Moliyaviy nazoratning mazmuni, uning vazifalari va tamoyillari. Moliyaviy nazoratning turlari - Huquqshunoslik - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	778.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

127 Sotish

Moliyaviy nazoratning mazmuni, uning vazifalari va tamoyillari. Moliyaviy nazoratning turlari

Sotib olish

M oliyaviy nazoratning mazmuni, uning vazifalari va tamoyillari . Moliyaviy
nazoratning turlari
Reja:
1. Moliyaviy nazoratning mazmuni va maqsadi
2. Moliyaviy nazoratning vazifalari
3. Moliyaviy nazoratning asosiy tamoyillari
4. Moliyaviy nazorat turlari
 Davlat moliyaviy nazorati
 Ichki moliyaviy nazorat
 Tashqi moliyaviy nazorat
 Jamoatchilik moliyaviy nazorati

Moliyaviy nazoratning mazmuni, uning vazifalari va tamoyillari. moliyaviy
nazoratning turlari
Moliyaviy nazorat – bu davlat, korxona, tashkilot va fuqarolarning moliyaviy
resurslarini samarali boshqarish, ularning to’g’ri va maqsadli foydalanilishini
tekshirishga yo’naltirilgan muhim tizimdir. Mazkur nazorat turli darajalarda amalga
oshiriladi va iqtisodiyotning barqarorligi hamda rivojlanishini ta’minlashda muhim
ahamiyat kasb etadi. Moliyaviy nazorat orqali davlat iqtisodiy siyosatini amalga
oshiradi, budjet mablag’larining sarflanishini nazorat qiladi va korxona hamda
tashkilotlarning moliyaviy barqarorligini ta’minlashga yordam beradi.
Moliyaviy nazorat tushunchasi va uning ahamiyati
Moliyaviy nazorat – bu moliyaviy resurslardan maqsadga muvofiq foydalanilishini
aniqlash, moliyaviy intizomni mustahkamlash va iqtisodiy samaradorlikni oshirish
uchun olib boriladigan tekshiruv jarayonidir. Mazkur nazoratning asosiy maqsadi –
davlat budjeti mablag’lari va iqtisodiy subyektlarning moliyaviy faoliyatini nazorat
qilish orqali ularning qonuniy va samarali ishlashini ta’minlashdir.
Moliyaviy nazorat quyidagi muhim vazifalarni bajaradi:
1. Moliyaviy intizomni ta’minlash – tashkilotlar va davlat muassasalari tomonidan
moliyaviy qonunchilikka rioya etilishini nazorat qiladi.
2. Mablag’lardan samarali foydalanishni ta’minlash – ajratilgan mablag’larning
maqsadli sarflanishini nazorat qiladi va moliyaviy isrofgarchilikning oldini oladi.
3. Davlat va tashkilotlar budjetining ijrosini tekshirish – davlat budjeti va
xususiy sektordagi budjet mablag’larining to’g’ri va samarali ijro etilishini
ta’minlaydi.
4. Moliya sohasidagi korrupsiyaga qarshi kurashish – noqonuniy moliyaviy
operatsiyalarni aniqlash va ularni oldini olishga qaratilgan mexanizmlarni ishlab
chiqadi.
5. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash – davlat va xususiy sektor moliyaviy
resurslarining to’g’ri taqsimlanishi va ishlatilishini nazorat qiladi.

Moliyaviy nazoratning iqtisodiyotdagi o’rni
Moliyaviy nazorat mamlakat iqtisodiyotining muhim qismidir va quyidagi jihatlari bilan
iqtisodiyotda katta ahamiyat kasb etadi:
 Davlat budjeti barqarorligini ta’minlash – moliyaviy nazorat budjet
taqchilligini kamaytirish va moliyaviy resurslarni samarali taqsimlashga yordam
beradi.
 Xalqaro investitsiyalar va kredit ishonchliligini oshirish – xalqaro investorlar
va kredit tashkilotlari uchun iqtisodiy muhitning barqarorligini ta’minlaydi.
 Davlatning makroiqtisodiy siyosatini qo’llab-quvvatlash – iqtisodiy
rivojlanish strategiyalarining samarali amalga oshirilishini nazorat qiladi.
 Tadbirkorlik muhitining yaxshilanishiga xizmat qiladi – xususiy sektor
vakillari uchun shaffof va barqaror moliyaviy muhit yaratish orqali iqtisodiy
taraqqiyotni rag’batlantiradi.
Moliyaviy nazoratning turlari
Moliyaviy nazoratning turli shakllari mavjud bo’lib, ular quyidagi asosiy guruhlarga
bo’linadi:
1. Davlat moliyaviy nazorati – davlat tomonidan amalga oshiriladigan nazorat
bo’lib, soliq organlari, Hisob palatasi va boshqa davlat muassasalari tomonidan
olib boriladi. Bu nazorat turi davlat budjeti mablag’larining to’g’ri va qonuniy
sarflanishini ta’minlashga qaratilgan.
2. Ichki moliyaviy nazorat – korxona yoki tashkilot ichida amalga oshiriladigan
nazorat bo’lib, u ichki auditorlar yoki moliyaviy menejerlar tomonidan olib
boriladi. Bu nazorat korxonaning moliyaviy barqarorligini saqlash va uning
mablag’laridan samarali foydalanishiga qaratilgan.
3. Tashqi moliyaviy nazorat – mustaqil auditorlik kompaniyalari yoki davlat
organlari tomonidan amalga oshiriladi. U moliyaviy hisobotlarning
haqqoniyligini tekshirishga qaratilgan.
4. Byudjet nazorati – davlat budjeti mablag’larining taqsimlanishi va sarflanishi
ustidan nazoratni o’z ichiga oladi. Bu turdagi nazorat davlat organlari tomonidan
olib boriladi.

5. Soliq nazorati – soliq organlari tomonidan soliq tushumlarining to ’ g ’ ri
hisoblanishi va to ’ lanishini tekshirishga yo ’ naltirilgan .
6. Bank nazorati – bank tizimining moliyaviy barqarorligini ta’minlash va
noqonuniy moliyaviy operatsiyalarning oldini olishga qaratilgan nazorat turi.
7. Xalqaro moliyaviy nazorat – xalqaro tashkilotlar va moliyaviy institutlar
tomonidan davlatning iqtisodiy va moliyaviy faoliyati ustidan olib boriladigan
nazorat turi.
Moliyaviy nazorat mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi va
davlatning iqtisodiy siyosatini amalga oshirishda muhim vosita hisoblanadi. Ushbu
nazorat turi davlat organlari, xususiy sektor vakillari va mustaqil auditorlik tashkilotlari
tomonidan turli darajalarda amalga oshiriladi. Moliyaviy nazoratning samarali olib
borilishi korrupsiyaning oldini olish, moliyaviy intizomni mustahkamlash va iqtisodiy
islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishga yordam beradi. Shu sababli, moliyaviy
nazorat tizimining takomillashtirilishi va yanada shaffof bo’lishi mamlakat
iqtisodiyotining umumiy barqarorligiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Moliyaviy nazoratning mazmuni va maqsadi
Moliyaviy nazorat davlat va xususiy sektorning moliyaviy faoliyatini tartibga solish,
qonunlarga rioya etilishini ta’minlash hamda iqtisodiy resurslardan samarali foydalanish
maqsadida amalga oshiriladigan muhim mexanizmdir. Ushbu jarayon jamiyat iqtisodiy
barqarorligini ta’minlashda, moliyaviy intizomni mustahkamlashda va moliyaviy
resurslardan maqsadli foydalanishni nazorat qilishda muhim rol o’ynaydi.
Mazkur maqolada moliyaviy nazoratning ta’rifi, uning asosiy yo’nalishlari, davlat va
xususiy sektor uchun ahamiyati haqida tahliliy fikr yuritilib, dalillar va misollar
keltiriladi.
Moliyaviy nazoratning ta’rifi
Moliyaviy nazorat – bu davlat organlari, mustaqil auditorlar va boshqa tegishli
subyektlar tomonidan amalga oshiriladigan nazorat mexanizmi bo’lib, u moliyaviy
operatsiyalar, byudjet mablag’lari va xususiy sektor mablag’larining qonuniy, samarali
hamda maqsadli ishlatilishini ta’minlashga qaratilgan.
Moliyaviy nazorat quyidagi asosiy maqsadlarga xizmat qiladi:

