Moliyaviy siyosat - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	44000UZS
Hajmi	185.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Moliyaviy siyosat

Sotib olish

MAVZU: MOLIYA VIY SIYOSAT
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….2
I BOB. MOLIYA SIYOSATINING MOHIYATI, VAZIFALARI VA
TURLARI………………………………………………………………………….4
1.1 Moliya siyosatining mohiyati va vazifalari …………………………………...4
1.2 Moliya siyosatining turlari ………………………………………..…………19
II BOB. MOLIYA SIYOSATINING BO’G’INLARI VA
YO’NALISHLARI………………………………………………………………28
2.1 Moliya siyosatining bo‘g‘inlari ……………………………………………...28
2.2 O‘zbekiston Respublikasi moliya siyosatining asosiy yo‘nalishlari ………..31
XULOSA…………………………………………………………………………44
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..46
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Moliya siyosati, byudjet siyosati — davlat umumiy
iqtisodiy siyosatining muhim ta rkibiy qismi; davlat faoliyatini ta minlash,ʼ
mamlakat farovonligini oshirish maqsadlarida moliya tizimini tashkil etish,
moliyaviy resurslarni safarbar etish va ulardan foydalanish, davlat oldida turgan
ichki va tashqi siyosat vazifalarini bajarish buyicha amalga oshiriladigan barcha
davlat tadbirlarini uz ichiga oladi.
Moliya siyosati ta sir ko rsatadigan asosiy ob yektlar — aholining turli
ʼ ʻ ʼ
katlamlari, davlat institutlari (tashkilotlari), sanoat va xo jalikning b. sohalari,
ʻ
mintakalar va mamlakatlarning umumiy hududi. Moliya siyosatining asosiy quroli
va tarkibiy qismi — davlat byudjeti daromadlari va harajatlari, zayomlari, soliq
imtiyozlaridir. Davlat tomonidan tanlagan iktisodiy siyosatga va maqsadlarga
qarab ayrim bandlar buyicha harajatlarni kupaytirish yoki kamaytirish orqali
mamlakat hayotining u yoki bu tomonlariga, davlat institutlari ga, iktisodiyot
tarmoqlariga, mas, harbiy harajatlarni yoki ilmiy texnik taraqqiyot uchun
harajatlarni kupaytirib yoki kamaytirib, faol ta sir etish mumkin. Davlat
ʼ
daromadlar, ularning miqdori, soliklar tizimi orqali iktisodiy usish sur atiga, aholi
ʼ
farovonligiga ta sir ko rsatishi, inflyasiya jarayonlarini va h.k.ni boshqarishi
ʼ ʻ
mumkin.
Kurs ishining obyekti: Ishlab chiqarish vaziyatiga tug’ri baho berish va
aniq qaror qabul qilish uchun boshqaruv organi axborot bilan to’liq ta’min etilishi,
axborot hajmi maqsadga muvofiq bo’lishi kerak.
Kurs ishining oby ek t i: Axborot yetishmasligi yoki haddan
tashqari ko’payib ketishi tezkor va to’g’ri boshqarishga xalaqt beradi.
Va, nihoyat, boshqarish apparati xodimlari qanchalik yuqori malakali
bo’lsalar, axborot qimmati ham shunchalik yuqori va tartibga solingan
bo’ladi.
Kurs ishining maqsadi: Axborotning o’z vaqtida kelishi va o’z
vaqtida bajaruvchilarga yuborilishi, ya’ni tezkorligi ham juda muhimdir.
2

U boshqaruv jarayonining, binobarin, ishlab chiqarishning uzluksiz
borishiga yordam beradi. Shuningdek, dastlabki axborotni boshqarish
turli maqsadlar uchun oson o’zgarish, undan boshqaruvning barcha
bo’g’inlarida foydalanish mumkinligi, axborotning uzil-kesil ishlanishi,
undan qo’shimcha ishlov bermasdan foydalanish ham katta
ahamiyatga ega.
Kurs ishining v azifalari: Boshqarishda foydalaniladigan va
bajarilishi uchun uzatiladigan axborotlarga quyidagi talablar qo’yiladi:
- ishonchlilik;
- tushunarli, bir ma’nolilik;
- tezkorlik;
- to’liqlik;
- tejamlilik
Zarur paytda kerakli natija beradigan axborotlar qimmatli
hisoblanadi. Kech berilgan axborotlar o’z qimmatini yo’qotadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikki bob, umumiy xulosalar, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati,

3

I BOB. MOLIYA SIYOSATINING MOHIYATI, VAZIFALARI VA
TURLARI
1.1 Moliya siyosatining mohiyati va vazifalari
Siyosatning asl ma’nosi grekcha "Politika" so‘zidan olingan bo‘lib, davlatni
boshqarish san’ati degan ma’noni beradi.
Siyosat - bu ustqurmaga taalluqli tushuncha bo‘lib, ma’lum maqsadlarga
erishishga qaratilgan yo‘nalishlar, chora va tadbirlar yig‘indisidir.
Har qanday jamiyatda ham davlat moliyadan o‘zining funksiya va
vazifalarini bajarishda hamda ma’lum maqsadlarga erishishda foydalanadi.
Oldinga qo‘yilgan maqsadlarni amalga oshirilishida moliya siyosati muhim o‘rinni
egallaydi. Uni ishlab chiqish va hayotga tadbiq etish jarayonida jamiyat oldida
turgan masalalarni xal etilish sharoitlari ta’minlanadi. U iqtisodiy manfaatlarga
ta’sir etuvchi faol qurol sifatida namoyon bo‘ladi.
Iqtisodiy siyosat - xo‘jalik yuritishning tamoyillari va shakllari, iqtisodiyotni
rivojlantirish vazifalarini yechishdagi usullar, chora-tadbirlar va faoliyatlar
yig‘indisidir. Iqtisodiy siyosat jamiyat rivojlanishining turli bosqichlarida turlicha
bo‘lishi, iqtisodiy rivojlanish darajasiga qarab o‘zgarib turishi mumkin. Iqtisodiy
siyosat o‘z ichiga:
- baho siyosati;
- pul siyosati;
- kredit siyosati;
- amortizatsiya siyosati;
- moliya siyosati kabilarni oladi.
4

Moliya siyosati - bu davlatning iqtisodiy siyosatini tarkibiy qismi bo‘lib,
moliyaviy resurslarni (manbalarni) jalb etish, ularni taqsimlash, ishga solish va
foydalanishga davlat orqali yo‘naltirilgan barcha chora-tadbirlar yig‘indisi.
Ma’lum mamlakatning moliya siyosatii qator omillarga: tarixiy shart-
sharoitlar, iqtisodiyotning rivojlanish darajasi, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy
maqsadlar, ularga erishish muddatlari va hattoki milliy qadriyatlarga ham bog‘liq
bo‘ladi. Ijtimoiy hayotning evolyutsion rivojlanishi va davlat tuzumining
barqarorlik davrida davlatning ichki va tashqi moliya siyosatii mavjud ijtimoiy
munosabatlarni saqlab qolish va o‘zgartirishga yo‘naltiriladi. Inqilobiy o‘zgarishlar
davrida mavjud tuzumni tezroq o‘zgartirishdan manfaatdor siyosiy kuchlar uni
buzish va yangi ijtimoiy munosabatlar tizimini shakllantirishga yo‘naltirilgan
siyosat olib boradilar.
Moliya siyosatining muhim vazifasi - u yoki bu iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishning davlat rejasini yoki chora-tadbirlarini amalga oshirish uchun
tegishli moliyaviy resurslar bilan ta’minlashdir. Lekin moliya siyosatini faqat
iqtisodiy siyosatga bog‘lash mumkin emas. Moliya siyosati - bu moliyaviy
munosabatlar sohasida davlatning mustaqil faoliyat ko‘rsatadigan sohasi. Moliya
siyosati mustaqil xususiyatga ega bo‘lish bilan bir vaqtda davlatning har qanday
istalgan ijtimoiy faoliyatni amalga oshirishi uchun xoh ijtimoiy, xoh iqtisodiy yoki
xalqaro munosabatlar olib borishida muhim vositadir.
Moliya siyosati quyidagi vazifalarni bajaradi:
 birinchidan, moliyaviy resurslarning hajmini va ulardan foydalanish
samaradorligini oshirish. Moliya siyosati ko‘zda tutayotgan tadbirlarni, ular bilan
bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni real mavjud bo‘lgan moliyaviy resurslar bilan
ta’minlanishiga erishishi kerak. Shuningdek ajratilayotgan har bir so‘mlik
resursdan maksimal darajada samaraga erishishni ta’minlash lozim;
 ikkinchidan, moliyaviy resurslarning taqsimotida optimal nisbatlarni
belgilash, ulardan oqilona foydalanish.
Moliya siyosatining bu vazifasi korxona daromadlarining davlat ixtiyoriga
o‘tishining oqilona shakllarini belgilash, aholining davlat daromadlarini
5

shakllantirishdagi xissasini to‘g‘ri belgilash, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish
sohalari o‘rtasidagi taqsimlash mutanosibliklarini optimallashtirish yo‘llari bilan
bajariladi;
 uchinchidan, muhim va murakkab vazifasi, tegishli moliya mexanizmini
ishlab chiqish, iqtisodiy siyosat belgilab bergan rivojlanish yo‘nalishlarini
ta’minlash maqsadida uni takomillashtirish.
Moliya siyosatining samaradorligini belgilash uchun jamiyatning ehtiyoji
qanchalik qondirilganligi, qo‘yilgan maqsadlar va vazifalar amalga oshirilganligi
baholanishi lozim.
Moliya siyosatiga baho berish va unga tuzatish, qo‘shimchalar kiritish uchun
birinchi navbatda jamiyat ehtiyojini qondira oladigan holdagi ijtimoiy taraqqiyot
rejasini aniq bilish zarur. U rejada bo‘lajak va yaqin kelajakda amalga oshirish
vaqtlari belgilangan chora-tadbirlar bo‘lishi lozim. Faqat shundagina moliya
siyosatini ishlab chiqish va muvaffaqqiyatli amalga oshirish hamda obyektiv
baholash mumkin.
Moliya siyosatini asosiy yo‘nalishlaridan biri - moliyaviy resurslarni imkon
qadar yuqori hajmini aniqlash va ushbu manbalar doimiyligi hamda uzluksizligini
ta’minlashdir, chunki moliyaviy resurslar salohiyati barcha o‘zgarishlarning
moddiy bazasidir. Shuning uchun moliya siyosatini aniqlash va uning strategik va
taktik asoslarini ishlab chiqish uchun davlatning moliyaviy ahvoli, moliyaviy
salohiyati, boshqacha qilib aytganda davlatning moliyaviy imkoniyatining
obyektivligi haqida aniq ma’lumotga ega bo‘lish lozim.
Moliyaviy resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlash negizida quyidagilarni
tanlash turadi:
- moliyaviy resurslar egalarini va ularni taqsimlovchilarini;
- moliyaviy resurslardan foydalanishda ustivor yo‘nalishlarni;
- moliyaviy resurslarni tashkil etish uchun manbalar va mablag‘larni jalb
etish usullarini;
- davlat qo‘lida moliyaviy resurslarni markazlashtirish darajasini.
6

Bu masalalar davlatning hayot mazmuniga va funksiyalariga bog‘liq holda
yechiladi va amalga oshiriladi.
Moliya siyosatining mazmuni ko‘p qirrali bo‘lib, quyidagi muhim
bo‘g‘inlarni o‘z ichiga oladi:
a) moliyaviy munosabatlarni rivojlantirishning ilmiy asoslangan
konsepsiyalarini ishlab chiqish. Bu konsepsiyalar quyidagilarni o‘rganish asosida
ishlab chiqiladi:
- iqtisodiy qonunlar talablarini o‘rganish;
- xo‘jalik rivojlanishining holatini har tomonlama tahlil qilish;
- ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarining bundan
keyingi rivojlanish istiqbollarini o‘rganish;
- aholining talab va ehtiyojlarini o‘rganish.
b) istiqbolda va joriy davr mobaynida moliyadan foydalanishning asosiy
yo‘nalishlarini belgilab olish; shu tarzda iqtisodiy siyosatda ko‘zda tutilgan
maqsadlarga yetish yo‘llaridan kelib chiqiladi, xalqaro omillar inobatga olinadi va
moliyaviy resurslarni yanada ko‘paytirish imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi.
v) oldinga qo‘yilgan maqsadlarni amalga oshirishga qaratilgan amaliy hatti-
harakatlar, chora-tadbirlar ko‘rish.
Yuqoridagi asosiy bo‘g‘inlarning birligi moliya siyosatining mazmunini
aniqlab beradi.
Faqat hozirgi kundagi joriy davrga mo‘ljallangan, kundalik ehtiyojlarni
qondirishga qaratilgan moliya siyosati samarasizdir. Shuningdek, uzoq davrga
mo‘ljallangan, istiqbolni ko‘zlab ishlab chiqilgan konsepsiyalar va yo‘nalishlar,
ular qanchalik oliyjanob, jozibali bo‘lmasin, davlatning amaliy harakatlari, chora-
tadbirlari bilan ta’minlanmasa, inqirozga duchor bo‘ladi.
Moliyaviy boshqaruvning barcha tizimi davlatning moliyaviy siyosatiga
asoslanadi. Shuning uchun ham moliyaviy siyosat moliyaviy boshqaruv tizimida
eng asosiy element hisoblanadi. Moliyaviy siyosat davlatning moliyaviy
munosabatlar sohasidagi mustaqil faoliyatidir. Bu faoliyat davlatning u yoki bu
iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish dasturini amalga oshirish uchun tegishli moliyaviy
7

