Moliyaviy siyosatning mazmuni, uning asosiy yo’nalishlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	1.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Moliyaviy siyosatning mazmuni, uning asosiy yo’nalishlari

Sotib olish

Moliyaviy siyosatning mazmuni,uning asosiy yo’nalishlari.
MUNDARIJA:
I. Kirish……………………………………………………………………………3
II .Asosiy qism:
1.Moliyaviy siyosatning mohiyati,vazifalari va uningturlari……………………..6
2.Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari (yo’nalishlari)………........................20
3.Hozirgi bosqichdagi moliya siyosati va uning o’ziga xos xususiystlari……….29
III. Xulosa va taklif………………………………………………….……….…...37
IV .Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………….……40
1

Kirish
Ushbu mavzuning dolzarbligi, Moliya siyosatining samaradorligini belgilash
uchun jamiyatning ehtiyoji qanchalik qondirilganligi, qo‘yilgan maqsadlar va
vazifalar amalga oshirilganligi baholanishi lozim.
Moliya siyosatiga baho berish va unga tuzatish, qo‘shimchalar kiritish uchun
birinchi navbatda jamiyat ehtiyojini qondira oladigan holdagi ijtimoiy taraqqiyot
rejasini aniq bilish zarur. U rejada bo‘lajak va yaqin kelajakda amalga oshirish
vaqtlari belgilangan chora-tadbirlar bo‘ladi. Faqat shundagina moliya siyosatini
ishlab chiqish va muvaffaqqiyatli amalga oshirish hamda obyektiv baholash
mumkin.
Moliya siyosati, byudjet siyosati — davlat umumiy iqtisodiy siyosatining
muhim tarkibiy qismi; davlat faoliyatini ta minlash, mamlakat farovonliginiʼ
oshirish maqsadlarida moliya tizimini tashkil etish, moliyaviy resurslarni safarbar
etish va ulardan foydalanish, davlat oldida turgan ichki va tashqi siyosat
vazifalarini bajarish buyicha amalga oshiriladigan barcha davlat tadbirlarini uz
ichiga oladi.
Moliya siyosati ta sir ko rsatadigan asosiy ob yektlar — aholining turli
ʼ ʻ ʼ
katlamlari, davlat institutlari (tashkilotlari), sanoat va xo jalikning b. sohalari,
ʻ
mintakalar va mamlakatlarning umumiy hududi. Moliya siyosatining asosiy quroli
va tarkibiy qismi — davlat byudjeti daromadlari va harajatlari, zayomlari, soliq
imtiyozlaridir. Davlat tomonidan tanlagan iktisodiy siyosatga va maqsadlarga
qarab ayrim bandlar buyicha harajatlarni kupaytirish yoki kamaytirish orqali
mamlakat hayotining u yoki bu tomonlariga, davlat institutlari ga, iktisodiyot
tarmoqlariga, mas, harbiy harajatlarni yoki ilmiy texnik taraqqiyot uchun
harajatlarni kupaytirib yoki kamaytirib, faol ta sir etish mumkin. Davlat
ʼ
daromadlar, ularning miqdori, soliklar tizimi orqali iktisodiy usish sur atiga, aholi
ʼ
farovonligiga ta sir ko rsatishi, inflyasiya jarayonlarini va h.k.ni boshqarishi
ʼ ʻ
mumkin.

Moliya siyosati - bu davlatning iqtisodiy siyosatini tarkibiy qismi bo‘lib,
moliyaviy resurslarni (manbalarni) jalb etish, ularni taqsimlash, ishga solish va
foydalanishga davlat orqali yo‘naltirilgan barcha chora-tadbirlar yig‘indisi.
Ma’lum mamlakatning moliya siyosatii qator omillarga: tarixiy shart-
sharoitlar, iqtisodiyotning rivojlanish darajasi, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy
maqsadlar, ularga erishish muddatlari va hattoki milliy qadriyatlarga ham bog‘liq
bo‘ladi. Ijtimoiy hayotning evolyutsion rivojlanishi va davlat tuzumining
barqarorlik davrida davlatning ichki va tashqi moliya siyosatii mavjud ijtimoiy
munosabatlarni saqlab qolish va o‘zgartirishga yo‘naltiriladi. Inqilobiy o‘zgarishlar
davrida mavjud tuzumni tezroq o‘zgartirishdan manfaatdor siyosiy kuchlar uni
2

buzish va yangi ijtimoiy munosabatlar tizimini shakllantirishga yo‘naltirilgan
siyosat olib boradilar.
Moliya siyosatining muhim vazifasi - u yoki bu iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishning davlat rejasini yoki chora-tadbirlarini amalga oshirish uchun
tegishli moliyaviy resurslar bilan ta’minlashdir. Lekin moliya siyosatini faqat
iqtisodiy siyosatga bog‘lash mumkin emas. Moliya siyosati - bu moliyaviy
munosabatlar sohasida davlatning mustaqil faoliyat ko‘rsatadigan sohasi. Moliya
siyosati mustaqil xususiyatga ega bo‘lish bilan bir vaqtda davlatning har qanday
istalgan ijtimoiy faoliyatni amalga oshirishi uchun xoh ijtimoiy, xoh iqtisodiy yoki
xalqaro munosabatlar olib borishida muhim vositadir.
Moliya siyosati quyidagi vazifalarni bajaradi :
birinchidan, moliyaviy resurslarning hajmini va ulardan foydalanish
samaradorligini oshirish. Moliya siyosati ko‘zda tutayotgan tadbirlarni, ular bilan
bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni real mavjud bo‘lgan moliyaviy resurslar bilan
ta’minlanishiga erishishi kerak. Shuningdek ajratilayotgan har bir so‘mlik
resursdan maksimal darajada samaraga erishishni ta’minlash lozim;
ikkinchidan, moliyaviy resurslarning taqsimotida optimal nisbatlarni belgilash,
ulardan oqilona foydalanish.
Moliya siyosatining bu vazifasi korxona daromadlarining davlat ixtiyoriga
o‘tishining oqilona shakllarini belgilash, aholining davlat daromadlarini
shakllantirishdagi xissasini to‘g‘ri belgilash, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish
sohalari o‘rtasidagi taqsimlash mutanosibliklarini optimallashtirish yo‘llari bilan
bajariladi;
uchinchidan, muhim va murakkab vazifasi, tegishli moliya mexanizmini ishlab
chiqish, iqtisodiy siyosat belgilab bergan rivojlanish yo‘nalishlarini ta’minlash
maqsadida uni takomillashtirish.
Moliya siyosatining samaradorligini belgilash uchun jamiyatning ehtiyoji
qanchalik qondirilganligi, qo‘yilgan maqsadlar va vazifalar amalga oshirilganligi
baholanishi lozim.
Moliya siyosatiga baho berish va unga tuzatish, qo‘shimchalar kiritish uchun
birinchi navbatda jamiyat ehtiyojini qondira oladigan holdagi ijtimoiy taraqqiyot
rejasini aniq bilish zarur. U rejada bo‘lajak va yaqin kelajakda amalga oshirish
vaqtlari belgilangan chora-tadbirlar bo‘lishi lozim. Faqat shundagina moliya
siyosatini ishlab chiqish va muvaffaqqiyatli amalga oshirish hamda obyektiv
baholash mumkin.

3

1.Moliyaviy siyosatning mohiyati,vazifalari va uning turlari.
Moliya siyosatining mohiyati va vazifalari:
Siyosatning asl ma’nosi grekcha "Politika" so‘zidan olingan bo‘lib, davlatni
boshqarish san’ati degan ma’noni beradi.
Siyosat - bu ustqurmaga taalluqli tushuncha bo‘lib, ma’lum maqsadlarga
erishishga qaratilgan yo‘nalishlar, chora va tadbirlar yig‘indisidir.
Har qanday jamiyatda ham davlat moliyadan o‘zining funksiya va vazifalarini
bajarishda hamda ma’lum maqsadlarga erishishda foydalanadi. Oldinga qo‘yilgan
maqsadlarni amalga oshirilishida moliya siyosati muhim o‘rinni egallaydi. Uni
ishlab chiqish va hayotga tadbiq etish jarayonida jamiyat oldida turgan masalalarni
xal etilish sharoitlari ta’minlanadi. U iqtisodiy manfaatlarga ta’sir etuvchi faol
qurol ifatida namoyon bo‘ladi.
Iqtisodiy siyosat - xo‘jalik yuritishning tamoyillari va shakllari, iqtisodiyotni
rivojlantirish vazifalarini yechishdagi usullar, chora-tadbirlar va faoliyatlar
yig‘indisidir. Iqtisodiy siyosat jamiyat rivojlanishining turli bosqichlarida turlicha
bo‘lishi, iqtisodiy rivojlanish darajasiga qarab o‘zgarib turishi mumkin. Iqtisodiy
siyosat o‘z ichiga:
baho siyosati;
- pul siyosati;
- kredit siyosati ;
- amortizatsiya siyosati;
-moliya siyosati kabilarni oladi.
Moliya siyosati - bu davlatning iqtisodiy siyosatini tarkibiy qismi bo‘lib,
moliyaviy resurslarni (manbalarni) jalb etish, ularni taqsimlash, ishga solish va
foydalanishga davlat orqali yo‘naltirilgan barcha chora-tadbirlar yig‘indisi.
Ma’lum mamlakatning moliya siyosatii qator omillarga: tarixiy shart-
sharoitlar, iqtisodiyotning rivojlanish darajasi, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy
maqsadlar, ularga erishish muddatlari va hattoki milliy qadriyatlarga ham bog‘liq
bo‘ladi. Ijtimoiy hayotning evolyutsion rivojlanishi va davlat tuzumining
barqarorlik davrida davlatning ichki va tashqi moliya siyosatii mavjud ijtimoiy
munosabatlarni saqlab qolish va o‘zgartirishga yo‘naltiriladi. Inqilobiy o‘zgarishlar
davrida mavjud tuzumni tezroq o‘zgartirishdan manfaatdor siyosiy kuchlar uni
buzish va yangi ijtimoiy munosabatlar tizimini shakllantirishga yo‘naltirilgan
siyosat olib boradilar.
Moliya siyosatining muhim vazifasi - u yoki bu iqtisodiy va ijtimoiy
4

