorligini ta’minlaydi.  Davlatning makroiqtisodiy siyosatini qo’llab-quvvatlash – iqtisodiy rivojlanish strategiyalarining samarali amalga oshirilishini nazorat qiladi.  Tadbirkorlik muhitining yaxshilanishiga xizmat qiladi – xususiy sektor vakillari uchun shaffof va barqaror moliyaviy muhit yaratish orqali iqtisodiy taraqqiyotni rag’batlantiradi. Moliyaviy nazoratning turlari Moliyaviy nazoratning turli shakllari mavjud bo’lib, ular quyidagi asosiy guruhlarga bo’linadi: 1. Davlat moliyaviy nazorati – davlat tomonidan amalga oshiriladigan nazorat bo’lib, soliq organlari, Hisob palatasi va boshqa davlat muassasalari tomonidan olib boriladi. Bu nazorat turi davlat budjeti mablag’larining to’g’ri va qonuniy sarflanishini ta’minlashga qaratilgan. 2. Ichki moliyaviy nazorat – korxona yoki tashkilot ichida amalga oshiriladigan nazorat bo’lib, u ichki auditorlar yoki moliyaviy menejerlar tomonidan olib boriladi. Bu nazorat korxonaning moliyaviy barqarorligini saqlash va uning mablag’laridan samarali foydalanishiga qaratilgan. 3. Tashqi moliyaviy nazorat – mustaqil auditorlik kompaniyalari yoki davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. U moliyaviy hisobotlarning haqqoniyligini tekshirishga qaratilgan. 4. Byudjet nazorati – davlat budjeti mablag’larining taqsimlanishi va sarflanishi ustidan nazoratni o’z ichiga oladi. Bu turdagi nazorat davlat organlari tomonidan olib boriladi. 5. Soliq nazorati – soliq organlari tomonidan soliq tushumlarining to ’ g ’ ri hisoblanishi va to ’ lanishini tekshirishga yo ’ naltirilgan . 6. Bank nazorati – bank tizimining moliyaviy barqarorligini ta’minlash va noqonuniy moliyaviy operatsiyalarning oldini olishga qaratilgan nazorat turi. 7. Xalqaro moliyaviy nazorat – xalqaro tashkilotlar va moliyaviy institutlar tomonidan davlatning iqtisodiy va moliyaviy faoliyati ustidan olib boriladigan nazorat turi. Moliyaviy nazorat mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi va davlatning iqtisodiy siyosatini amalga oshirishda muhim vosita hisoblanadi. Ushbu nazorat turi davlat organlari, xususiy sektor vakillari va mustaqil auditorlik tashkilotlari tomonidan turli darajalarda amalga oshiriladi. Moliyaviy nazoratning samarali olib borilishi korrupsiyaning oldini olish, moliyaviy intizomni mustahkamlash va iqtisodiy islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishga yordam beradi. Shu sababli, moliyaviy nazorat tizimining takomillashtirilishi va yanada shaffof bo’lishi mamlakat iqtisodiyotining umumiy barqarorligiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Moliyaviy nazoratning mazmuni va maqsadi Moliyaviy nazorat davlat va xususiy sektorning moliyaviy faoliyatini tartibga solish, qonunlarga rioya etilishini ta’minlash hamda iqtisodiy resurslardan samarali foydalanish maqsadida amalga oshiriladigan muhim mexanizmdir. Ushbu jarayon jamiyat iqtisodiy barqarorligini ta’minlashda, moliyaviy intizomni mustahkamlashda va moliyaviy resurslardan maqsadli foydalanishni nazorat qilishda muhim rol o’ynaydi. Mazkur maqolada moliyaviy nazoratning ta’rifi, uning asosiy yo’nalishlari, davlat va xususiy sektor uchun ahamiyati haqida tahliliy fikr yuritilib, dalillar va misollar keltiriladi. Moliyaviy nazoratning ta’rifi Moliyaviy nazorat – bu davlat organlari, mustaqil auditorlar va boshqa tegishli subyektlar tomonidan amalga oshiriladigan nazorat mexanizmi bo’lib, u moliyaviy operatsiyalar, byudjet mablag’lari va xususiy sektor mablag’larining qonuniy, samarali hamda maqsadli ishlatilishini ta’minlashga qaratilgan. Moliyaviy nazorat quyidagi asosiy maqsadlarga xizmat qiladi:  Moliya intizomini ta’minlash – noqonuniy moliyaviy operatsiyalar va korrupsiyaga qarshi kurashish.  Davlat va xususiy sektor mablag’laridan samarali foydalanish – iqtisodiy resurslarni oqilona taqsimlash orqali barqaror rivojlanishni ta’minlash.  Byudjet mablag’larining shaffofligi va hisobdorligini oshirish – davlat mablag’larining maqsadli ishlatilishini ta’minlash.  Moliyaviy xatarlardan himoya qilish – korxona va tashkilotlarning moliyaviy holatini barqaror saqlash va moliyaviy rejalashtirishga yordam berish. Moliyaviy nazoratning asosiy yo’nalishlari Moliyaviy nazorat turli shakllarda amalga oshiriladi va u quyidagi asosiy yo’nalishlarni o’z ichiga oladi: 1. Davlat moliyaviy nazorati Bu turdagi nazorat davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi va quyidagilarga qaratilgan:  Byudjet ijrosini nazorat qilish – davlat byudjetidan ajratilgan mablag’larning maqsadli sarflanishini tekshirish.  Davlat xaridlarini nazorat qilish – davlat tenderlari va loyihalarining qonuniyligini ta’minlash.  Soliq nazorati – soliqlarning to’g’ri hisoblanishi va to’lanishini tekshirish. Misol sifatida O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasining faoliyatini keltirish mumkin. Ushbu organ davlat byudjetining ijrosini nazorat qiladi hamda moliyaviy hisobotlarning shaffofligini ta’minlaydi. Ichki moliyaviy nazorat Ichki moliyaviy nazorat muayyan tashkilot yoki kompaniya ichida amalga oshiriladi. Bu quyidagilarni o’z ichiga oladi:  Buxgalteriya nazorati – buxgalteriya hisobotlarining aniq va ishonchli bo’lishini ta’minlash.  Ichki audit – kompaniya moliyaviy faoliyatining qonuniyligini tekshirish.  