resurslar bilan ta’minlashga qaratilgan.
Ijtimoiy rivojlanish deyilganda faqatgina maorif, madaniyat, sog’liqni saqlash
va boshqa ijtimoiy ehtiyojlarning rivojlanishi tushunilibgina qolmasdan
jamiyatning ijtimoiy tuzilmasi ham tushuniladi. Shuning uchun ham moliyaviy
siyosatni faqat iqtisodiy siyosatga bog’lab qo’yish maqsadga muvofiq emas.
Siyosat davlat faoliyatining barcha yo’nalishlarini qamrab oladi. Siyosiy ta’sir
ob’ekti hisoblangan ijtimoiy munosabatlar sohalariga bog’liq ravishda iqtisodiy
yoki ijtimoiy, madaniy yoki texnikaviy, byudjet yoki kredit, ichki yoki tashqi
siyosat to’g’risida gapiriladi.
Moliyaviy siyosat o’z-o’zini bosib turuvchi mustaqil ahamiyatga ega bo’lib,
bir vaqtning o’zida ijtimoiy faoliyatning har qanday sohasida davlat siyosatini
amalga oshirishning muhim vositasi hisoblanadi. Bu erda uning iqtisodiyot,
ijtimoiy soha, harbiy islohotlar yoki xalqaro munosabatlar bo’lishi printsipial
ahamiyatga ega emas.
Siyosat, siyosiy ta’sir va siyosiy rahbarlik quyidagi uch elementlardan tarkib
topadi:
• bosh maqsadni aniqlash va qo’yish hamda jamiyat hayotining ma’lum bir
davriga xos qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun echilishi zarur bo’lgan
istiqboldagi va yaqin kunlardagi vazifalarni konkretlashtirish;
• yordamida qo’yilgan maqsadlarga qisqa muddatlarda erishiladigan, yaqin
kunlardagi va istiqboldagi vazifalar esa oqilona tartibda hal qilinadigan
munosabatlarning metodlari, vositalari va konkret shakllarini ishlab chiqish;
• qo’yilgan vazifalarni yechishga qodir bo’lgan kadrlarni tanlash va joy-joyiga
qo’yish, ularning bajarilishini tashkil qilish.
Demak, takror ishlab chiqarishning alohida ehtiyojlarini qondirish va
uzluksiz takror ishlab chiqarish jarayonini moliyaviy resurslar bilan ta’minlash
uchun ijtimoiy boylikni shakllantirish, taqsimlash va qayta taqsimlash
jarayonlariga yo’naltiriladigan maqsad va vazifalarning echilishini aniqlashga
moliyaviy siyosat deyiladi.
Moliyaviy siyosatga quyidagicha boshqa ta’rif ham berish mumkin:
8

moliyadan foydalanishning metodlari, uni tashkil qilishning amaliy shakllari va
metodologik printsip-larining majmuiga (yig’indisiga) moliyaviy siyosat deyiladi.
Ayrim hollarda moliyaviy siyosat davlatning o’z funktsiyalarini bajarishi
uchun moliyaviy munosabatlardan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan davlat
organlarining ma’lum bir faoliyati sifatida talqin qilinadi. Bunday talqin o’zida bir
necha xavfni mujassam etadi. Buning boisi shundaki, milliy xo’jalik taraqqiyotida
davlatning roli to’g’risidagi jamiyatda hukmron bo’lgan tasavvurlarga muvofiq
ravishda davlatning vazifalari va funktsiyalari ham o’zgaradi,
transformatsiyalanadi. Masalan, mamlakat iqtisodiyotiga davlatning aralashuvi,
aholi turmush darajasi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarini tenglashtirish va shunga
o’xshash davlatning funktsiyalari va vazifalarini aniqlaydigan boshqa bir qancha
masalalar hamon munozaraligicha qolmoqda. Buning ustiga, moliyaviy siyosatdan
faqat davlatning funktsiyalarini bajarish vositasi (instrumenti) sifatida foydalanish
davlat hokimiyat organlari, mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari bilan moliya
tizimining boshqa subyektlari, ya’ni aynan mamlakatning aholisi va xo’jalik
yurituvchi subyektlari manfaatlari o’rtasida qarama-qarshiliklarni keltirib chiqadi.
Masalan, ko’plab mutaxassislar, shu jumladan, davlat hokimiyat
organlarining vakillari tomonidan amaldagi soliq mexanizmining nosamarali
ekanligi, biznesning ayrim sohalari uchun esa uning oqibati juda yomon natijalarga
olib kelishi mumkinligi ilmiy va amaliy jihatdan asoslansa-yu, moliyaviy siyosat
uzoq vaqt davomida o’zgarmasdan qolaversa, amalga oshiriladigan soliq
islohotlari uning mohiyatini o’zgartirmasa, bunday holda davlatning moliyaviy
siyosati davlat hokimiyatining tegishli organlari tomonidan faol ravishda hayotga
tadbiq etilayotgan alohida shaxslar guruhining moliyaviy siyosatiga aylanadi,
qoladi.
Yuqorida bayon qilinganlardan quyidagi uch mantiqiy xulosa kelib chiqadi:
• birinchidan, moliyaviy siyosat faqat o’z manfaatlarini ko’zda tutadigan
hokimiyat organlarining u yoki bu maqsadlarga erishishining instrumenti emas,
balki jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarini yechish vositasi bo’lishi kerak;
• ikkinchidan, davlatning moliyaviy siyosati faqat davlat hokimiyat
9

organlarining emas, balki moliya tizimi barcha subyektlarining manfaatlarini
hisobga olishi lozim;
• uchinchidan, davlat moliyaviy siyosati va davlat hokimiyat organlarining
moliyaviy siyosatini farqlash zarur.
Shunday qilib, davlat moliyaviy siyosatini mamlakat moliya tizimining
barcha bo’g’inlarida moliyaviy resurslarning o’sishini balanslashtirilgan
(mutanosib-lashtirilgan) holda ta’minlash bo’yicha davlat ijtimoiy-iqtisodiy
siyosatining bir qismi sifatida qarash kerak. Xorijiy tajribalarning ko’rsatishicha,
moliyaviy resurslarning balanslashtirilgan (mutanosiblashtirilgan) holda
o’sishining zarurligini inkor etish mamlakat moliya tizimining o’zini
degradatsiyalashuviga, iqtisodiyotning emirilishi va vayron bo’lishiga olib keladi.
Moliyaviy siyosatning o’ziga xos bo’lgan eng asosiy xususiyati shundan
iboratki, bu siyosat mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishiga va
iqtisodiy muvaffaqiyatlarga uzluksiz ravishda ta’sir ko’rsatib turishga
yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Bunday siyosat aholining turmush farovonligi
ta’minlab va davlat daromadlarining manbaini ko’paytirib, moliyaviy xo’jalikka
nisbatan eng yuqori natijalarni berishi mumkin. Moliyaviy siyosatning ana shunga
yo’naltirilganligi orqali uning quyidagi eng asosiy maqsadini aniqlash mumkin:
jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, aholi turmushining darajasi va sifatini
oshirish uchun moliyaviy sharoitlarni yaratish moliyaviy siyosatning eng asosiy
maqsadidir.
Agar gap korxonalarning moliyaviy siyosati xususida ketadigan bo’lsa, bu
narsa korxona moliyaviy menejer-larining biznesni yuritish maqsadlariga erishish
borasidagi maqsadga yo’naltirilgan faoliyatini anglatadi. Korxona moliyaviy
siyosatining maqsadi quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:
• raqobat kurashi sharoitida korxonaning sog’lom hayot kechirishiga
(faoliyat ko’rsatishiga) erishish;
• yirik moliyaviy muvaffaqiyatsizliklardan va bankrotga (kasodga)
uchrashdan qochib qutilish;
• raqobatchilar bilan kurashda etakchilikka (lider bo’lishga) erishish;
10

• korxonaning bozor qiymatini maksimallashtirish;
• korxona iqtisodiy salohiyatining o’sish sur’atlarini barqaror o’stirish;
• ishlab chiqarish va realizatsiya hajmini oshirish;
• foydani maksimallashtirish;
• xarajatlarni minimallashtirish;
• rentabelli faoliyatni ta’minlash
• va boshqalar.
Korxona moliyaviy siyosatining u yoki bu maqsadlaridagi ustuvorlik, eng
avvalo, biznesni yuritishning maqsadlariga muvofiq ravishda aniqlanadi.
Qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun tegishli moliyaviy mexanizmdan foyda-
laniladi.
Moliyaviy siyosat moliyaning o’zida (boshqaruv ob’ektlarida) bevosita
mujassam bo’lgan boshqaruvning salohiyatli imkoniyatlarini, ishning konkret
metodlari, moliya tizimining (boshqaruv subyektlari) organlarini tashkil qilish
bilan yagona joyga bog’lashga imkon beradi. Dunyoning barcha mamlakatlarida
moliyaviy siyosat moliya tizimi orqali amalga oshirilib, uning faoliyati quyidagi
printsiplar asosida quriladi:
• moliya tizimi bo’g’inlarining o’ziga xos bo’lgan xususiyatlarini inobatga
olib moliyaviy boshqaruvni amalga oshirish;
• barcha moliyaviy muassasalar funktsiyalarining umumiyligi;
• barcha quyi boshqaruv organlarining faol ishtirokida markazdan umumiy
boshqarish.
Moliyaviy siyosatni amalga oshirishning (o’tkazishning, hayotga tatbiq
etishning) asosiy metodologik printsiplari quyidagilardan iborat:
• pirovard maqsadga bog’liqlik;
• xo’jalik barcha tarmoqlarining makroiqtisodiy balanslashtirilganligi
(muvozanatliligi, mutanosibligi);
• jamiyat barcha a’zolarining manfatlariga muvofiqligi (mos kelishi);
• real (haqiqiy) imkoniyatlar asosida ichki va tashqi iqtisodiy sharoitlarni
hisobga olish.
11

Moliyaviy siyosatning amalga oshirilishini davlat tomonidan o’z funktsiyalari
va dasturlarini (uzoq, o’rta va qisqa muddatli) bajarish uchun moliyaviy resurslarni
mobilizatsiya qilish (jalb qilish), ularni taqsimlash va qayta taqsimlashga
yo’naltirilgan davlat tadbirlarining majmui ta’minlaydi. Bu tadbirlarning orasida
moliyaviy munosabatlarning shakllari va normalarini huquqiy reglamentatsiya
qilish (tartibga solish) muhim o’rin egallaydi.
O’z-o’zidan moliyaviy siyosat yaxshi yoki yomon bo’lishi mumkin emas.
Uning yaxshi yoki yomon ekanligi jamiyatning (yoki uning ma’lum bir qismining)
manfaatlariga qanchalik muvofiqligi va quyilgan maqsadlarga erishish hamda aniq
vazifalarning echilishiga qanchalik ta’sir ko’rsatganligi bilan belgilanadi.
Hukumatning moliyaviy siyosatiga baho berish uchun va uni o’zgartirish
(korrektirovka qilish) bo’yicha rekomendatsiya (tavsiya) berish uchun, birinchi
navbatda, butun jamiyat manfaatlari va aholining alohida guruhlari manfaatlarini
ajratgan (taqsimlagan) holda jamiyat taraqqiyotining aniq dasturiga, echilishi lozim
bo’lgan masalalarning muddatlari va metodlarini aniqlagan holda istiqboldagi va
yaqin yillardagi vazifalarning tavsifiga ega bo’lmoq lozim. Faqat ana shunday
sharoitdagina moliyaviy siyosatni amalga oshirishning konkret mexanizmini ishlab
chiqish va unga ob’ektiv (xolisona) baho berish mumkin.
Agar moliyaviy siyosat ijtimoiy taraqqiyotning ehtiyojlarini, jamiyat butun
qatlamlarining va alohida guruhlarining manfaatlarini, konkret tarixiy sharoitni va
hayotning o’ziga xos xususiyatlarini qanchalik ko’p (yuqori darajada) hisobga
oladigan bo’lsa, uning natijaliligi shuncha yuqori bo’ladi.
Bir vaqtning o’zida, moliyaviy siyosatning muvaffaqiyatliligi (muvaffaqiyati)
muvofiqlashtirish mexanizmining sifatli ishlab chiqarilishiga va jamiyat turli
qatlamlari manfaatlarining amalga oshirilishiga hamda davlatning ixtiyorida
bo’lgan ob’ektiv imkoniyatlarning mavjudligiga, ya’ni jamiyat ijtimoiy
tuzilmasidagi hamda ijtimoiy ong va psixologiya holatidagi o’zgarishlarni hisobga
olgan holda moliyaviy siyosatning amalga oshirilishiga, ayrim hollarda, bir-biriga
qarama-qarshi ta’sir ko’rsatuvchi omillarning ta’siridan har tomonlama foydalanish
mexanizmining ishlab chiqilishiga bevosita bog’liq.
12