rivojlanishning davlat rejasini yoki chora-tadbirlarini amalga oshirish uchun
tegishli moliyaviy resurslar bilan ta’minlashdir. Lekin moliya siyosatini faqat
iqtisodiy siyosatga bog‘lash mumkin emas. Moliya siyosati - bu moliyaviy
munosabatlar sohasida davlatning mustaqil faoliyat ko‘rsatadigan sohasi. Moliya
siyosati mustaqil xususiyatga ega bo‘lish bilan bir vaqtda davlatning har qanday
istalgan ijtimoiy faoliyatni amalga oshirishi uchun xoh ijtimoiy, xoh iqtisodiy yoki
xalqaro munosabatlar olib borishida muhim vositadir.
Moliya siyosati quyidagi vazifalarni bajaradi:
 birinchidan, moliyaviy resurslarning hajmini va ulardan foydalanish
samaradorligini oshirish. Moliya siyosati ko‘zda tutayotgan tadbirlarni, ular
bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni real mavjud bo‘lgan moliyaviy resurslar
bilan ta’minlanishiga erishishi kerak. Shuningdek ajratilayotgan har bir
so‘mlik resursdan maksimal darajada samaraga erishishni ta’minlash lozim;
 ikkinchidan, moliyaviy resurslarning taqsimotida optimal nisbatlarni
belgilash, ulardan oqilona foydalanish.
Moliya siyosatining bu vazifasi korxona daromadlarining davlat ixtiyoriga
o‘tishining oqilona shakllarini belgilash, aholining davlat daromadlarini
shakllantirishdagi xissasini to‘g‘ri belgilash, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish
sohalari o‘rtasidagi taqsimlash mutanosibliklarini optimallashtirish yo‘llari bilan
bajariladi;
 uchinchidan, muhim va murakkab vazifasi, tegishli moliya mexanizmini
ishlab chiqish, iqtisodiy siyosat belgilab bergan rivojlanish yo‘nalishlarini
ta’minlash maqsadida uni takomillashtirish.
Moliya siyosatining samaradorligini belgilash uchun jamiyatning ehtiyoji
qanchalik qondirilganligi, qo‘yilgan maqsadlar va vazifalar amalga oshirilganligi
baholanishi lozim.
Moliya siyosatiga baho berish va unga tuzatish, qo‘shimchalar kiritish uchun
birinchi navbatda jamiyat ehtiyojini qondira oladigan holdagi ijtimoiy taraqqiyot
rejasini aniq bilish zarur. U rejada bo‘lajak va yaqin kelajakda amalga oshirish
vaqtlari belgilangan chora-tadbirlar bo‘lishi lozim. Faqat shundagina moliya
siyosatini ishlab chiqish va muvaffaqqiyatli amalga oshirish hamda obyektiv
baholash mumkin.
Moliya siyosatini asosiy yo‘nalishlaridan biri - moliyaviy resurslarni imkon
qadar yuqori hajmini aniqlash va ushbu manbalar doimiyligi hamda uzluksizligini
ta’minlashdir, chunki moliyaviy resurslar salohiyati barcha o‘zgarishlarning
moddiy bazasidir. Shuning uchun moliya siyosatini aniqlash va uning strategik va
5

taktik asoslarini ishlab chiqish uchun davlatning moliyaviy ahvoli, moliyaviy
salohiyati, boshqacha qilib aytganda davlatning moliyaviy imkoniyatining
obyektivligi haqida aniq ma’lumotga ega bo‘lish lozim.
Moliyaviy resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlash negizida quyidagilarni
tanlash turadi:
- moliyaviy resurslar egalarini va ularni taqsimlovchilarini;
- moliyaviy resurslardan foydalanishda ustivor yo‘nalishlarni;
- moliyaviy resurslarni tashkil etish uchun manbalar va mablag‘larni jalb etish
usullarini;
- davlat qo‘lida moliyaviy resurslarni markazlashtirish darajasini.
Bu masalalar davlatning hayot mazmuniga va funksiyalariga bog‘liq holda
yechiladi va amalga oshiriladi.
Moliya siyosatining mazmuni ko‘p qirrali bo‘lib, quyidagi muhim
bo‘g‘inlarni o‘z ichiga oladi:
a) moliyaviy munosabatlarni rivojlantirishning ilmiy asoslangan konsepsiyalarini
ishlab chiqish. Bu konsepsiyalar quyidagilarni o‘rganish asosida ishlab chiqiladi:
- iqtisodiy qonunlar talablarini o‘rganish;
- xo‘jalik rivojlanishining holatini har tomonlama tahlil qilish;
- ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarining bundan keyingi
rivojlanish istiqbollarini o‘rganish;
- aholining talab va ehtiyojlarini o‘rganish.
b) istiqbolda va joriy davr mobaynida moliyadan foydalanishning asosiy
yo‘nalishlarini belgilab olish; shu tarzda iqtisodiy siyosatda ko‘zda tutilgan
maqsadlarga yetish yo‘llaridan kelib chiqiladi , xalqaro omillar inobatga olinadi va
moliyaviy resurslarni yanada ko‘paytirish imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi.
v) oldinga qo‘yilgan maqsadlarni amalga oshirishga qaratilgan amaliy hatti-
harakatlar, chora-tadbirlar ko‘rish.
Yuqoridagi asosiy bo‘g‘inlarning birligi moliya siyosatining mazmunini
aniqlab beradi.
6

Faqat hozirgi kundagi joriy davrga mo‘ljallangan, kundalik ehtiyojlarni
qondirishga qaratilgan moliya siyosati samarasizdir. Shuningdek, uzoq davrga
mo‘ljallangan, istiqbolni ko‘zlab ishlab chiqilgan konsepsiyalar va yo‘nalishlar,
ular qanchalik oliyjanob, jozibali bo‘lmasin, davlatning amaliy harakatlari, chora-
tadbirlari bilan ta’minlanmasa, inqirozga duchor bo‘ladi.
1.2.Moliya siyosatining turlari
Xal qilinishi lozim bo‘lgan vazifalarning xarakteriga, murakkabligiga va
davrining uzoqligiga qarab, moliya siyosati
1.Moliyaviystrategiya.
2.Moliyaviytaktikaga bo‘linadi.

Moliyaviy strategiya – moliya siyosatining istiqbolga (kelajakka)
mo‘ljallangan va ijtimoiy hamda iqtisodiy strategiya orqali belgilangan keng
ko‘lamli masalalarni xal etishga yo‘naltirilgan uzoq muddatli kursi.
Uni ishlab chiqish jarayonida moliyaning rivojlanish asosiy tendensiyalari
taxmin qilinadi, ulardan foydalanish konsepsiyalari shakllanadi, moliyaviy
munosabatlarni tashkil etish tamoyillari ko‘zda tutiladi.
Moliyaviy taktika — moliyaviy strategiya belgilab bergan vazifalarni jamiyat
rivojlanishining konkret bosqichida moliyaviy munosabatlarni tashkil etish
usullarini o‘zgartirish orqali amalga oshiradi.
Rivojlanishni har bir bosqichining moliyaviy strategiyasi obyektiv iqtisodiy
sharoitni hisobga oluvchi iqtisodiy strategiyaning vazifalari bilan belgilanadi.
Masalan, mamlakat iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o‘tkazishning dastlabki
bosqichida davlat iqtisodiy siyosatining asosiy strategik maqsadlari quyidagicha
belgilangan:
1. Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma-bosqich shakllantirish;
2. Ko‘p ukladli iqtisodiyotni yaratish, xususiy mulkning davlat tomonidan himoya
qilinishini ta’minlash;
3. Korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish, ularning xo‘jalik
faoliyatiga davlat tomonidan aralashuvda huquqiy asoslar va vositalardan
foydalanish;
7

4. Iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o‘zgarishlar qilish, raqobatbardosh mahsulotlar
ishlab chiqarish, jahon iqtisodiy tizimiga qo‘shilib borish.
Mazkur iqtisodiy strategik vazifalarni amalga oshirishda quyidagi
yo‘nalishlarda moliyaviy taktika ishlab chiqiladi va tegishli moliya mexanizmi
shakllantiriladi:
- qattiq moliya siyosatini amalga oshirish, davlat budjeti taqchilligini iloji boricha
kamaytirish, dotatsiya va subvensiyalarni bosqichma-bosqich qisqartirib borish;
- budjetdan mablag‘larni eng zarur umumdavlat ehtiyojlari uchungina ajratish ;
- investitsiya kreditlaridan keng foydalanish;
- soliq tizimini takomillashtirish, budjet daromadlarini barqaror bo‘lib turishini
ta’minlaydigan mustahkam soliq siyosatini olib borish va h.k.
Moliya siyosatining strategiyasi va taktikasi o‘zaro bog‘liqdir. Taktik
vazifalarni xal qilish uchun strategiya qulay shart-sharoit yaratadi.
Taktika esa, iqtisodiy va ijtimoiy sohadagi rivojlanishning xal qiluvchi
joylarini va muhim muammolarni aniqlash, moliyaviy bog‘liqliklarni tashkil etish
shakllari va usullarini o‘z vaqtida o‘zgartirish yo‘li bilan strategiya belgilab bergan
vazifalarni qisqa muddat ichida, eng kam xarajatlar bilan amalga oshiradi.
Moliya siyosati inson faoliyatining mahsus shakli sifatida ustqurma
kategoriyalariga taalluqlidir. U bilan jamiyatning iqtisodiy bazisi orasida
chambarchas bog‘langan o‘zaro bog‘liqlik mavjuddir.
Bir tomondan, moliya siyosati iqtisodiy munosabatlar orqali vujudga keladi,
ikkinchi tomondan, iqtisodiy bazis asosida vujudga kelib va rivojlanib, moliya
siyosati ma’lum bir mustaqillikka ega. Shuning uchun u iqtisodiyotga, moliyaning
ahvoliga teskari ta’sirini o‘tkazadi. Bu ta’sir har xil bo‘lishi mumkin: bir xil
paytlarda siyosiy chora-tadbirlarni o‘tkazish orqali iqtisodiyotni rivojlantirishga
qulay shart-sharoit yaratiladi, boshqalarda esa u to‘sqinlik qiladi.
Moliya siyosati moliyaviy munosabatlar mohiyatini o‘zgartirolmaydi. Lekin,
davlat moliyaning mohiyatini bilib, u o‘z manfaatlariga qaratishga harakat qiladi.
Moliyaviy munosabatlar - obyektiv voqelik iqtisodiy munosabatining bir
qismi bo‘lib, jamiyatning iqtisodiy bazisini tashkil qiladi. Moliya siyosati esa
bazisga asoslanadi, shu bazisdan kelib chiqadi. Moliya siyosati ilmiy asoslangan
moliyaviy nazariyaga tayanadi va tajribaga ko‘rsatma beradi, shu tariqa moliya
siyosati nazariyani tajriba bilan bog‘laydi. Tajriba esa, nazariyaning to‘g‘riligini
tekshirish mezonidir.
8