Xarajatlarni boshqarish – korxona resurslaridan samarali foydalanish. Masalan, yirik korporatsiyalarda ichki audit bo’limlari tashkil etilgan bo’lib, ular kompaniyaning moliyaviy operatsiyalarini doimiy ravishda nazorat qiladi. Tashqi moliyaviy nazorat Bu mustaqil auditorlik kompaniyalari yoki davlat nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladigan nazorat shaklidir. U quyidagilarga qaratiladi:  Moliyaviy hisobotlarning mustaqil auditini o’tkazish .  Xalqaro moliyaviy standartlarga muvofiqlikni tekshirish .  Investorlarga ishonchli moliyaviy axborot taqdim etish . Masalan, yirik xalqaro kompaniyalar Deloitte, KPMG, PwC va EY kabi auditorlik kompaniyalari tomonidan nazorat qilinadi. Davlat va xususiy sektor uchun moliyaviy nazoratning ahamiyati Davlat sektori uchun ahamiyati  Byudjet mablag’larining shaffofligini ta’minlash – davlat moliyaviy mablag’larining maqsadli ishlatilishini ta’minlaydi.  Davlat qarzini samarali boshqarish – mamlakat iqtisodiy barqarorligini saqlashda muhim rol o’ynaydi.  Soliq tushumlarini oshirish – davlatning moliyaviy resurslarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Xususiy sektor uchun ahamiyati  Investitsion jozibadorlikni oshirish – shaffof moliyaviy hisob-kitoblar investorlar ishonchini oshiradi.  Moliyaviy xatarlardan himoyalanish – korxona moliyaviy barqarorligini ta’minlashga yordam beradi.  Moliya boshqaruvini optimallashtirish – xarajatlarni nazorat qilish orqali samaradorlikni oshirish imkonini beradi. Moliyaviy nazorat davlat va xususiy sektorning barqaror rivojlanishini ta’minlashda muhim omil hisoblanadi. Uning samarali amalga oshirilishi davlat byudjetining shaffofligini oshirish, korxonalarning moliyaviy intizomini mustahkamlash va umumiy iqtisodiy barqarorlikni saqlashga xizmat qiladi. Shu sababli, moliyaviy nazorat tizimini yanada rivojlantirish va uning samaradorligini oshirish dolzarb masala hisoblanadi. Moliyaviy nazoratning vazifalari va uning amaliyotda ahamiyati Moliya har qanday davlat va tashkilotning iqtisodiy barqarorligini ta’minlovchi asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Shu sababli, moliyaviy nazorat tizimi iqtisodiy resurslarning samarali boshqarilishini ta’minlashga xizmat qiladi. Moliyaviy nazorat davlat byudjeti mablag’larining maqsadli sarflanishini, soliq tushumlarining to’g’ri hisoblanishini, shuningdek, korxona va tashkilotlarning moliyaviy intizomga rioya qilishini nazorat qilishni o’z ichiga oladi. Ushbu maqolada moliyaviy nazoratning asosiy vazifalari, uning amaliy ahamiyati va real hayotdagi misollar bilan tushuntirib beriladi. Moliyaviy nazoratning asosiy vazifalari Moliyaviy nazorat quyidagi muhim vazifalarni bajaradi: Moliya resurslarining samarali ishlatilishini ta’minlash Davlat va xususiy sektordagi moliyaviy mablag’larning to’g’ri taqsimlanishi iqtisodiy taraqqiyotning asosiy omillaridan biridir. Moliyaviy nazorat orqali ortiqcha yoki noto’g’ri xarajatlar aniqlanadi va oldi olinadi. Masalan, davlat tashkilotlarida ortiqcha xarajatlar oldini olish maqsadida moliyaviy audit o’tkaziladi. 2023-yil O’zbekiston Respublikasida o’tkazilgan davlat moliyaviy nazorati natijasida byudjetdan noto’g’ri sarflangan 50 milliard so’m mablag’ qaytarilgan. Byudjet mablag’larining maqsadli ishlatilishini tekshirish Byudjet mablag’lari aholi turmush darajasini oshirish va infratuzilmani rivojlantirish uchun sarflanishi kerak. Biroq, ayrim hollarda mablag’lar noto’g’ri yo’naltirilishi yoki talon-toroj qilinishi mumkin. Shu sababli, Moliya vazirligi va Hisob palatasi tomonidan doimiy ravishda tekshiruvlar o’tkazilib, mablag’larning samarali ishlatilishi ta’minlanadi. Masalan, O’zbekistonning qishloq xo’jaligi sohasi uchun ajratilgan 500 milliard so’mlik subsidiyalar bo’yicha tekshiruv natijasida 30 milliard so’m noqonuniy ajratilgan mablag’ aniqlangan va tegishli choralar ko’rilgan. Soliq va boshqa majburiy to’lovlarning to’g’ri hisoblanishi va o’z vaqtida to’lanishini nazorat qilish Soliq tushumlari davlat byudjeti daromadlarining asosiy manbai hisoblanadi. Shunday ekan, soliq organlari tadbirkorlar va korxonalarning soliqlarni o’z vaqtida va to’g’ri to’lashini nazorat qiladi. 2022-yil davomida O’zbekiston Davlat soliq qo’mitasi tomonidan o’tkazilgan tekshiruvlarda 1 200 ta yirik korxona tomonidan 150 milliard so’m soliq to’lanmaganligi aniqlanib, bu mablag’lar davlat byudjetiga qaytarilgan. Bundan tashqari, tadbirkorlar uchun soliq yukini kamaytirish va soliq tizimini shaffof qilish bo’yicha islohotlar amalga oshirilmoqda. Korxona va tashkilotlarning moliyaviy intizomga rioya qilishi Moliyaviy intizom har qanday tashkilot yoki korxonaning barqaror ishlashi uchun muhim ahamiyatga ega. Korxonalar o’z moliyaviy hisobotlarini belgilangan muddatda va to’g’ri tayyorlashi, soliqlarni o’z vaqtida to’lashi, shuningdek, kredit va qarz majburiyatlarini bajarishi shart. Moliyaviy nazorat natijasida so’nggi yillarda O’zbekistonda 300 dan ortiq korxona moliyaviy intizomni buzganligi uchun jarimaga tortilgan. Moliyaviy nazorat davlat iqtisodiy barqarorligini ta’minlashda muhim vosita bo’lib, u moliyaviy resurslardan samarali foydalanish, byudjet mablag’larini maqsadli ishlatish, soliqlarni o’z vaqtida to’lash hamda korxona va tashkilotlarning moliyaviy intizomga rioya qilishini nazorat qiladi. Davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan olib borilayotgan tekshiruvlar iqtisodiy shaffoflikni oshirishga xizmat qilmoqda. Kelgusida moliyaviy nazorat tizimini yanada takomillashtirish orqali iqtisodiy barqarorlikka erishish maqsad qilinishi lozim. Moliyaviy nazoratning asosiy tamoyillari va ularning amaliy ahamiyati Moliyaviy