Moliyaviy siyosat, eng avvalo, moliyaviy resurslarning maksimal hajmini
shakllantirishga yo’naltirilgan (qaratilgan) bo’lishi kerak. Chunki aynan moliyaviy
resurslar har qanday o’zgarishlarning moddiy asosini tashkil etadi. Shunga
muvofiq ravishda moliyaviy siyosatni aniqlash va uni shakllantirish uchun
davlatning moliyaviy ahvoli to’g’risida ishonchli ma’lumotlar zarurdir. Huquqiy
demokratik davlatda moliyaviy statistikaning ko’rsatkichlari keng jamoatchilikka
ham tegishli bo’lishi kerak. Moliyaviy hisobotlar esa doimiy, o’z vaqtida
beriladigan, hamma olishi mumkin bo’lgan va eng asosiysi ishonchli bo’lmog’i
lozim.
Moliyaviy siyosatning mazmuni u qamrab olishi mumkin bo’lgan moliyaviy
munosabatlar rivojlanishi yo’nalish-larining umumiy kompleksi bilan belgilanadi.
Ularning tarkibiga quyidagilar kirishi mumkin:
• moliyaviy siyosatning umumiy kontseptsiyasini (uning maqsadlarini,
printsiplarini, vazifalarini, amalga oshirish bosqichlarini va eng samarali
metodlarini) ishlab chiqish;
• makrodarajada va bozor iqtisodiyotining subyektlari darajasida iqtisodiy
o’sishni rag’batlantiradigan bozor iqtisodiyotining rivojlanishiga mos (adekvat)
bo’lgan dinamik holdagi moliya mexanizmini shakllantirish;
• markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan resurslar va moliyaviy
oqimlarning samarali boshqarilishini oshirish bo’yicha choralar tizimini ishlab
chiqish va amalga oshirish;
• ijtimoiy takror ishlab chiqarish va iqtisodiyotni istiqbolli restrukturizatsiya
qishlishdagi roliga muvofiq ravishda ijtimoiy iqtisodiy tizimning barcha darajalari
va sohalari bo’yicha moliyaviy resurslarni oqilona (optimal) taqsimlashni tashkil
qilish;
• iqtisodiy o’sishning joriy va istiqboldagi moliyaviy salohiyatini
shakllantirish.
Shuningdek, moliyaviy siyosatning mazmuni, uning asosiy yo’nalishlari
jamiyat taraqqiyotida davlatning roli to’g’risidagi fanning rivojlanish darajasiga va
iqtisodiyotni boshqarishda davlat ishtirokining darajasini aniqlaydigan tegishli
13

nazariy kontseptsiyalarga, moliyaviy siyosatni amalga oshirishning alohida
instrumentlaridan foydalanishda, ya’ni moliyaviy munosabatlarni tashkil etishning
konkret shakllarida namoyon bo’ladi. Shunga asosan ta’kidlash joizki, yigirmanchi
yuz yillikda jamiyatning taraqqiyotida davlatning roli to’g’risidagi masala bo’yicha
moliya nazariyasining asosiy yo’nalishlari mumtoz burjuaziya siyosiy
iqtisodchilari A.Smit (1723-1780) va D.Rikardo (1772-1823) hamda ingliz
iqtisodchisi J.Keyns (1883-1946) va ularning izdoshlari tomonidan aniqlangan.
Mumtoz siyosiy iqtisod asoschilari bo’lgan A.Smit va D.Rikardolar
kontseptsiyalarining mohiyati shundan iboratki, davlat iqtisodiyotga
aralashmasdan erkin konkurentsiyani (raqobatni) saqlamog’i lozim va jamiyat
xo’jalik hayotini tartibga solishda asosiy rol bozor mexanizmlariga ajratilishi
(berilishi) kerak. Ana shu printsiplarni inobatga olgan holda yigirmanchi yuz
yillikning 20-yillari oxiriga qadar moliyaviy siyosat davlat xarajatlari va soliqlarni
cheklashga, davlatning muvozanatli (balans-lashtirilgan) byudjetini ta’minlashga
qaratildi. Shu maqsadlarga muvofiq ravishda moliyaviy munosabatlarni tashkil
etish, asosan, harbiy, boshqaruv va davlat qarzini qaytarish hamda unga xizmat
qilish xarajatlarini byudjetdan moliyalashtirish orqali davlat funktsiyalarining
amalga oshirilishini ta’minladi. Byudjet daromadlari esa, asosan, egri (bilvosita)
soliqlar yordamida (hisobidan) shakllantirildi.
XX asrning 20-yillari oxirlaridan boshlab keynschilik nazariy kontseptsiyasi
ustunlik qila boshlab, unga ko’ra iqtisodiyot taraqqiyotida davlatning rolini takror
ishlab chiqarish jarayonining tsiklik rivojlanishiga aralashish va uni tartibga solish
orqali kuchaytirish zarurligi asoslandi. Bunday moliyaviy siyosatni amalga
oshirishning asosiy instrumenti sifatida yangi ish joylarini yaratishga yo’naltirilgan
davlat xarajatlari maydonga chiqdiki, bu narsa bir vaqtning o’zida bir necha
iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarning echilishiga imkon berdi: aholining bandlik
darajasi ortdi va aksincha, ishsizlik kamaydi; tadbirkorlik faoliyati o’sdi;
qo’shimcha talab shakllantirildi; MD ko’paydi (ortdi); ijtimoiy ehtiyojlarni
moliyalashtirishda katta imkoniyatlar paydo bo’ldi va h.k.
Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi Davlat byudjeti xarajatlarining oshishiga
14

olib keldi va shunga muvofiq ravishda bir vaqtning o’zida davlat daromadlarining
oshirilishini ta’minlashga qaratilgan moliyaviy choralar ko’rildi. Daromad solig’i
davlat daromadlarini oshirishning asosiy manbaiga aylandi. Uni hisoblashda
soliqqa tortishning progressiv stavkalari qo’llanildi. Soliqlarning bunday tizimi
MDni taqsimlashda davlatning rolini oshirishga olib keldi.
Moliyaviy yo’nalishda har ikkala nazariy kontseptsiyalar o’rtasidagi farq
mohiyatan byudjet defitsitini turli xilda (ravishda, tarzda) baholanishi bilan
belgilanadi. Agar birinchi kontseptsiya defitsitsiz byudjetni shakllantirish va undan
foydalanishning zarurligidan kelib chiqqan bo’lsa, ikkinchi kontseptsiya esa
byudjet defitsitining bo’lishi mumkinligiga yo’l qo’ygan va buning ustiga iqtisodiy
o’sishni rag’batlantirishda byudjet defitsitiga faol rol ajratgan.
Haqiqatdan ham XX asrning 30-60-yillarida keynscha moliyaviy siyosat deb
nom olgan siyosat g’arb mamlakatlarida o’zining samaradorligini isbotladi. Davlat
iqtisodiyotga aralashuvining kengayishi va davlat tartibga soluvchi funktsiyasining
kuchayishi oqibatida moliyaviy munosa-batlarni tashkil qilish murakkablashdi.
Davlat xarajatlarini defitsitli moliyalashtirish siyosati davlat kreditining
rivojlanishini belgilab berdi. Uzoq va o’rta muddatli qarzlarni jalb etish ssuda
kapitallari bozorining rivojlanishiga olib keldi va o’zining ahamiyati bo’yicha
davlat moliyaviy resurslarini shakllantirishning ikkinchi manbaiga aylandi. Buning
natijasida MDni qayta taqsimlashda moliyaning roli yanada kuchaydi.
XX asrning 70-yillarida iqtisodiy nazariyaning neoklassik yo’nalishi
moliyaviy siyosatning o’ziga xos bo’lgan xususiyatlarini belgilab berdi. Bu
kontseptsiya davlatning tartibga soluvchi rolidan voz kechmasa-da, lekin uning
iqtisodiyotga va ijtimoiy sohaga aralashuvi darajasini biroz chekladi. Amalda esa
davlatning aralashuvi kamaymadi va aksincha biroz kuchaydi. Chunki bunday
aralashuv endilikda faqat Davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari orqali
amalga oshirilib qolinmasdan, balki pul muomalasini, valyuta kursini, ssuda
kapitallari va qimmatli qog’ozlar bozorini ham tartibga solish orqali sodir etildi.
Buning natijasida davlatning ta’sir doirasi kengaydi va kapitallar oqimida uning
roli kuchaydi. Bularning barchasi taraqqiyotning qayta qurilish tuzilmasiga va
15

ijtimoiy omillariga o’zining ta’sirini ko’rsatdi.
Hozirgi paytda rivojlangan mamlakatlarning moliyaviy siyosati zamonaviy
nazariyalar ostida bo’lib, bu nazariyalar amalda tartibga solish ikki tizimining
konvergentsiyasidan (qo’shilib ketganligidan, aralashuvidan) iborat. Shunga
muvofiq ravishda ayrim davlatlar davlat tomonidan tartibga solishning ham
keynschilik va ham neokeynschilik tizimining turli-tuman elementlaridan
foydalanadilar.
Sovet davlatida va ijtimoiyistik orientatsiyada (yo’nalishda) bo’lgan barcha
mamlakatlarda moliyaviy siyosat K.Marks (1818-1881) va V.I.Leninning (1870-
1924) nazariy kontseptsiyalari ta’sirida shakllandi. Ijtimoiyistik davlatning
mohiyati va funktsiyalari haqidagi markscha-lenincha nazariya sovet davlati
moliyaviy siyosatining asosiy printsipini - moliyaviy markazlashtirishni - belgilab
berdi.
Faqat davlatning ixtiyorida moliyaviy resurslar katta qismining
to’planishinigina (kontsentratsiya qilinishinigina) emas, balki moliyaviy
munosabatlarni tashkil etishda davlatning monopolligini (yakka hokimligini)
ko’zda tutivchi moliyaviy markazlashtirish zaruriyatga aylandi. Chunki davlatning
funktsiyalari shu qadar kengaytirildiki, ularning eng asosiylari xo’jalik-
tashkilotchilik va madaniy-tarbiyaviy funktsiyalar bo’lib qoldi.
Sovet davlati iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning ehtiyojlarini byudjetdan to’liq
moliyalashtirdi. Jamiyat taraqqiyotini ta’minlashda davlatning roli keskin oshdi.
Chunki iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning davlat rejalari yordamida u ijtimoiy
faoliyatning barcha sohalariga bevosita rahbarlik qildi. Bu, albatta, xususiy mulk
shakllarining davlat (umumxalq) mulkiga aylanishi bilan belgilanadi. Shunga
muvofiq ravishda davlat MDni qayta taqsimlashning soliq shakllaridan ishlab
chiqarish sohasida to’g’ridan-to’g’ri taqsimlashga va Davlat byudjeti orqali qayta
taqsimlashga o’tdi.
Moliyaviy markazlashtirish yana shunda namoyon bo’ldiki, davlat bevosita
va monopol ravishda baholarni shaklantirish, pul muomalasi, hisob-kitoblar tizimi
va kredit munosabatlarini ham tartibga soldi. Shunday qilib, boshqaruv tizimini
16

barcha qiymat elementlari butun ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarib turuvchi
yagona ma’muriy-buyruqbozlik tizimiga amalda birlashtirildi.
Bunaqangi moliyaviy siyosat bir ijtimoiy munosabatlar tizimidan insoniyat
tarixi uchun mutlaqo yangi bo’lgan ikkinchi ijtimoiy munosabatlar tizimiga
o’tilishini, sovet davlati oldida turgan va faoliyatining turli bosqichlarida vujudga
kelgan ijtimoiy-iqtisodiy muamolarning echilishini kafolatladi. Bu moliyaviy
siyosatni yetarli darajada samarali bo’lgan moliyaviy siyosat deyish mumkin.
Chunki chor Rsssiyasidan, Fuqarolar urushidan, chet el harbiy interventsiyasidan
meros bo’lib qolgan favquloddagi murakkab moliyaviy vaziyatga qaramasdan
fashistlar Germaniyasi bilan urush arafasida Sovet davlati yetarli darajada kuchli
iqtisodiy salohiyatni yaratishga muvaffaq bo’ldi, urushda g’alaba qozondi va
qiyosiy qisqa muddatlarda urushdan vayron bo’lgan xalq xo’jaligini tikladi.
2 Jahon urushidan keyingi yillarda Sovet davlatining moliyaviy siyosati g’arb
mamlakatlari va eng avvalo, AQSh bilan qurollanish poygasi va kosmosni
rivojlantirishdagi musobaqani (raqobatni) moliyaviy jihatdan ta’minlashga
qaratildi.
Bir vaqtning o’zida ijtimoiyistik lager mamlakatlariga juda katta miqdordagi
moliyaviy yordamlar ko’rsatildi:
• ularning taraqqiyotida ijtimoiyistik orientatsiyani (yo’nalishni) ta’minlash
uchun;
• ijtimoiyistik mamlakatlarni sanoati rivojlangan mamlakatlarga aylantirish
uchun;
• kuchli harbiy ittifoqchilarni shakllantirish va umuman mudofa qobiliyatini
mustahkamlash uchun.
Bu maqsadlarga erishish uchun xom-ashyo bazasini va eng avvalo, neft va
gaz qazib chiqarishni yuqori tezlashtirilgan sur’atlarda rivojlantirish talab etildi.
Yangi qazilma-boyliklarini o’zlashtirish (ularning geografiyasi shimoli-sharq
tomonga qarab kengaya boshladi) juda katta miqdordagi moliya resurslarning
bo’lishini taqoza etdi. Chunki bu narsalar faqatgina yangi hududlarni o’zlashtirish,
o’sha tumanlarga ishchi kuchining migratsiyasining (mehnatga haq to’lashning
17

oshirilgan normalari bilan birgalikda) zarurligi bilan kuzatilmasdan, balki neft va
gaz quvurlarini qurish bilan birgalikda davom etdi. Xalqaro bozorda neft va
gazning bahosi yuqori bo’lib turgan paytlarda ularni eksport qilish xarajatlarni
ma’lum darajada qoplagan edi. Shunday bo’lishiga qaramasdan, bunday moliyaviy
siyosatni amalga oshirish MDni tegishli tarzda qayta taqsimlanishini talab qildi.
Buning natijasida mamlakatda harbiy-sanoat kompleksi taraqqiy etgan bir
tomonlamali iqtisodiyot yaratildi.
Davlat tomonidan belgilangan maqsadlar nuqtai-nazaridan urushdan keyingi
davrning moliya siyosati va uni amalga oshirish choralarini nosamarali deb aytish
unchalik to’g’ri bo’lmaydi. Hukumat dasturlarida aholi turmush darajasi
oshganligining deklaratsiya qilinganligi, albatta, bu boshqa narsa. Shunday
bo’lishiga qaramasdan aholining turmush darajasi mehnatga haq to’lashning
darajasiga va qishloq xo’jaligi, oziq-ovqat va engil sanoat, fuqarolik qurilishi va
iste’mol predmetlari ishlab chiqaruvchi tarmoqlarning rivojlanish darajasiga
bog’liq. Agar harbiy-sanoat kompleksida (mamlakat aholisining kattagina qismi
shu sohada band edi) mehnatga haq to’lashning darajasi qiyosiy jihatdan yuqoriroq
bo’lishiga qaramasdan, hatto unga band bo’lgan aholi ham o’zining iste’mol
talablarini qondirish imkoniyatiga ega emas edi. Shuning uchun ham iste’mol
bozorining rivojlanishida ortda qolish urushdan keyingi davrda sovet davlati
moliya siyosatining samaradorligini salbiy baholashning sababidir.
Moliyaviy siyosatni ishlab chiqishda moliyaviy resurslarni taqsimlash va
qayta taqsimlashning negizida quyidagilarning yotishi printsipial ahamiyatga
egadir:
• taqsimlash munosabatlarining subyektlarini tanlash, ya’ni moliyaviy
resurslarning egalari va taqsimlovchilarini tanlash;
• yuridik shaxslar va aholining o’z ehtiyojlarini qondirishdagi mustaqillik
darajasi va davlatning funktsiyalariga bog’liq ravishda davlat ixtiyoridagi
moliyaviy resurslarning markazlashtirilish darajasini aniqlash;
• birinchi darajali ijtimoiy ehtiyojlar va ularni qondirish choralarini aniqlash
va shularga mos ravishda moliyaviy resurslardan foydalanishning ustuvor
18