 Moliya intizomini ta’minlash – noqonuniy moliyaviy operatsiyalar va
korrupsiyaga qarshi kurashish.
 Davlat va xususiy sektor mablag’laridan samarali foydalanish – iqtisodiy
resurslarni oqilona taqsimlash orqali barqaror rivojlanishni ta’minlash.
 Byudjet mablag’larining shaffofligi va hisobdorligini oshirish – davlat
mablag’larining maqsadli ishlatilishini ta’minlash.
 Moliyaviy xatarlardan himoya qilish – korxona va tashkilotlarning moliyaviy
holatini barqaror saqlash va moliyaviy rejalashtirishga yordam berish.
Moliyaviy nazoratning asosiy yo’nalishlari
Moliyaviy nazorat turli shakllarda amalga oshiriladi va u quyidagi asosiy yo’nalishlarni
o’z ichiga oladi:
1. Davlat moliyaviy nazorati
Bu turdagi nazorat davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi va quyidagilarga
qaratilgan:
 Byudjet ijrosini nazorat qilish – davlat byudjetidan ajratilgan mablag’larning
maqsadli sarflanishini tekshirish.
 Davlat xaridlarini nazorat qilish – davlat tenderlari va loyihalarining
qonuniyligini ta’minlash.
 Soliq nazorati – soliqlarning to’g’ri hisoblanishi va to’lanishini tekshirish.
Misol sifatida O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasining faoliyatini keltirish
mumkin. Ushbu organ davlat byudjetining ijrosini nazorat qiladi hamda moliyaviy
hisobotlarning shaffofligini ta’minlaydi.
Ichki moliyaviy nazorat
Ichki moliyaviy nazorat muayyan tashkilot yoki kompaniya ichida amalga oshiriladi. Bu
quyidagilarni o’z ichiga oladi:
 Buxgalteriya nazorati – buxgalteriya hisobotlarining aniq va ishonchli bo’lishini
ta’minlash.
 Ichki audit – kompaniya moliyaviy faoliyatining qonuniyligini tekshirish.
 Xarajatlarni boshqarish – korxona resurslaridan samarali foydalanish.

Masalan, yirik korporatsiyalarda ichki audit bo’limlari tashkil etilgan bo’lib, ular
kompaniyaning moliyaviy operatsiyalarini doimiy ravishda nazorat qiladi.
Tashqi moliyaviy nazorat
Bu mustaqil auditorlik kompaniyalari yoki davlat nazorat organlari tomonidan amalga
oshiriladigan nazorat shaklidir. U quyidagilarga qaratiladi:
 Moliyaviy hisobotlarning mustaqil auditini o’tkazish .
 Xalqaro moliyaviy standartlarga muvofiqlikni tekshirish .
 Investorlarga ishonchli moliyaviy axborot taqdim etish .
Masalan, yirik xalqaro kompaniyalar Deloitte, KPMG, PwC va EY kabi auditorlik
kompaniyalari tomonidan nazorat qilinadi.
Davlat va xususiy sektor uchun moliyaviy nazoratning ahamiyati
Davlat sektori uchun ahamiyati
 Byudjet mablag’larining shaffofligini ta’minlash – davlat moliyaviy
mablag’larining maqsadli ishlatilishini ta’minlaydi.
 Davlat qarzini samarali boshqarish – mamlakat iqtisodiy barqarorligini
saqlashda muhim rol o’ynaydi.
 Soliq tushumlarini oshirish – davlatning moliyaviy resurslarini
mustahkamlashga xizmat qiladi.
Xususiy sektor uchun ahamiyati
 Investitsion jozibadorlikni oshirish – shaffof moliyaviy hisob-kitoblar
investorlar ishonchini oshiradi.
 Moliyaviy xatarlardan himoyalanish – korxona moliyaviy barqarorligini
ta’minlashga yordam beradi.
 Moliya boshqaruvini optimallashtirish – xarajatlarni nazorat qilish orqali
samaradorlikni oshirish imkonini beradi.
Moliyaviy nazorat davlat va xususiy sektorning barqaror rivojlanishini ta’minlashda
muhim omil hisoblanadi. Uning samarali amalga oshirilishi davlat byudjetining
shaffofligini oshirish, korxonalarning moliyaviy intizomini mustahkamlash va umumiy
iqtisodiy barqarorlikni saqlashga xizmat qiladi. Shu sababli, moliyaviy nazorat tizimini
yanada rivojlantirish va uning samaradorligini oshirish dolzarb masala hisoblanadi.

Moliyaviy nazoratning vazifalari va uning amaliyotda ahamiyati
Moliya har qanday davlat va tashkilotning iqtisodiy barqarorligini ta’minlovchi asosiy
vositalardan biri hisoblanadi. Shu sababli, moliyaviy nazorat tizimi iqtisodiy
resurslarning samarali boshqarilishini ta’minlashga xizmat qiladi. Moliyaviy nazorat
davlat byudjeti mablag’larining maqsadli sarflanishini, soliq tushumlarining to’g’ri
hisoblanishini, shuningdek, korxona va tashkilotlarning moliyaviy intizomga rioya
qilishini nazorat qilishni o’z ichiga oladi. Ushbu maqolada moliyaviy nazoratning
asosiy vazifalari, uning amaliy ahamiyati va real hayotdagi misollar bilan tushuntirib
beriladi.
Moliyaviy nazoratning asosiy vazifalari Moliyaviy nazorat quyidagi muhim
vazifalarni bajaradi:
Moliya resurslarining samarali ishlatilishini ta’minlash Davlat va xususiy sektordagi
moliyaviy mablag’larning to’g’ri taqsimlanishi iqtisodiy taraqqiyotning asosiy
omillaridan biridir. Moliyaviy nazorat orqali ortiqcha yoki noto’g’ri xarajatlar
aniqlanadi va oldi olinadi. Masalan, davlat tashkilotlarida ortiqcha xarajatlar oldini olish
maqsadida moliyaviy audit o’tkaziladi. 2023-yil O’zbekiston Respublikasida
o’tkazilgan davlat moliyaviy nazorati natijasida byudjetdan noto’g’ri sarflangan 50
milliard so’m mablag’ qaytarilgan.
Byudjet mablag’larining maqsadli ishlatilishini tekshirish Byudjet mablag’lari aholi
turmush darajasini oshirish va infratuzilmani rivojlantirish uchun sarflanishi kerak.
Biroq, ayrim hollarda mablag’lar noto’g’ri yo’naltirilishi yoki talon-toroj qilinishi
mumkin. Shu sababli, Moliya vazirligi va Hisob palatasi tomonidan doimiy ravishda
tekshiruvlar o’tkazilib, mablag’larning samarali ishlatilishi ta’minlanadi. Masalan,
O’zbekistonning qishloq xo’jaligi sohasi uchun ajratilgan 500 milliard so’mlik
subsidiyalar bo’yicha tekshiruv natijasida 30 milliard so’m noqonuniy ajratilgan
mablag’ aniqlangan va tegishli choralar ko’rilgan.
Soliq va boshqa majburiy to’lovlarning to’g’ri hisoblanishi va o’z vaqtida
to’lanishini nazorat qilish Soliq tushumlari davlat byudjeti daromadlarining asosiy
manbai hisoblanadi. Shunday ekan, soliq organlari tadbirkorlar va korxonalarning
soliqlarni o’z vaqtida va to’g’ri to’lashini nazorat qiladi. 2022-yil davomida