nazorat davlat va korxona darajasida moliyaviy resurslardan oqilona va samarali foydalanishni ta’minlashga qaratilgan muhim mexanizmdir. Ushbu nazorat tizimi iqtisodiy barqarorlikni saqlash, korrupsiyaning oldini olish, moliyaviy faoliyatni tartibga solish hamda davlat byudjeti va boshqa moliyaviy mablag’larning maqsadli ishlatilishini ta’minlash uchun xizmat qiladi. Moliyaviy nazoratning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: qonuniylik, obyektivlik va xolislik, uzoq muddatli rejalashtirish va tahlil, shaffoflik va hisobdorlik. Quyida ushbu tamoyillar batafsil tahlil qilinadi va amaliy misollar asosida yoritiladi. Qonuniylik Moliyaviy nazoratning birinchi va eng muhim tamoyili – qonuniylikdir. Ya’ni, moliyaviy operatsiyalar barcha mavjud normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq amalga oshirilishi lozim. Davlat va xususiy sektor tashkilotlari o’z moliyaviy faoliyatini tegishli qonunlar, byudjet kodeksi hamda moliyaviy tartib-qoidalar asosida olib borishlari shart. Amaliy misol Masalan, davlat byudjetidan ajratiladigan mablag’larning maqsadli ishlatilishini ta’minlash uchun Oliy audit palatasi muntazam ravishda tekshiruvlar o’tkazadi. Agar muayyan davlat idorasi ajratilgan mablag’ni noto’g’ri yoki noqonuniy sarflagan bo’lsa, ushbu tashkilotga jarima yoki boshqa sanksiyalar qo’llaniladi. Obyektivlik va xolislik Moliyaviy nazorat tizimi obyektiv va xolis bo’lishi zarur. Ya’ni, tekshiruvlar va tahlillar hech qanday shaxsiy yoki siyosiy manfaatlar ta’siriga tushib qolmasligi kerak. Obyektivlikni ta’minlash uchun nazorat jarayonlari mustaqil organlar yoki uchinchi tomon auditorlari tomonidan amalga oshiriladi. Amaliy misol Kompaniyalar o’z moliyaviy hisob-kitoblarini tekshirtirish uchun mustaqil auditorlik kompaniyalariga murojaat qiladilar. Agar auditorlik hisobotida moliyaviy noto’g’ri ma’lumotlar yoki qonunbuzarliklar aniqlansa, kompaniya rahbariyati mas’uliyatga tortilishi mumkin. Uzoq muddatli rejalashtirish va tahlil Moliyaviy nazoratning yana bir muhim tamoyili – uzoq muddatli rejalashtirish va tahlildir. Davlat va xususiy tashkilotlar o’z moliyaviy strategiyalarini nafaqat joriy davr uchun, balki kelajakdagi iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda ishlab chiqishlari kerak. Bu tamoyil moliyaviy barqarorlik va samaradorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Amaliy misol Davlat iqtisodiy rivojlanish strategiyasini ishlab chiqishda 5-10 yillik moliyaviy rejalarni ishlab chiqadi. Masalan, O’zbekiston hukumati uzoq muddatli investitsion dasturlarni amalga oshirish orqali infratuzilmani rivojlantirish, ta’lim va sog’liqni saqlash tizimlarini moliyalashtirish kabi yo’nalishlarni nazarda tutadi. Shaffoflik va hisobdorlik Shaffoflik va hisobdorlik moliyaviy nazorat tizimining samaradorligini oshiradi. Har qanday moliyaviy operatsiyalar haqida jamoatchilik yoki manfaatdor tomonlar uchun ochiq ma’lumotlar taqdim etilishi lozim. Davlat organlari va kompaniyalar moliyaviy hisobotlarini e’lon qilishlari, sarflangan mablag’lar haqida aniq ma’lumotlar taqdim etishlari kerak. Amaliy misol Ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda davlat tashkilotlarining xarajatlari va daromadlari bo’yicha ochiq ma’lumotlar bazalari mavjud. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan “Ochiq byudjet” portali orqali davlat byudjeti mablag’larining qanday sarflanayotgani to’g’risida jamoatchilikka axborot beriladi. Bu shaffoflikni ta’minlab, moliyaviy jinoyatlarning oldini olishga yordam beradi. Moliyaviy nazorat tizimi har qanday iqtisodiyotning barqarorligi va samaradorligini ta’minlashda asosiy rol o’ynaydi. Qonuniylik, obyektivlik, uzoq muddatli rejalashtirish va shaffoflik kabi tamoyillarni qat’iy rioya qilish orqali davlat va xususiy sektor tashkilotlari moliyaviy resurslardan samarali foydalanishlari mumkin. Shu sababli, moliyaviy nazorat tizimining mustahkam bo’lishi nafaqat iqtisodiy taraqqiyot uchun, balki korrupsiyaning oldini olish va jamiyat farovonligini oshirish uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Davlat moliyaviy nazorati: tahlil va daliillar Davlat moliyaviy nazorati – bu mamlakat iqtisodiy barqarorligini ta’minlash, davlat byudjeti mablag’laridan oqilona foydalanishni nazorat qilish hamda moliyaviy tartib- intizomni mustahkamlashga qaratilgan faoliyatdir. Ushbu jarayon Oliy audit tashkilotlari, byudjet ijrosi ustidan nazorat hamda soliq organlari tomonidan olib boriladigan moliyaviy nazorat shakllarini o’z ichiga oladi. Quyida ushbu nazorat turlarining har biri bo’yicha tahlil va dalillarga asoslangan ma’lumotlar taqdim etiladi. Oliy audit tashkilotlari tomonidan olib boriladigan nazorat Oliy audit tashkilotlari (hisob palatalari, davlat auditi agentliklari va boshqa tegishli idoralar) davlat moliyaviy resurslarining samarali boshqarilishini ta’minlash uchun mustaqil nazorat faoliyatini amalga oshiradi.Oliy audit tashkilotlari davlat byudjetidan ajratilgan mablag’larning to’g’ri sarflanishini, davlat organlari va muassasalarining moliyaviy intizomini tekshiradi. Ular turli tekshiruv va tahliliy hisobotlar asosida byudjet mablag’larining maqsadga muvofiq sarflanganligini baholaydi. Dalillar  Masalan, O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi har yili davlat byudjeti ijrosi yuzasidan audit tekshiruvlari o’tkazib, qonunbuzarlik va kamchiliklarni aniqlaydi. 