yo’nalishlarini belgilash;
• moliyaviy resurslarni shakllantirishning manbalari va metodlarini tanlash.
Moliyaviy siyosat ko’p o’lchamli(dir) tushuncha hisoblanadi. Agar umumiy
holda uning sohasi jamiyat taraqqiyotining alohida bosqichlarida hukmronlik
qilgan nazariy kontseptsiyalardan kelib chiqqan holda iqtisodiy va ijtimoiy
sohalarni boshqarishda davlatning ishtirok etish parametrlari bilan aniqlansa, uning
qiymat munosabatlarining elementlari bo’yicha differentsiatsiya qilinishi
(tabaqalanishi) moliya tizimining rivojlan-ganligiga va uning ayrim (alohida)
bo’g’inlarining mustaqilligiga bog’liq bo’ladi.
1.2 Moliya siyosatining turlari
Xal qilinishi lozim bo ‘ lgan vazifalarning xarakt e riga , murakkabligiga va
davrining uzoqligiga qarab , moliya siyosati :
1. Moliyaviy strategiya.
2. Moliyaviy taktikaga bo‘linadi.
Moliyaviy strategiya – moliya siyosatining istiqbolga (kelajakka)
mo‘ljallangan va ijtimoiy hamda iqtisodiy strategiya orqali belgilangan keng
ko‘lamli masalalarni xal etishga yo‘naltirilgan uzoq muddatli kursi.
Uni ishlab chiqish jarayonida moliyaning rivojlanish asosiy tendensiyalari
taxmin qilinadi, ulardan foydalanish konsepsiyalari shakllanadi, moliyaviy
munosabatlarni tashkil etish tamoyillari ko‘zda tutiladi.
Moliyaviy taktika — moliyaviy strategiya belgilab bergan vazifalarni
jamiyat rivojlanishining konkret bosqichida moliyaviy munosabatlarni tashkil etish
usullarini o‘zgartirish orqali amalga oshiradi.
Rivojlanishni har bir bosqichining moliyaviy strategiyasi obyektiv iqtisodiy
sharoitni hisobga oluvchi iqtisodiy strategiyaning vazifalari bilan belgilanadi.
Masalan, mamlakat iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o‘tkazishning dastlabki
bosqichida davlat iqtisodiy siyosatining asosiy strategik maqsadlari quyidagicha
belgilangan:
19

1. Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma-bosqich
shakllantirish;
2. Ko‘p ukladli iqtisodiyotni yaratish, xususiy mulkning davlat tomonidan
himoya qilinishini ta’minlash;
3. Korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish, ularning
xo‘jalik faoliyatiga davlat tomonidan aralashuvda huquqiy asoslar va vositalardan
foydalanish;
4. Iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o‘zgarishlar qilish, raqobatbardosh
mahsulotlar ishlab chiqarish, jahon iqtisodiy tizimiga qo‘shilib borish.
Mazkur iqtisodiy strategik vazifalarni amalga oshirishda quyidagi
yo‘nalishlarda moliyaviy taktika ishlab chiqiladi va tegishli moliya mexanizmi
shakllantiriladi:
- qattiq moliya siyosatini amalga oshirish, davlat budjeti taqchilligini iloji
boricha kamaytirish, dotatsiya va subvensiyalarni bosqichma-bosqich qisqartirib
borish;
- budjetdan mablag‘larni eng zarur umumdavlat ehtiyojlari uchungina
ajratish;
- investitsiya kreditlaridan keng foydalanish;
- soliq tizimini takomillashtirish, budjet daromadlarini barqaror bo‘lib
turishini ta’minlaydigan mustahkam soliq siyosatini olib borish va h.k.
Moliya siyosatining strategiyasi va taktikasi o‘zaro bog‘liqdir. Taktik
vazifalarni xal qilish uchun strategiya qulay shart-sharoit yaratadi.
Taktika esa, iqtisodiy va ijtimoiy sohadagi rivojlanishning xal qiluvchi
joylarini va muhim muammolarni aniqlash, moliyaviy bog‘liqliklarni tashkil etish
shakllari va usullarini o‘z vaqtida o‘zgartirish yo‘li bilan strategiya belgilab bergan
vazifalarni qisqa muddat ichida, eng kam xarajatlar bilan amalga oshiradi.
Moliya siyosati inson faoliyatining mahsus shakli sifatida ustqurma
kategoriyalariga taalluqlidir. U bilan jamiyatning iqtisodiy bazisi orasida
chambarchas bog‘langan o‘zaro bog‘liqlik mavjuddir.
20

Bir tomondan, moliya siyosati iqtisodiy munosabatlar orqali vujudga keladi,
ikkinchi tomondan, iqtisodiy bazis asosida vujudga kelib va rivojlanib, moliya
siyosati ma’lum bir mustaqillikka ega. Shuning uchun u iqtisodiyotga, moliyaning
ahvoliga teskari ta’sirini o‘tkazadi. Bu ta’sir har xil bo‘lishi mumkin: bir xil
paytlarda siyosiy chora-tadbirlarni o‘tkazish orqali iqtisodiyotni rivojlantirishga
qulay shart-sharoit yaratiladi, boshqalarda esa u to‘sqinlik qiladi.
Moliya siyosati moliyaviy munosabatlar mohiyatini o‘zgartirolmaydi. Lekin,
davlat moliyaning mohiyatini bilib, u o‘z manfaatlariga qaratishga harakat qiladi.
Moliyaviy munosabatlar - obyektiv voqelik iqtisodiy munosabatining bir
qismi bo‘lib, jamiyatning iqtisodiy bazisini tashkil qiladi. Moliya siyosati esa
bazisga asoslanadi, shu bazisdan kelib chiqadi. Moliya siyosati ilmiy asoslangan
moliyaviy nazariyaga tayanadi va tajribaga ko‘rsatma beradi, shu tariqa moliya
siyosati nazariyani tajriba bilan bog‘laydi. Tajriba esa, nazariyaning to‘g‘riligini
tekshirish mezonidir.
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari (yo’nalishlari) quyidagilardan
iborat:
• byudjet siyosati;
• soliq siyosati;
• pul siyosati;
• kredit siyosati;
• baho siyosati;
• investitsion siyosat;
• ijtimoiy moliyaviy siyosat;
• boj siyosati.
O’z navbatida, moliyaviy siyosat davlatning iqtisodiy va ijtimoiy siyosatini
amalga oshirishning vositasi bo’lib hisoblanadi va shu ma’noda yordamchi rolni
o’ynaydi. Bir vaqtning o’zida davlat siyosatining boshqa - milliy, geosiyosat,
harbiy - yo’nalishlari ham mavjudligini esdan chiqarmaslik kerak. Ana shu barcha
besh yo’nalishning (iqtisodiy, ijtimoiy, milliy, geosiyosat, harbiy) yig’indisi
(majmui) davlat siyosatini amalga oshirishning asosiy instrumenti sifatida xizmat
21

qiladigan moliyaviy siyosatni aniqlab beradi.
Moliyaviy siyosat moliyaviy boshqaruvning tarkibiy qismi sifatida
boshqaruvning yuqori (oliy) organlariga tegishlidir. Mamlakatning subyektlari
darajasida moliyaviy siyosat borasida qarorlarning qabul qilinish imkoniyatlari
cheklangan va mahalliy hokimiyat organlarining funktsiyalari unchalik katta emas.
Ularning bu funktsiyalari byudjet va mahalliy soliqlar bilan chegaralanadi.
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi (yo’nalishi) sifatida davlatning byudjet
siyosati, eng avvalo, har bir mamlakatning Konstitutsiyasi va byudjet jarayonida
hamda qonun ijodkorligida alohida hokimiyat organlarining
funktsiyalarini belgilovchi boshqa qonunlar majmuiga muvofiq aniqlanadi.
O’zining hajmi va muhimligi jihatidan eng katta ish bo’lishiga qaramasdan byudjet
siyosatini faqat byudjet jarayoniga tegishli deb hisoblash maqsadga muvofiq emas.
Qonun byudjet jarayonida hokimiyatning qonunchilik va ijroiya organlari
funktsiyalarini, mamlakat subyektlari funktsiyalarini, byudjet federalizmi
printsiplarini, byudjet jarayoni subyektlarining huquq va majburiyatlarini va
h.k.larni aniq belgilashi kerak. Biroq byudjet siyosati shu bilan cheklanmaydi.
Byudjet siyosati byudjetda kontsentratsiya qilinadigan (to’planadigan) YaIM
hissasini aniqlashda, mamlakat yuqori va quyi organlarining o’zaro
munosabatlarida, byudjet xarajatlar qismining tarkibiy tuzilishida, turli darajadagi
byudjetlar o’rtasida xarajatlarni taqsimlashda, davlat qarzini boshqarishda, byudjet
defitsitini qoplash yo’llarini aniqlashda va h.k.larda ifodalanadi.
Demokratik davlatda byudjet qonun tarzida tasdiqlanadigan hujjat
hisoblanadi. Unda davlatning o’z funktsiyalarini bajarish maqsadida davlat qo’lida
kontsentratsiya qilingan (to’plangan) pul mablag’larining harakati o’z ifodasini
topadi. Davlat siyosati aniqlab beradigan maqsadlarga erishish uchun pul
resurslarini yo’naltirish byudjet siyosatining ustuvorligini tashkil etadi. Agar
maqsadga erishish milliy iqtisodiyot ta’minlaydigan mablag’lardan ko’p mablag’
talab etsa, davlat qo’shimcha daromadlarni shakllantirishning quyidagi
favquloddagi usullarini qo’llashga majbur bo’ladi: ichki va tashqi kreditlar, milliy
boylikni sotish, boylik va mol-mulkni ijaraga berish va kontsessiyalar. Byudjetning
22

daromadlar qismini to’ldirishning favquloddagi choralari iqtisodiy mustaqillikning
yo’qolishiga olib kelishi mumkin. Buni hisobga olgan holda hokimiyatning
qonunchilik organlari qarz olishning chegarasini oldindan belgilaydi.
Soliq siyosati moliyaviy siyosatning eng muhim qismi (yo’nalishi)
hisoblanadi. Besh yuz yildan ortiqroq vaqt mobaynida zamonaviy moliya fani
soliqlarga nisbatan munosabatini aniq belgilash imkoniga ega bo’lgan. Bu
munosabatlar quyidagilardan tashkil topadi:
• soliqlarsiz davlatning faoliyat ko’satishi mumkin emas;
• soliqli undirish qat’iy o’sish tendentsiyasiga ega;
• oqilona soliq ostonasidan o’tilganidan so’ng tabiiy takror ishlab chiqarish
jarayoni buziladi - iqtisodiyotning o’z-o’zidan buzilishi (emirilishi) sodir bo’ladi;
• tanazzul davrida soliqlar mumkin qadar minimal darajada o’rnatilmog’i
lozim. Buning natijasida mamlakatning iqtisodiy mexanizmi ichki investitsion
salohiyatni safarbar etish hisobidan tiklanadi;
• soliqning yuqori ostonasi kapitalning chetga chiqib ketishiga olib keladi;
• iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish kerak, albatta. Biroq, summar
o’lchovlarda sof daromadning 30%dan ortiq qismining undirilishida mamlakatning
iqtisodiy o’sishi to’xtaydi;
• soliq imtiyozlari ochiqlik xarakteriga ega bo’lishi va barcha takror ishlab
chiqarish subyektlari uchun teng bo’lishi kerak;
• soliq tizimi konfiskatsion xarakterga ega bo’lmasligi lozim. Faqat, jumladan,
individual daromadlarning o’sishida ifodalangan milliy boylikning o’sishi soliqqa
tortiladigan bazaning (asosning) barqaror o’sishini ta’minlashi mumkin;
• qonunlar va qoidalarning barqarorligini davlat kafolatlagan iqtisodiy tizimda
soliqlarning summar o’lchovi barqaror o’sish tendentsiyasiga ega bo’ladi.
Barqarorlik kafolati sifatida davlat o’zining majburiyatlarini buzishni boshladimi,
kapital xufyona iqtisodiyotga yoki xorijga o’tishni boshlab, byudjetning
daromadlar bazasini (asosini) qisqartiraveradi;
• soliq tizimi oddiy, ochiq va samarali bo’lmog’i lozim. Soliqlar sonini,
soliqqa tortish ob’ektlarini ko’paytirish, ko’p bosqichli soliqlarni joriy etish
23

soliqlarni undirish bo’yicha xarajatlarning ortishiga, boqimanda va jarimalarning
o’sishiga va pirovardida, mulkni qamoqqa olish, soliq to’lovchini kasod deb e’lon
qilish va h.k. yo’llar orqali iqtisodiyotning emirilishiga olib keladi;
• soliqqa tortish egri (bilvosita) tizimining ustuvorligi byudjet daromadlarini
shakllantirish nuqtai-nazaridan qulay hisoblanadi. Lekin bu narsa, oxir oqibatda,
mamlakat aholisi asosiy qismining qashshoqlanishiga olib keladi. Chunki bunday
soliqlarning yuki tovarlar va xizmatlarning yakuniy (oxirgi) iste’molchisi
gardaniga (zimmasiga), ya’ni yashash minimumi darajasida yoki ijtimoiy
tirikchilik darajasida daromadga ega bo’lgan aholining 80-90% qismiga yuklanadi.
Bu paradoks daromadlarning turli darajalarida iste’molning nisbatan bir xil
darajasiga asoslangan;
• egri (bilvosita) soliqlar tizimining xavfliligi shundaki, bu tizimda aholining
asosiy qismidan jamg’armalar olib qo’yiladi va bu, o’z navbatida, kredit tizimi va
ikkilamchi moliyaviy bozor tizimining asoslarini buzadi. Egri (bilvosita)
soliqlardan voz kechgan AQSh tajribasi bunga yaqqol tasdiqdir;
• egri (bilvosita) soliqlarni sog’liq uchun zararli bo’lgan tovarlar, zebu-ziynat
buyumlari, ayrim hollarda import qilinadigan tovarlar va xizmatlar va boshqa bir
qancha o’ziga xos bo’lgan maxsus holatlarga nisbatan joriy etish zarur;
• daromad va mol-mulkdan olinadigan soliqlar soliq bazasining asosiysi bo’lib
hisoblanishi (xizmat qilishi) kerak. Ularni proportsional soliqqa tortish
printsiplariga asosan qurmoq lozim.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy tashabbussiz va jamiyat barcha
a’zolarining samarali mehnatisiz iqtisodiyotni tiklash murakkabligicha qolaveradi.
Soliqlar bozor iqtisodiyotida mehnatning asosiy rag’batlantirilishini (motivatsiya
qilinishini) olib qo’yadi, ya’ni mehnat daromad keltirishi lozim. Mamlakat
iqtisodiyotiga soliq siyosatining ta’siri bevosita namoyon bo’ladi - yuqori soliq
ostonasi takror ishlab chiqarish jarayonining investitsion imkoniyatlarini
qisqartiradi (toraytiradi), jamiyatda iste’mol darajasi pasayadi va bu narsa, o’z
navbatida, ishlab chiqarish va xizmat sektorlarining o’sish bazalarining
(asoslarining) pasayishiga olib keladi.
24

Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlaridan (yo’nalishlaridan) yana biri pul
siyosatidir. Agar muomaladagi pul miqdori tovarlar massasi miqdoriga (pulning
aylanish tezligini hisobga olgan holda) mos kelmasa, pul massasining etmagan
qismi qog’oz pullar (pullarning surrogati) hisobidan yoki xorijiy valyuta hisobidan
to’ldiriladi (tiklanadi). Va aksincha, agar pul massasi unga bo’lgan talabdan ortiq
bo’lsa, yo pul massasining mamlakatdan chetga chiqishi (oqishi) yoki milliy
valyutaning qadrsizlanishi sodir bo’ladi. Tabiiy ravishda, bu variantlarning
barchasi mamlakatning qonunchiligiga ham bevosita bog’liq - mamlakatda xorijiy
valyutaning muomalada bo’lishiga ruxsat beriladimi yoki yo’qmi, milliy valyuta
konvertatsiya qilinadimi yoki yo’qmi? va h.k.
Tovarlar massasi cheklanganda pul emissiyasi boshqa mamlakatlarning pul
birligiga nisbatan milliy pul birligining qadrsizlanishiga olib keladi.
Emissiya siyosati va milliy valyutaning barqarorligi pul siyosatining tarkibiy
qismlaridir (yo’nalishlaridir). Emission siyosat muomala uchun zarur bo’lgan
pulning miqdorini aniqlashdan tashqari yana boshqa bir yo’nalishga ega. Bu
yo’nalish byudjet daromadlarini ko’paytirishdir. Ana shu yo’nalish alohida
ehtiyotkorlikni talab etadi. Chunki ma’lum bir miqdoriy chegaradan o’tilganidan
so’ng pul tizimi inflyatsiyaga moyil (ta’sirchan) bo’lib qoladi, ya’ni byudjet
daromadlarining real qadrsizlanishi sodir bo’lishi mumkin. Agar qandaydir bir
sabablarga ko’ra davlat o’z pul tizimini tartibga solishga qodir bo’lmasa,
mamlakatning iqtisodiy xavfsizligiga putur etadi. Chunki bunday sharoitda
mamlakatning milliy valyutasi boshqa kuchli valyutalarning ekspansiyasiga qarshi
turaolmaydi va milliy boylikdan mahrum bo’lib qolish mumkin (o’zaro hisobga
olishlar, aktsiyalarni sotib olish va h.k.lar orqali).
Kredit siyosati ham moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi (yo’nalishi) bo’lib,
uning namoyon bo’lishi mamlakatning krediti tizimi orqali amalga oshiriladi.
Kredit tizimi ssuda kapitalining faoliyat ko’rsatishini ta’minlaydi. O’z navbatida,
ssuda kapitali takror ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirishning muhim sharti
hisoblanib, aylanma mablag’larni to’ldirish va investitsiyalar uchun
mablag’larning qarzga olinishini ta’minlaydi. Iqtisodiyotning kredit sektori
25

o’rtacha foyda normasini tenglashtirish uchun ham xizmat qiladi. Foiz stavkasining
darajasi jamiyatdagi iqtisodiy faollikka salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. U asossiz
darajada yuqori bo’lsa, quyidagi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin:
• kreditlarning qaytarilmasligi;
• ishlab chiqarish sektori va xizmatlar sektorida mahsulotlar narxining o’sishi;
• qarzga oluvchilar rentabellik darajasining pasayishi va buning oqibatida
soliqqa tortiladigan bazaning qisqarishi;
• ishlab chiqarishning qisqarishi;
• takror ishlab chiqarish jarayoni subyektlari daromadlariningpasayishi
natijasida ichki iste’mol bozorining torayishi.
Aksincha, kreditning arzonlashuvi ishlab chiqarishning sog’lomlashuviga,
tovarlar massasining ortishiga, tovarlar va xizmatlar bahosining pasayishiga va ana
shularning natijasida esa, takror ishlab chiqarish jarayoni subyektlari
daromadlarining oshishiga, soliqqa tortish bazasining kengayishiga va buning
oqibatida byudjet daromadlarining ko’payishiga olib keladi.
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi (yo’nalishi) sifatida davlatning baho
siyosati monopol tovar va xizmatlar bahosi va tarifining korrektivka qilinishi
(o’zgartirilishi) orqali ifodalanadi. Yer osti boyliklari, suv havzalari, temir yo’llar,
elektr uzatish tarmoqlari, neft va gaz quvurlari davlatning monopol egaligidadir.
Bu tarmoqlar tovarlari va xizmatlari bahosining o’sishi (ortishi) milliy xo’jalik
barcha boshqa sektorlarida baholarning o’sishiga olib keladi. Bu erda bog’lanish
shunchalik ayonki, hech qanday izohga hojat yo’q. Shuning uchun ham baho
siyosati iqtisodiyotni tartibga solishning muhim omili bo’lib hisoblanadi.
Investitsiya siyosati moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlaridan
(yo’nalishlaridan) biri bo’lib, u eng avvalo, mamlakat iqtisodiyotining real
sektoriga o’z va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun sharoitlarni yaratish
bo’yicha tadbirlar kompleksidan iborat. Bu siyosat davlat boshqaruvi va xo’jalik
yurituvchi subyektlar moliyasini boshqarishning turli darajalarida amalga
oshiriladi. Investitsion siyosatning asosiy vazifasi mamlakat iqtisodiyotiga
investorlar tomonidan moliyaviy resurslarni kiritish (joylashtirish), mamlakatdan
26

kapitalning “qochib” ketmasligi va aksincha, mamlakatga xorijiy kapitallar
oqimining kirib kelishi uchun sharoitlarni yaratish orqali ifodalanadi.
Ijtimoiy moliyaviy siyosat Konstitutsiyaga muvofiq mamlakat aholisining
huquqlarini moliyaviy jihatdan ta’minlash bilan bog’liq. Hozirgi paytda bu siyosat,
o’z navbatida, pensiya siyosati, immigratsion siyosat, aholi ayrim ijtimoiy
guruhlariga moliyaviy yordam ko’rsatish siyosati va boshqa siyosatlarni o’z ichiga
oladi.
Boj siyosatini moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi (yo’nalishi) sifatida
qarash bilan birgalikda uni soliq va baho siyosatlarining ham bir qismi sifatida
e’tiborga olish kerak. Chunki soliqlar va bojlar (boj yig’imlari) tovar va
xizmatlarning bahosiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Bir vaqtning o’zida boj siyosati
mamlakat iqtisodiyotiga ta’sir ko’rsatishning o’ziga xos bo’lgan usuliga ham
egadir. Usulning o’ziga xosligi shundaki, bu siyosat bir tomondan, mamlakat ichki
bozoriga import qilinayotgan tovarlar va xizmatlarni kengaytirishi yoki cheklashi,
ikkinchi tomondan esa, mamlakatdan tovarlar va xizmatlar eksportini
rag’batlantirishi yoki unga to’sqinlik qilishi mumkin. Masalan, mamlakatda
o’xshashi bo’lmagan texnologik asbob-uskunani import qilishga 20% li boj yig’imi
o’rnatilsa, bu narsa mamlakatdagi ishlab chiqaruvchilarning investitsion
imkoniyatlarini kamaytiradi, ichki ishlab chiqarishning o’sish sur’atlarini
pasaytiradi, import qilinadigan mahsulotlarning salmog’ini oshiradi.
Har qanday mamlakatning boj siyosati bumerang harakatiga egadir. Chunki
boj undirishning cheklovchi yoki rag’batlantiruvchi stavkalarining joriy etilishi
xuddi shunday javob choralarining qo’llanilishi bilan kuzatiladi. Boj siyosati
yo’nalishining tanlanishi mamlakatning iqtisodiy ahvoliga mos kelishi kerak. Agar
biz bugun oziq-ovqat va kundalik ehtiyoj tovarlarining import qilinishiga bog’liq
bo’lsak, bu boj stavkalarida o’z aksini topmog’i lozim. Ammo boj stavkalari
rag’batlantiruvchi bo’lsa, u holda mamlakatdagi tovar ishlab chiqaruvchilar xorijiy
tovarlar bilan raqobat qila olmay qoladi.
Umuman olganda, aksariyat hollarda mamlakatning boj siyosati bojxona
bojlari va to’lovlarini oshirishga yo’naltirilgan byudjet siyosatiga bog’liq bo’ladi.
27

Xullas, moliyaviy siyosat va uning tarkibiy qismlari (yo’nalishlari) ilmiy
jihatdan asoslangan, ma’lum bir maqsadlarga erishishga yo’naltirilgan,
muvofiqlashtirilgan, takror ishlab chiqarish subyektlarining manfaatlariga zid
bo’lmaydigan bo’lishi kerak. Uning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi davlat ichki
va tashqi qarzlarining kamayishiga, davlatning oltin-valyuta zahiralarining
ortishiga, inflyatsiyani jilovlashga, byudjet defitsitining kamayishiga, YaIM
ko’payishiga, mamlakat tovarlari raqobatbar-doshligining kuchayishiga olib
kelmog’i lozim.
II BOB. MOLIYA SIYOSATINING BO’G’INLARI VA YO’NALISHLARI
2.1 Moliya siyosatining bo‘g‘inlari
Davlat moliya siyosati – ko‘p qirrali tushuncha. Uning ko‘lami davlatning
iqtisodiyot va ijtimoiy sohani boshqarishdagi ishtiroki parametrlari bilan
aniqlanadi.
Budjet va pul-kredit siyosati. Odatda, moliya siyosati tarkibida ma’lum darajadagi
mustaqil budjet va pul-kredit siyosati ajratib ko‘rsatiladi.
Budjet siyosati deganda davlat tomonidan quyidagilarni belgilash tushuniladi:
■ davlat budjeti daromadlarini shakllantirish manbalarini;
■ budjet xarajatlarining ustuvor yo‘nalishlarini ;
■ budjetning yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan balanslashmaslik
chegaralarini;
■ budjet taqchilligini moliyalashtirish manbalarini;
■ budjet tizimining alohida bo‘g‘inlari o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlarning tamoyillarini.
O‘z navbatida, budjet siyosati tarkibida soliq siyosati, investitsion siyosat, davlat
qarzini boshqarish siyosati, budjet yaxlitligi siyosatlari nisbiy mustaqillikka ega
bo‘ladilar. Soliq siyosati soliqlarning tarkibini, ularning stavkalarini hajmlarini,
har bir soliq turi bo‘yicha imtiyozlar va jazolarni belgilaydi. Bir vaqtning o‘zida
soliq tizimini to‘laligicha, shuningdek alohida soliqlarning tartibga soluvchi yoki
rag‘batlantiruvchi choralari o‘rnatiladi.
28

Pul-kredit siyosati deganda emissiyani boshqarish, inflyatsiyani va milliy pul
birligi kursini tartibga solish orqali pul muomalasi barqarorligini ta’minlash; bank
tizimi faoliyatini reglamentlash va tartibga solish orqali xalq xo‘jaligi va moliya
tizimining turli bo‘g‘inlarida hisob-kitoblarning o‘z vaqtida va uzluksizligini
ta’minlash; davlat va korporativ qimmatli qog‘ozlarning emissiyasi va
joylashtirilishini reglamentlash va ularning aylanishini (sotish va sotib olish
kursini) tartibga solish orqali, Markaziy bank tomonidan qayta moliyalashtirish
stavkalarini ko‘tarish yoki pasaytirish orqali moliya bozori faoliyatini boshqarish
tushuniladi.
Pul-kredit siyosati tarkibida emissiya siyosati, baho siyosati, valyuta siyosati,
kredit siyosati – unda o‘z navbatida, masalan, foiz siyosati va investitsion
siyosatlar nisbiy mustaqillikka ega bo‘ladilar. Shuni ta’kidlash kerakki, budjet
munosabatlari amaliyotida investitsiyalar deganda asosiy vositalarni o‘stirish va
modernizatsiya qilishni moliyalashtirish tushunilsa, bank amaliyotida esa,
investitsiyalar deganda qimmatli qog‘ozlar portfelini shakllantirish tushuniladi.
Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit orqali muvofiqlashtirish
bu davlatning iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi hisoblanib, o‘zida pul
muomalasi va ssuda kapitali bozorining muomaladagi pul massasi, kredit hajmi,
hisob-foiz stavkalari va boshqa ko‘rsatkichlarini bevosita va bilvosita tartibga
solishi tushuniladi. Pul-kredit orqali muvofiqlashtirishning asosiy pirovard
maqsadi bu aholi farovonligini oshirish va maksimal ravishda aholi bandligini
ta’minlash hisoblanadi.
Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit orqali muvofiqlashtirish
vositalarining davlat tomonidan ishlab chiqilgan va qonuniy tasdiqlangan
mexanizmi pul-kredit siyosati deyiladi
Mamlakatda pul-kredit siyosatini amalga oshirish huquqi faqatgina Markaziy
bankka berilgan bo‘lib, bu siyosatni amalga oshirish Markaziy bankning eng
asosiy vazifasi bo‘lib hisoblanadi.
Markaziy bankning pul-kerdit siyosati instrumentlarini shartli ravishda bir necha
mezonlariga qarab bo‘lish mumkin.
29