1. 3.Moliya siyosatining bo‘g‘inlari
Davlat moliya siyosati – ko‘p qirrali tushuncha. Uning ko‘lami
davlatning iqtisodiyot va ijtimoiy sohani boshqarishdagi ishtiroki
parametrlari bilan aniqlanadi.
Budjet va pul-kredit siyosati. Odatda, moliya siyosati tarkibida ma’lum
darajadagi mustaqil budjet va pul-kredit siyosati ajratib ko‘rsatiladi.
Budjet siyosati deganda davlat tomonidan quyidagilarni belgilash tushuniladi:

davlat budjeti daromadlarini shakllantirish manbalarini;

budjet xarajatlarining ustuvor yo‘nalishlarini;

budjetning yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan balanslashmaslik chegaralarini;

budjet taqchilligini moliyalashtirish manbalarini;

budjet tizimining alohida bo‘g‘inlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning
tamoyillarini.
O‘z navbatida, budjet siyosati tarkibida soliq siyosati, investitsion siyosat,
davlat qarzini boshqarish siyosati, budjet yaxlitligi siyosatlari nisbiy mustaqillikka
ega bo‘ladilar. Soliq siyosati soliqlarning tarkibini, ularning stavkalarini
hajmlarini, har bir soliq turi bo‘yicha imtiyozlar va jazolarni belgilaydi. Bir
vaqtning o‘zida soliq tizimini to‘laligicha, shuningdek alohida soliqlarning tartibga
soluvchi yoki rag‘batlantiruvchi choralari o‘rnatiladi.
Pul-kredit siyosati deganda emissiyani boshqarish, inflyatsiyani va milliy
pul birligi kursini tartibga solish orqali pul muomalasi barqarorligini ta’minlash;
bank tizimi faoliyatini reglamentlash va tartibga solish orqali xalq xo‘jaligi va
moliya tizimining turli bo‘g‘inlarida hisob-kitoblarning o‘z vaqtida va
uzluksizligini ta’minlash; davlat va korporativ qimmatli qog‘ozlarning emissiyasi
va joylashtirilishini reglamentlash va ularning aylanishini (sotish va sotib olish
kursini) tartibga solish orqali, Markaziy bank tomonidan qayta moliyalashtirish
stavkalarini ko‘tarish yoki pasaytirish orqali moliya bozori faoliyatini boshqarish
tushuniladi.
Pul-kredit siyosati tarkibida emissiya siyosati, baho siyosati, valyuta siyosati,
kredit siyosati – unda o‘z navbatida, masalan, foiz siyosati va investitsion
9

siyosatlar nisbiy mustaqillikka ega bo‘ladilar. Shuni ta’kidlash kerakki, budjet
munosabatlari amaliyotida investitsiyalar deganda asosiy vositalarni o‘stirish va
modernizatsiya qilishni moliyalashtirish tushunilsa, bank amaliyotida esa,
investitsiyalar deganda qimmatli qog‘ozlar portfelini shakllantirish tushuniladi.
Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit orqali
muvofiqlashtirish bu davlatning iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi hisoblanib,
o‘zida pul muomalasi va ssuda kapitali bozorining muomaladagi pul massasi,
kredit hajmi, hisob-foiz stavkalari va boshqa ko‘rsatkichlarini bevosita va bilvosita
tartibga solishi tushuniladi. Pul-kredit orqali muvofiqlashtirishning asosiy pirovard
maqsadi bu aholi farovonligini oshirish va maksimal ravishda aholi bandligini
ta’minlash hisoblanadi.
Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit orqali
muvofiqlashtirish vositalarining davlat tomonidan ishlab chiqilgan va qonuniy
tasdiqlangan mexanizmi pul-kredit siyosati deyiladi
Mamlakatda pul-kredit siyosatini amalga oshirish huquqi faqatgina Markaziy
bankka berilgan bo‘lib, bu siyosatni amalga oshirish Markaziy bankning eng asosiy
vazifasi bo‘lib hisoblanadi.
Markaziy bankning pul-kerdit siyosati instrumentlarini shartli ravishda bir
necha mezonlariga qarab bo‘lish mumkin.
Ko‘pgina mamlakatlar tomonidan hozirda qo‘llanilib kelayotgan pul-kredit
siyosatining vositalaridan biri bu tijorat banklarining majburiyatlariga
nisbatan majburiy zaxira talablari me’yoridir. Pul-kredit siyosatining bu vositasi
qo‘llanilish jihatidan sodda bo‘lib, tijorat banklarining to‘lovga qobiliyatliligi
darajasiga ta’sir qiladi. Shuning uchun hozirda, ayniqsa rivojlanayotgan
mamlakatlarda pul-kredit siyosatining bilvosita usullaridan aynan shu vositasi keng
ko‘lamda qo‘llanilmoqda, shu jumladan O‘zbekistonda eng samarali
vosita(instrument) ham aynan shu vositadir (bilvosita instrumentlardan).
Pul-kredit siyosatini moliya siyosati tarkibiga kiritilishi shubhasiz emas,
ammo ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik va o‘zaro bog‘liqlik shubhasizdir.
Moliya siyosati tarkibiga budjet siyosati bilan birgalikda pul-kredit
siyosatini kiritilishining to‘g‘riligini jahonda ro‘y berayotgan moliyaviy-iqtisodiy
inqiroz tahlili ham tasdiqlab turibdi. Ma’lubki bu inqiroz faoliyat sohasi pul-kredit
operatsiyalari hisoblangan moliya bozorlaridagi inqirozdan boshlangan.
Xalqaro moliya siyosati katta ahamiyat kasb etib bormoqda. Uning asosida
10

xalqaro mehnat taqsimoti bilan, davlat qarzini shakllantirish va so‘ndirish bilan,
xalqaro tashkilotlar, shu jumladan xalqaro moliya tashkilotlari faoliyatida ishtirok
etish bilan bog‘liq xalqaro munosabatlar sohasidagi valyuta-moliyaviy va kredit
munosabatlarini boshqarish yotadi. Hozirgi kunda Xalqaro valyuta fondi (XVF),
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB), Yevropa tiklanish va taraqqiyot
banki (ETTB), Osiyo tiklanish va taraqqiyot banki (OTTB) va b. (misol uchun,
London kreditorlar klubi, Parij kreditorlar klubi) kabi xalqaro moliya
tashkilotlarining moliya siyosati katta ahamiyat kasb etib bormoqda.
Alohida davlatlarning xalqaro moliya siyosati, odatda, o‘z mamlakatining
ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishiga yo‘naltirilgan va mos ravishda har qaysi
davlat xalqaro xomashyo, tovarlar, ishchi kuchi va kapital bozorlarida o‘zining
salmoqli o‘rniga ega bo‘lishga harakat qiladi.
Davlat o‘zining manfaatlarini bojxona va valyuta siyosatlari orqali himoya
qiladi. Ularning xususiyatlari davlatni o‘z eksport va importini kengaytirish yoki
qisqartirishdan manfaatdorlik darajasi bilan belgilanadi. Shundan kelib chiqib,
bojxona to‘lovlari yoki alohida bojxona rejimlari tizimi qo‘llaniladi. Bojxona va
valyuta siyosatining asosiy maqsadi – davlatning oltin, valyuta zahiralarini saqlash
va ko‘paytirish hisoblanadi.
Davlat o‘zining manfaatlarini yana xalqaro tashkilotlar faoliyatida ishtirok
etish, bu tashkilotlarning moliyaviy fondlarini shakllantirishda va hamkorlikdagi
dasturlarni moliyalashtirishda ishtirok etish bilan mamlakat obro‘sini oshirish
orqali himoya qiladi.
Xalqaro moliya tashkilotlarining moliya siyosati moliyaviy inqiroz yoki
moliyaviy qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan davlatlarga moliyaviy yordam
ko‘rsatishga yo‘naltirilgan. Yordam, odatda, kreditlar berish shaklida yoki
davlatning mavjud tashqi qarzlarini restruktizatsiyalash shaklida ko‘rsatiladi.
Xalqaro moliya takilotlarining yordami beg‘araz ko‘rsatilmaydi va qator
iqtisodiy yoki siyosiy shartlarga asoslanadi, qarz oluvchi mamlakat uchun uchun
doimo naf keltirmaydi.
11

Pul-kredit siyosati
2017 yilning IV choragida pul-kredit siyosati instrumentlari va choralarini
qo‘llashda asosiy e’tibor inflyatsiyani jilovlashga qaratildi.
Qayta moliyalash stavkasining 14 foiz darajasida saqlab qolinishi va tijorat
banklari tomonidan kredit portfellarini shakllantirishda iqtisodiy mezonlarga to‘liq
rioya qilinishiga qaratilgan alohida e’tibor natijasida iqtisodiyotga ajratilayotgan
kreditlar hajmi va pul massasining keskin oshib ketishi oldi olindi.
Bunda, Markaziy bank tomonidan amaldagi qayta moliyalash stavkasida
tijorat banklariga likvidlikni berish operatsiyalarini davom ettirilishi banklararo pul
bozori hamda banklarning depozit va kreditlari bo‘yicha foiz stavkalarining
ko‘tarilishiga ta’sir ko‘rsatdi
Xususan, 2017 yilning oktabr-dekabr oylarida banklararo pul bozoridagi
o‘rtacha tortilgan foiz stavkasining 11,8 foizdan 13,1 foizgacha oshishi kuzatildi.
12

Ayni vaqtda, tijorat banklarining majburiy rezervlari tarkibida xorijiy valyuta
ulushining yuqoriligi bank tizimida milliy valyutadagi likvidlikning tarkibiy
profitsiti yuzaga kelganda mazkur instrumentdan foydalanish imkoniyatining
mavjudligini ko‘rsatadi.
2017 yilning oktabr-dekabr oylarida bank kreditlari bo‘yicha o‘rtacha
tortilgan foiz stavkalarining (imtiyozli kreditlarni hisobga
olmaganda) 16,8 foizdan 18,5 foizgacha oshishi kuzatildi.
Shuningdek, mazkur davrda depozitlar bo‘yicha foiz stavkalar dinamikasida
ham o‘sish kuzatildi. Xususan, 2017 yilning sentabr oyida yuridik va jismoniy
shaxslarning muddatli depozitlari bo‘yicha o‘rtacha tortilgan foiz
stavkasi 14,9 foizdan dekabr oyida 15,3 foizgacha oshdi.
O‘z navbatida, 2017 yilning IV choragida soliq-byudjet siyosati doirasida
byudjet hisobvaraqlari va Hukumat depozitlarida mablag‘larning jamlanib borilishi
pul massasi o‘sishini maqbullashtirish hamda Markaziy bankning oltin valyuta
rezervlari oshishi natijasida iqtisodiyotdagi pul taklifi o‘sishining oldini olish
imkonini berdi.

13

O‘zbekistonda 25-fevraldan 100 ming so‘mlik kupyura muomalaga chiqariladi
O‘zbekiston Markaziy banki 2019-yilning 25-fevraldan boshlab qiymati 100 000
so‘m bo‘lgan banknot ko‘rinishidagi yangi pul belgisi muomalaga chiqarilishi
to‘g‘risida ma’lum qildi .
Qiymati 100 000 so‘m bo‘lgan banknotning mavzusi (tematikasi) buyuk o‘zbek
olimi Mirzo Ulug‘bek faoliyati va uning astronomiya fanidagi yutuqlariga
bag‘ishlangan. Banknotning o‘lchami 144 x 78 millimetr bo‘lib, maxsus
himoyalangan qog‘ozda chop etilgan.

14

Banknotning o‘ng tarafidagi oq oval qismida Mirzo Ulug‘bek surati ko‘rinishidagi
lokal suv belgisi va 100000 raqami ko‘rinishida filigran suv belgisi joylashgan.
Banknotning o‘ng tarafidagi qog‘oz qatlamida kengligi 5 millimetrli 3D effektga
ega bo‘lgan, yuqori himoyali, sho‘ng‘uvchi, banknotning ustki qatlamiga chiquvchi
himoya ipi joylashtirilgan. Yorug‘lik manbaida ip to‘liq ko‘rinishga ega bo‘lib,
banknotning istalgan qiyalik ko‘rinishida ipdagi tasvirlarda siljish effekti paydo
bo‘ladi. Old va orqa tomonlarining foni asosan och jigarrang va havo ranglaridan
iborat.
Banknot old tomonining chap qismida Mirzo Ulug‘bek haykali tasvirlangan.
Banknotning yuqori qismining chap tarafida rangi o‘zgaruvchan 100000 raqami
joylashtirilgan bo‘lib, ma’lum qiyalik burchagida qaralganda uning rangi qirmizi
rangdan jigarrangga o‘zgaradi.
Banknotning quyi qismining chap tarafida ornamental tasvir asosida (fonida)
“UZB” ko‘rinishidagi yashirin tasvir mavjud bo‘lib, u yorug‘lik manbaiga nisbatan
ma’lum qiyalikda ko‘rinadi. Banknotning chap tomonida joylashgan yashil
rangdagi maxsus element ko‘zi ojiz insonlar uchun mo‘ljallangan bo‘lib,
bo‘yoqning bo‘rtmaligi hisobiga banknotning qiymatini aniqlash mumkin.
Banknotning yuqori qismida, haykalning o‘ng tomonida ko‘p funksiyali usturlob
(“Astralyabi“) astronomik asbobi tasviri joylashgan va u registr vazifasini bajarib,
“old” va “orqa” tomonlarini bir-biri bilan mos tushirish uchun xizmat qiladi,
yorug‘likka qaratilganda orqa tomondagi rangli fon bilan tasvir mukammalashadi.
Banknot yuqori qismining o‘ng tomonida “O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
MARKAZIY BANKI” matni mavjud. Banknotning yuqori o‘ng burchagida
O‘zbekistonning Gerbi jigarrangda aks ettirilgan. Banknotning o‘rta qismida
quyosh sistemasi sxemasi joylashgan bo‘lib, uning rangi ko‘rish burchagiga qarab
bronza rangidan yashil rangga o‘zgaradi. Orbita doirasida quyosh sistemasi
sayyoralari va oltita kichik sayyoralar turli o‘lchamdagi sakkiz qirrali yulduzchalar
ko‘rinishida joylashgan. Ularning rangi ham ma’lum qiyalikda o‘zgaruvchan
xususiyatga ega. Orbitalar doirasi perimetri atrofida “O‘ZBEKISTON
RESPUBLIKASI” so‘z birikmasi ko‘rinishida takrorlanuvchi mikromatn mavjud.
Banknot quyi qismining markazida “BIR YUZ MING SO‘M” matni joylashgan
bo‘lib, uning ostida “O‘ZBEKISTON SO‘MI RESPUBLIKA HUDUDIDA
HAMMA TO‘LOVLAR UCHUN O‘Z QIYMATI BO‘YICHA QABUL
QILINISHI SHART” yozuvi aks etgan. Banknot pastki o‘ng burchagidagi 100000
raqami ikki xil, ya’ni jigarrang va yashil rangda aniq chegaralangan holda bosilgan.
Banknotning lotin alifbosidagi ikki harfli seriyasi va yetti xonali sondan iborat
raqami ikki joyda bosilgan bo‘lib, quyi qismining o‘ng tomonidagi bo‘yoq
ferromagnit, chap qismdagi rangli maydondagi lyuminesser xususiyatiga ega.
15

Banknot orqa tomonining chap qismidagi oval shakldagi maydonda ham lokal suvli
belgisini ko‘rish imkoniyati mavjud. Chap tomo т ining yuqori burchagida giloshir
rozetka maydonida banknot muomalaga chiqarilgan yil ko‘rsatilgan. Banknotning
markazida jigarrangda Mirzo Ulug‘bek observatoriyasi tasvirlangan va uning ustida
“O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MARKAZIY BANKI” matni tushirilgan.
16

2.Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari (yo’nalishlari)
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari (yo’nalishlari) quyidagilardan iborat:
-byudjet siyosati;
-soliq siyosati;
-pulsiyosati;
-kredit siyosati;
-baho siyosati;
-investitsion siyosat;
-ijtimoiymoliyaviy siyosat;
-boj siyosati.
Moliyaviy siyosat moliyaviy boshqaruvning tarkibiy qismi sifatida
boshqaruvning oliy organlariga tegishlidir. Mamlakatning sub’yektlari darajasida
moliyaviy siyosat borasida qarorlarning qabul qilinish imkoniyatlari cheklangan va
mahalliy hokimiyat organlarining funksiyalari unchalik katta emas. Ularning bu
funksiyalari o’z byudjetlarini shakllantirish va ishlatish hamda mahalliy soliqlarni
qabul qilish va ularning mablag’-larini ishlatish masalalari bilan cheklanadi.
Moliyaviy siyosatning yo’nalishi sifatida davlatning byudjet siyosati, eng
avvalo, har bir mamlakatning konstitutsiyasi qonunchiligi va byudjet jarayonida
17

hokimiyat organlari barcha bo’g’inlarining funksiyalarini belgilovchi boshqa
qonunlar majmuiga
muvofiq ishlab chiqiladi. O‘zining hajmi va muhimligi jihatidan eng
Moliyaviy siyosat yaxlit va bir butun jarayonlarni o’z ichiga olib, bu o’rinda
u 8 ta tarkibiy qismdan iborat. Lekin moliyaviy siyosatni amaliyotga joriy etishda
mazkur tarkibiy qismlarni moliyaviy siyosatning yo’nalishlari sifatida ham
tushunish mumkin. Shu bois darslikning 2.2-paragrafida “tarkibiy qism” va
“yo’nalish” so’zlari bir xil ma’noni anglatadigan iboralar sifatida ishlatilgan katta
ish bo’lishiga qaramasdan byudjet siyosatini faqat byudjet jarayoniga tegishli deb
hisoblash noto’g’ri. Qonun byudjet jarayonida hokimiyatning qonunchilik va
ijroiya organlari funksiya- larini, mamlakat sub’yektlari funksiyalarini, byudjet
jarayoni sub’yektlarining huquq va majburiyatlarini va h.k.larni aniq belgilashi
kerak. Biroq byudjet siyosati faqat shu masalalar bilan cheklanib qolmaydi.
Byudjet siyosati byudjetda to’planadigan YaIM hissasini aniqlash, shu sohada
mamlakat yuqori va quyi organlarining o’zaro munosa-batlarini belgilash, byudjet
xarajatlar qismining tarkibiy tuzilishini aniqlash, turli darajadagi byudjet-lar
o’rtasida xarajatlarni taqsimlash, davlat qarzini boshqarish, byudjet defitsitini
qoplash yo’llarini aniqlash va h.k.lar ham byudjet siyosatining vazifalariga kiradi.
Ma’rifiy davlatlarda byudjet qonun tarzida tasdiq-lanadigan hujjat hisoblanadi.
Unda davlatning o’z funksiyalarini bajarish maqsadida davlat qo’lida to’plangan
pul mablag’larining harakati o’z ifodasini topadi. Davlat siyosati aniqlab beradigan
maqsadlarga erishish uchun pul resurslarini yo’naltirish byudjet siyosatining
ustuvor yo’nalishlaridan hisoblanadi. Agar maqsadga erishish milliy iqtisodiyot
ta’minlaydigan mablag’lardan ko’p mablag’ talab etsa, davlat qo’shimcha
daromadlarni shakllantirishning quyidagi favquloddagi usullarini qo’llashga
majbur bo’ladi: ichki va tashqi kreditlar, milliy boylikni sotish, boylik va mol-
mulkni ijaraga berish va kontsessiyalar. Byudjetning daromadlar qismini
to’ldirishning favquloddagi choralari iqtisodiy mustaqillikning yo’qolishiga olib
kelishi mumkin. Buni hisobga olgan holda hokimiyatning qonunchilik organlari
qarz olishning chegarasini oldindan belgilaydi.

O‘zbekiston Soliq kodeksiga kiritilgan o’zgarishlar .
18

O‘zbekiston Soliq kodeksiga bir qator yangilanishlar va o‘zgartirishlar kiritildi.
2021 yilda aksiz solig‘ining 3 marta ko‘tarilishi, yangilangan soliq imtiyozlari
va boshqa soliq siyosatidagi o‘zgarishlar.
O‘zbekiston Soliq kodeksiga bir qator yangilanishlar va o‘zgartirishlar kiritildi.
2021 yil uchun soliq siyosatida soliqlarning asosiy stavkalari saqlab qolinadi,
xususan QQS (15%), foyda solig‘i (15%, ayrim toifalar uchun — 20%), jismoniy
shaxslardan olinadigan daromad solig‘i (12%), yuridik shaxslarning mol-mulk
solig‘i (2%), qishloq xo‘jaligi yerlari uchun yer solig‘i (0,95%), ijtimoiy soliq
(xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar — 12%, byudjet tashkilotlari — 25%) va oborot
solig‘i (bazaviy stavka — 4%).
Shunga asosan Soliq kodeksining 243 va 246- moddalariga o‘zgartirishlar
kiritildi.
Aksiz solig‘i
Aksiz solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi saqlanib qoldi.
Aksiz solig‘i stavkalari Soliq kodeksi bilan belgilanadi (289−1 — 289−3-
moddalar). Shu bilan birga, import paytida aksiz solig‘ini hisoblashda, Vazirlar
Mahkamasining tegishli qarori tasdiqlangunga qadar, prezidentning 2018 yil 29
iyundagi farmoniga muvofiq ishlaydigan TIF TR kodlari qo‘llaniladi ( PQ-3818 ).
289−1 — 289−3-moddalarida tegishli ravishda tovar moddasi bo‘lmagan taqdirda,
yetishmayotgan tovarlarga aksiz solig‘i undirilmaydi.
Mol-mulk solig‘i
Yuridik va jismoniy shaxslar uchun mol-mulk solig‘ini hisoblash va to‘lash
tartibi, shuningdek, yuridik shaxslar uchun bazaviy soliq stavkasi 2 foiz miqdorida
saqlanib qolindi.
Soliq kodeksining 415-moddasi to‘rtinchi qismida nazarda tutilgan ob’ektlarga
nisbatan pasaytirilgan soliq stavkasini 0,2 dan 0,4 foizga oshirish yo‘li bilan
yuridik shaxslar uchun pasaytirilgan soliq stavkasini bosqichma-bosqich bazaviy
stavkaga yetkazish davom ettirilmoqda.
Jismoniy shaxslar uchun 2020 yilda amal qiladgan soliq stavkalari 1,15
baravarga indekslanadi. Buning sababi shundaki, jismoniy shaxslar uchun
ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni amalga
oshiruvchi organlar tomonidan belgilanadigan soliq solinadigan ob’ektlarning
kadastr qiymatining (soliq bazasi) kattaligi 2018 yilda saqlanib qoladi.
Shu bilan birga, 2021 yilda jismoniy shaxslar uchun 2018 yilda aniqlangan
kadastr qiymati asosida hisoblangan soliq miqdori 2020 yil uchun hisoblangan
soliq miqdoridan30foizdan oshmasligi kerak.
19

Foyda solig‘i
Foyda solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi, shunigdek, 2020 yilda amal
qiladigan soliq stavkalari saqlab qolindi.
Soliq kodeksining 304-moddasi 8, 9, 14, 15 va 17-bandlariga muvofiq kelib
tushgan mablag‘lar hisobidan olingan yoki sotib olingan (barpo etilgan) mol-mulk,
shuningdek, soliq va bojxona imtiyozlari berilgani natijasida bo‘shagan mablag‘lar
hisobidan olingan yoki sotib olingan (barpo etilgan) mol-mulk amortizatsiya
aktivlari sifatida tan olinmaydi va amortizatsiya qilinmaydi.
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi,
shuningdek, 12 foizlik soliq stavkasi saqlab qolindi.
Ijtimoiy soliq
Ijtimoiy soliqni hisoblash va to‘lash tartibi, shuningdek, 2020 yilda yuridik
shaxslar uchun 12 foiz, byudjet tashkilotlari uchun esa 25 foiz soliq stavkalari
saqlanib qolgan.
Yer solig‘i
Yuridik va jismoniy shaxslardan yer solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi,
shuningdek, qishloq xo‘jaligi yerlari uchun belgilangan soliq stavkasi qishloq
xo‘jaligi yerlarining standart qiymatiga nisbatan 0,95 foiz miqdorida saqlanib
qolindi.
Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq
Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni hisoblash va to‘lash tartibi saqlanib
qoldi.
Quyidagi foydali qazilmalar uchun 5 foiz miqdorida, biroq 1 kub. m uchun 7
500 so‘mdan kam bo‘lmagan miqdorda yagona soliq stavkasi belgilanmoqda:
qurilish qumlari, qum-shag‘al aralashmasi, qumtoshlar, qurilish mayda toshlari
(karbonat jinslar), qurilish mayda toshlari (granitlar, porfiritlar va slanets jinslari)
qilinayotgan tovarlar va xizmatlarni kengaytirishi yoki cheklashi, ikkinchi
tomondan esa, mamla-katdan tovarlar va xizmatlar eksportini rag’batlantirishi yoki
unga to’sqinlik qilishi mumkin. Masalan, mamlakatda o’xshashi bo’lmagan
texnologik asbob-uskunani import qilishga yuqori stavkali boj yig’imi o’rnatilsa,
bu narsa mamla-katdagi ishlab chiqaruvchilarning investitsionimkoniyat-larini
kamaytiradi, ichki ishlab chiqarishning o’sish sur’atlarini pasaytiradi, import
qilinadigan mahsulot-larning salmog’ini oshiradi.
20

Umuman olganda, aksariyat hollarda mamlakatning boj siyosati bojxona bojlari
va to’lovlarini oshirishga yo’naltirilgan byudjet siyosatiga bog’liq bo’ladi.
Xullas, moliyaviy siyosat va uning tarkibiy qismlari (yo’nalishlari) ilmiy
jihatdan asoslangan, ma’lum bir maqsadlarga erishishga yo’naltirilgan,
muvofiqlashtirilgan, takror ishlab chiqarish sub’yektlarining manfaatlariga zid
bo’lmaydigan bo’lishi kerak.
Soliq siyosati moliyaviy siyosatning eng muhim yo’na- lishlaridan biri
hisoblanadi. Bir necha asr mobaynida zamonaviy moliya fani soliqlarga nisbatan
munosabatini aniq belgilash imkoniga ega bo’lgan. Bu munosabatlar
quyidagilardan tashkil topadi:
-davlat muayyan miqdordagi moliyaviy resurslarga ega bo’lmasdan to’laqonli
faoliyat ko’rsatishi mumkin emas;
-mablag’larni soliq yordamida undirish qat’iy o’sish tendentsiyasiga ega;
-soliq yuklamasining oqilona chegarasidan o’tilganidan so’ng tabiiy takror ishlab
chiqarish jarayoni buziladi, ya’ni iqtisodiyotning o’z-o’zidan buzilishi (emirilishi)
sodir bo’ladi;
-inqiroz davrida soliqlar stavkalari mumkin qadar minimal darajada o’rnatilmog’i
lozim. Buning natijasida mamlakatning iqtisodiy mexanizmi ichki investitsion
salohiyatni safarbar etish hisobidan tiklanish imkoniga ega bo’ladi;
-soliq yuklamasining keskin oshib ketishi kapitalning chetga chiqib ketishiga olib
kelishi mumkin;
-iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish kerak, albatta. Biroq, summar
o’lchovlarda sof daromadning 30%dan ortiq qismining soliq sifatida olib qo’yilishi
mamlakat iqtisodiy o’sishini to’xtatib qo’yishi mumkin;
-soliq imtiyozlari shaffof bo’lishi va barcha takror ishlab chiqarish sub’yektlari -
uchun bir xil darajada bo’lishi kerak;
21

-soliq tizimi konfiskatsion xarakterga ega bo’lmasligi lozim. Faqatgina individual
daromadlarning o’sishida ifo-dalangan milliy boylikning o’sishi soliqqa
tortiladigan bazaning barqaror o’sishini ta’minlashi mumkin;
-qonunlar va qoidalarning barqarorligini davlat kafolatlagan
iqtisodiy tizimda soliqlarning miqdori barqaror o’sish tendentsiyasiga ega bo’ladi.
Barqarorlik kafolati sifatida davlat o’zining majburiyatlarini buzishni boshladimi,
kapital xufyona iqtisodiyotga yoki xorijga o’tishni boshlab, byudjetning
daromadlar bazasinini qisqartiradi;
-soliq tizimi oddiy, ochiq va samarali bo’lmog’i lozim. Soliqlar sonini, soliqqa
tortish ob’ektlarini ko’paytirish, ko’p bosqichli soliqlarni joriy etish soliqlarni
undirish bo’yicha xarajatlarning ortishiga, boqimanda va jarima-larning o’sishiga
va pirovardida, mulkni qamoqqa olish, soliq to’lovchini kasod deb e’lon qilish va
h.k. yo’llar orqali iqtisodiyotning emirilishiga olib keladi;
-soliqqa tortish egri (bilvosita) tizimining ustuvorligi byudjet daromadlarini
shakllantirish nuqtai-nazaridan qulay hisoblanadi. Lekin bu narsa, oxir oqibatda,
mamlakat aholisi asosiy qismining qashshoqlanishiga olib keladi. Chunki bunday
soliqlarning yuki tovarlar va xizmatlarning yakuniy (oxirgi) iste’molchisi
zimmasiga, ya’ni yashash minimumi darajasida yoki ijtimoiy tirikchilik darajasida
daromadga ega bo’lgan aholining 80-90% qismiga yuklanadi. Bu paradoks
daromadlarning turli darajalarida iste’-molning nisbatan bir xil darajada
asoslanggan;

-egri (bilvosita) soliqlar tizimining xavfliligi shundaki, bu tizimda aholining asosiy
qismidan jamg’ar-malar olib qo’yiladi va
bu,o’znavbatida, kredit tizimi va ikkilamchi moliyaviy bozor tizimining
asoslarini buzadi. Egri (bilvosita) soliqlardan voz kechgan AQSh tajribasi bunga
yaqqoltasdiqdir;
-egri (bilvosita) soliqlarni sog’liq uchun zararli bo’lgan tovarlar, zebu-ziynat
22

buyumlari, ayrim hollarda import qilinadigan tovarlar va xizmatlar va boshqa bir
qancha o’ziga xos bo’lgan maxsus holatlarga nisbatan joriy etish zarur;
-daromad va mol-mulkdan olinadigan soliqlar soliq bazasining asosiysi bo’lib
hisoblanishi (xizmat qilishi) kerak. Ularni proportsional soliqqa tortish
printsiplariga asosan tashkil etish maqsadga muvofiq. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
ishbilarmonlar shaxsiy tashabbus ko’rsatmasa va jamiyatning ko’pchilik a’zolari
samarali mehnat qilmasa, iqtisodiyotni talab darajasida rivojlantirishni ta’minlash
qiyin. Soliqlar bozor iqtisodiyotida mehnatning asosiy rag’batlantirilishini
(motivatsiya qilinishini) olib qo’yadi, ya’ni mehnat daromad keltirishi lozim. Bu
holda mamlakat iqtisodiyotiga soliq siyosatining ta’siri bevosita namoyon bo’ladi,
ya’ni soliq stavkalarining yuqori darajada belgilanishi takror ishlab chiqarish
jarayonining investitsion imkoniyatlarini qisqar-tiradi (toraytiradi), jamiyatda
iste’mol darajasi pasayadi va bu narsa, o’z navbatida, ishlab chiqarish va xizmat
ko’rsatish sohalari o’sish bazalarining pasayishiga olip keladi.
Moliyaviy siyosatning yo’nalishlaridan yana biri pul siyosatidir. Agar
muomaladagi pul miqdori tovarlar massasi miqdoriga (pulning aylanish tezligini
hisobga olgan holda) mos kelmasa , pul massasining etmagan qismi qog’oz pullar
(pullarning surrogati) hisobidan yoki xorijiy valyuta hisobidan to’ldiriladi. Va,
aksincha, agar pul massasi unga bo’lgan talabdan ortiq bo’lsa, yo pul massasining
mamlakatdan chetga chiqishi (oqishi) yoki milliy valyutaning qadrsizlanishi
sodir bo’ladi.
Tabiiy ravishda, bu variantlarning barchasi mamla-katning qonunchiligiga
ham bevosita bog’liq, ya’ni mamlakatda xorijiy valyutaning muomalada bo’lishiga
ruxsat berila-dimi yoki yo’qmi, milliy valyuta konvertatsiya qilinadimi yoki
yo’qmi? va h.k. Mamlakat ichida o’z milliy puli bilan parallel ravishda xorijiy
valyutaning muomalada bo’lishi qator salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Bunda, eng avvalo, oldi-sotti operatsiyalarining muayyan qismi xorijiy vayutada
amalga oshiriladi, buning oqibatida muomalada milliy valyutaning hissasi haqidagi
tasavvur butunlay buzilib ketadi. Shunga bog’liq ravishda pul massasi, iqtisodiy
ahvol haqidagi raqamlar ham ob’yektiv borliqni buzib ko’rsatadi va h.k.

Tovarlar massasi cheklanganda pul emissiyasi boshqa mamlakatlarning pul
birligiga nisbatan milliy pul birligining qadrsizlanishiga olib keladi.
23

Emissiya siyosati va milliy valyutaning barqarorligi pul siyosatining
yo’nalishlaridir. Emission siyosat muomala uchun zarur bo’lgan pulning miqdorini
aniqlashdan tashqari yana boshqa bir yo’nalishga ega. Bu yo’nalish byudjet
daromadlarini ko’paytirishdir. Ana shu yo’nalish alohida ehtiyotkorlikni talab
etadi. Chunki ma’lum bir miqdoriy chegaradan o’tilganidan so’ng pul tizimi
inflyatsiyaga moyil (ta’sirchan) bo’lib qoladi, ya’ni byudjet daromadlarining real
qadrsizlanishi sodir bo’lishi mumkin. Agar qandaydir bir sabablarga ko’ra davlat
o’z pul tizimini tartibga solishga qodir bo’lmasa, mamlakatning iqtisodiy xavfsiz-
ligiga putur etadi. Chunki bunday sharoitda mamlakatning milliy valyutasi boshqa
kuchli valyutalarning ekspansiyasiga qarshi tura olmaydi va milliy boylikdan
mahrum bo’lib qolish mumkin (o’zaro hisobga olishlar, aktsiyalarni sotib olish va
h.k.lar orqali).
Kredit siyosati ham moliyaviy siyosatning yo’nalishi bo’lib, u mamlakat
krediti tizimi orqali amalga oshiriladi. Kredit tizimi ssuda kapitalining faoliyat
ko’rsatishini ta’minlaydi. O‘z navbatida, ssuda kapitali takror ishlab chiqarish
jarayonini amalga oshirishning muhim sharti hisoblanib, aylanma mablag’larni
to’ldirish va investi-tsiyalar uchun mablag’larning qarzga olinishini ta’minlaydi.
Iqtisodiyotning kredit sektori o’rtacha foyda normasini tenglashtirish uchun ham
xizmat qiladi. Foiz stavkasining darajasi jamiyatdagi iqtisodiy faollikka salbiy
ta’sir ko’rsatishi mumkin. U asossiz darajada yuqori bo’lsa, quyidagi salbiy
oqibatlarga olib kelishi mumkin:
kreditlarning qaytarilmasligi;
ishlab chiqarish sohasi va xizmatlar sohasida mahsu-lotlar narxining o’sishi;
qarzga oluvchilar rentabellik darajasining pasayishi va buning oqibatida soliqqa
tortiladigan bazaning qisqarish
takror ishlab chiqarish jarayoni sub’yektlari daromad-larining pasayishi natijasida
ichki iste’mol bozorining torayishi.
Moliyaviy siyosatning yo’nalishi sifatida davlatning baho siyosati monopol
tovar va xizmatlar bahosi va tarifining tartibga solinishi orqali ifodalanadi.
O‘zbekiston Respublikasida ayni davrda erosti boyliklari, suv havzalari, temir
24

yo’llar, elektr uzatish tarmoqlari, neft va gaz quvurlari davlatning monopol
egaligidadir. Bu tarmoqlar tovarlari va xizmatlari bahosining o’sishi milliy xo’jalik
boshqa barcha tarmoq va sohalarida baho-larning o’sishiga olib keladi. Bu yerda
bog’lanish shunchalik ayonki , hech qanday izohga hojat yo’q. Shuning uchun ham
baho siyosati iqtisodiyotni tartibga solishning muhim omili bo’lib hisoblanadi.
Investitsiya siyosati moliyaviy siyosatning muhim yo’na- lishlaridan biri
bo’lib, u eng avvalo, mamlakat iqtiso-diyotining real sektoriga o’z va xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish uchun sharoitlarni yaratish bo’yicha ishlab chiqilgan va
iqtisodiyotga joriy qilinadigan tadbirlar kompleksidan iborat. Bu siyosat davlat
boshqaruvi va xo’jalik yurituvchi sub’yektlar moliyasini boshqarishning turli
darajalarida amalga oshiriladi. Investitsion siyosatning asosiy vazifasi mamlakat
iqtisodiyotiga investorlar tomonidan moliyaviy resurslarni kiritish, mamlakatdan
kapitalning xorijga chiqib ketmasligi va, aksincha, mamlakatga xorijiy kapitallar
oqimining kirib kelishi uchun sharoitlarni yaratish orqali ifodalanadi.
Ijtimoiy moliyaviy siyosat Konstitutsiyaga muvofiq mamlakat aholisining
huquqlarini moliyaviy jihatdan ta’minlash bilan bog’liq. Hozirgi paytda bu siyosat,
o’z navbatida, pensiya siyosati, immigratsion siyosat, aholi ayrim ijtimoiy
guruhlariga moliyaviy yordam ko’rsatish siyosati va boshqa siyosatlarni o’z ichiga
oladi.
Boj siyosatini moliyaviy siyosatning yo’nalishi sifatida qarash bilan
birgalikda uni soliq va baho siyosatlarining ham bir qismi sifatida e’tiborga olish
kerak. Chunki soliqlar va bojlar (boj yig’imlari) tovar va xizmatlarning bahosiga
bevosita ta’sir ko’rsatadi. Bir vaqtning o’zida boj siyosati mamlakat iqtisodiyotiga
ta’sir ko’rsatishning o’ziga xos bo’lgan usuliga ham egadir. Usulning
o’ziga xosligi shundaki , bu siyosat bir tomondan, mamlakat ichki bozoriga import

25

3.Hozirgi bosqichdagi moliya siyosati va uning o’ziga xos xususiystlari.
2020 — 2024-YILLARDA O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI DAVLAT
MOLIYASINI BOSHQARISH TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH
STRATEGIYASINI TASDIQLASH TO‘G‘RISIDA
Davlat moliyasini boshqarish tizimini yangi bosqichga olib chiqish va
budjet intizomini yanada mustahkamlash, soliq-budjet tizimining shaffofligini
oshirish, O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti (keyingi o‘rinlarda — Davlat
budjeti) mablag‘laridan foydalanish samaradorligi va natijadorligini oshirish,
Davlat budjetini o‘rta muddatli davr uchun rejalashtirishning zamonaviy usullarini
joriy etish hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston
Respublikasining “2020-yil uchun O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjeti
to‘g‘risida”gi Qonuni ijrosini ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2019-yil 30-
dekabrdagi PQ-4555-son qarori ijrosini ta’minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi
qaror qiladi:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining
“2020-yil uchun O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjeti to‘g‘risida”gi
Qonuni ijrosini ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2019-yil 30-dekabrdagi PQ-
4555-son qaroriga muvofiq quyidagilar 2020 — 2024-yillarda davlat moliyasini
boshqarish tizimini takomillashtirish strategiyasining asosiy yo‘nalishlari etib
belgilanganligi ma’lumot uchun qabul qilinsin:
soliq-budjet siyosatiga strategik yondashuvni tatbiq etish maqsadida o‘rta
muddatli budjet asoslarini ishlab chiqish hamda yillik budjetni shakllantirishning
yangi “natijaga yo‘naltirilgan budjet” tizimini joriy etish;
makrofiskal prognozlar ishonchliligini ta’minlash bo‘yicha institutsional
salohiyatni va budjet jarayoni ishtirokchilarining mas’uliyatini oshirish;
budjet mablag‘larini taqsimlovchilar va mahalliy davlat hokimiyati
organlarining budjet sohasidagi vakolatlarini va hisobdorligini oshirish hamda
ularning mas’uliyatini kuchaytirish;
fiskal tavakkalchiliklarni baholash, moliyaviy aktivlar va majburiyatlar
hisobini yuritish hamda ularni samarali boshqarish tizimini joriy etish;
budjet hisobi standartlarini unifikatsiya qilish, ichki nazorat va audit
tizimini takomillashtirish orqali moliyaviy intizomni mustahkamlash;
budjet ma’lumotlarining ochiqligi, to‘liqligi va xalqaro standartlarga
mosligini ta’minlash;
budjet jarayoni ustidan parlament va jamoatchilik nazoratini kuchaytirish.
26

Hozirgi bosqichda davlatning moliyaviy siyosati quyidagilarga qaratilgan:
1. Ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini har tomonlama oshirish hisobiga
aholining turmush tarzini yuqoriga ko‘tarish.
2. Tadbirkorlarning haqiqiy mustaqilligini ta’minlash, mehnat va xizmatga bo‘lgan
tashabbusini oshirish hamda ularni har tomonlama huquqiy kafolatlash.
3. Aholining kam ta’minlangan qatlamini ijtimoiy himoya qilish (pensionerlar,
ko‘p bolali oilalar, talabalar).
4. Daromadi cheklangan xizmatchilarni (sog‘liqni saqlash, maorif, boshqaruv,
mudofaa) ijtimoiy himoya qilish.
5. Yangi moliyaviy strategiya, rang-barang mulk shakllari, bozor munosabatlarini
rivojlantirish, tovar va mahsulotlar bozorini, ish kuchi va kapital bozorlarini
rivojlantirish.
6. Jamiyatning ijtimoiy - iqtisodiy hayotiga moliyaviy ta’sir ko‘rsatish, uni soliqqa
tortish, moliyalashtirish va moliyaviy bozor uslublari orqali amalga oshirish.
7. Moliya tizimida iqtisodiy tanglik ko‘rsatkichlarini imkon qadar bartaraf etish
(davlat budjeti kamomadi, emissiyaning joylarda ko‘payib borishi, inflyatsiya
darajasining yuqoriligi, ichki va tashqi qarzlarni borligi, tugallanmagan
qurilishlarning mavjudligi), chunki iqtisodiy tanglik nisbatan davlat moliyasi bilan
bir qatorda korxonalar moliyasida ham mavjud. Pul muomalasini tartibga solish.
Milliy valyutaning ichki va tashqi konvertatsiyasini ta’minlash hisobiga so‘mning
qadrini oshirish.
9. Iqtisodiyotni jahon andozalariga yetkazish maqsadida xorijiy investitsiyalarni
kirib kelishini ta’minlash.
10. Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish hisobiga korxonalar iqtisodiy
salohiyatini oshirish.
11. Sug‘urta tizimini rivojlantirish va uning samaradorligini oshirishning huquqiy
va iqtisodiy asoslarini kengaytirish va kuchaytirish.
27

Tovarlar va xizmatlarning mamlakatlararo harakatini tartibga solib turuvchi,
milliy iqtisodiyotni mustahkamlash va himoya qilishga qaratilgan boj siyosati
takomillashib bordi. Bu siyosat hozirgi kunda mamlakat ichki bozoriga past sifatli,
inson salomatligiga putur yetkazuvchi tovarlarni kirib kelishini oldini olish va
ilg‘or texnologiyalar, fan-texnika yutuqlari natijalarining mamlakat iqtisodiyotiga
kirib kelishini rag‘batlantirish yo‘lidan og‘ishmay bormoqda.
Moliyaviy siyosatining hozirgi kundagi vazifalari quyidagilardan iborat
bo‘lmog‘i lozim:
1. Respublika davlat budjetidagi taqchillikni yo‘l qo‘yilgan eng kam daraja
doirasida (YaIMning 2-3 %i atrofida) cheklashga yo‘naltirilgan qattiq moliyaviy
siyosatni o‘tkazish.
2. Davlat xarajatlarining birinchi navbatda iqtisodiyotdagi zarur tarkibiy
o‘zgarishlarni o‘tkazish, ishlab chiqarishning orqaga ketishiga barham berish
maqsadlarini ko‘zlab yo‘naltirishni ta’minlash.
3. Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish talablaridan kelib
chiqqan holda, aholining ijtimoiy himoyasini ta’minlash, aholining konstitutsiya
bilan kafolatlangan huquqlarini himoya qilishni ta’minlovchi moliyaviy bazani
yaratish, erkin mehnat va ishbilarmonlik asosida aholi turmush darajasini
ko‘tarishga zarur shart-sharoitlar yaratish. Bu maqsadlarda ularga soliqlardan
imtiyozlar berish, imtiyozli kreditlar berish, maqsadli fondlardan moliyaviy
qo‘llab-quvvatlash.
4. Ijtimoiy himoyaning adresli bo‘lishiga, moliyaviy mablag‘larning ijtimoiy
yordamga haqiqatda muxtoj aholi qatlamlariga yetib borishini ta’minlashga
erishish.
5. Soliq siyosatini takomillashtirish:
- soliq tizimining ishlab chiqarishni rivojlantirishga , moddiy xomashyo, tibbiy,
moliyaviy va mehnat resurslaridan, to‘plangan mol-mulkdan samarali
foydalanishga rag‘batlantiruvchi ta’sirini oshirish;
28


korxonalar zimmasidagi soliq yukini keskin kamaytirish, qo‘shilgan qiymat
solig‘idan olinadigan soliq stavkasini kamaytirish va shu asosda ishlab
chiqarishni jonlantirishga turtki berish;

soliq tushumlari tarkibini tubdan o‘zgartirish, resurs soliqlari, mol-mulk
solig‘ining rolini oshirish.
7. Muayyan budjetlarni shakllantirish manbalari bo‘lgan umumdavlat soliqlari
bilan mahalliy soliqlar o‘rtasida aniq chegara o‘tkazish.
8. Davlat budjeti daromadlarini katta qismini joylarga berish, mahalliy
budjetlarning daromad manbalarini mustahkamlash.
9. Soliq siyosati belgilab bergan chora-tadbirlarni amaliyotga tadbiq etuvchi
tegishli moliya mexanizmini ishlab chiqish va takomillashtirish.
3.1Moliya mexanizmining mazmuni
Moliyaviy siyosatni amalga oshirish hamda uni hayotga muvaffaqiyatli
tadbiq qilish uchun moliya mexanizmidan foydalaniladi. U jamiyat tomonidan
iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish maqsadida
qo‘llaniladigan moliyaviy munosabatlarni tashkil etish uslublari yig‘indisini tashkil
qiladi. Moliya mexanizmi o‘z tarkibiga moliya munosabatlarini tashkil etish turlari,
shakllari va usullarini, ularni miqdoriy aniqlash uslublarini oladi.
Mohiyati jihatidan moliya mexanizmi - taqsimlash va qayta taqsimlash
munosabatlarining keng tizimini amalga oshirish, daromad va jamg‘armalarni
tashkil qilish, markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarini tuzishni
taominlovchi shakl va usullar yig‘indisidan iboratdir.
Moliya mexanizmining tarkibi ancha murakkab bo‘lib, unga turli moliyaviy
munosabatlarga xos elementlar kiradi. Aynan moliyaviy o‘zaro aloqalarning
ko‘pligi ularni tashkil etishning turlari, shakllari va usullarini (moliya mexanizmi
elementlarini) ko‘p miqdorda qo‘llashni taqazo etadi.
Davlat o‘zining ijro qiluvchi va qonun chiqaruvchi organlari yordamida
iqtisodiy qonunlar taosirini chuqur o‘rganish, moliyaning rivojlanish
qonuniyatlarini
29

o‘rganish, iqtisodiy va moliyaviy siyosat vazifalarini o‘rganish asosida ichki
mahsulot va milliy daromadni taqsimlash usullarini o‘rnatadi, pul
jamg‘armalarining shakllarini belgilaydi, to‘lov va ajratmalar turlarini ishlab
chiqadi, davlat moliyaviy resurslaridan foydalanish yo`nalishlari va tamoyillarini
ishlab chiqadi va b.
Moliya mexanizmi direktiv (ma’muriy) va tartibga soluvchi mexanizmlarga
bo‘linadi.
Direktiv (ma’muriy) moliya mexanizmi – davlat ishtirok etadigan moliya
munosabatlari: soliqlar, davlat krediti, budjet xarajatlari, budjetdan
moliyalashtirish, budjet qurilmasi va budjet jarayonini tashkil qilish, moliyaviy
rejalashtirishni tashkil etishning barcha tizimlarini batafsil ishlab chiqilishini
nazarda tutadi.
Bir qator holatlarda boshqa, ya’ni butun moliya siyosatini amalga oshirilishida
katta ahamiyatga ega bo‘lgan (korporativ qimmatli qog‘ozlar bozori) moliya
munosabatalariga yoki bunday munosabat tomonilaridan biri – davlatning vakili
bo‘lganda (davlat korxonalari moliyasi) ham tadbiq etiladi.
Tartibga soluvchi moliya mexanizmi davlat manfaatlariga to‘g‘ridan-
to‘g‘ri ta’sir qilmaydigan moliya munosabatlarida qo‘llaniladi va faqatgina asosiy
qoidalarni o‘rnatilishini nazarda tutadi. Moliya mexanizmining bunday xilma-
xilligi xususiy korxonalarda ichki xo‘jalik moliya munosabatlarini tashkil qilish
uchun xarakterlidir.
Bu holatda davlat moliya resurslaridan foydalanishning umumiy tartiblarini
o‘rnatadi.
6. Moliya mexanizmining tarkibi va tuzilishi
Moliya mexanizmi quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi:
1. Moliyaviy rejalashtirish va istiqbolni belgilash (prognozlash).
2. Moliyaviy dastaklar va rag‘batlantirish vositalari.
30

3. Moliyani boshqarish.
Moliyaviy rejalashtirish va istiqbolni belgilash (prognozlash) - moliyaviy
mexanizmning asosiy qismi bo‘lib, u moliyaviy rejalar va balanslarni hamda
moliyaviy ko‘rsatkichlar, me’yorlar tuzishni o‘z ichiga oladi.
Moliyaviy dastaklar va rag‘batlantirish vositalariga foydani taqsimlash
usullari, turli fondlarga to‘lovlar, ajratmalar, qo‘llaniladigan imtiyozlar, jazolar
(sanksiyalar), jarimalar kiradi.
Moliyani boshqarish - subyektlarning moliyaviy munosabatlarni amalga
oshirish, yo‘lga qo‘yish va takomillashtirish usullari yig‘indisidan iborat.
Ayrim iqtisodchilar, yuqoridagilarni inkor etmagan holda, moliyaviy
munosabatlarning ko‘p qirraligi, soha va bo‘g‘inlardan iboratligini hisobga olib
moliya mexanizmini quyidagi sohalar va bo‘g‘inlarga ajratib ko‘rsatiladilar.
O‘z navbatida bu har bir soha alohida tarkibiy bo‘g‘inlarni o‘z ichiga oladi.
Misol uchun, davlat moliyasi mexanizmi budjet mexanizmi va budjetdan tashqari
fondlar amal qilish mexanizmlariga bo‘linadi. Hududiy bo‘linishidan kelib chiqib
umumdavlat moliya mexanizmi va mahalliy moliya mexanizmlariga ajratish
mumkin. Moliyaviy mexanizmni ijtimoiy takror ishlab chiqarish nuqtai nazaridan
qaralganda uning funksional bo‘g‘inlari hosil bo‘ladi, ya’ni mablag‘larni jamlash,
moliyalashtirish, rag‘batlantirish va b.
Moliya mexanizmining har bir soha va bo‘g‘inlari bir butunning tarkibiy
qismi hisoblanadi. Ular o‘zaro bog‘liqdir. Shu bilan birga, har bir soha va bo‘g‘in
nisbatan mustaqil amal qiladi. Bu holat moliya mexanizmi tarkibiy qismlarining
doimiy muvofiqligini zarurligini keltirib chiqaradi.
Moliya mexanizmining bo‘g‘inlari
Moliya mexanizmining soha va bo‘g‘inlari bir-birlari bilan murakkabligi va boshqa
jihatlari bo‘yicha farq qiladi. Masalan, budjet mexanizmi:
- soliq turlarining ko‘pligi;
- ularni undirish usullarining turli-tumanligi;
31

- moliyalashtirish usullarining turlichaligi;
- byujet mablag‘laridan foydalanishning ko‘p o‘nalishliligi bilan xarakterlanadi.
Korxona moliya mexanizmi orqali esa,
- korxona pul jamg‘armalari shakllari belgilanadi;
- foyda va daromadlar taqsimlanadi;
- moliyaviy resurslar taqsimlanadi;
- turli maqsadli fondlar tuziladi va ulardan foydalanish ta’minlanadi.
Moliya mexanizmining elementlari tarkibida fondlar va to‘lovlarni miqdor
jihatdan aniqlash usullari qismi eng harakatchan va tez o‘zgaruvchan bo‘lib, ular
ishlab chiqarish shart-sharoitlarining hamda jamiyat oldida turgan vazifalarning
o‘zgarishiga qarab tez-tez o‘zgarib to‘g‘rilanib turiladi. Masalan, pul mablag‘lari
fondlarining shakllari o‘zgarmagani holda, foydani taqsimlash usullari bir necha
bor o‘zgardi, taqsimlash qoldiq usuli, normativ usuli, majburiy to‘lovlar usuli;
soliq turlari o‘zgarmagani holda, ularning stavkalari, ular bo‘yicha imtiyozlar,
sanksiya va jarima kabi jazo choralari iqtisodiy talablari bozor talablariga ko‘ra
tez-tez qayta qurilib, o‘zgarib turadi.
O‘zbekiston soliq tizimida uzoq davr mobaynida samarali faoliyat qilib kelgan
oborot solig‘i o‘rniga joriy qilingan qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS)ning stavkasi
dastlab 30% miqdorida , keyinchalik 25, 20, 18, 17 % miqdorlarigacha tushirildi.
Hozirgi kunda esa, 20 % lik miqdor qo‘llanilmoqda.
Moliyaviy mexanizmni shakllantirish bilan davlat uni u yoki bu davr moliya
siyosati talablari bilan iloji boricha to‘la mos kelishiga intiladi. Bu esa davlatning
maqsad va vazifalarini to‘laqonli bajarilishining garovi hisoblanadi.
Yaqin o‘tmishda, mamlakat iqtisodiyoti va ijtimoiy rivojlanishiga to‘sqinlik
qilib qolgan moliyaviy siyosat o‘z kamchiliklarini namoyon qildi. Uzoq davrlar
mobaynida mamlakatni iqtisodiy rivojlanishida moliya va faol moliyaviy
siyosatning ahamiyatiga yetarlicha baho berilmadi. Iqtisodiyotda moliyaviy
32

munosabatlarning ahamiyatini buzib ko‘rsatish sodir bo‘ldi, moliya va moliyaviy
dastaklarning faol ahamiyati inkor etilib, moliyaviy siyosat talab etilgan
muammolarni xal qilishga qaratilgan zarur usullarni ishlab chiqishga ojizlik qilib
qoldi. Rivojlanishning uzoq davriga mo‘ljallangan ibratli konsepsiyalarni ishlab
chiqilmaganligi, kam samara beradigan, qisqa muddatli foyda olishni ko‘zlab
ko‘rilgan chora-tadbirlar iqtisodiyotni og‘ir ahvolga olib keldi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishib, iqtisodiy rivojlanishda bozor
munosabatlariga o‘tishda, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi,
moliya va moliyaviy munosabatlarda ham chuqur islohotlarni amalga oshirishga
to‘g‘ri keldi.
Iqtisodiy strategiyadan kelib chiqqan holda, bozor iqtisodiyotini dastlabki
bosqichida moliya va soliq siyosatining birinchi darajadagi chora-tadbirlari va
ustivor yo‘nalishlari quyidagilardan iborat bo‘ldi:
1. Barqaror moliyaviy siyosatni amalga oshirish, davlat budjeti taqchilligini iloji
boricha kamaytirish, budjetdan beriladigan dotatsiya va subvensiyalarni barcha
turlarini bosqichma-bosqich qisqartirib borish;
2. Budjet mablag‘larini daromad tushgandan keyingina taqsimlanadigan yo‘ldan
og‘ishmay borish, birinchi darajali, eng zarur umumdavlat ehtiyojlari uchungina
budjetdan mablag‘lar ajratish;
3. Xalq xo‘jaligi tarmoqlarini, ayrim korxonalarni rivojlantirish uchun budjetdan
qaytarib olmaslikni ko‘zda tutib ta’minlash amaliyotidan voz kechish, buning
o‘rniga ana shu maqsadlarda investitsiya kreditlaridan keng foydalanish;
4. Soliq tizimini takomillashtirish budjet daromadlarini barqaror sur’atda to‘lab
turishni ta’minlaydigan, kichik va xususiy korxonalarning, chet el kapitali
ishtirokidagi qayta ishlaydigan va xalq iste’moli mollarini ishlab chiqaradigan
qo‘shma korxonalarni rivojlanishini rag‘batlantiradigan soliq siyosatini olib borish.
Belgilangan strategik vazifalar davlatning taktik chora-tadbirlari asosida
bajariladi. Hozirgi kunga kelib, iqtisodiy o‘sish davri boshlandi. Yalpi ichki
mahsulotning o‘sish sur’ati barqarorlashdi.
33

Xulosava taklif.
Moliya siyosati inson faoliyatining mahsus shakli sifatida ustqurma
kategoriyalariga taalluqlidir. U bilan jamiyatning iqtisodiy bazisi orasida
chambarchas bog‘langan o‘zaro bog‘liqlik mavjuddir.Bir tomondan, moliya
siyosati iqtisodiy munosabatlar orqali vujudga keladi, ikkinchi tomondan, iqtisodiy
bazis asosida vujudga kelib va rivojlanib, moliya siyosati ma’lum bir mustaqillikka
ega. Shuning uchun u iqtisodiyotga, moliyaning ahvoliga teskari ta’sirini o‘tkazadi.
Bu ta’sir har xil bo‘lishi mumkin: bir xil paytlarda siyosiy chora-tadbirlarni
o‘tkazish orqali iqtisodiyotni rivojlantirishga qulay shart-sharoit yaratiladi,
boshqalarda esa u to‘sqinlik qiladi.
Moliyaviy siyosatni ochib berish davomida yuqorida ko’rsatilgan rejalarning
birinchisisdan kelib chiqqan xulosa shundan iboratki moliyaviy siyosatning
mohiyati Moliya siyosati - bu davlatning iqtisodiy siyosatini tarkibiy qismi bo‘lib,
moliyaviy resurslarni (manbalarni) jalb etish, ularni taqsimlash, ishga solish va
foydalanishga davlat orqali yo‘naltirilgan barcha chora-tadbirlar
yig‘indisidir ,vazifalari esa - iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning davlat rejasini
yoki chora-tadbirlarini amalga oshirish uchun tegishli moliyaviy resurslar bilan
ta’minlashdir. Lekin moliya siyosatini faqat iqtisodiy siyosatga bog‘lash mumkin
emas. Moliya siyosati - bu moliyaviy munosabatlar sohasida davlatning mustaqil
faoliyat ko‘rsatadigan sohasi. Moliya siyosati mustaqil xususiyatga ega bo‘lish
bilan bir vaqtda davlatning har qanday istalgan ijtimoiy faoliyatni amalga oshirishi
uchun xoh ijtimoiy, xoh iqtisodiy yoki xalqaro munosabatlar olib borishida muhim
vositadi uningturlari
1.Moliyaviystrategiya.
2.Moliyaviytaktikaga bo‘linadi.
Moliyaviy strategiya – moliya siyosatining istiqbolga (kelajakka)
mo‘ljallangan va ijtimoiy hamda iqtisodiy strategiya orqali belgilangan keng
ko‘lamli masalalarni xal etishga yo‘naltirilgan uzoq muddatli kursi.
Moliyaviy taktika — moliyaviy strategiya belgilab bergan vazifalarni
jamiyat rivojlanishining konkret bosqichida moliyaviy munosabatlarni tashkil etish
usullarini o‘zgartirish orqali amalga oshiradi.
Yuqorida keltirlgan ikkinchi rejadan maqasad shuku ya’mi moliyaviy
siyosatning tarkibiy qismlari va yo’nalishlaridan xulosa quyidagicha Moliyaviy
siyosatning tarkibiy qismlari (yo’nalishlari) quyidagilardan iborat:
-byudjet siyosati; -soliq siyosati; -pulsiyosati; -kredit siyosati;
-baho siyosati;-investitsion siyosat;-ijtimoiymoliyaviy siyosat;
34

-boj siyosati kabi siyosatlar moliyaviy siyosatning poydevori bo’lib ushbu
siyosatlar davlat hayotida qanchalik islox etilsa iqtisodiy va ijtimoiy o’sish
yuqoriga siljib boradi.
Berilgan mavzu yuzasidan uchunchi rejani yoritish davomida yig’ilgan
ma’lumotlar hozirgi bosqichdagi moliya siyosati va uning o’ziga xos
xususiystlarini ko’rish uchun davlat tashqi savdo aylanmasi statistikasiga murojaat
qildik O`zbekistonning tashqi savdo aloqalarini rivojlanishi bozor islohotlarini
amalga oshirish jarayonida mavjud bo`lgan milliy iqtisodiyotning real ehtiyojlari
asosida amalga oshirilmoqda. 2019-yilning yanvar-mart oyi yakuni bo`yicha
tovarlar eksporti bilan shug`ullanuvchi korxonalar o`tgan yilning mos davriga
nisbatan 419 taga ko`payib, 2400 taga yetdi. Tashqi savdo aylanmasi dinamikasi
hajmi (yanvar-mart, mln. AQSH dollari) 6351,2 5320,8 5172,5 7396,0 9406,2
3202,2 2544,4 2370,6 3426,9 4132,7 3149,1 2776,3 2801,8 3969,1 5273,5 0,0
1000,0 2000,0 3000,0 4000,0 5000,0 6000,0 7000,0 8000,0 9000,0 10000,0
2015 y. 2016 y. 2017 y. 2018 y. 2019 y. Tashqi savdo aylanmasi
Eksport Import O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI DAVLAT STATISTIKA
QO`MITASI 4 Tashqi savdo aylanmasi dinamikasidan keltirilgan ma`lumotlar
ko`rsatkichlarning qolgan yillarga nisbatan o`sganligini ko`rsatmoqda. Bundan
tashqari, 2019-yil yanvar-mart oyida amalga oshirilgan eksport hajmi, o`tgan
yillarga nisbatan ko`payib, 4 132,7 mln. AQSH dollarini tashkil qildi.
Respublikamizda tashqi savdoni qo`llab-quvvatlash hamda MDH davlatlari bilan
ushbu sohadagi hamkorlikni yanada mustahkamlash bo`yicha olib borilayotgan
chora-tadbirlar natijasida 2019-yil yanvar-mart oyida tashqi savdo aylanmasida
MDH davlatlarining ulushi 33,9 % ni tashkil etib, hamda tashqi savdo aylanmasi
o`tgan yilning shu davriga nisbatan 117,4 % tashkil etdi. O`ZBEKISTON
RESPUBLIKASI DAVLAT STATISTIKA QO`MITASI.Ushbu ko’rsatkisclar
O’zbekiston respublikasi savdo aylanmasi rivojlanayotgani va shu bilamn
birgalikda iqtisodiyot va moliyaviy siyosatga aloqador soxalarga ham o’z ijobiy
ta’sirini ko’rsatmoqda.
Takliflar: moliya siyosatini rivojlantirishda mahlliy hudud budjet organlariga
budjet mablag’laridan iqtisoditotni rivojlantirish uchun kredit qarzlari va davlat
kreditlarini joriy etish va maqsadli ravishda mahalliy budjet organlariga o’z o’zini
qisman moliyalashtirish uchun Abligatsya qimmatli qog’ozlarini chioqarish ruxsati
lozim.
--Moliyaviy siyosatning muhim bo’g’ini bo’lgan Investitsya siyosatiga alohida
etibor va chet el investorlarini jalb etish echun hududlarda erkin iqtisodiy zonalarni
tashkil etish nva investitsion jozibadorlikni shakillantirish barobarida ularga soliq
imtiyozlari va bojhona imtiyozlarini berish lozim.

35

Pul kredit siyosatidagi oxirgi valyuta kupyurasi O‘zbekiston Markaziy banki
2019-yilning 25-fevraldan boshlab qiymati 100 000 so‘m bo‘lgan banknot
ko‘rinishidagi yangi pul belgisi muomalaga chiqarilishi to‘g‘risida ma’lum qildi .
Bu yil respublikamizda 197 ta yirik, minglab kichik va o‘rta korxonalar hamda
infratuzilma ob'yektlari barpo etildi. Jumladan, “Navoiyazot”da ammiak va
karbamid ishlab chiqarish kompleksi hamda azot kislotasi zavodi, Muborak, Gazli
va Sho‘rtan neft-gaz korxonalarida suyultirilgan gaz ishlab chiqarish qurilmalari,
Toshkent metallurgiya zavodi kabi yirik quvvatlar ishga tushirildi. Tadbirkorlikni
keng qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha ko‘plab imtiyoz va yengilliklar berildi.
Tadbirkorlik sub'yektlariga 100 trillion so‘m yoki 2016 yilga nisbatan qariyb 4
barobar ko‘p kreditlar ajratildi.( O’zbekiston respublikasi prezidenti Shavkat
Mirziyayevning “Oliy majlisga murojatnoma”si 26/01/2020 )

36

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.”2020-2024-yillarda O’zbekiston Respublikasi davlat moliyasini
takomillashtirish strategiyasini tasdiqlash to’g’risida” gi Prezident qarori.
24.08.2020
2.O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyayevning “Oliy majlisga
murojatnoma”si 26/01/2020
3.Malikov T., Xaydarov N. Davlat budjeti. O‘quv qo‘llanma, T.: "IQT1SOD-
MOLIYA", 2007, 84 b.
4.Malikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari. O‘quv qo‘llanma,
T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2015 , 245 b.
5.Vahobov A. va boshqalar. Budjet - soliq siyosati yaxlitligi. O‘quv qo‘llanma. -
0T.: Iqtisod va moliya. .285 b.2017y
6.Vahobov A. va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. T.:
Sharq 2017. 220 b.
7.Malikov T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni. O‘quv qo‘llanma,
T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2018, 84 b.
8.Yo‘ldoshev Z., Malikov T. Uy xo‘jaligi moliyasi. O‘quv qo‘llanma,
T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2018, 105 b.
9.http://www.lex.uz
10. http://www.mf.uz
11. http://www.mfa.uz
12. http://www.gov.uz
13. http://www.uzMTDP.uz
14. http://www.norm.uz
37

Moliyaviy siyosatning mazmuni, uning asosiy yo’nalishlari

Sotib olish