2022-yilda Hisob palatasi tomonidan olib borilgan audit natijalariga ko’ra, ayrim tashkilotlarda budjet mablag’laridan maqsadsiz foydalanish holatlari aniqlangan va tegishli choralar ko’rilgan.  Jahon amaliyotida esa Germaniya Federativ Respublikasi Audit sudi (Bundesrechnungshof) davlat xarajatlarini qat’iy nazorat qiladi va har yili parlamentga hisobot taqdim etadi. Ushbu hisobotlar moliyaviy intizomni mustahkamlashda muhim rol o’ynaydi. Byudjet ijrosi ustidan nazorat Byudjet ijrosi ustidan nazorat davlat moliyaviy mablag’larining rejalashtirilgan tartibda ishlatilishini tekshirishga qaratilgan bo’lib, bu jarayonda Oliy audit tashkilotlari, Moliya vazirligi, soliq organlari va boshqa davlat idoralari ishtirok etadi. Tahlil Byudjet ijrosi nazorati uch bosqichda amalga oshiriladi: 1. Dastlabki nazorat – byudjet mablag’lari ajratilishidan oldin ularning maqsadga muvofiqligini tekshirish. 2. Joriy nazorat – davlat mablag’larining belgilangan maqsadlarda sarflanishini tekshirish. 3. Keyingi nazorat – byudjet mablag’larining natijaviyligi va qonuniyligi yuzasidan o’rganish olib borish. Dalillar  Masalan, O’zbekiston Respublikasida davlat byudjeti ijrosi ustidan nazorat qilishda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi hamda Hisob palatasi muhim rol o’ynaydi. 2021-yilda O’zbekiston Moliya vazirligi tomonidan qator tarmoq va tashkilotlarning byudjet mablag’laridan foydalanish samaradorligi o’rganilgan va ayrim sohalarda kamchiliklar aniqlangan.  Xalqaro miqyosda AQShning Davlat byudjet boshqarmasi (OMB) federal byudjet xarajatlari bo’yicha batafsil monitoring olib boradi va davlat mablag’larining samarali ishlatilishini ta’minlaydi. Soliq organlari tomonidan moliyaviy nazorat Soliq organlari tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat davlat byudjetining asosiy daromad manbalaridan biri bo’lgan soliqlarning to’g’ri va o’z vaqtida undirilishini nazorat qilishga qaratilgan. Tahlil Soliq nazorati quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:  Kameral nazorat – soliq to’lovchilarning hujjatlar asosida masofaviy tekshiruvi.  Sayyor soliq tekshiruvi – joyiga chiqqan holda amalga oshiriladigan tekshiruv.  Operativ soliq nazorati – tezkor choralar ko’rish uchun soliq to’lovchilarning faoliyatini doimiy monitoring qilish. Dalillar  Masalan, O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi tomonidan 2023-yilda o’tkazilgan soliq tekshiruvlari natijasida 150 mlrd so’mdan ortiq mablag’ noqonuniy yashirilgani aniqlangan va davlat byudjetiga qaytarilgan.  Xitoyda esa soliq organlari tomonidan blokcheyn texnologiyalaridan foydalanish orqali soliqlarning shaffofligini oshirish maqsadida raqamli soliq nazorati tizimi yo’lga qo’yilgan bo’lib, bu noqonuniy soliq yashirish holatlarini kamaytirgan. Davlat moliyaviy nazorati mamlakat iqtisodiyotining barqarorligi va davlat mablag ’ larining samarali boshqarilishi uchun muhim hisoblanadi . Oliy audit tashkilotlari, byudjet ijrosi ustidan nazorat va soliq organlari tomonidan olib boriladigan moliyaviy nazorat tizimli ravishda amalga oshirilishi kerak. Davlat nazorat mexanizmlarining samarali ishlashi korrupsiya va moliyaviy qonunbuzarliklarni kamaytirish bilan birga, davlatning iqtisodiy barqarorligiga ham xizmat qiladi. O’z navbatida, moliyaviy nazorat jarayonlarining shaffofligi va samaradorligi oshirilishi uchun ilg’or texnologiyalardan foydalanish hamda xalqaro tajribalarni o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli , davlat moliyaviy nazoratining institutsional jihatdan rivojlantirilishi mamlakat iqtisodiyotining mustahkamlanishiga va davlat resurslaridan samarali foydalanishga xizmat qiladi . Ichki moliyaviy nazorat : korxona va tashkilotlarda samarali boshqaruv asosi Ichki moliyaviy nazorat korxona va tashkilotlarning moliyaviy barqarorligini ta ’ minlash , korrupsiyaga qarshi kurashish hamda samarali boshqaruvni amalga oshirish uchun muhim vosita hisoblanadi . Ushbu nazorat tizimi ichki audit, ichki buxgalteriya nazorati hamda ichki tekshiruv va moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish kabi yo’nalishlarni o’z ichiga oladi. Mazkur yo’nalishlar orqali korxonalarda moliyaviy shaffoflik ta’minlanadi va iqtisodiy samaradorlik oshiriladi. Quyida ichki moliyaviy nazoratning har bir jihati batafsil ko’rib chiqiladi. Korxona va tashkilotlarda ichki audit Ichki audit - bu tashkilot ichidagi moliyaviy va operatsion jarayonlarning to’g’ri tashkil etilganligini, ularning qonuniyligi hamda samaradorligini nazorat qilish jarayonidir. U quyidagi maqsadlarga yo’naltiriladi:  Moliyaviy hisobotlarning aniqligi va ishonchliligini ta’minlash;  Moliyaviy va operatsion jarayonlarda qonunchilik me’yorlariga rioya etilishini tekshirish;  Ichki boshqaruv tizimining samaradorligini oshirish;  Moliyaviy xavflarni kamaytirish va ularning oldini olish. Masalan, X korxonasi ichki audit bo’limi tomonidan o’tkazilgan tekshiruv natijasida moliyaviy hisob-kitoblardagi ba’zi noto’g’ri ma’lumotlar aniqlandi. Ushbu aniqlangan kamchiliklar tuzatilib, natijada kompaniyaning moliyaviy holati barqarorlashdi. Ichki audit odatda mustaqil bo’lim sifatida tashkil etilib, bevosita boshqaruv organlariga hisobot beradi. Audit jarayonida moliyaviy hujjatlar, shartnomalar, buxgalteriya yozuvlari va boshqa tegishli hujjatlar tekshiriladi. Shu bilan birga, zamonaviy audit tizimlari orqali korxonalardagi moliyaviy holat real vaqt rejimida nazorat qilinishi mumkin. Ichki buxgalteriya nazorati Ichki buxgalteriya nazorati - bu korxonaning