Shakl bo‘yicha pul-kredit siyosati instrumentlari ma’muriy (bevosita) va bozor
(bilvos i ta) instrumentlarga bo‘linadi. Ta’sir etish obyekti (pul talabi yoki pul
taklifi)ga ko‘ra instrumentlar pul qo‘llab-quvvatlovchi ( kredit ekspansiya ) yoki uni
cheklovchi ( kredit restruktizatsiyasi )ga bo‘linadi. Ta’sir etish muddatlariga qarab
qisqa muddat va uzoq muddatga mo‘ljallangan instrumentlarga bo‘linadi va h.k.
Ko‘pgina mamlakatlar tomonidan hozirda qo‘llanilib kelayotgan pul-kredit
siyosatining vositalaridan biri bu tijorat banklarining majburiyatlariga nisbatan
majburiy zaxira talablari me’yoridir. Pul-kredit siyosatining bu vositasi qo‘llanilish
jihatidan sodda bo‘lib, tijorat banklarining to‘lovga qobiliyatliligi darajasiga ta’sir
qiladi. Shuning uchun hozirda, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda pul-kredit
siyosatining bilvosita usullaridan aynan shu vositasi keng ko‘lamda
qo‘llanilmoqda, shu jumladan O‘zbekistonda eng samarali vosita(instrument) ham
aynan shu vositadir (bilvosita instrumentlardan).
Pul-kredit siyosatini moliya siyosati tarkibiga kiritilishi shubhasiz emas, ammo
ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik va o‘zaro bog‘liqlik shubhasizdir. Moliya
siyosati tarkibiga budjet siyosati bilan birgalikda pul-kredit siyosatini
kiritilishining to‘g‘riligini jahonda ro‘y berayotgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz
tahlili ham tasdiqlab turibdi. Ma’lubki bu inqiroz faoliyat sohasi pul-kredit
operatsiyalari hisoblangan moliya bozorlaridagi inqirozdan boshlangan.
Xalqaro moliya siyosati katta ahamiyat kasb etib bormoqda. Uning asosida
xalqaro mehnat taqsimoti bilan, davlat qarzini shakllantirish va so‘ndirish bilan,
xalqaro tashkilotlar, shu jumladan xalqaro moliya tashkilotlari faoliyatida ishtirok
etish bilan bog‘liq xalqaro munosabatlar sohasidagi valyuta-moliyaviy va kredit
munosabatlarini boshqarish yotadi. Hozirgi kunda Xalqaro valyuta fondi (XVF),
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB), Yevropa tiklanish va taraqqiyot
banki (ETTB), Osiyo tiklanish va taraqqiyot banki (OTTB) va b. (misol uchun,
London kreditorlar klubi, Parij kreditorlar klubi) kabi xalqaro moliya
tashkilotlarining moliya siyosati katta ahamiyat kasb etib bormoqda.
Alohida davlatlarning xalqaro moliya siyosati, odatda, o‘z mamlakatining ishlab
chiqarish kuchlarini rivojlanishiga yo‘naltirilgan va mos ravishda har qaysi davlat
30

xalqaro xomashyo, tovarlar, ishchi kuchi va kapital bozorlarida o‘zining salmoqli
o‘rniga ega bo‘lishga harakat qiladi.
Davlat o‘zining manfaatlarini bojxona va valyuta siyosatlari orqali himoya qiladi.
Ularning xususiyatlari davlatni o‘z eksport va importini kengaytirish yoki
qisqartirishdan manfaatdorlik darajasi bilan belgilanadi. Shundan kelib chiqib,
bojxona to‘lovlari yoki alohida bojxona rejimlari tizimi qo‘llaniladi. Bojxona va
valyuta siyosatining asosiy maqsadi – davlatning oltin, valyuta zahiralarini saqlash
va ko‘paytirish hisoblanadi.
Davlat o‘zining manfaatlarini yana xalqaro tashkilotlar faoliyatida ishtirok etish,
bu tashkilotlarning moliyaviy fondlarini shakllantirishda va hamkorlikdagi
dasturlarni moliyalashtirishda ishtirok etish bilan mamlakat obro‘sini oshirish
orqali himoya qiladi.
Xalqaro moliya tashkilotlarining moliya siyosati moliyaviy inqiroz yoki moliyaviy
qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan davlatlarga moliyaviy yordam
ko‘rsatishga yo‘naltirilgan. Yordam, odatda, kreditlar berish shaklida yoki
davlatning mavjud tashqi qarzlarini restruktizatsiyalash shaklida ko‘rsatiladi.
Xalqaro moliya takilotlarining yordami beg‘araz ko‘rsatilmaydi va qator iqtisodiy
yoki siyosiy shartlarga asoslanadi, qarz oluvchi mamlakat uchun uchun doimo naf
keltirmaydi.
2.2 O‘zbekiston Respublikasi moliya siyosatining asosiy yo‘nalishlari
Yaqin o‘tmishda, mamlakat iqtisodiyoti va ijtimoiy rivojlanishiga to‘sqinlik
qilib qolgan moliyaviy siyosat o‘z kamchiliklarini namoyon qildi. Uzoq davrlar
mobaynida mamlakatni iqtisodiy rivojlanishida moliya va faol moliyaviy
siyosatning ahamiyatiga yetarlicha baho berilmadi. Iqtisodiyotda moliyaviy
munosabatlarning ahamiyatini buzib ko‘rsatish sodir bo‘ldi, moliya va moliyaviy
dastaklarning faol ahamiyati inkor etilib, moliyaviy siyosat talab etilgan
muammolarni xal qilishga qaratilgan zarur usullarni ishlab chiqishga ojizlik qilib
qoldi. Rivojlanishning uzoq davriga mo‘ljallangan ibratli konsepsiyalarni ishlab
31

chiqilmaganligi, kam samara beradigan, qisqa muddatli foyda olishni ko‘zlab
ko‘rilgan chora-tadbirlar iqtisodiyotni og‘ir ahvolga olib keldi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishib, iqtisodiy rivojlanishda bozor
munosabatlariga o‘tishda, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi,
moliya va moliyaviy munosabatlarda ham chuqur islohotlarni amalga oshirishga
to‘g‘ri keldi.
Prezidentimiz I. Karimov belgilab bergan iqtisodiy strategiyadan kelib
chiqqan holda, bozor iqtisodiyotini dastlabki bosqichida moliya va soliq
siyosatining birinchi darajadagi chora-tadbirlari va ustivor yo‘nalishlari
quyidagilardan iborat bo‘ldi:
1. Barqaror moliyaviy siyosatni amalga oshirish, davlat budjeti taqchilligini
iloji boricha kamaytirish, budjetdan beriladigan dotatsiya va subvensiyalarni
barcha turlarini bosqichma-bosqich qisqartirib borish;
2. Budjet mablag‘larini daromad tushgandan keyingina taqsimlanadigan
yo‘ldan og‘ishmay borish, birinchi darajali, eng zarur umumdavlat ehtiyojlari
uchungina budjetdan mablag‘lar ajratish;
3. Xalq xo‘jaligi tarmoqlarini, ayrim korxonalarni rivojlantirish uchun
budjetdan qaytarib olmaslikni ko‘zda tutib ta’minlash amaliyotidan voz kechish,
buning o‘rniga ana shu maqsadlarda investitsiya kreditlaridan keng foydalanish;
4. Soliq tizimini takomillashtirish budjet daromadlarini barqaror sur’atda
to‘lab turishni ta’minlaydigan, kichik va xususiy korxonalarning, chet el kapitali
ishtirokidagi qayta ishlaydigan va xalq iste’moli mollarini ishlab chiqaradigan
qo‘shma korxonalarni rivojlanishini rag‘batlantiradigan soliq siyosatini olib borish.
Belgilangan strategik vazifalar davlatning taktik chora-tadbirlari asosida
bajariladi. Hozirgi kunga kelib, iqtisodiy o‘sish davri boshlandi. Yalpi ichki
mahsulotning o‘sish sur’ati barqarorlashdi.
Vazirlar Mahkamasining 2008-yil 8-fevral va 18-iyuldagi yig‘ilishlarida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan belgilab berilgan 2008-yilda
mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalarini
amalga oshirish yuzasidan ko‘rilgan chora-tadbirlar natijasida iqtisodiyotni
32

barqaror, muvozanatli va izchil rivojlantirishning belgilangan prognozlariga
erishildi hamda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning mutanosibligi ta’minlandi.
2008-yilda Yalpi ichki mahsulot (YaIM)ning real o‘sishi 9,0 foizni tashkil qildi.
Sanoat, qurilish va xizmatlar sohasida yuqori sur’atlarda o‘sish kuzatildi. Xususan,
sanoatda ishlab chiqarish hajmi 12,7 foizga, qishloq xo‘jaligida 4,5 foizga,
transport va aloqada 16,7 foizga va qurilish ishlarida 8,3 foizga oshdi.
O‘tgan yilda ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi 21,3 foizga o‘sib, uning YaIM
tarkibidagi ulushi 45,3 foizni tashkil qildi. Xususan, savdo va umumiy ovqatlanish
xizmati 26,8 foizga hamda moliyaviy xizmatlar hajmi 32,2 foizga o‘sdi 1
.
Hozirgi bosqichda davlatning moliyaviy siyosati quyidagilarga qaratilgan:
1. Ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini har tomonlama oshirish hisobiga
aholining turmush tarzini yuqoriga ko‘tarish.
2. Tadbirkorlarning haqiqiy mustaqilligini ta’minlash, mehnat va xizmatga
bo‘lgan tashabbusini oshirish hamda ularni har tomonlama huquqiy kafolatlash.
3. A holining kam ta’minlangan qatlamini ijtimoiy himoya qilish
(pensionerlar, ko‘p bolali oilalar, talabalar).
4. Daromadi cheklangan xizmatchilarni (sog‘liqni saqlash, maorif,
boshqaruv, mudofaa) ijtimoiy himoya qilish.
5. Yangi moliyaviy strategiya, rang-barang mulk shakllari, bozor
munosabatlarini rivojlantirish, tovar va mahsulotlar bozorini, ish kuchi va kapital
bozorlarini rivojlantirish.
6. Jamiyatning ijtimoiy - iqtisodiy hayotiga moliyaviy ta’sir ko‘rsatish, uni
soliqqa tortish, moliyalashtirish va moliyaviy bozor uslublari orqali amalga
oshirish.
7. Moliya tizimida iqtisodiy tanglik ko‘rsatkichlarini imkon qadar bartaraf
etish (davlat budjeti kamomadi, emissiyaning joylarda ko‘payib borishi, inflyatsiya
darajasining yuqoriligi, ichki va tashqi qarzlarni borligi, tugallanmagan
qurilishlarning mavjudligi), chunki iqtisodiy tanglik nisbatan davlat moliyasi bilan
bir qatorda korxonalar moliyasida ham mavjud. Pul muomalasini tartibga solish.
1
Manba: http://www.cbu.uz/uz/monet_policy/monet_direct2009.htm
33

Milliy valyutaning ichki va tashqi konvertatsiyasini ta’minlash hisobiga so‘mning
qadrini oshirish.
9. Iqtisodiyotni jahon andozalariga yetkazish maqsadida xorijiy
investitsiyalarni kirib kelishini ta’minlash.
10. Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish hisobiga korxonalar iqtisodiy
salohiyatini oshirish.
11. Sug‘urta tizimini rivojlantirish va uning samaradorligini oshirishning
huquqiy va iqtisodiy asoslarini kengaytirish va kuchaytirish.
Tovarlar va xizmatlarning mamlakatlararo harakatini tartibga solib turuvchi,
milliy iqtisodiyotni mustahkamlash va himoya qilishga qaratilgan boj siyosati
takomillashib bordi. Bu siyosat hozirgi kunda mamlakat ichki bozoriga past sifatli,
inson salomatligiga putur yetkazuvchi tovarlarni kirib kelishini oldini olish va
ilg‘or texnologiyalar, fan-texnika yutuqlari natijalarining mamlakat iqtisodiyotiga
kirib kelishini rag‘batlantirish yo‘lidan og‘ishmay bormoqda.
Moliyaviy siyosatining hozirgi kundagi vazifalari quyidagilardan iborat
bo‘lmog‘i lozim :
1. Respublika davlat budjetidagi taqchillikni yo‘l qo‘yilgan eng kam daraja
doirasida (YaIMning 2-3 %i atrofida) cheklashga yo‘naltirilgan qattiq moliyaviy
siyosatni o‘tkazish.
2. Davlat xarajatlarining birinchi navbatda iqtisodiyotdagi zarur tarkibiy
o‘zgarishlarni o‘tkazish, ishlab chiqarishning orqaga ketishiga barham berish
maqsadlarini ko‘zlab yo‘naltirishni ta’minlash.
3. Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish talablaridan
kelib chiqqan holda, aholining ijtimoiy himoyasini ta’minlash, aholining
konstitutsiya bilan kafolatlangan huquqlarini himoya qilishni ta’minlovchi
moliyaviy bazani yaratish, erkin mehnat va ishbilarmonlik asosida aholi turmush
darajasini ko‘tarishga zarur shart-sharoitlar yaratish. Bu maqsadlarda ularga
soliqlardan imtiyozlar berish, imtiyozli kreditlar berish, maqsadli fondlardan
moliyaviy qo‘llab-quvvatlash.
34