O’zbekiston Davlat soliq qo’mitasi tomonidan o’tkazilgan tekshiruvlarda 1 200 ta yirik
korxona tomonidan 150 milliard so’m soliq to’lanmaganligi aniqlanib, bu mablag’lar
davlat byudjetiga qaytarilgan. Bundan tashqari, tadbirkorlar uchun soliq yukini
kamaytirish va soliq tizimini shaffof qilish bo’yicha islohotlar amalga oshirilmoqda.
Korxona va tashkilotlarning moliyaviy intizomga rioya qilishi Moliyaviy intizom
har qanday tashkilot yoki korxonaning barqaror ishlashi uchun muhim ahamiyatga ega.
Korxonalar o’z moliyaviy hisobotlarini belgilangan muddatda va to’g’ri tayyorlashi,
soliqlarni o’z vaqtida to’lashi, shuningdek, kredit va qarz majburiyatlarini bajarishi
shart. Moliyaviy nazorat natijasida so’nggi yillarda O’zbekistonda 300 dan ortiq
korxona moliyaviy intizomni buzganligi uchun jarimaga tortilgan.
Moliyaviy nazorat davlat iqtisodiy barqarorligini ta’minlashda muhim vosita
bo’lib, u moliyaviy resurslardan samarali foydalanish, byudjet mablag’larini maqsadli
ishlatish, soliqlarni o’z vaqtida to’lash hamda korxona va tashkilotlarning moliyaviy
intizomga rioya qilishini nazorat qiladi. Davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan
olib borilayotgan tekshiruvlar iqtisodiy shaffoflikni oshirishga xizmat qilmoqda.
Kelgusida moliyaviy nazorat tizimini yanada takomillashtirish orqali iqtisodiy
barqarorlikka erishish maqsad qilinishi lozim.
Moliyaviy nazoratning asosiy tamoyillari va ularning amaliy ahamiyati
Moliyaviy nazorat davlat va korxona darajasida moliyaviy resurslardan oqilona va
samarali foydalanishni ta’minlashga qaratilgan muhim mexanizmdir. Ushbu nazorat
tizimi iqtisodiy barqarorlikni saqlash, korrupsiyaning oldini olish, moliyaviy faoliyatni
tartibga solish hamda davlat byudjeti va boshqa moliyaviy mablag’larning maqsadli
ishlatilishini ta’minlash uchun xizmat qiladi. Moliyaviy nazoratning asosiy tamoyillari
quyidagilardan iborat: qonuniylik, obyektivlik va xolislik, uzoq muddatli rejalashtirish
va tahlil, shaffoflik va hisobdorlik. Quyida ushbu tamoyillar batafsil tahlil qilinadi va
amaliy misollar asosida yoritiladi.
Qonuniylik
Moliyaviy nazoratning birinchi va eng muhim tamoyili – qonuniylikdir. Ya’ni,
moliyaviy operatsiyalar barcha mavjud normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq amalga

oshirilishi lozim. Davlat va xususiy sektor tashkilotlari o’z moliyaviy faoliyatini tegishli
qonunlar, byudjet kodeksi hamda moliyaviy tartib-qoidalar asosida olib borishlari shart.
Amaliy misol
Masalan, davlat byudjetidan ajratiladigan mablag’larning maqsadli ishlatilishini
ta’minlash uchun Oliy audit palatasi muntazam ravishda tekshiruvlar o’tkazadi. Agar
muayyan davlat idorasi ajratilgan mablag’ni noto’g’ri yoki noqonuniy sarflagan bo’lsa,
ushbu tashkilotga jarima yoki boshqa sanksiyalar qo’llaniladi.
Obyektivlik va xolislik
Moliyaviy nazorat tizimi obyektiv va xolis bo’lishi zarur. Ya’ni, tekshiruvlar va tahlillar
hech qanday shaxsiy yoki siyosiy manfaatlar ta’siriga tushib qolmasligi kerak.
Obyektivlikni ta’minlash uchun nazorat jarayonlari mustaqil organlar yoki uchinchi
tomon auditorlari tomonidan amalga oshiriladi.
Amaliy misol
Kompaniyalar o’z moliyaviy hisob-kitoblarini tekshirtirish uchun mustaqil auditorlik
kompaniyalariga murojaat qiladilar. Agar auditorlik hisobotida moliyaviy noto’g’ri
ma’lumotlar yoki qonunbuzarliklar aniqlansa, kompaniya rahbariyati mas’uliyatga
tortilishi mumkin.
Uzoq muddatli rejalashtirish va tahlil
Moliyaviy nazoratning yana bir muhim tamoyili – uzoq muddatli rejalashtirish va
tahlildir. Davlat va xususiy tashkilotlar o’z moliyaviy strategiyalarini nafaqat joriy davr
uchun, balki kelajakdagi iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda ishlab chiqishlari
kerak. Bu tamoyil moliyaviy barqarorlik va samaradorlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
Amaliy misol
Davlat iqtisodiy rivojlanish strategiyasini ishlab chiqishda 5-10 yillik moliyaviy
rejalarni ishlab chiqadi. Masalan, O’zbekiston hukumati uzoq muddatli investitsion
dasturlarni amalga oshirish orqali infratuzilmani rivojlantirish, ta’lim va sog’liqni
saqlash tizimlarini moliyalashtirish kabi yo’nalishlarni nazarda tutadi.
Shaffoflik va hisobdorlik
Shaffoflik va hisobdorlik moliyaviy nazorat tizimining samaradorligini oshiradi. Har
qanday moliyaviy operatsiyalar haqida jamoatchilik yoki manfaatdor tomonlar uchun

ochiq ma’lumotlar taqdim etilishi lozim. Davlat organlari va kompaniyalar moliyaviy
hisobotlarini e’lon qilishlari, sarflangan mablag’lar haqida aniq ma’lumotlar taqdim
etishlari kerak.
Amaliy misol
Ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda davlat tashkilotlarining xarajatlari va daromadlari
bo’yicha ochiq ma’lumotlar bazalari mavjud. Masalan, O’zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligi tomonidan “Ochiq byudjet” portali orqali davlat byudjeti
mablag’larining qanday sarflanayotgani to’g’risida jamoatchilikka axborot beriladi. Bu
shaffoflikni ta’minlab, moliyaviy jinoyatlarning oldini olishga yordam beradi.
Moliyaviy nazorat tizimi har qanday iqtisodiyotning barqarorligi va samaradorligini
ta’minlashda asosiy rol o’ynaydi. Qonuniylik, obyektivlik, uzoq muddatli rejalashtirish
va shaffoflik kabi tamoyillarni qat’iy rioya qilish orqali davlat va xususiy sektor
tashkilotlari moliyaviy resurslardan samarali foydalanishlari mumkin. Shu sababli,
moliyaviy nazorat tizimining mustahkam bo’lishi nafaqat iqtisodiy taraqqiyot uchun,
balki korrupsiyaning oldini olish va jamiyat farovonligini oshirish uchun ham muhim
ahamiyat kasb etadi.
Davlat moliyaviy nazorati: tahlil va daliillar
Davlat moliyaviy nazorati – bu mamlakat iqtisodiy barqarorligini ta’minlash, davlat
byudjeti mablag’laridan oqilona foydalanishni nazorat qilish hamda moliyaviy tartib-
intizomni mustahkamlashga qaratilgan faoliyatdir. Ushbu jarayon Oliy audit
tashkilotlari, byudjet ijrosi ustidan nazorat hamda soliq organlari tomonidan olib
boriladigan moliyaviy nazorat shakllarini o’z ichiga oladi. Quyida ushbu nazorat
turlarining har biri bo’yicha tahlil va dalillarga asoslangan ma’lumotlar taqdim etiladi.
Oliy audit tashkilotlari tomonidan olib boriladigan nazorat
Oliy audit tashkilotlari (hisob palatalari, davlat auditi agentliklari va boshqa tegishli
idoralar) davlat moliyaviy resurslarining samarali boshqarilishini ta’minlash uchun
mustaqil nazorat faoliyatini amalga oshiradi.Oliy audit tashkilotlari davlat byudjetidan
ajratilgan mablag’larning to’g’ri sarflanishini, davlat organlari va muassasalarining
moliyaviy intizomini tekshiradi. Ular turli tekshiruv va tahliliy hisobotlar asosida
byudjet mablag’larining maqsadga muvofiq sarflanganligini baholaydi.

Dalillar
 Masalan, O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi har yili davlat byudjeti ijrosi
yuzasidan audit tekshiruvlari o’tkazib, qonunbuzarlik va kamchiliklarni aniqlaydi.
2022-yilda Hisob palatasi tomonidan olib borilgan audit natijalariga ko’ra, ayrim
tashkilotlarda budjet mablag’laridan maqsadsiz foydalanish holatlari aniqlangan
va tegishli choralar ko’rilgan.
 Jahon amaliyotida esa Germaniya Federativ Respublikasi Audit sudi
(Bundesrechnungshof) davlat xarajatlarini qat’iy nazorat qiladi va har yili
parlamentga hisobot taqdim etadi. Ushbu hisobotlar moliyaviy intizomni
mustahkamlashda muhim rol o’ynaydi.
Byudjet ijrosi ustidan nazorat
Byudjet ijrosi ustidan nazorat davlat moliyaviy mablag’larining rejalashtirilgan tartibda
ishlatilishini tekshirishga qaratilgan bo’lib, bu jarayonda Oliy audit tashkilotlari, Moliya
vazirligi, soliq organlari va boshqa davlat idoralari ishtirok etadi.
Tahlil
Byudjet ijrosi nazorati uch bosqichda amalga oshiriladi:
1. Dastlabki nazorat – byudjet mablag’lari ajratilishidan oldin ularning maqsadga
muvofiqligini tekshirish.
2. Joriy nazorat – davlat mablag’larining belgilangan maqsadlarda sarflanishini
tekshirish.
3. Keyingi nazorat – byudjet mablag’larining natijaviyligi va qonuniyligi
yuzasidan o’rganish olib borish.
Dalillar
 Masalan, O’zbekiston Respublikasida davlat byudjeti ijrosi ustidan nazorat
qilishda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi hamda Hisob palatasi muhim
rol o’ynaydi. 2021-yilda O’zbekiston Moliya vazirligi tomonidan qator tarmoq va
tashkilotlarning byudjet mablag’laridan foydalanish samaradorligi o’rganilgan va
ayrim sohalarda kamchiliklar aniqlangan.

 Xalqaro miqyosda AQShning Davlat byudjet boshqarmasi (OMB) federal byudjet
xarajatlari bo’yicha batafsil monitoring olib boradi va davlat mablag’larining
samarali ishlatilishini ta’minlaydi.
Soliq organlari tomonidan moliyaviy nazorat
Soliq organlari tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat davlat byudjetining
asosiy daromad manbalaridan biri bo’lgan soliqlarning to’g’ri va o’z vaqtida
undirilishini nazorat qilishga qaratilgan.
Tahlil
Soliq nazorati quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:
 Kameral nazorat – soliq to’lovchilarning hujjatlar asosida masofaviy tekshiruvi.
 Sayyor soliq tekshiruvi – joyiga chiqqan holda amalga oshiriladigan tekshiruv.
 Operativ soliq nazorati – tezkor choralar ko’rish uchun soliq to’lovchilarning
faoliyatini doimiy monitoring qilish.
Dalillar
 Masalan, O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi tomonidan 2023-yilda
o’tkazilgan soliq tekshiruvlari natijasida 150 mlrd so’mdan ortiq mablag’
noqonuniy yashirilgani aniqlangan va davlat byudjetiga qaytarilgan.
 Xitoyda esa soliq organlari tomonidan blokcheyn texnologiyalaridan foydalanish
orqali soliqlarning shaffofligini oshirish maqsadida raqamli soliq nazorati tizimi
yo’lga qo’yilgan bo’lib, bu noqonuniy soliq yashirish holatlarini kamaytirgan.
Davlat moliyaviy nazorati mamlakat iqtisodiyotining barqarorligi va davlat
mablag ’ larining samarali boshqarilishi uchun muhim hisoblanadi . Oliy audit
tashkilotlari, byudjet ijrosi ustidan nazorat va soliq organlari tomonidan olib boriladigan
moliyaviy nazorat tizimli ravishda amalga oshirilishi kerak. Davlat nazorat
mexanizmlarining samarali ishlashi korrupsiya va moliyaviy qonunbuzarliklarni
kamaytirish bilan birga, davlatning iqtisodiy barqarorligiga ham xizmat qiladi.
O’z navbatida, moliyaviy nazorat jarayonlarining shaffofligi va samaradorligi oshirilishi
uchun ilg’or texnologiyalardan foydalanish hamda xalqaro tajribalarni o’rganish muhim
ahamiyat kasb etadi.

Shu sababli , davlat moliyaviy nazoratining institutsional jihatdan rivojlantirilishi
mamlakat iqtisodiyotining mustahkamlanishiga va davlat resurslaridan samarali
foydalanishga xizmat qiladi .
Ichki moliyaviy nazorat : korxona va tashkilotlarda samarali boshqaruv asosi
Ichki moliyaviy nazorat korxona va tashkilotlarning moliyaviy barqarorligini
ta ’ minlash , korrupsiyaga qarshi kurashish hamda samarali boshqaruvni amalga oshirish
uchun muhim vosita hisoblanadi . Ushbu nazorat tizimi ichki audit, ichki buxgalteriya
nazorati hamda ichki tekshiruv va moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish kabi
yo’nalishlarni o’z ichiga oladi. Mazkur yo’nalishlar orqali korxonalarda moliyaviy
shaffoflik ta’minlanadi va iqtisodiy samaradorlik oshiriladi. Quyida ichki moliyaviy
nazoratning har bir jihati batafsil ko’rib chiqiladi.
Korxona va tashkilotlarda ichki audit Ichki audit - bu tashkilot ichidagi moliyaviy va
operatsion jarayonlarning to’g’ri tashkil etilganligini, ularning qonuniyligi hamda
samaradorligini nazorat qilish jarayonidir. U quyidagi maqsadlarga yo’naltiriladi:
 Moliyaviy hisobotlarning aniqligi va ishonchliligini ta’minlash;
 Moliyaviy va operatsion jarayonlarda qonunchilik me’yorlariga rioya etilishini
tekshirish;
 Ichki boshqaruv tizimining samaradorligini oshirish;
 Moliyaviy xavflarni kamaytirish va ularning oldini olish.
Masalan, X korxonasi ichki audit bo’limi tomonidan o’tkazilgan tekshiruv natijasida
moliyaviy hisob-kitoblardagi ba’zi noto’g’ri ma’lumotlar aniqlandi. Ushbu aniqlangan
kamchiliklar tuzatilib, natijada kompaniyaning moliyaviy holati barqarorlashdi.
Ichki audit odatda mustaqil bo’lim sifatida tashkil etilib, bevosita boshqaruv organlariga
hisobot beradi. Audit jarayonida moliyaviy hujjatlar, shartnomalar, buxgalteriya
yozuvlari va boshqa tegishli hujjatlar tekshiriladi. Shu bilan birga, zamonaviy audit
tizimlari orqali korxonalardagi moliyaviy holat real vaqt rejimida nazorat qilinishi
mumkin.
Ichki buxgalteriya nazorati Ichki buxgalteriya nazorati - bu korxonaning moliyaviy
faoliyatini ichki tekshiruv orqali muntazam nazorat qilish va uni tartibga solish
tizimidir. Bu nazorat quyidagi asosiy elementlarni o’z ichiga oladi:

 Xarajatlarni rejalashtirish va monitoring qilish;
 Korxona aktivlari va majburiyatlarini nazorat qilish;
 Qonunchilikka muvofiq moliyaviy hisob-kitoblarni yuritish;
 Buxgalteriya hisobining aniq va to’g’ri yuritilishini ta’minlash.
Masalan, Y kompaniyasida ichki buxgalteriya nazorati tufayli ishlab chiqarish
xarajatlari kamaytirildi. Buxgalteriya bo’limi mahsulot tannarxini aniqlashda xatolarga
yo’l qo’yganini aniqlab, ushbu xatolarni tuzatish orqali kompaniya foydasini oshirishga
erishdi.
Ichki buxgalteriya nazorati nafaqat moliyaviy holatni yaxshilash, balki soliq to’lovlari
bo’yicha xatolarga yo’l qo’ymaslik, noqonuniy xarajatlarning oldini olish va korxona
resurslaridan samarali foydalanish imkonini beradi. Zamonaviy korxonalarda
buxgalteriya jarayonlarini avtomatlashtirish orqali nazorat tizimining samaradorligi
oshirilmoqda.
Ichki tekshiruv va moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish Ichki tekshiruv - bu tashkilot
ichida moliyaviy va operatsion jarayonlarni chuqur tahlil qilish va ular bo’yicha xulosa
chiqarish jarayonidir. Bu jarayon quyidagi yo’nalishlarni o’z ichiga oladi:
 Moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish va solishtirish;
 Operatsion jarayonlarning samaradorligini baholash;
 Xavflarni aniqlash va kamaytirish choralari;
 Ichki siyosat va tartiblarning bajarilishini tekshirish.
Masalan, Z kompaniyasida ichki tekshiruv natijasida ortiqcha xarajatlar mavjudligi
aniqlandi. Ushbu holat tahlil qilinib, kompaniya rahbariyati tomonidan xarajatlarni
kamaytirish bo’yicha tegishli choralar ko’rildi. Bu esa kompaniyaning moliyaviy
barqarorligini oshirishga xizmat qildi.
Moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish esa korxona rahbariyatiga strategik qarorlar qabul
qilishda muhim axborot manbai hisoblanadi. Masalan, pul oqimlari hisobotining tahlili
orqali korxona likvidligi baholanadi va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash bo’yicha
chora-tadbirlar ishlab chiqiladi.Ichki moliyaviy nazorat korxona va tashkilotlarning
samarali boshqaruvi va moliyaviy shaffofligini ta’minlashning muhim vositasidir. Ichki
audit, ichki buxgalteriya nazorati hamda ichki tekshiruv va moliyaviy hisobotlarni tahlil

qilish orqali moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, xarajatlarni kamaytirish va qonunchilik
me’yorlariga rioya qilish mumkin. Korxonalar ushbu nazorat mexanizmlarini joriy etish
orqali o’z faoliyatini samarali olib borishi va moliyaviy xavflarni kamaytirishi mumkin.
Kelajakda ichki moliyaviy nazoratni yanada takomillashtirish uchun zamonaviy axborot
texnologiyalaridan keng foydalanish, avtomatlashtirilgan monitoring tizimlarini joriy
etish hamda xodimlarning malakasini oshirish muhim ahamiyatga ega bo’ladi.
Faqatgina shundagina korxonalar raqobatbardoshligini saqlab qolishi va barqaror
rivojlanishi mumkin.Tashqi moliyaviy nazorat – bu tashkilot yoki davlatning moliyaviy
faoliyatini mustaqil tashqi manbalar tomonidan tekshirish va baholash jarayoni bo’lib,
uning asosiy maqsadi moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, mablag’larning qonuniy
sarflanganligini nazorat qilish hamda potensial investorlarga yoki kreditorlarga
ishonchli axborot taqdim etishdan iboratdir. Ushbu jarayon mustaqil auditorlar, xalqaro
moliyaviy tashkilotlar va investorlar tomonidan amalga oshiriladi. Quyida tashqi
moliyaviy nazoratning asosiy turlari tahlil qilinadi.
Mustaqil auditorlik tekshiruvi
Mustaqil auditorlik tekshiruvi – bu tashkilotning moliyaviy hisobotlari va
operatsiyalarining aniq va haqqoniy ekanligini tasdiqlash maqsadida auditorlik
tashkilotlari yoki auditorlar tomonidan olib boriladigan baholash jarayoni hisoblanadi.
Auditorlik tekshiruvining asosiy maqsadi moliyaviy hisobotlarning xalqaro va milliy
buxgalteriya standartlariga mosligini tekshirishdir.
Mustaqil auditorlik tekshiruvining ahamiyati
 Moliyaviy hisobotlarning shaffofligini oshirish
 Korxona va tashkilotlarning moliyaviy faoliyatiga ishonchni mustahkamlash
 Firibgarlik va moliyaviy huquqbuzarliklarni aniqlash
 Investorlarga va kreditorlarga ishonchli ma’lumot taqdim etish
Mustaqil auditorlik tekshiruvi jarayoni
Auditorlik tekshiruvi odatda quyidagi bosqichlardan iborat bo’ladi:
1. Oldindan rejalashtirish – auditor tashkilot moliyaviy hisobotlarini oldindan
ko’rib chiqadi va muhim jihatlarini aniqlaydi.

2. Moliyaviy hujjatlarni tekshirish – auditorlar tashkilotning barcha moliyaviy
hujjatlarini tahlil qiladi va ularning to’g’riligini baholaydi.
3. Tahlil va xulosa chiqarish – auditorlar tashkilot moliyaviy ahvolini baholash
uchun tegishli tahlillar o’tkazadi.
4. Hisobot tayyorlash – auditor o’z tekshiruv natijalarini xulosa tarzida rasmiy
hisobotda bayon qiladi.
Mustaqil auditorlik tekshiruvi misoli
Masalan, "KPMG" va "Deloitte" kabi auditorlik kompaniyalari xalqaro miqyosda yirik
tashkilotlarning moliyaviy hisobotlarini mustaqil ravishda tekshiradi. Masalan, "Apple"
yoki "Microsoft" kompaniyalari har yili mustaqil auditorlik kompaniyalari tomonidan
tekshiruvdan o’tkaziladi.
Xalqaro moliyaviy tashkilotlarning nazorati
Xalqaro moliyaviy tashkilotlar turli davlatlardagi moliyaviy barqarorlikni ta’minlash,
kreditlash jarayonlarini nazorat qilish hamda iqtisodiy islohotlarga ko’maklashish bilan
shug’ullanadi. Ushbu tashkilotlar orasida Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg’armasi
(XVJ) va Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki muhim o’rin tutadi.
Xalqaro moliyaviy tashkilotlarning nazorat turlari
 Kreditlash jarayonini nazorat qilish – tashkilotlar davlat yoki yirik
korporatsiyalar tomonidan olingan kredit mablag’larining maqsadli ishlatilishini
kuzatadi.
 Moliyaviy monitoring – davlatlarning iqtisodiy siyosatini baholash va moliyaviy
tavsiyalar berish.
 Moliya bozorlari barqarorligini ta’minlash – xalqaro investitsion xavf-
xatarlarni kamaytirish.
Xalqaro moliyaviy tashkilotlarning nazorat misoli
Masalan, O’zbekiston 2020-yilda Jahon bankidan kredit olish jarayonida xalqaro
ekspertlar tomonidan moliyaviy monitoring o’tkazilgan. Bu jarayon doirasida davlat
xarajatlari samaradorligi va shaffofligi tahlil qilingan.
Investorlar va kreditorlar tomonidan olib boriladigan nazorat

Investorlar va kreditorlar korxona yoki tashkilotning moliyaviy barqarorligi va
istiqbolini baholash uchun mustaqil nazorat olib boradi. Ushbu jarayon asosan quyidagi
yo’nalishlarda amalga oshiriladi:
Investorlar tomonidan olib boriladigan nazorat
Investorlar kompaniyaga sarmoya kiritishdan oldin uning moliyaviy holatini tahlil
qiladi. Ushbu jarayonda ular quyidagi omillarga e’tibor qaratadi:
 Moliyaviy hisobotlar va balans holati
 Kompaniyaning foyda va zarar ko’rsatkichlari
 Bozor sharoiti va rivojlanish tendensiyalari
Kreditorlar tomonidan olib boriladigan nazorat
Banklar va boshqa kredit tashkilotlari kompaniyalarga kredit berishdan oldin quyidagi
omillarni tekshiradi:
 Qarzdorlik darajasi va kompaniyaning to’lov qobiliyati
 Kreditlash tarixi va moliyaviy intizomi
 Moliyaviy prognoz va rivojlanish istiqbollari
Investorlar va kreditorlar nazorati misoli
Masalan, xalqaro fond birjalarida ro’yxatga olingan kompaniyalar, jumladan, "Tesla"
yoki "Amazon" kabi kompaniyalarning aksiyadorlari doimiy ravishda kompaniya
moliyaviy holatini baholab boradi. Shuningdek, banklar yirik korporatsiyalarga kredit
berishdan oldin ularning moliyaviy hisobotlarini tahlil qiladi.
Tashqi moliyaviy nazorat tashkilotlar, davlatlar va moliyaviy bozorlar barqarorligini
ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Mustaqil auditorlik tekshiruvi, xalqaro moliyaviy
tashkilotlar va investorlar tomonidan olib boriladigan nazorat tashkilotlarning moliyaviy
shaffofligini oshiradi, firibgarlikni kamaytiradi va investitsion ishonchni kuchaytiradi.
Shunday ekan, har bir korxona va davlat tashqi moliyaviy nazorat tamoyillariga qat’iy
rioya qilishi zarur.
Jamoatchilik moliyaviy nazorati va korrupsiyaga qarshi monitoring
Bugungi kunda davlat moliyaviy resurslaridan samarali foydalanishni ta’minlash,
shaffoflikni oshirish va korrupsiya xavfini kamaytirish jamoatchilik moliyaviy
nazoratining muhim jihatlaridan biridir.

Demokratik jamiyatlarda ushbu nazorat tizimi ommaviy axborot vositalari (OAV) va
fuqarolik jamiyatining faol ishtirokida amalga oshiriladi. Korrupsiyaga qarshi kurash
doirasida monitoring tizimining samaradorligi esa davlat va jamiyat o’rtasida ochiq
hamkorlikning mavjudligi bilan bog’liq. Ushbu maqolada jamoatchilik moliyaviy
nazorati, OAV hamda fuqarolik jamiyati ishtiroki va korrupsiyaga qarshi monitoring
mexanizmlari tahlil qilinadi.
Ommaviy axborot vositalari va fuqarolik jamiyatining moliyaviy nazoratdagi roli
OAV va fuqarolik jamiyati tashkilotlari davlat moliyaviy mablag’larining samarali
boshqarilishini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday nazoratning asosiy
jihatlari quyidagilardan iborat:
1. Shaffoflikni ta’minlash
o OAV orqali davlat xarajatlari va byudjet mablag’larining taqsimlanishi
keng jamoatchilikka yetkaziladi.
o Rasmiy hisobotlar tahlil qilinib, jamoatchilik fikriga taqdim etiladi.
2. Jamoatchilik ishtirokini oshirish
o Fuqarolar davlat byudjeti, tender jarayonlari va moliyaviy qarorlar
bo’yicha axborot olish imkoniyatiga ega bo’ladi.
o NNTlar va mustaqil ekspertlar davlat organlari faoliyatini monitoring
qilishadi.
3. Korrupsion xatti-harakatlarni aniqlash
o Mustaqil jurnalistlar va blogerlar davlat xarajatlarida shubhali holatlarni
aniqlab, jamoatchilik e’tiboriga havola etishadi.
o OAV orqali korrupsiya holatlariga qarshi tergov va sud jarayonlari
yoritiladi.
Misol sifatida Transparency International tashkiloti tomonidan har yili e’lon qilinadigan
«Korrupsiya indekslari» davlat moliyaviy shaffofligini tahlil qilishda muhim vosita
hisoblanadi. Masalan, Skandinaviya davlatlari bunday indekslarda yuqori o’rinlarni
egallaydi, chunki ularda ommaviy axborot vositalari orqali jamoatchilik nazorati tizimi
kuchli rivojlangan.

Korrupsiyaga qarshi kurash doirasidagi monitoring
Korrupsiyaga qarshi monitoring – davlat va nodavlat tashkilotlari tomonidan moliyaviy
mablag’lardan samarali foydalanish hamda noqonuniy harakatlarning oldini olish
maqsadida olib boriladigan nazorat jarayonidir. Bu jarayon quyidagi bosqichlardan
iborat:
1. Normativ-huquqiy asosni shakllantirish
o Korrupsiyaga qarshi qonunlar va davlat dasturlari ishlab chiqiladi.
o Xalqaro tashkilotlar tomonidan tavsiya etilgan qonuniy me’yorlar milliy
qonunchilikka tatbiq etiladi.
2. Davlat tashkilotlari tomonidan monitoring olib borish
o O’zbekiston Respublikasi Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi davlat
mablag’larining ishlatilishini doimiy nazorat qiladi.
o Soliq va moliya organlari moliyaviy hisobotlarni tekshiradi.
3. Fuqarolik jamiyati va OAV monitoringi
o Nodavlat notijorat tashkilotlari (NNT) va mustaqil ekspertlar davlat
xarajatlari va byudjet mablag’larining ishlatilishini o’rganadi.
o OAV orqali ommaga ochiq hisobotlar taqdim etiladi.
Jahon tajribasiga nazar tashlansa, Buyuk Britaniya va AQShda jamoatchilik moliyaviy
nazorati juda rivojlangan. Xususan, ushbu mamlakatlarda davlat xarajatlari bo’yicha
mustaqil audit tashkilotlari faoliyat yuritadi. Misol uchun, AQShning Government
Accountability Office (GAO) tashkiloti davlat moliyaviy xarajatlarini mustaqil
tekshiradi va natijalarni ommaviy e’lon qiladi. O’zbekiston tajribasida esa “Ochiq
byudjet” loyihasi jamoatchilik nazoratini kuchaytirishning samarali vositalaridan biri
bo’lib xizmat qilmoqda.
Moliyaviy nazoratning samaradorligini oshirish bo’yicha tavsiyalar
Jamoatchilik moliyaviy nazoratini yanada kuchaytirish va korrupsiyaga qarshi
monitoring tizimini takomillashtirish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish
maqsadga muvofiq:
Axborotga ochiq kirish imkoniyatini oshirish

o Davlat byudjeti va xarajatlari bo’yicha barcha ma’lumotlar ommaga ochiq
bo’lishi lozim.
o “Ochiq ma’lumotlar” platformalarini kengaytirish orqali jamoatchilik
nazoratini rivojlantirish mumkin.
2. Jurnalistlar va fuqarolik jamiyatining ishtirokini kengaytirish
o Mustaqil OAV va blogerlar davlat moliyaviy qarorlarini monitoring
qilishda faol qatnashishi kerak.
o Fuqarolar va NNTlarga korrupsiyaga qarshi kurashda faol ishtirok etish
imkoniyatini berish maqsadida huquqiy asoslar mustahkamlanishi lozim.
3. Hisobotlarni oshkora e’lon qilish
o Davlat moliyaviy monitoringi natijalari har chorakda ochiq platformalarda
e’lon qilinishi kerak.
o Hisobotlar oddiy fuqarolar uchun tushunarli formatda taqdim etilishi lozim.
4. Fuqarolar uchun ariza va shikoyat mexanizmlarini soddalashtirish
o Korrupsiya yoki moliyaviy qonunbuzarliklar to’g’risida fuqarolar o’z
murojaatlarini onlayn va anonim ravishda taqdim etish imkoniyatiga ega
bo’lishi lozim.
5. Xalqaro tajribani joriy etish
o Xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni rivojlantirish orqali korrupsiyaga
qarshi kurash bo’yicha ilg’or usullarni qo’llash lozim.
o “Open Government Partnership” (OGP) kabi xalqaro tashabbuslarga
qo’shilish orqali O’zbekiston hukumati jamoatchilik nazorati
mexanizmlarini takomillashtirishi mumkin.
Jamoatchilik moliyaviy nazorati va korrupsiyaga qarshi monitoring tizimi samarali
ishlashi uchun ommaviy axborot vositalari va fuqarolik jamiyatining faol ishtiroki juda
muhimdir. Shaffoflikni ta’minlash, fuqarolarning davlat mablag’lari ustidan nazoratini
kuchaytirish va korrupsiyaga qarshi kurashish jamiyatning barqaror rivojlanishiga
xizmat qiladi. Ushbu tizimning samarali ishlashi natijasida davlat resurslarining
maqsadli va samarali foydalanilishi, korrupsion xavfning kamayishi hamda jamoatchilik
ishonchining ortishi ta’minlanadi.

Xulosa
Moliyaviy nazorat – bu moliyaviy resurslarning qonuniy, maqsadli va samarali
boshqarilishini ta’minlashga yo’naltirilgan muhim boshqaruv vositasidir. U davlat,
xo’jalik yurituvchi subyektlar va jismoniy shaxslarning moliyaviy faoliyatini tekshirish,
tahlil qilish va baholash jarayonlaridan iborat. Moliyaviy nazoratning samarali tashkil
etilishi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, budjet intizomini oshirish va korrupsiya
holatlarining oldini olishga xizmat qiladi.
Moliyaviy nazoratning mazmuni va uning vazifalari
Moliyaviy nazorat moliyaviy oqimlarni boshqarishning ajralmas qismi bo’lib, quyidagi
asosiy vazifalarni bajaradi:
1. Qonunchilik talablariga rioya etilishini ta’minlash – Moliya resurslarining
to’g’ri va qonuniy sarflanishini nazorat qilish.
2. Moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish – Davlat va
xususiy sektor mablag’larining oqilona boshqarilishini ta’minlash.
3. Davlat budjeti ijrosini nazorat qilish – Davlat budjeti mablag’larining
rejalashtirilgan yo’nalishlarga yo’naltirilganligini ta’minlash.
4. Korruptsiya va moliyaviy qoidabuzarliklarning oldini olish – Moliya tizimida
noqonuniy harakatlarni aniqlash va oldini olish.
5. Iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash – Moliyaviy resurslarning muvozanatli
taqsimlanishi orqali iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish.
Moliyaviy nazoratning asosiy tamoyillari
Moliyaviy nazorat quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
1. Qonuniylik – Nazorat jarayonida barcha tekshiruv va tahlillar amaldagi
qonunchilikka asoslangan bo’lishi lozim.
2. Maqsadga yo’naltirilganlik – Moliyaviy resurslardan foydalanishda maqsadga
muvofiqlikning ta’minlanishi.
3. Ob’ektivlik va xolislik – Nazorat tadbirlarining real va haqqoniy natijalarga
asoslanishi.
4. Shaffoflik – Moliyaviy hisob-kitoblarning ochiq va tushunarli bo’lishi.
5. Doimiylik – Moliyaviy nazorat muntazam ravishda amalga oshirilishi.

6. Mas’uliyatlilik – Moliyaviy qarorlar qabul qiluvchi shaxslarning javobgarligini
ta’minlash.
Moliyaviy nazoratning turlari
Moliyaviy nazoratni turli mezonlar bo’yicha tasniflash mumkin. Eng keng tarqalgan
tasniflar quyidagilardan iborat:
1. Davrga ko’ra :
o Oldindan nazorat – Moliya resurslari taqsimlanishidan oldin amalga
oshiriladi.
o Joriy nazorat – Moliyaviy operatsiyalar bajarilish jarayonida o’tkaziladi.
o Keyingi nazorat – Moliya resurslari sarflanganidan so’ng amalga
oshiriladi.
2. Subyektiga ko’ra :
o Davlat moliyaviy nazorati – Davlat organlari tomonidan amalga
oshiriladi.
o Ichki moliyaviy nazorat – Korxona yoki tashkilot ichki bo’limlari
tomonidan amalga oshiriladi.
o Tashqi moliyaviy nazorat – Mustaqil auditorlik tashkilotlari tomonidan
amalga oshiriladi.
3. Usuliga ko’ra :
o Buxgalteriya nazorati – Hisobot va moliyaviy hujjatlar asosida
o’tkaziladi.
o Revizion nazorat – Joyida tekshiruvlar orqali amalga oshiriladi.
o Auditorlik nazorati – Mustaqil auditorlar tomonidan moliyaviy tahlil va
tekshirish o’tkaziladi.
Moliyaviy nazoratning iqtisodiy barqarorlik va samaradorlik uchun ahamiyati
Moliyaviy nazorat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim o’rin tutadi. Davlat va
xususiy sektor mablag’larining samarali boshqarilishi iqtisodiy o’sishga turtki beradi.
Moliyaviy nazorat tizimi orqali:
 Budjet mablag’lari maqsadli sarflanishi ta’minlanadi.
 Korrupsiya va noqonuniy moliyaviy harakatlarning oldi olinadi.

 Iqtisodiy subyektlarning moliyaviy barqarorligi mustahkamlanadi.
 Davlat va jamiyat manfaatlariga muvofiq moliyaviy siyosat yuritiladi.
Moliyaviy nazorat tizimini takomillashtirish bo’yicha tavsiyalar
Moliyaviy nazorat samaradorligini oshirish maqsadida quyidagi takliflarni ilgari surish
mumkin:
1. Raqamli texnologiyalarni joriy etish – Moliya boshqaruvida sun’iy intellekt va
avtomatlashtirilgan tizimlardan foydalanish nazorat jarayonlarini tezlashtiradi.
2. Moliyaviy hujjatlarning shaffofligini oshirish – Davlat xarajatlari bo’yicha
ma’lumotlarning ochiqligi korrupsiyani kamaytiradi.
3. Nazorat organlarining mustaqilligini kuchaytirish – Moliyaviy nazoratni
amalga oshiruvchi organlar mustaqil faoliyat yuritishi zarur.
4. Mutaxassislarning malakasini oshirish – Moliyaviy nazorat bilan
shug’ullanuvchi kadrlarning bilim va ko’nikmalarini doimiy ravishda oshirib
borish lozim.
5. Jamoatchilik ishtirokini kengaytirish – Davlat moliyaviy nazoratida fuqarolar
va NNTlar ishtirokini rag’batlantirish shaffoflikni ta’minlaydi.
Moliyaviy nazorat har qanday iqtisodiyotning barqarorligi va samaradorligini
ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. U moliyaviy intizomni mustahkamlash,
korrupsiyaning oldini olish va iqtisodiy resurslarning samarali boshqarilishini
ta’minlash uchun zarurdir. Moliyaviy nazorat tizimini doimiy takomillashtirish orqali
iqtisodiy taraqqiyot va davlat boshqaruvida ishonchlilikni oshirishga erishish mumkin.
Shu bois, moliyaviy nazorat mexanizmlarini modernizatsiya qilish va uning
samaradorligini oshirish dolzarb masala bo’lib qolmoqda.

Iqtisodiy va moliya huquqi fanidan foydalanishingiz mumkin bo’lgan adabiyotlar,
kitoblar, maqolalar va boshqa manbalar ro’yxati
Darsliklar va monografiyalar:
1. Ashurov H., Xakimov S., Jo’raev A. – Moliya va moliyaviy nazorat – Toshkent:
"Iqtisod-moliya", 2022.
2. Mirzakarimov I. – Moliya tizimi va davlat byudjeti – Toshkent: “Fan va
texnologiya”, 2021.
3. Abduqahhorov A., Nazarov O. – Moliya huquqi – Toshkent: "Adolat", 2020.
4. Yo’ldoshev Q., Karimov B. – Bank huquqi asoslari – Toshkent: "Iqtisod-
moliya", 2019.
5. Musayev O. – Iqtisodiyot nazariyasi – Toshkent: "Sharq", 2018.
6. Xolbo’tayev O., Soliyev T. – Moliya va byudjet huquqi – Toshkent: "Iqtisod-
moliya", 2023.
7. Soliev T. – Moliyaviy-huquqiy javobgarlik va uning dolzarb masalalari –
Toshkent: "Iqtisod-moliya", 2022.
8. Kadirov Sh., Jo’raqulov A. – Sug’urta huquqi – Toshkent: "Adolat", 2017.
9. Babayev A. – Kredit va moliyaviy operatsiyalar huquqiy asoslari – Toshkent:
"O’zbekiston", 2018.
10. Ibodov T. – Bank tizimi va uning huquqiy asoslari – Toshkent: "Fan va
texnologiya", 2020.
Ilmiy maqolalar va jurnallar:
11. “Moliya va soliq” jurnali – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
tomonidan nashr etiladi.
12. “Bank ishi va moliya bozori” – Markaziy bank huzuridagi ilmiy-amaliy jurnal.
13. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” jurnali – O’zbekiston Respublikasi
Iqtisodiyot va moliya vazirligi nashri.
14. “Iqtisodiyot va huquq” – O’zbek Milliy Universiteti iqtisodiyot fakulteti jurnali.

15. Nurmatov B. – O’zbekistonda moliyaviy nazorat tizimining rivojlanish
tendensiyalari // “Moliya va soliq” jurnali, 2021.
16. To’xtamurodov I. – Davlat moliyaviy nazoratining asosiy yo’nalishlari //
“Iqtisodiyot va huquq” jurnali, 2022.
17. Jalolov A. – Byudjet tizimi va uning huquqiy asoslari // “Iqtisodiy tadqiqotlar”
jurnali, 2021.
18. Shodmonov S. – Moliyaviy huquqbuzarliklarning huquqiy oqibatlari // “Adolat”
jurnali, 2023.
19. Xamdamov I. – Sug’urta tizimi va uning iqtisodiyotdagi roli // “Bank ishi va
moliya bozori” jurnali, 2020.
20. Karimov Sh. – Byudjet mablag’laridan samarali foydalanish muammolari //
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” jurnali, 2021.
Rasmiy hujjatlar va qonunchilik bazasi:
21. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – 2023-yilgi tahriri.
22. O’zbekiston Respublikasining “Byudjet kodeksi” – 2022-yilgi tahriri.
23. O’zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonuni –
2019-yilgi tahriri.
24. O’zbekiston Respublikasi “Sug’urta to’g’risida”gi Qonuni – 2021-yilgi
tahriri.
25. O’zbekiston Respublikasi “Moliyaviy nazorat to’g’risida”gi Qonuni – 2020-
yil.
26. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Markaziy bank va Davlat soliq
qo’mitasi rasmiy saytlaridagi hisobot va statistik ma’lumotlar .

Moliyaviy nazoratning mazmuni, uning vazifalari va tamoyillari. Moliyaviy nazoratning turlari

Sotib olish