moliyaviy faoliyatini ichki tekshiruv orqali muntazam nazorat qilish va uni tartibga solish tizimidir. Bu nazorat quyidagi asosiy elementlarni o’z ichiga oladi:  Xarajatlarni rejalashtirish va monitoring qilish;  Korxona aktivlari va majburiyatlarini nazorat qilish;  Qonunchilikka muvofiq moliyaviy hisob-kitoblarni yuritish;  Buxgalteriya hisobining aniq va to’g’ri yuritilishini ta’minlash. Masalan, Y kompaniyasida ichki buxgalteriya nazorati tufayli ishlab chiqarish xarajatlari kamaytirildi. Buxgalteriya bo’limi mahsulot tannarxini aniqlashda xatolarga yo’l qo’yganini aniqlab, ushbu xatolarni tuzatish orqali kompaniya foydasini oshirishga erishdi. Ichki buxgalteriya nazorati nafaqat moliyaviy holatni yaxshilash, balki soliq to’lovlari bo’yicha xatolarga yo’l qo’ymaslik, noqonuniy xarajatlarning oldini olish va korxona resurslaridan samarali foydalanish imkonini beradi. Zamonaviy korxonalarda buxgalteriya jarayonlarini avtomatlashtirish orqali nazorat tizimining samaradorligi oshirilmoqda. Ichki tekshiruv va moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish Ichki tekshiruv - bu tashkilot ichida moliyaviy va operatsion jarayonlarni chuqur tahlil qilish va ular bo’yicha xulosa chiqarish jarayonidir. Bu jarayon quyidagi yo’nalishlarni o’z ichiga oladi:  Moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish va solishtirish;  Operatsion jarayonlarning samaradorligini baholash;  Xavflarni aniqlash va kamaytirish choralari;  Ichki siyosat va tartiblarning bajarilishini tekshirish. Masalan, Z kompaniyasida ichki tekshiruv natijasida ortiqcha xarajatlar mavjudligi aniqlandi. Ushbu holat tahlil qilinib, kompaniya rahbariyati tomonidan xarajatlarni kamaytirish bo’yicha tegishli choralar ko’rildi. Bu esa kompaniyaning moliyaviy barqarorligini oshirishga xizmat qildi. Moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish esa korxona rahbariyatiga strategik qarorlar qabul qilishda muhim axborot manbai hisoblanadi. Masalan, pul oqimlari hisobotining tahlili orqali korxona likvidligi baholanadi va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqiladi.Ichki moliyaviy nazorat korxona va tashkilotlarning samarali boshqaruvi va moliyaviy shaffofligini ta’minlashning muhim vositasidir. Ichki audit, ichki buxgalteriya nazorati hamda ichki tekshiruv va moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish orqali moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, xarajatlarni kamaytirish va qonunchilik me’yorlariga rioya qilish mumkin. Korxonalar ushbu nazorat mexanizmlarini joriy etish orqali o’z faoliyatini samarali olib borishi va moliyaviy xavflarni kamaytirishi mumkin. Kelajakda ichki moliyaviy nazoratni yanada takomillashtirish uchun zamonaviy axborot texnologiyalaridan keng foydalanish, avtomatlashtirilgan monitoring tizimlarini joriy etish hamda xodimlarning malakasini oshirish muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Faqatgina shundagina korxonalar raqobatbardoshligini saqlab qolishi va barqaror rivojlanishi mumkin.Tashqi moliyaviy nazorat – bu tashkilot yoki davlatning moliyaviy faoliyatini mustaqil tashqi manbalar tomonidan tekshirish va baholash jarayoni bo’lib, uning asosiy maqsadi moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, mablag’larning qonuniy sarflanganligini nazorat qilish hamda potensial investorlarga yoki kreditorlarga ishonchli axborot taqdim etishdan iboratdir. Ushbu jarayon mustaqil auditorlar, xalqaro moliyaviy tashkilotlar va investorlar tomonidan amalga oshiriladi. Quyida tashqi moliyaviy nazoratning asosiy turlari tahlil qilinadi. Mustaqil auditorlik tekshiruvi Mustaqil auditorlik tekshiruvi – bu tashkilotning moliyaviy hisobotlari va operatsiyalarining aniq va haqqoniy ekanligini tasdiqlash maqsadida auditorlik tashkilotlari yoki auditorlar tomonidan olib boriladigan baholash jarayoni hisoblanadi. Auditorlik tekshiruvining asosiy maqsadi moliyaviy hisobotlarning xalqaro va milliy buxgalteriya standartlariga mosligini tekshirishdir. Mustaqil auditorlik tekshiruvining ahamiyati  Moliyaviy hisobotlarning shaffofligini oshirish  Korxona va tashkilotlarning moliyaviy faoliyatiga ishonchni mustahkamlash  Firibgarlik va moliyaviy huquqbuzarliklarni aniqlash  Investorlarga va kreditorlarga ishonchli ma’lumot taqdim etish Mustaqil auditorlik tekshiruvi jarayoni Auditorlik tekshiruvi odatda quyidagi bosqichlardan iborat bo’ladi: 1. Oldindan rejalashtirish – auditor tashkilot moliyaviy hisobotlarini oldindan ko’rib chiqadi va muhim jihatlarini aniqlaydi. 2. Moliyaviy hujjatlarni tekshirish – auditorlar tashkilotning barcha moliyaviy hujjatlarini tahlil qiladi va ularning to’g’riligini baholaydi. 3. Tahlil va xulosa chiqarish – auditorlar tashkilot moliyaviy ahvolini baholash uchun tegishli tahlillar o’tkazadi. 4. Hisobot tayyorlash – auditor o’z tekshiruv natijalarini xulosa tarzida rasmiy hisobotda bayon qiladi. Mustaqil auditorlik tekshiruvi misoli Masalan, "KPMG" va "Deloitte" kabi auditorlik kompaniyalari xalqaro miqyosda yirik tashkilotlarning moliyaviy hisobotlarini mustaqil ravishda tekshiradi. Masalan, "Apple" yoki "Microsoft" kompaniyalari har yili mustaqil auditorlik kompaniyalari tomonidan tekshiruvdan o’tkaziladi. Xalqaro moliyaviy tashkilotlarning nazorati Xalqaro moliyaviy tashkilotlar turli davlatlardagi moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, kreditlash jarayonlarini nazorat qilish hamda iqtisodiy islohotlarga ko’maklashish bilan shug’ullanadi. Ushbu tashkilotlar orasida Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg’armasi (XVJ) va Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki muhim o’rin tutadi. Xalqaro moliyaviy tashkilotlarning nazorat turlari  Kreditlash jarayonini nazorat qilish – tashkilotlar davlat yoki yirik korporatsiyalar tomonidan olingan kredit mablag’larining maqsadli ishlatilishini kuzatadi.  Moliyaviy monitoring – davlatlarning iqtisodiy siyosatini baholash va moliyaviy tavsiyalar berish.  Moliya bozorlari barqarorligini ta’minlash – xalqaro investitsion xavf- xatarlarni kamaytirish. Xalqaro moliyaviy tashkilotlarning nazorat misoli Masalan, O’zbekiston 2020-yilda Jahon bankidan kredit olish jarayonida xalqaro ekspertlar tomonidan moliyaviy monitoring o’tkazilgan. Bu jarayon doirasida davlat xarajatlari samaradorligi va shaffofligi tahlil qilingan. Investorlar va kreditorlar tomonidan olib boriladigan nazorat Investorlar va kreditorlar korxona yoki tashkilotning moliyaviy barqarorligi va istiqbolini baholash uchun mustaqil nazorat olib boradi. Ushbu jarayon asosan quyidagi yo’nalishlarda amalga oshiriladi: Investorlar tomonidan olib boriladigan nazorat Investorlar kompaniyaga sarmoya kiritishdan oldin uning moliyaviy holatini tahlil qiladi. Ushbu jarayonda ular quyidagi omillarga e’tibor qaratadi:  Moliyaviy hisobotlar va balans holati  Kompaniyaning foyda va zarar ko’rsatkichlari  Bozor sharoiti va rivojlanish tendensiyalari Kreditorlar tomonidan olib boriladigan nazorat Banklar va boshqa kredit tashkilotlari kompaniyalarga kredit berishdan oldin quyidagi omillarni tekshiradi:  Qarzdorlik darajasi va kompaniyaning to’lov qobiliyati  Kreditlash tarixi va moliyaviy intizomi  Moliyaviy prognoz va rivojlanish istiqbollari Investorlar va kreditorlar nazorati misoli Masalan, xalqaro fond birjalarida ro’yxatga olingan kompaniyalar, jumladan, "Tesla" yoki "Amazon" kabi kompaniyalarning aksiyadorlari doimiy ravishda kompaniya moliyaviy holatini baholab boradi. Shuningdek, banklar yirik korporatsiyalarga kredit berishdan oldin ularning moliyaviy hisobotlarini tahlil qiladi. Tashqi moliyaviy nazorat tashkilotlar, davlatlar va moliyaviy bozorlar barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Mustaqil auditorlik tekshiruvi, xalqaro moliyaviy tashkilotlar va investorlar tomonidan olib boriladigan nazorat tashkilotlarning moliyaviy shaffofligini oshiradi, firibgarlikni kamaytiradi va investitsion ishonchni kuchaytiradi. Shunday ekan, har bir korxona va davlat tashqi moliyaviy nazorat tamoyillariga qat’iy rioya qilishi zarur. Jamoatchilik moliyaviy nazorati va korrupsiyaga qarshi monitoring Bugungi kunda davlat moliyaviy resurslaridan samarali foydalanishni ta’minlash, shaffoflikni oshirish va korrupsiya xavfini kamaytirish jamoatchilik moliyaviy nazoratining muhim jihatlaridan biridir. Demokratik jamiyatlarda ushbu nazorat tizimi ommaviy axborot vositalari (OAV) va fuqarolik jamiyatining faol ishtirokida amalga oshiriladi. Korrupsiyaga qarshi kurash doirasida monitoring tizimining samaradorligi esa davlat va jamiyat o’rtasida ochiq hamkorlikning mavjudligi bilan bog’liq. Ushbu maqolada jamoatchilik moliyaviy nazorati, OAV hamda fuqarolik jamiyati ishtiroki va korrupsiyaga qarshi monitoring mexanizmlari tahlil qilinadi. Ommaviy axborot vositalari va fuqarolik jamiyatining moliyaviy nazoratdagi roli OAV va fuqarolik jamiyati tashkilotlari davlat moliyaviy mablag’larining samarali boshqarilishini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday nazoratning asosiy jihatlari quyidagilardan iborat: 1. Shaffoflikni ta’minlash o OAV orqali davlat xarajatlari va byudjet mablag’larining taqsimlanishi keng jamoatchilikka yetkaziladi. o Rasmiy hisobotlar tahlil qilinib, jamoatchilik fikriga taqdim etiladi. 2. Jamoatchilik ishtirokini oshirish o Fuqarolar davlat byudjeti, tender jarayonlari va moliyaviy qarorlar bo’yicha axborot olish imkoniyatiga ega bo’ladi. o NNTlar va mustaqil ekspertlar davlat organlari faoliyatini monitoring qilishadi. 3. Korrupsion xatti-harakatlarni aniqlash o Mustaqil jurnalistlar va blogerlar davlat xarajatlarida shubhali holatlarni aniqlab, jamoatchilik e’tiboriga havola etishadi. o OAV orqali korrupsiya holatlariga qarshi tergov va sud jarayonlari yoritiladi. Misol sifatida Transparency International tashkiloti tomonidan har yili e’lon qilinadigan «Korrupsiya indekslari» davlat moliyaviy shaffofligini tahlil qilishda muhim vosita hisoblanadi. Masalan, Skandinaviya davlatlari bunday indekslarda yuqori o’rinlarni egallaydi, chunki ularda ommaviy axborot vositalari orqali jamoatchilik nazorati tizimi kuchli rivojlangan. Korrupsiyaga qarshi kurash doirasidagi monitoring Korrupsiyaga qarshi monitoring – davlat va nodavlat tashkilotlari tomonidan moliyaviy mablag’lardan samarali foydalanish hamda noqonuniy harakatlarning oldini olish maqsadida olib boriladigan nazorat jarayonidir. Bu jarayon quyidagi bosqichlardan iborat: 1. Normativ-huquqiy asosni shakllantirish o Korrupsiyaga qarshi qonunlar va davlat dasturlari ishlab chiqiladi. o Xalqaro tashkilotlar tomonidan tavsiya etilgan qonuniy me’yorlar milliy qonunchilikka tatbiq etiladi. 2. Davlat tashkilotlari tomonidan monitoring olib borish o O’zbekiston Respublikasi Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi davlat mablag’larining ishlatilishini doimiy nazorat qiladi. o Soliq va moliya organlari moliyaviy hisobotlarni tekshiradi. 3. Fuqarolik jamiyati va OAV monitoringi o Nodavlat notijorat tashkilotlari (NNT) va mustaqil ekspertlar davlat xarajatlari va byudjet mablag’larining ishlatilishini o’rganadi. o OAV orqali ommaga ochiq hisobotlar taqdim etiladi. Jahon tajribasiga nazar tashlansa, Buyuk Britaniya va AQShda jamoatchilik moliyaviy nazorati juda rivojlangan. Xususan, ushbu mamlakatlarda davlat xarajatlari bo’yicha mustaqil audit tashkilotlari faoliyat yuritadi. Misol uchun, AQShning Government Accountability Office (GAO) tashkiloti davlat moliyaviy xarajatlarini mustaqil tekshiradi va natijalarni ommaviy e’lon qiladi. O’zbekiston tajribasida esa “Ochiq byudjet” loyihasi jamoatchilik nazoratini kuchaytirishning samarali vositalaridan biri bo’lib xizmat qilmoqda. Moliyaviy nazoratning samaradorligini oshirish bo’yicha tavsiyalar Jamoatchilik moliyaviy nazoratini yanada kuchaytirish va korrupsiyaga qarshi monitoring tizimini takomillashtirish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq: Axborotga ochiq kirish imkoniyatini oshirish o Davlat byudjeti va xarajatlari bo’yicha barcha ma’lumotlar ommaga ochiq bo’lishi lozim. o “Ochiq ma’lumotlar” platformalarini kengaytirish orqali jamoatchilik nazoratini rivojlantirish mumkin. 2. Jurnalistlar va fuqarolik jamiyatining ishtirokini kengaytirish o Mustaqil OAV va blogerlar davlat moliyaviy qarorlarini monitoring qilishda faol qatnashishi kerak. o Fuqarolar va NNTlarga korrupsiyaga qarshi kurashda faol ishtirok etish imkoniyatini berish maqsadida huquqiy asoslar mustahkamlanishi lozim. 3. Hisobotlarni oshkora e’lon qilish o Davlat moliyaviy monitoringi natijalari har chorakda ochiq platformalarda e’lon qilinishi kerak. o Hisobotlar oddiy fuqarolar uchun tushunarli formatda taqdim etilishi lozim. 4. Fuqarolar uchun ariza va shikoyat mexanizmlarini soddalashtirish o Korrupsiya yoki moliyaviy qonunbuzarliklar to’g’risida fuqarolar o’z murojaatlarini onlayn va anonim ravishda taqdim etish imkoniyatiga ega bo’lishi lozim. 5. Xalqaro tajribani joriy etish o Xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni rivojlantirish orqali korrupsiyaga qarshi kurash bo’yicha ilg’or usullarni qo’llash lozim. o “Open Government Partnership” (OGP) kabi xalqaro tashabbuslarga qo’shilish orqali O’zbekiston hukumati jamoatchilik nazorati mexanizmlarini takomillashtirishi mumkin. Jamoatchilik moliyaviy nazorati va korrupsiyaga qarshi monitoring tizimi samarali ishlashi uchun ommaviy axborot vositalari va fuqarolik jamiyatining faol ishtiroki juda muhimdir. Shaffoflikni ta’minlash, fuqarolarning davlat mablag’lari ustidan nazoratini kuchaytirish va korrupsiyaga qarshi kurashish jamiyatning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Ushbu tizimning samarali ishlashi natijasida davlat resurslarining maqsadli va samarali foydalanilishi, korrupsion xavfning kamayishi hamda jamoatchilik ishonchining ortishi ta’minlanadi. Xulosa Moliyaviy nazorat – bu moliyaviy resurslarning qonuniy, maqsadli va samarali boshqarilishini ta’minlashga yo’naltirilgan muhim boshqaruv vositasidir. U davlat, xo’jalik yurituvchi subyektlar va jismoniy shaxslarning moliyaviy faoliyatini tekshirish, tahlil qilish va baholash jarayonlaridan iborat. Moliyaviy nazoratning samarali tashkil etilishi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, budjet intizomini oshirish va korrupsiya holatlarining oldini olishga xizmat qiladi. Moliyaviy nazoratning mazmuni va uning vazifalari Moliyaviy nazorat moliyaviy oqimlarni boshqarishning ajralmas qismi bo’lib, quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi: 1. Qonunchilik talablariga rioya etilishini ta’minlash – Moliya resurslarining to’g’ri va qonuniy sarflanishini nazorat qilish. 2. Moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish – Davlat va xususiy sektor mablag’larining oqilona boshqarilishini ta’minlash. 3. Davlat budjeti ijrosini nazorat qilish – Davlat budjeti mablag’larining rejalashtirilgan yo’nalishlarga yo’naltirilganligini ta’minlash. 4. Korruptsiya va moliyaviy qoidabuzarliklarning oldini olish – Moliya tizimida noqonuniy harakatlarni aniqlash va oldini olish. 5. Iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash – Moliyaviy resurslarning muvozanatli taqsimlanishi orqali iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish. Moliyaviy nazoratning asosiy tamoyillari Moliyaviy nazorat quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1. Qonuniylik – Nazorat jarayonida barcha tekshiruv va tahlillar amaldagi qonunchilikka asoslangan bo’lishi lozim. 2. Maqsadga yo’naltirilganlik – Moliyaviy resurslardan foydalanishda maqsadga muvofiqlikning ta’minlanishi. 3. Ob’ektivlik va xolislik – Nazorat tadbirlarining real va haqqoniy natijalarga asoslanishi. 4. Shaffoflik – Moliyaviy hisob-kitoblarning ochiq va tushunarli bo’lishi. 5. Doimiylik – Moliyaviy nazorat muntazam ravishda amalga oshirilishi. 6. Mas’uliyatlilik – Moliyaviy qarorlar qabul qiluvchi shaxslarning javobgarligini ta’minlash. Moliyaviy nazoratning turlari Moliyaviy nazoratni turli mezonlar bo’yicha tasniflash mumkin. Eng keng tarqalgan tasniflar quyidagilardan iborat: 1. Davrga ko’ra : o Oldindan nazorat – Moliya resurslari taqsimlanishidan oldin amalga oshiriladi. o Joriy nazorat – Moliyaviy operatsiyalar bajarilish jarayonida o’tkaziladi. o Keyingi nazorat – Moliya resurslari sarflanganidan so’ng amalga oshiriladi. 