4. Ijtimoiy himoyaning adresli bo‘lishiga, moliyaviy mablag‘larning ijtimoiy
yordamga haqiqatda muxtoj aholi qatlamlariga yetib borishini ta’minlashga
erishish.
5. Soliq siyosatini takomillashtirish:
- soliq tizimining ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy xomashyo,
tibbiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan, to‘plangan mol-mulkdan samarali
foydalanishga rag‘batlantiruvchi ta’sirini oshirish;
- korxonalar zimmasidagi soliq yukini keskin kamaytirish, qo‘shilgan
qiymat solig‘idan olinadigan soliq stavkasini kamaytirish va shu asosda ishlab
chiqarishni jonlantirishga turtki berish;
- soliq tushumlari tarkibini tubdan o‘zgartirish, resurs soliqlari, mol-mulk
solig‘ining rolini oshirish.
7. Muayyan budjetlarni shakllantirish manbalari bo‘lgan umumdavlat
soliqlari bilan mahalliy soliqlar o‘rtasida aniq chegara o‘tkazish.
8. Davlat budjeti daromadlarini katta qismini joylarga berish, mahalliy
budjetlarning daromad manbalarini mustahkamlash .
9. Soliq siyosati belgilab bergan chora-tadbirlarni amaliyotga tadbiq etuvchi
tegishli moliya mexanizmini ishlab chiqish va takomillashtirish.
Moliyaviy siyosatni amalga oshirish hamda uni hayotga muvaffaqiyatli
tadbiq qilish uchun moliya mexanizmidan foydalaniladi. U jamiyat tomonidan
iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish uchun qulay shart - sharoitlar yaratish maqsadida
qo ‘ llaniladigan moliyaviy munosabatlarni tashkil etish uslublari yig ‘ indisini tashkil
qiladi . Moliya m e xanizmi o ‘ z tarkibiga moliya munosabatlarini tashkil etish turlari ,
shakllari va usullarini , ularni miqdoriy aniqlash uslublarini oladi .
Mo h iyati ji h atidan moliya m e xanizmi - taqsimlash va qayta taqsimlash
munosabatlarining k e ng tizimini amalga oshirish , daromad va jamg ‘ armalarni
tashkil qilish , markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarini tuzishni
taominlovchi shakl va usullar yig ‘ indisidan iboratdir .
Moliya m e xanizmining tarkibi ancha murakkab bo ‘ lib , unga turli moliyaviy
munosabatlarga xos el e m e ntlar kiradi . Aynan moliyaviy o ‘ zaro aloqalarning
35

ko ‘ pligi ularni tashkil etishning turlari , shakllari va usullarini ( moliya m e xanizmi
el e m e ntlarini ) ko ‘ p miqdorda qo ‘ llashni taqazo etadi .
Davlat o ‘ zining ijro qiluvchi va qonun chiqaruvchi organlari yordamida
iqtisodiy qonunlar taosirini chuqur o ‘ rganish , moliyaning rivojlanish
qonuniyatlarini o ‘ rganish , iqtisodiy va moliyaviy siyosat vazifalarini o ‘ rganish
asosida ichki ma h sulot va milliy daromadni taqsimlash usullarini o ‘ rnatadi , pul
jamg ‘ armalarining shakllarini b e lgilaydi , to ‘ lov va ajratmalar turlarini ishlab
chiqadi , davlat moliyaviy r e surslaridan foydalanish yo ` nalishlari va tamoyillarini
ishlab chiqadi va b .
Moliya mexanizmi direktiv (ma’muriy) va tartibga soluvchi mexanizmlarga
bo‘linadi.
Direktiv (ma’muriy) moliya mexanizmi – davlat ishtirok etadigan moliya
munosabatlari: soliqlar, davlat krediti, budjet xarajatlari, budjetdan
moliyalashtirish, budjet qurilmasi va budjet jarayonini tashkil qilish, moliyaviy
rejalashtirishni tashkil etishning barcha tizimlarini batafsil ishlab chiqilishini
nazarda tutadi.
Bir qator holatlarda boshqa, ya’ni butun moliya siyosatini amalga oshirilishida
katta ahamiyatga ega bo‘lgan (korporativ qimmatli qog‘ozlar bozori) moliya
munosabatalariga yoki bunday munosabat tomonilaridan biri – davlatning vakili
bo‘lganda (davlat korxonalari moliyasi) ham tadbiq etiladi.
Tartibga soluvchi moliya mexanizmi davlat manfaatlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir
qilmaydigan moliya munosabatlarida qo‘llaniladi va faqatgina asosiy qoidalarni
o‘rnatilishini nazarda tutadi. Moliya mexanizmining bunday xilma-xilligi xususiy
korxonalarda ichki xo‘jalik moliya munosabatlarini tashkil qilish uchun
xarakterlidir.
Bu holatda davlat moliya resurslaridan foydalanishning umumiy tartiblarini
o‘rnatadi.
Moliya mexanizmi quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi:
1. Moliyaviy rejalashtirish va istiqbolni belgilash (prognozlash).
2. Moliyaviy dastaklar va rag‘batlantirish vositalari.
36

3. Moliyani boshqarish.
Moliyaviy rejalashtirish va istiqbolni belgilash (prognozlash) - moliyaviy
mexanizmning asosiy qismi bo‘lib, u moliyaviy rejalar va balanslarni hamda
moliyaviy ko‘rsatkichlar, me’yorlar tuzishni o‘z ichiga oladi.
Moliyaviy dastaklar va rag‘batlantirish vositalariga foydani taqsimlash
usullari, turli fondlarga to‘lovlar, ajratmalar, qo‘llaniladigan imtiyozlar, jazolar
(sanksiyalar), jarimalar kiradi.
Moliyani boshqarish - subyektlarning moliyaviy munosabatlarni amalga
oshirish, yo‘lga qo‘yish va takomillashtirish usullari yig‘indisidan iborat.
Ayrim iqtisodchilar, yuqoridagilarni inkor etmagan holda, moliyaviy
munosabatlarning ko‘p qirraligi, soha va bo‘g‘inlardan iboratligini hisobga olib
moliya mexanizmini quyidagi sohalar va bo‘g‘inlarga ajratib ko‘rsatiladilar.
O‘z navbatida bu har bir soha alohida tarkibiy bo‘g‘inlarni o‘z ichiga oladi.
Misol uchun, davlat moliyasi mexanizmi budjet mexanizmi va budjetdan tashqari
fondlar amal qilish mexanizmlariga bo‘linadi. Hududiy bo‘linishidan kelib chiqib
umumdavlat moliya mexanizmi va mahalliy moliya mexanizmlariga ajratish
mumkin. Moliyaviy mexanizmni ijtimoiy takror ishlab chiqarish nuqtai nazaridan
qaralganda uning funksional bo‘g‘inlari hosil bo‘ladi, ya’ni mablag‘larni jamlash,
moliyalashtirish, rag‘batlantirish va b.
Moliya mexanizmining har bir soha va bo‘g‘inlari bir butunning tarkibiy
qismi hisoblanadi. Ular o‘zaro bog‘liqdir. Shu bilan birga, har bir soha va bo‘g‘in
nisbatan mustaqil amal qiladi. Bu holat moliya mexanizmi tarkibiy qismlarining
doimiy muvofiqligini zarurligini keltirib chiqaradi.
37MOLIYA MEXANIZMI
Korxonalar, tashkilotlar va
muassasalar moliya
mexanizmi Davlat moliyasi mexanizmiSug‘urta mexanizmi

Moliya mexanizmining bo‘g‘inlari
Moliya mexanizmining soha va bo‘g‘inlari bir-birlari bilan murakkabligi va
boshqa jihatlari bo‘yicha farq qiladi. Masalan, budjet mexanizmi:
- soliq turlarining ko‘pligi;
- ularni undirish usullarining turli-tumanligi;
- moliyalashtirish usullarining turlichaligi;
- byujet mablag‘laridan foydalanishning ko‘p o‘nalishliligi bilan
xarakterlanadi.
Korxona moliya mexanizmi orqali esa,
- korxona pul jamg‘armalari shakllari belgilanadi;
- foyda va daromadlar taqsimlanadi;
- moliyaviy resurslar taqsimlanadi;
- turli maqsadli fondlar tuziladi va ulardan foydalanish ta’minlanadi.
Moliya mexanizmining elementlari tarkibida fondlar va to‘lovlarni miqdor
jihatdan aniqlash usullari qismi eng harakatchan va tez o‘zgaruvchan bo‘lib, ular
ishlab chiqarish shart-sharoitlarining hamda jamiyat oldida turgan vazifalarning
o‘zgarishiga qarab tez-tez o‘zgarib to‘g‘rilanib turiladi. Masalan, pul mablag‘lari
fondlarining shakllari o‘zgarmagani holda, foydani taqsimlash usullari bir necha
bor o‘zgardi, taqsimlash qoldiq usuli, normativ usuli, majburiy to‘lovlar usuli;
soliq turlari o‘zgarmagani holda, ularning stavkalari, ular bo‘yicha imtiyozlar,
sanksiya va jarima kabi jazo choralari iqtisodiy talablari bozor talablariga ko‘ra
tez-tez qayta qurilib, o‘zgarib turadi.
O‘zbekiston soliq tizimida uzoq davr mobaynida samarali faoliyat qilib
kelgan oborot solig‘i o‘rniga joriy qilingan qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS)ning
stavkasi dastlab 30% miqdorida, keyinchalik 25, 20, 18, 17 % miqdorlarigacha
tushirildi. Hozirgi kunda esa, 20 % lik miqdor qo‘llanilmoqda.
38

Moliyaviy mexanizmni shakllantirish bilan davlat uni u yoki bu davr moliya
siyosati talablari bilan iloji boricha to‘la mos kelishiga intiladi. Bu esa davlatning
maqsad va vazifalarini to‘laqonli bajarilishining garovi hisoblanadi.
Yaqin o’tmishda mamlakatimiz iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotiga, ma’lum
ma’noda, to’sqinlik qilib qolgan moliyaviy siyosat yurgizildi. Buning ustiga shu
davrlar mobaynida mamlakat taraqqiyotini ta’minlashda faol moliyaviy
siyosatning roliga yetarlicha baho berilmadi. Jamiyat hayotining barcha jabhalarida
va eng avvalo, iqtisodiy sohada moliyaviy munosabatlarning roli buzib ko’rsatildi.
Moliya va moliyaviy dastaklarning faol roli inkor etilib, moliyaviy siyosat talab
etilgan muammolarni hal qilishga qaratilgan zarur usullarni ishlab chiqishga ojizlik
qilib qoldi. Rivojlanishning uzoq davriga mo’ljallangan va ilmiy jihatdan
asoslangan kontseptsiyalarning ishlab chiqilmaganligi, kam samara beradigan,
qisqa muddatli foyda olishni ko’zlab amalga oshirilgan chora-tadbirlar
iqtisodiyotni qiyin ahvolga olib keldi.
O’zbekiston mustaqillikka erishib, iqtisodiy rivojlanishda bozor
munosabatlariga yuz tutar ekan, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo’lgani
kabi, moliya va moliyaviy munosabatlarida ham chuqur islohotlarni amalga
oshirishga to’g’ri keldi. Belgilangan strategik vazifalar davlatning taktik chora-
tadbirlari asosida bajarila boshlandi.
Tovarlar va xizmatlarning mamlakatlararo harakatini tartibga solib turuvchi,
milliy iqtisodiyotni mustahkamlash va himoya qilishga qaratilgan boj siyosati
ishlab chiqilib, hayotga tadbiq etildi. Bu siyosat hozirgi kunda mamlakat ichki
bozoriga past sifatli, inson salomatligiga putur etkazuvchi tovarlarni kirib kelishini
oldini olish va ilg’or texnologiyalar, fan-texnika yutuqlari natijalarining mamlakat
iqtisodiyotiga kirib kelishini rag’batlantirish yo’lidan og’ishmay amalga
oshirilmoqda.
O’zbekistonda moliyaviy siyosatning hozirgi kundagi asosiy vazifalari
quyidagilardan iborat:
• davlat byudjetidagi defitsitni yo’l qo’yilgan eng kam daraja doirasida
(YaIMning 3-4%i atrofida) cheklashga yo’naltirilgan qattiq moliyaviy siyosatni
39

amalga oshirish;
• davlat xarajatlarining birinchi navbatda iqtisodiyotdagi zarur tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirish, ishlab chiqarishning o’sishini ko’zlab yo’naltirishni
ta’minlash;
• ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish talablaridan kelib
chiqqan holda, aholining ijtimoiy himoyasini ta’minlash, aholining konstitutsiya
bilan kafolatlangan huquqlarini himoya qilishni ta’minlovchi moliyaviy bazani
yaratish, erkin mehnat va ishbilarmonlik asosida aholi turmush darajasini ko’tarish
uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish;
• ijtimoiy himoyaning adresli bo’lishiga, moliyaviy mablag’larning ijtimoiy
yordamga haqiqatda muhtoj aholi qatlamlariga etib borishini ta’minlash;
• Davlat byudjeti va korxonalar moliyaviy ahvolining barqarorligini
ta’minlash;
• byudjet intizomiga qat’iy rioya qilish;
• soliq siyosatini takomillashtirish, soliqlarning iqtisodiyotga
rag’batlantiruvchi ta’sirini kuchaytirish maqsadida:
-soliq tizimining ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy, tabiiy, moliyaviy
va mehnat resurslaridan, to’plangan mol-mulkdan samarali foydalanishga rag’bat-
lantiruvchi ta’sirini oshirish;
-korxonalar zimmasidagi soliq yukini kamaytirish, qo’shilgan qiymat va
foyda solig’idan olinadigan soliq stavkalarini kamaytirish va shu asosda ishlab
chiqarishni jonlantirishga turtki berish;
-soliq tushumlari tarkibini tubdan o’zgartirish, resurslar, mol-mulk solig’ining
rolini oshirish, jismoniy shaxslardan soliq undirishning progressiv tizimini joriy
etish.
• mahalliy byudjetlarni shakllantirish manbalari bo’lgan respublika soliqlari
bilan mahalliy soliqlar o’rtasida aniq chegara o’tkazish;
• Davlat byudjeti daromadlarini katta qismini joylarga beriktirish, mahalliy
byudjetlarning daromad manbalarini mustahkamlash;
40