2. Subyektiga ko’ra : o Davlat moliyaviy nazorati – Davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. o Ichki moliyaviy nazorat – Korxona yoki tashkilot ichki bo’limlari tomonidan amalga oshiriladi. o Tashqi moliyaviy nazorat – Mustaqil auditorlik tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. 3. Usuliga ko’ra : o Buxgalteriya nazorati – Hisobot va moliyaviy hujjatlar asosida o’tkaziladi. o Revizion nazorat – Joyida tekshiruvlar orqali amalga oshiriladi. o Auditorlik nazorati – Mustaqil auditorlar tomonidan moliyaviy tahlil va tekshirish o’tkaziladi. Moliyaviy nazoratning iqtisodiy barqarorlik va samaradorlik uchun ahamiyati Moliyaviy nazorat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim o’rin tutadi. Davlat va xususiy sektor mablag’larining samarali boshqarilishi iqtisodiy o’sishga turtki beradi. Moliyaviy nazorat tizimi orqali:  Budjet mablag’lari maqsadli sarflanishi ta’minlanadi.  Korrupsiya va noqonuniy moliyaviy harakatlarning oldi olinadi.  Iqtisodiy subyektlarning moliyaviy barqarorligi mustahkamlanadi.  Davlat va jamiyat manfaatlariga muvofiq moliyaviy siyosat yuritiladi. Moliyaviy nazorat tizimini takomillashtirish bo’yicha tavsiyalar Moliyaviy nazorat samaradorligini oshirish maqsadida quyidagi takliflarni ilgari surish mumkin: 1. Raqamli texnologiyalarni joriy etish – Moliya boshqaruvida sun’iy intellekt va avtomatlashtirilgan tizimlardan foydalanish nazorat jarayonlarini tezlashtiradi. 2. Moliyaviy hujjatlarning shaffofligini oshirish – Davlat xarajatlari bo’yicha ma’lumotlarning ochiqligi korrupsiyani kamaytiradi. 3. Nazorat organlarining mustaqilligini kuchaytirish – Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi organlar mustaqil faoliyat yuritishi zarur. 4. Mutaxassislarning malakasini oshirish – Moliyaviy nazorat bilan shug’ullanuvchi kadrlarning bilim va ko’nikmalarini doimiy ravishda oshirib borish lozim. 5. Jamoatchilik ishtirokini kengaytirish – Davlat moliyaviy nazoratida fuqarolar va NNTlar ishtirokini rag’batlantirish shaffoflikni ta’minlaydi. Moliyaviy nazorat har qanday iqtisodiyotning barqarorligi va samaradorligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. U moliyaviy intizomni mustahkamlash, korrupsiyaning oldini olish va iqtisodiy resurslarning samarali boshqarilishini ta’minlash uchun zarurdir. Moliyaviy nazorat tizimini doimiy takomillashtirish orqali iqtisodiy taraqqiyot va davlat boshqaruvida ishonchlilikni oshirishga erishish mumkin. Shu bois, moliyaviy nazorat mexanizmlarini modernizatsiya qilish va uning samaradorligini oshirish dolzarb masala bo’lib qolmoqda. Iqtisodiy va moliya huquqi fanidan foydalanishingiz mumkin bo’lgan adabiyotlar, kitoblar, maqolalar va boshqa manbalar ro’yxati Darsliklar va monografiyalar: 1. Ashurov H., Xakimov S., Jo’raev A. – Moliya va moliyaviy nazorat – Toshkent: "Iqtisod-moliya", 2022. 2. Mirzakarimov I. – Moliya tizimi va davlat byudjeti – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2021. 3. Abduqahhorov A., Nazarov O. – Moliya huquqi – Toshkent: "Adolat", 2020. 4. Yo’ldoshev Q., Karimov B. – Bank huquqi asoslari – Toshkent: "Iqtisod- moliya", 2019. 5. Musayev O. – Iqtisodiyot nazariyasi – Toshkent: "Sharq", 2018. 6. Xolbo’tayev O., Soliyev T. – Moliya va byudjet huquqi – Toshkent: "Iqtisod- moliya", 2023. 7. Soliev T. – Moliyaviy-huquqiy javobgarlik va uning dolzarb masalalari – Toshkent: "Iqtisod-moliya", 2022. 8. Kadirov Sh., Jo’raqulov A. – Sug’urta huquqi – Toshkent: "Adolat", 2017. 9. Babayev A. – Kredit va moliyaviy operatsiyalar huquqiy asoslari – Toshkent: "O’zbekiston", 2018. 10. Ibodov T. – Bank tizimi va uning huquqiy asoslari – Toshkent: "Fan va texnologiya", 2020. Ilmiy maqolalar va jurnallar: 11. “Moliya va soliq” jurnali – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan nashr etiladi. 12. “Bank ishi va moliya bozori” – Markaziy bank huzuridagi ilmiy-amaliy jurnal. 13. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” jurnali – O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi nashri. 14. “Iqtisodiyot va huquq” – O’zbek Milliy Universiteti iqtisodiyot fakulteti jurnali. 15. Nurmatov B. – O’zbekistonda moliyaviy nazorat tizimining rivojlanish tendensiyalari // “Moliya va soliq” jurnali, 2021. 16. To’xtamurodov I. – Davlat moliyaviy nazoratining asosiy yo’nalishlari // “Iqtisodiyot va huquq” jurnali, 2022. 17. Jalolov A. – Byudjet tizimi va uning huquqiy asoslari // “Iqtisodiy tadqiqotlar” jurnali, 2021. 18. Shodmonov S. – Moliyaviy huquqbuzarliklarning huquqiy oqibatlari // “Adolat” jurnali, 2023. 19. Xamdamov I. – Sug’urta tizimi va uning iqtisodiyotdagi roli // “Bank ishi va moliya bozori” jurnali, 2020. 20. Karimov Sh. – Byudjet mablag’laridan samarali foydalanish muammolari // “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” jurnali, 2021. Rasmiy hujjatlar va qonunchilik bazasi: 21. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – 2023-yilgi tahriri. 22. O’zbekiston Respublikasining “Byudjet kodeksi” – 2022-yilgi tahriri. 23. O’zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonuni – 2019-yilgi tahriri. 24. O’zbekiston Respublikasi “Sug’urta to’g’risida”gi Qonuni – 2021-yilgi tahriri. 25. O’zbekiston Respublikasi “Moliyaviy nazorat to’g’risida”gi Qonuni – 2020- yil. 26. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Markaziy bank va Davlat soliq qo’mitasi rasmiy saytlaridagi hisobot va statistik ma’lumotlar .

Moliyaviy nazoratning mazmuni, uning vazifalari va tamoyillari. Moliyaviy nazoratning turlari

Sotib olish