• soliq siyosati belgilab bergan chora-tadbirlarni amaliyotga tadbiq etuvchi
tegishli moliya-soliq mexanizmini ishlab chiqish va takomillashtirish va boshqalar.
Hozirgi vaqtda mamlakatimiz moliya siyosati muammolari qatoriga uning
hayot (davr) bilan hamnafasligini ta’minlash, uning davlatimiz rivojlanishining
o’zgargan sharoitlariga tezda moslasha bilishini ta’minlash, o’z echimini
kutayotgan vazifalarni hal etish uchun kerakli usullarni o’z vaqtida topa bilish,
strategik kontseptual echimlarni ishlab chiqish, mablag’larga qarab yashash
talabiga rioya etilishini ta’minlash, fuqarolar ijtimoiy talab-ehtiyojlarini
qondirishning moliyaviy bazasini (asosini) belgilashda qoldik yondashuvidan
(usulidan) ijtimoiy xarajatlarning adresliligini ta’minlashga o’tish kabi tadbirlar
kiradi.
Hozirgi sharoitda ishlab chiqilgan davlat moliya siyosati kontseptsiyasining
maqsadi iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, ijtimoiy ishlab chiqarish
samaradorligini butun choralar bilan oshirish asosida jamiyat a’zolarining turmush
farovonligi darajasini ta’minlashdan iborat. Moliya strategiyasining ijtimoiy
yo’naltirilganligi xalq farovonligini oshirishga yuboriladigan moliya resurslarini
ko’paytirish imkoniyatlarini qidirib topishda namoyon bo’libgina qolmay, balki
iqtisodiy siyosatning bosh maqsadiga butunlay yangicha yondoshuvda ham
namoyon bo’ladi va endilikda aholi turmush darajasi va ishlab chiqarishning
o’sishini moliya resurslardan samarali foydalanish yo’nalishlarini belgilaydi.
Ijtimoiy himoya, birinchi navbatda, kam ta’minlangan fuqarolarni,
shuningdek, byudjet tashkilotlari xodimlarini ijtimoiy himoya qilishni ham nazarda
tutadi. Ijtimoiy himoya, eng avvalo, daromadlarni indeksatsiyalash vositasida
(yordamida), ya’ni, byudjet mablag’lari hisobiga, ba’zan esa kompensatsiyalarni
iste’mol indeksiga mufoviq oshirish yo’li bilan ta’minlanadi.
Jamiyat hayotining iqtisodiy va ijtimoiy sohasiga moliyaviy ta’sir
o’tkazishning asosiy uslublari bo’lib, soliq solish, moliya resurslaridan mohirona
va oqilona foydalanish, moliyalashtirish, moliya bozori va boshqalar hisoblanadi.
Jamiyat taraqqiyot hozirgi bosqichining moliya siyosati moliya strategiyasi
talablari asosida va yuzaga kelgan iqtisodiy shart-sharoitlarni hisobga olgan holda
41

ishlab chiqilgan.
Xo’jalik yuritishning turli-tuman shakllaridan foydalanish jamoat talab-
ehtiyojlarini yaxshiroq qondirish, resurslarni tejash, mahsulot assortimenti va
texnika bazasini yangilash, mehnat jamoalarining ijtimoiy muammolarini hal etishi
yo’lida raqobatni rivojlantirish, tashabbuskorlik ko’rsatish uchun shart-sharoitlarni
yaratadi.
Ijtimoiy va boshqa ehtiyojlarni qondirishga yo’naltiriladigan moliya
resurslarining o’sishiga, eng avvalo, rentabelli faoliyat ko’rsatish orqali erishiladi.
Biroq siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy sharoit o’zgarishi bilan davlat xarajatlari doimo
o’sib boradi. Shu munosabat bilan hozirgi moliya siyosati davlat moliya
resurslarining muntazam o’sishini ta’minlashga qaratilgan tadbirlarni nazarda
tutadi.
Byudjetga tushayotgan to’lovlar hajmini oshirishning zarurligi xo’jalik
bo’g’inlarining ishchan faolligini jonlantirishga qaratilgan moliya siyosatining
hayotga tatbiq etilishini talab qiladi.
Moliyaviy siyosatni faollashtirish maqsadida moliyaviy resurslarni qayta
taqsimlash amaliyotini tubdan o’zgartirish katta ahamiyatga ega. Byudjet
vositasida, shuningdek, yuqori tashkilotlar orqali amalga oshiriladigan «vertikal»
uslubga qarama-qarshi moliyaviy resurslarni moliya bozori orqali «gorizantal»
qayta taqsimlash ham borgan sari yanada keng rivoj topadi. Mablag’larning
o’tkazib turilishi esa moliyaviy resurslardan talab va taklifdan kelib chiqqan holda
foydalanishni nazarda tutadi.
Moliya bozorining rivojlanishi munosabati bilan milliy iqtisodiyotni
rivojlantirish va umumdavlat ehtiyojlarini qondirish uchun aholi, korxona va
tashkilotlarning pul daromadlari va jamg’armalarini jalb etish zarur. Shu
munosabat bilan Davlat obligatsiyalari va xazina biletlarini chiqarish ham davlat
resurslarining hajmini ko’paytiradi. Moliyaviy siyosat real moliyaviy
imkoniyatlarni hisobga olgan holda ishlab chiqilishi va tatbiq etilishi zarur. Sarflar
(xarajatlar) moliya resurslarining ko’payganidagina o’sishi mumkin. Bu, eng
avvalo, ishlab chiqarishni moliyalashtirishni bildiradi. Iqtisodiy va moliyaviy
42

siyosatning hamma tadbirlari, bir tomondan, aholiga o’z daromadlarini oshirish
imkoniyatini berish, ikkinchi tomondan esa tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirpsh
uchun maqbul sharoitlarni yaratishga qaratilishi kerak. Moliyaviy siyosatning
tubdan o’zgarishiga mos ravishda moliya mexanizmi ham qayta qurilmog’i lozim.
Moliya mexanizmini qayta qurishning maqsadi bozor munosabatlari asosida
ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligiga uning ta’sirini kuchaytirish, moliya
resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirishni ta’minlashdir. Moliya
mexanizmini qayta qurish negizida korxona, tashkilotlar ishining yakuniy
natijalarini yaxshilash uchun xo’jalik tashabbuskorligi va mas’uliyatini butun
choralar bilan kuchaytirish talab qilinadi. Bozor iqtisodiyotida korxonalarning
ishlab chiqarish omillaridan iloji boricha yaxshiroq foydalanishdan
manfaatdorligini oshirish uchun alohida moliyaviy uslublardan foydalanish
zarurati yo’qoladi. Bozor raqobati korxonalarni ishlab chiqarish samaradorligi,
moliyaviy resurslardan foydalanish ustidan ichki xo’jalik moliya nazoratini
chuqurlashtirish haqida doimo g’amxo’rlik qilishga majbur qiladi. Shu bilan bir
vaqtning o’zida davlat tomonidan bozor munosabatlarini moliyaviy boshqarishning
ahamiyati ham oshadi. Moliyaviy boshqarish korxonalarga soliq solish,
qo’shimcha soliqlarni (masalan, eksport va import solig’ini) kiritish,
mehnatkashlar daromadlariga soliq solish, maqsadli dasturlarni moliyalashtirish
vositasida amalga oshiriladi. Xo’jalik shartnomalari ishlab chiqarilayotgan
mahsulotning sifat parametrlarini buzganlik uchun, atrof-muhitni muhofaza qilish
bo’yicha talablarning sanitariya norma va qoidalariga rioya qilmaslik uchun
moliyaviy jarimalar tizimiga talabchanlik oshiriladi. Davlat byudjeti va byudjetdan
tashqari jamg’armalar oldidagi moliyaviy majburiyatlarni o’z vaqtida bajarmaslik
yoki to’liq bajarmaslik, foyda va boshqa soliq solish ob’ektlarini yashirganlik
uchun jarima (sanktsiya)larning darajasi va miqdori kuchaytiriladi. Auditorlik
moliya nazorati keng rivoj topmog’i lozim. Aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatishni
yaxshilash maqsadida ijtimoiy soha muassasalari va tashkilotlarida yangi xo’jalik
mexanizmi joriy etilgan. Ijtimoiy soha muassasalariga pulli xizmat ko’rsatish,
xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanish, olingan daromadlarni mustaqil tasarruf etish
43

huquqi berilgan. Davlat moliya mexanizmiga tub o’zgarishlar kiritildi. Davlat
byudjeti daromadlarini shakllantirish soliq asosiga o’tkazildi, byudjet buromadlari
tarkibi va byudjetdan moliyalashtirish tizimi butunlay o’zgardi. Byudjetdan
tashqari jamg’armalar tizimi keng tarqaldi. Bozor munosabatlarining rivojlanishi
mulkiy va shaxsiy sug’urtani tashkil etish va boshqarish sohasida ijobiy natijalarga
olib keldi: kooperativ (shirkat) sug’urtasi rivojlanyapti, aktsionerlik sug’urta
jamiyatlari vujudga kelyapti, sug’urtaning yangi turlari paydo bo’layapti. Moliya
mexanizmini qayta qurish jarayoni tegishli bazani (asosni) yaratish bilan birga
sodir bo’layotir. Oxirgi yillarda moliyaviy faoliyatning huquqiy asoslarini
yaratadigan qator qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlar qabul qilindi.
XULOSA
Moliya siyosati inson faoliyatining mahsus shakli sifatida ustqurma
kategoriyalariga taalluqlidir. U bilan jamiyatning iqtisodiy bazisi orasida
chambarchas bog‘langan o‘zaro bog‘liqlik mavjuddir.
Bir tomondan, moliya siyosati iqtisodiy munosabatlar orqali vujudga keladi,
ikkinchi tomondan, iqtisodiy bazis asosida vujudga kelib va rivojlanib, moliya
siyosati ma’lum bir mustaqillikka ega. Shuning uchun u iqtisodiyotga, moliyaning
ahvoliga teskari ta’sirini o‘tkazadi. Bu ta’sir har xil bo‘lishi mumkin: bir xil
paytlarda siyosiy chora-tadbirlarni o‘tkazish orqali iqtisodiyotni rivojlantirishga
qulay shart-sharoit yaratiladi, boshqalarda esa u to‘sqinlik qiladi.
Moliya siyosati moliyaviy munosabatlar mohiyatini o‘zgartirolmaydi. Lekin,
davlat moliyaning mohiyatini bilib, u o‘z manfaatlariga qaratishga harakat qiladi.
Moliyaviy munosabatlar - obyektiv voqelik iqtisodiy munosabatining bir
qismi bo‘lib, jamiyatning iqtisodiy bazisini tashkil qiladi. Moliya siyosati esa
bazisga asoslanadi, shu bazisdan kelib chiqadi. Moliya siyosati ilmiy asoslangan
moliyaviy nazariyaga tayanadi va tajribaga ko‘rsatma beradi, shu tariqa moliya
siyosati nazariyani tajriba bilan bog‘laydi. Tajriba esa, nazariyaning to‘g‘riligini
tekshirish mezonidir. Bozor iqtisodiyotida korxonalarning ishlab chiqarish
omillaridan iloji boricha yaxshiroq foydalanishdan manfaatdorligini oshirish uchun
alohida moliyaviy uslublardan foydalanish zarurati yo’qoladi. Bozor raqobati
44

korxonalarni ishlab chiqarish samaradorligi, moliyaviy resurslardan foydalanish
ustidan ichki xo’jalik moliya nazoratini chuqurlashtirish haqida doimo g’amxo’rlik
qilishga majbur qiladi. Shu bilan bir vaqtning o’zida davlat tomonidan bozor
munosabatlarini moliyaviy boshqarishning ahamiyati ham oshadi. Moliyaviy
boshqarish korxonalarga soliq solish, qo’shimcha soliqlarni (masalan, eksport va
import solig’ini) kiritish, mehnatkashlar daromadlariga soliq solish, maqsadli
dasturlarni moliyalashtirish vositasida amalga oshiriladi. Xo’jalik shartnomalari
ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifat parametrlarini buzganlik uchun, atrof-
muhitni muhofaza qilish bo’yicha talablarning sanitariya norma va qoidalariga
rioya qilmaslik uchun moliyaviy jarimalar tizimiga talabchanlik oshiriladi. Davlat
byudjeti va byudjetdan tashqari jamg’armalar oldidagi moliyaviy majburiyatlarni
o’z vaqtida bajarmaslik yoki to’liq bajarmaslik, foyda va boshqa soliq solish
ob’ektlarini yashirganlik uchun jarima (sanktsiya)larning darajasi va miqdori
kuchaytiriladi. Auditorlik moliya nazorati keng rivoj topmog’i lozim.
Aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatishni yaxshilash maqsadida ijtimoiy soha
muassasalari va tashkilotlarida yangi xo’jalik mexanizmi joriy etilgan. Ijtimoiy
soha muassasalariga pulli xizmat ko’rsatish, xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanish,
olingan daromadlarni mustaqil tasarruf etish huquqi berilgan.
Davlat moliya mexanizmiga tub o’zgarishlar kiritildi. Davlat byudjeti
daromadlarini shakllantirish soliq asosiga o’tkazildi, byudjet buromadlari tarkibi
va byudjetdan moliyalashtirish tizimi butunlay o’zgardi. Byudjetdan tashqari
jamg’armalar tizimi keng tarqaldi. Bozor munosabatlarining rivojlanishi mulkiy va
shaxsiy sug’urtani tashkil etish va boshqarish sohasida ijobiy natijalarga olib keldi:
kooperativ (shirkat) sug’urtasi rivojlanyapti, aktsionerlik sug’urta jamiyatlari
vujudga kelyapti, sug’urtaning yangi turlari paydo bo’layapti.
45

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. -
T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b.
2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q
2005. 220 b.
3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-
MOLIYA", 2007, 84 b.
4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma,
T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007 , 245 b.
5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma,
T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b.
6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .:
"IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b.
7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с.
8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.
9. B Kattakishiyev, I Mamayusupov Strategik menejment Toshkent 2008 y
10. R I Gumish, Matmurodov F.I. Innavatsion menejment Toshkent 2008y
11. Matmurodov F.I. Ma’muriy menejment Toshkent 2008y
12. S.I Ahmedov, R.I Nirimbetov Ishlab chiqarish menejmenti Toshkent 2008y
13. A.Qo’chqarov Menejer imkoniyatlari. “Istiqlol” nashriyoti 2000
14. SH.N.Zaynutdinov va boshqalar. Menejment asoslari. T. Moliya-2001 y
15. A.YUldashev, I.Sirojiddinov. Moliyaviy menejment. Namangan-2001 y.
46

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish