Moliyaviy tahlil va korxonaning moliyaviy strategiyasi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	78.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

19 Sotish

Moliyaviy tahlil va korxonaning moliyaviy strategiyasi

Sotib olish

Moliyaviy tahlil va korxonaning moliyaviy strategiyasi .
Mundarija:
Kirish………………………………………………………………………………. 3
I.Bob Moliyaviy tahlil qo‘llaniladigan usullari ………………………..4
1. 1 Moliyaviy tahlil metodi va usullari………………………...................................4
1 . 2 Korxonaning moliyaviy strategiyasi……………………………………………..9
II.Bob Moliyaviy maqsad va vazifalari ……………………………………..……23
2 . 1 Moliyaviy maqsad va vazifalari ………………………………………………..23
2.2 Moliyaviy tushunchaning iqtisodiy mohiyati …………………………………..28
III.Bob Moliyaviy menejmentning kontseptsiyalari ……………………………31
3.1 Moliyaviy menejmentning kontseptsiyalari ……………………………………31
3.2 Moliyaviy menejmentning funktsiyalari …………………………………….…35
Xulosa……………………………………………………………………...………39
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………….….40
1

Kirish
Moliyaviy menejmentda arbitraj (arbitrage) deganda bir xil aktivlarga turli
baholardan foydalanish yo li bilan tavakkalchiliksiz daromad olish tushuniladi. ʻ
Arbitraj keng tarqalgan investitsion taktika bo lib hisoblanadi va bir davrning o zida
ʻ ʻ
bir xil aktivlarni (yoki uning funktsional ekvivalentini) nisbatan yuqori baholarda
sotish va nisbatan past narxlarda sotib olishdan iborat.
Korxonani moliyalashtirish manbalari qiymatini aniqlash uchun o z va qarz
ʻ
mablag i o rtasidagi nisbatga bog liq bo lgan va uning o zgarishi bilan o zgarib
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
boruvchi, jalb qilingan kapitalning o rtacha qiymati hisoblanadi. Bunda o z va qarz
ʻ ʻ
mablag lar qiymatini o zgarish sur’atlari turlicha bo lishi mumkin. Shu tariqa,
ʻ ʻ ʻ
aksiyadorlar qarz mablag lari qiymatini oshishiga tezkor munosabat bildira olmaydi
ʻ
va o z qo yilmalari bo yicha o sib boruvchi tavakkalchilik uchun tovon sifatida
ʻ ʻ ʻ ʻ
dividendlarni ko paytirishni talab qilishi mumkin.
ʻ
Mazkur nazariya mualliflari, aksariyat hollarda kapital strukturasi deb
nomlanuvchi, moliyalashtirish manbalari strukturasini samarali boshqarish
muammosini hal qilish bo yicha ikki yondashuvni taklif etadi. Shu vaqtning o zida,
ʻ ʻ
boshqa mualliflar moliyalashtirish strukturasi deganda barcha moliyalashtirish
manbalarini, kapital strukturasi deganda esa faqatgina uzoq muddatli manbalarni
(o z va uzoq muddatli qarz kapitalini) nazarda tutadi.
ʻ
Birinchi yondashuv tarafdorlarining fikricha, moliyalashtirish manbalarining
qiymati ularning strukturasiga bog liq. Bunda kapitalning o rtacha qiymati minimal
ʻ ʻ
va mos ravishda korxonaning bozor qiymati maksimal bo lgan moliyalashtirishning
ʻ
maqbul strukturasi mavjud.
Moliyaviy menejmentda arbitraj (arbitrage) deganda bir xil aktivlarga turli
baholardan foydalanish yo li bilan tavakkalchiliksiz daromad olish tushuniladi.
ʻ
Arbitraj keng tarqalgan investitsion taktika bo lib hisoblanadi va bir davrning o zida
ʻ ʻ
bir xil aktivlarni (yoki uning funktsional ekvivalentini) nisbatan yuqori baholarda
sotish va nisbatan past narxlarda sotib olishdan iborat.
2

I.Bob Moliyaviy tahlil metodi va usullari.
1. 1 Moliyaviy tahlil metodi va usullari.
Moliyaviy menejmentning mustaqil fan sifatida shakllanishi yaqin o tmishga ʻ
borib taqaladi. XX asrning ikkinchi yarmiga kelib bozor iqtisodiyoti rivojlangan
davlatlarda turli mulkchilik shakllarining paydo bo lishi, iqtisodiyotni bozor
ʻ
qonuniyatlariga asoslangan holda boshqarish tizimining takomillashuvi, biznesning
turlari va zamonaviy yo nalishlarini vujudga kelishi hamda ular faoliyatlarini
ʻ
samarali amalga oshirishda oqilona boshqaruv qarorlarini qabul qilish, ishlab
chiqarish, xizmat ko rsatish sohalarida moliyaviy resurslarning ahamiyati va ularni
ʻ
optimal boshqarishni tashkil qilish va shu kabilar, moliyaviy menejmentni mustaqil
fan sifatida shakllanishiga muhim turtki bo ldi.
ʻ
Fanning dastlabki nazariy elementlari XX-asrning 30-yillarida paydo bo la
ʻ
boshlagan. Xususan, Dj. Vilyams tomonidan 1938 yilda, «moliyaviy aktivlarning
qiymatini baxolash» modelini yaratilishi moliyaviy menejment fanining nazariyasini
shakllanishiga muhim turtki bo lgan. 60-yillarga kelib G.Markovitsa, U.Sharpa,
ʻ
Dj.Mossina kabi olimlar tomonidan, moliyaviy aktivlarning daromadliligini
baxolash modelining (Capital Asset Pricing Model, CAPM) ishlab chiqilishi
yuqoridagi nazariyaning keyingi rivojlanish bosqichi bo ldi. Bundan tashqari ushbu
ʻ
yo nalishda ko plab iqtisodchi olimlar tomonidan ilmiy izlanishlar amalga
ʻ ʻ
oshirilgan, jumladan: “Optsion baho shakllanish nazariyasi” (“Option Pricing
Theory”). Optsionlardan foydalanishni o z ichiga olgan investitsion strategiyalar,
ʻ
ko plab mashxur olimlar, shu jumladan V.Sharp, R.Merton, F.Blek, M.Shoulz
ʻ
ishlarida ko rib chiqilgan. Optsion baho shakllanishga bag ishlangan nazariyalarda,
ʻ ʻ
qimmatli qog ozlar bozorining turli ishtirokchilarini optsionlar bilan savdo qilish
ʻ
tizimlari yoritilgan va taqqoslangan. V.Sharp tomonidan 0 vaqtdagi optsionning
ichki (haqiqiy) qiymatini aniqlash imkonini beruvchi, optsion qiymatini
baholashning binominal modeli ishlab chiqilgan.
Lekin, optsionni amal qilishining butun davri mobaynida asosiy aktivni doimiy
o zgaruvchanligi va tavakkalchiliksiz o zgarmas stavkani ko zda tutuvchi asosiy
ʻ ʻ ʻ
3

aktiv va optsionning ayrim kombinatsiyasini o z ichiga olgan, tavakkachiliksiz ʻ
portfelni tuzish yo li bilan xedjirlash g oyasiga asoslangan Blek Shoulz modeli
ʻ ʻ
optsion baho shakllanish nazariyasida asosiy o rinni egallaydi.
ʻ
Stiven Ross tomonidan ishlab chiqilgan “Arbitraj baho shakllanish nazariyasi”
(“Arbitrage Pricing Theory”) (ART) tavakkalchilikni oshirmasdan o z portfeli
ʻ
daromadliligini orttirish imkoniyatidan, har bir sarmoyador foydalanishga intilishi
g oyasiga asoslanadi. Arbitraj portfel yordamida bunday imkoniyat amalga
ʻ
oshirilishi mumkin.
Moliyaviy menejmentda arbitraj (arbitrage) deganda bir xil aktivlarga turli
baholardan foydalanish yo li bilan tavakkalchiliksiz daromad olish tushuniladi.
ʻ
Arbitraj keng tarqalgan investitsion taktika bo lib hisoblanadi va bir davrning o zida
ʻ ʻ
bir xil aktivlarni (yoki uning funktsional ekvivalentini) nisbatan yuqori baholarda
sotish va nisbatan past narxlarda sotib olishdan iborat.
Arbitraj qimmatli qog ozlarning zamonaviy samarali bozorlarini (bozor oldi
ʻ
sotdi bitimlarining majmui) muhim tarkibiy qismi bo lib hisoblanadi. Tariflar
ʻ
bo yicha arbitraj amaliyotlardan olingan daromadlar tavakkalchiliksiz bo lganligi
ʻ ʻ
bois, barcha sarmoyadorlar bu kabi daromadlarni olishga intiladi va buning uchun
barcha imkoniyatlardan foydalanadi. Qimmatli qog oz o zining investitsion
ʻ ʻ
tavsiflariga ko ra arbitrajga qay darajada muvofiqligini aniqlash talab etiladi xolos.
ʻ
Arbitraj amaliyotlar uchun qimmatli qog ozlar yoki portfel tanlovi
ʻ
qo yidagilarga asoslanadi:
ʻ
1) qimmatli qog ozning haqiqiy daromadliligi ikki elementni o z ichiga oladi:
ʻ ʻ
kutilayotgan (normal) va noaniq (tavakkalli) daromad;
2) qimmatli qog ozning daromadliligiga ayrim noma’lum omillar ta’sir
ʻ
ko rsatadi.
ʻ
Shu bois, qimmatli qog ozlar daromadliligiga ta’sir etuvchi omillar tahlili,
ʻ
tanlovning asosiy usullaridan biri bo lib hisoblanadi. Bunda o xshash omillarga
ʻ ʻ
sezgirligi bir xil bo lgan qimmatli qog ozlar yoki portfel birdek kutilayotgan
ʻ ʻ
daromadga ega bo lishi nazarda tutilgan.
ʻ
4

Arbitraj portfel o zining joriy portfelini kutilayotgan daromadliligini oshirish ʻ
uchun sarmoyador tomonidan shaklantirilib, qo shimcha mablag lar talab etmaydi
ʻ ʻ
va unga hech qanday tavakkalchilik ta’sir ko rsatmaydi. Boshqacha aytganda,
ʻ
arbitraj portfel nolga teng bo lgan omilsiz tavakkalchilikka (omillar ta’siri nolga
ʻ
teng) ega bo lishi lozim. Haqiqatda tavakkalchilik doimo mavjud, biroq arbitraj
ʻ
portfel holatida u sezilarsiz bo lib, unga e’tibor bermasa ham bo ladi.
ʻ ʻ
Arbitraj baho shakllanish nazariyasining asosiy g oyasini matematik
ʻ
formallashtirish omilli deb nomlangan bir nechta modellarda namoyon bo ladi.
ʻ
Umuman olganda amaliyotda, bir omilli, ikki omilli va ko p omilli modellar
ʻ
mavjud.
50-yillarning ikkinchi yarmiga D.Dyuran, F.Modilyani va M.Miller kabi
olimlar tomonidan moliyaviy menejmentning muhim nazariy elementlaridan
hisoblangan kapitalning tarkibi va moliyalashtirish manbalari yo nalishlarida
ʻ
muntazam ravishda ilmiy tadqiqotlar olib borish natijasida “kapital strukturasi
nazariyasi” ishlab chiqilgan. “Kapital strukturasi nazariyasi”ni ishlab chiqish bilan
ko plab mualliflar shug ullangan, bular orasida “Kapital qiymati, korporativ moliya
ʻ ʻ
va investitsiyalar nazariyasi” nomli asarni 1958 yilda chop etgan F.Modilyani va
M.Miller birinchilardan sanaladi. Kapital strukturasi nazariyasi moliyaviy
menejmentning quyidagi birinchi darajali savollariga javob beradi: tabirkorlik
faoliyatini boshlash va yuritish uchun zarur va etarli bo lgan kapitalni shakllantirish
ʻ
hamda jalb qilingan mablag larni samarali (foydali) joylashtirish.
ʻ
Korxona passivlari ikki asosiy guruhdan tashkil topgan moliyalashtirish
manbalaridan iborat: o z (ichki) va chetdan jalb qilingan (qarz) mablag lar. Bunda u
ʻ ʻ
yoki bu manbani shakllantirish korxona uchun birdek kechmaydi. Jalb qilingan
kapital qiymati har bir manbani saqlab turish va faoliyatni zarar bilan yakunlamaslik
bo yicha jarajatlarni qoplash uchun zarur bo lgan daromadning minimal darajasini
ʻ ʻ
ifodalaydi. Kapital qiymatini miqdor jihatdan baholash korxonani moliyalashtirish
manbalarining muqobil variantlarini tanlab olishda muhim ahamiyatga ega.
Korxonani moliyalashtirish manbalari qiymatini aniqlash uchun o z va qarz
ʻ
mablag i o rtasidagi nisbatga bog liq bo lgan va uning o zgarishi bilan o zgarib
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
5

boruvchi, jalb qilingan kapitalning o rtacha qiymati hisoblanadi. Bunda o z va qarz ʻ ʻ
mablag lar qiymatini o zgarish sur’atlari turlicha bo lishi mumkin. Shu tariqa,
ʻ ʻ ʻ
aksiyadorlar qarz mablag lari qiymatini oshishiga tezkor munosabat bildira olmaydi
ʻ
va o z qo yilmalari bo yicha o sib boruvchi tavakkalchilik uchun tovon sifatida
ʻ ʻ ʻ ʻ
dividendlarni ko paytirishni talab qilishi mumkin.
ʻ
Mazkur nazariya mualliflari, aksariyat hollarda kapital strukturasi deb
nomlanuvchi, moliyalashtirish manbalari strukturasini samarali boshqarish
muammosini hal qilish bo yicha ikki yondashuvni taklif etadi. Shu vaqtning o zida,
ʻ ʻ
boshqa mualliflar moliyalashtirish strukturasi deganda barcha moliyalashtirish
manbalarini, kapital strukturasi deganda esa faqatgina uzoq muddatli manbalarni
(o z va uzoq muddatli qarz kapitalini) nazarda tutadi.
ʻ
Birinchi yondashuv tarafdorlarining fikricha, moliyalashtirish manbalarining
qiymati ularning strukturasiga bog liq. Bunda kapitalning o rtacha qiymati minimal
ʻ ʻ
va mos ravishda korxonaning bozor qiymati maksimal bo lgan moliyalashtirishning
ʻ
maqbul strukturasi mavjud. Ikkinchi yondashuv tarafdorlari, shu jumladan
F.Modilyani va M.Miller aksincha, qarz kapital qiymati va korxonaning bozor
qiymatining o zaro aloqadorligini rad etib, moliyalashtirish manbalari qiymatini
ʻ
pasaytirish hisobiga korxona bozor qiymatini oshirish mumkin emasligi haqidagi
fikrni ilgari suradi.
F.Modilyani va M.Miller yondashuviga ko ra korxona aksiyalari aylanmasi
ʻ
amaliyotlar hajmi, aksiyalar bozor bahosi ularning ichki qiymatiga qanchalik
mosligiga bog liq bo lgan qimmatli qog ozlarning samarali bozorida amalga
ʻ ʻ ʻ
oshiriladi.
Bozor bahosi ko plab omillarga, shu jumladan asosiy omil sifatida ko rib
ʻ ʻ
chiqiluvchi axborotga bog liq. Shu tariqa, bozorning samaradorlik darajasi
ʻ
axborotni baholarga ta’sir etish tezligiga bog liq xolda o zgaradi. Bunda iqtisodiy
ʻ ʻ
samaradorlik emas, axborotning samarasi tushuniladi. Bozordagi axborotni olishda
uning barcha ishtirokchilari birdek imkoniyata ega emas. Halqaro amaliyotda
simmetrik va assimmetrik axborotlar mavjud. Birinchi xolatda axborotdan barcha
foydalanishi mumkin va bu hech qanday afzalliklarni bermaydi; ikkinchi holatda
6

axborotdan faqatgina bozorning muayayn ishtirokchilari foydalanishi mumkin va bu
ularga ma’lum afzalliklarni beradi.
Bozor samaradorligining uch darajasi mavjud: past, o rta va yuqori. ʻ
Samaradorlikning past darajasi aksiyalarning joriy bozor baholari o tgan davrlardagi
ʻ
baholar dinamikasini to liq aks ettirilishini bildiradi. Samaradorlikning o rtacha
ʻ ʻ
darajasi aksiyalarning joriy bozor baholari nafaqat o tgan davrlardagi baholar
ʻ
dinamikasini, balki barcha foydalanish imkoniyatiga ega bo lgan axborotlarni to liq
ʻ ʻ
aks ettirilishini bildiradi. Samaradorlikning yuqori darajasi aksiyalarning joriy
bozor baholari o tgan davrlardagi baholar dinamikasini, shuningdek barchaga
ʻ
ma’lum va cheklangan axborotlarni aks ettirilishini bildiradi. Shunday qilib,
axborotlardan barcha ishtirokchilar foydalanish imkoniyatiga ega bo lsada, xech
ʻ
biri ortiqcha daromad olish imkoniyatiga ega bo lmaydi.
ʻ
F.Modilyani va M.Miller amal qilinishi natijasida bozor samarali bo lishi
ʻ
mumkin bo lgan qo yidagi shartlarni belgilaydi:
ʻ ʻ
1) transaksion xarajatlarning yo qligi;
ʻ
2) axborotdan bozor ishtirokchilarining barchasi foydalanish imkoniyatiga
egaligi;
3) sarmoyadorlar xatti xarakatlarining oqilonaligi.
Bozor samaradorligining qayd qilingan shartlariga muvofiq F.Modilyani va
M.Miller quyidagi fikrlarni ilgari suradi:
1) korxonaning bozor qiymati kapital strukturasiga bog liq emas va mazkur
ʻ
korxonaning tavakkalchilik yo nalishiga mos bo lgan stavka bo yicha uni joriy
ʻ ʻ ʻ
(operatsion) foydasining kapitallashuvi yordamida aniqlanadi;
2) moliyaviy jihatdan bog liq bo lgan korxona o z kapitalining qiymati
ʻ ʻ ʻ
moliyaviy jihatdan bog liq bo lmagan korxona o z kapitalining qiymati va
ʻ ʻ ʻ
tavakkalchilik uchun mukofotlar yig idisiga teng; bunda tavakkalchilik uchun
ʻ
mukofot o z va qarz mablag lar ayrimasini moliyaviy dastak miqdoriga
ʻ ʻ
ko paytmasiga teng.
ʻ
Mazkur yondashuvlarga asoslangan holda mualliflar, nisbatan arzon
moliyalashtirish manbalarini jalb qilish yordamida kapital strukturasining
7

o zgarishi, korxona qiymatining oshishiga xizmat qilmaydi degan g oyalarni ilgari ʻ ʻ
suradilar. Yuqoridagi sanab o tilgan va boshqa moliyaning zamonaviy nazariyalarini
ʻ
rivojlanishi va takomillashuvi bilan bir qatorda moliyaviy menejment fani mustaqil
fan sifatida vujudga keldi. Moliyaviy menejment fani bo yicha dastlabki darslik va
ʻ
adabiyotlar 60-yillarning boshlarida nashr qilindi. Moliyaviy menejment fanining
mustaqil fan sifatida paydo bo lishi va shakllanishida, uzoq yillik tarixga ega
ʻ
bo lgan “Moliya” va “Buxgalteriya hisobi” kabi fanlar asos bo lgan.
ʻ ʻ
1 . 2 Korxonaning moliyaviy strategiyasi
Moliyaviy strategiya – moliya siyosatining istiqbolga (kelajakka)
mo‘ljallangan va ijtimoiy hamda iqtisodiy strategiya orqali belgilangan keng
ko‘lamli masalalarni xal etishga yo‘naltirilgan uzoq muddatli kursi.
Uni ishlab chiqish jarayonida moliyaning rivojlanish asosiy tendensiyalari taxmin
qilinadi, ulardan foydalanish konsepsiyalari shakllanadi, moliyaviy munosabatlarni
tashkil etish tamoyillari ko‘zda tutiladi.
Moliyaviy taktika — moliyaviy strategiya belgilab bergan vazifalarni jamiyat
rivojlanishining konkret bosqichida moliyaviy munosabatlarni tashkil etish
usullarini o‘zgartirish orqali amalga oshiradi.
Rivojlanishni har bir bosqichining moliyaviy strategiyasi obyektiv iqtisodiy
sharoitni hisobga oluvchi iqtisodiy strategiyaning vazifalari bilan belgilanadi.
Masalan, mamlakat iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o‘tkazishning dastlabki
bosqichida davlat iqtisodiy siyosatining asosiy strategik maqsadlari quyidagicha
belgilangan:
1. Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma-bosqich shakllantirish;
2. Ko‘p ukladli iqtisodiyotni yaratish, xususiy mulkning davlat tomonidan himoya
qilinishini ta’minlash;
3. Korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish, ularning xo‘jalik
faoliyatiga davlat tomonidan aralashuvda huquqiy asoslar va vositalardan
foydalanish;
4. Iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o‘zgarishlar qilish, raqobatbardosh mahsulotlar
8

ishlab chiqarish, jahon iqtisodiy tizimiga qo‘shilib borish.
Mazkur iqtisodiy strategik vazifalarni amalga oshirishda quyidagi yo‘nalishlarda
moliyaviy taktika ishlab chiqiladi va tegishli moliya mexanizmi shakllantiriladi:
- qattiq moliya siyosatini amalga oshirish, davlat budjeti taqchilligini iloji boricha
kamaytirish, dotatsiya va subvensiyalarni bosqichma-bosqich qisqartirib borish;
- budjetdan mablag‘larni eng zarur umumdavlat ehtiyojlari uchungina ajratish;
- investitsiya kreditlaridan keng foydalanish;
- soliq tizimini takomillashtirish, budjet daromadlarini barqaror bo‘lib turishini
ta’minlaydigan mustahkam soliq siyosatini olib borish va h.k.
Moliya siyosatining strategiyasi va taktikasi o‘zaro bog‘liqdir. Taktik vazifalarni xal
qilish uchun strategiya qulay shart-sharoit yaratadi.
Taktika esa, iqtisodiy va ijtimoiy sohadagi rivojlanishning xal qiluvchi joylarini va
muhim muammolarni aniqlash, moliyaviy bog‘liqliklarni tashkil etish shakllari va
usullarini o‘z vaqtida o‘zgartirish yo‘li bilan strategiya belgilab bergan vazifalarni
qisqa muddat ichida, eng kam xarajatlar bilan amalga oshiradi.
Moliya siyosati inson faoliyatining mahsus shakli sifatida ustqurma kategoriyalariga
taalluqlidir. U bilan jamiyatning iqtisodiy bazisi orasida chambarchas bog‘langan
o‘zaro bog‘liqlik mavjuddir.
Bir tomondan, moliya siyosati iqtisodiy munosabatlar orqali vujudga keladi,
ikkinchi tomondan, iqtisodiy bazis asosida vujudga kelib va rivojlanib, moliya
siyosati ma’lum bir mustaqillikka ega. Shuning uchun u iqtisodiyotga, moliyaning
ahvoliga teskari ta’sirini o‘tkazadi. Bu ta’sir har xil bo‘lishi mumkin: bir xil
paytlarda siyosiy chora-tadbirlarni o‘tkazish orqali iqtisodiyotni rivojlantirishga
qulay shart-sharoit yaratiladi, boshqalarda esa u to‘sqinlik qiladi.
Moliya siyosati moliyaviy munosabatlar mohiyatini o‘zgartirolmaydi. Lekin, davlat
moliyaning mohiyatini bilib, u o‘z manfaatlariga qaratishga harakat qiladi.
Moliyaviy munosabatlar - obyektiv voqelik iqtisodiy munosabatining bir qismi
bo‘lib, jamiyatning iqtisodiy bazisini tashkil qiladi. Moliya siyosati esa bazisga
asoslanadi, shu bazisdan kelib chiqadi. Moliya siyosati ilmiy asoslangan moliyaviy
nazariyaga tayanadi va tajribaga ko‘rsatma beradi, shu tariqa moliya siyosati
9

nazariyani tajriba bilan bog‘laydi. Tajriba esa, nazariyaning to‘g‘riligini tekshirish
mezonidir.
Moliya siyosatining bo‘g‘inlari
Davlat moliya siyosati – ko‘p qirrali tushuncha. Uning ko‘lami
davlatning iqtisodiyot va ijtimoiy sohani boshqarishdagi ishtiroki parametrlari bilan
aniqlanadi.
Budjet va pul-kredit siyosati. Odatda, moliya siyosati tarkibida ma’lum darajadagi
mustaqil budjet va pul-kredit siyosati ajratib ko‘rsatiladi.
Budjet siyosati deganda davlat tomonidan quyidagilarni belgilash tushuniladi:
davlat budjeti daromadlarini shakllantirish manbalarini;
budjet xarajatlarining ustuvor yo‘nalishlarini;
budjetning yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan balanslashmaslik chegaralarini;
budjet taqchilligini moliyalashtirish manbalarini;
budjet tizimining alohida bo‘g‘inlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning
tamoyillarini.
O‘z navbatida, budjet siyosati tarkibida soliq siyosati, investitsion siyosat,
davlat qarzini boshqarish siyosati, budjet yaxlitligi siyosatlari nisbiy mustaqillikka
ega bo‘ladilar. Soliq siyosati soliqlarning tarkibini, ularning stavkalarini hajmlarini,
har bir soliq turi bo‘yicha imtiyozlar va jazolarni belgilaydi. Bir vaqtning o‘zida
soliq tizimini to‘laligicha, shuningdek alohida soliqlarning tartibga soluvchi yoki
rag‘batlantiruvchi choralari o‘rnatiladi.
Pul-kredit siyosati deganda emissiyani boshqarish, inflyatsiyani va milliy pul birligi
kursini tartibga solish orqali pul muomalasi barqarorligini ta’minlash; bank tizimi
faoliyatini reglamentlash va tartibga solish orqali xalq xo‘jaligi va moliya tizimining
turli bo‘g‘inlarida hisob-kitoblarning o‘z vaqtida va uzluksizligini ta’minlash; davlat
va korporativ qimmatli qog‘ozlarning emissiyasi va joylashtirilishini reglamentlash
va ularning aylanishini (sotish va sotib olish kursini) tartibga solish orqali, Markaziy
bank tomonidan qayta moliyalashtirish stavkalarini ko‘tarish yoki pasaytirish orqali
moliya bozori faoliyatini boshqarish tushuniladi.
Pul-kredit siyosati tarkibida emissiya siyosati, baho siyosati, valyuta siyosati, kredit
10

siyosati – unda o‘z navbatida, masalan, foiz siyosati va investitsion siyosatlar nisbiy
mustaqillikka ega bo‘ladilar. Shuni ta’kidlash kerakki, budjet munosabatlari
amaliyotida investitsiyalar deganda asosiy vositalarni o‘stirish va modernizatsiya
qilishni moliyalashtirish tushunilsa, bank amaliyotida esa, investitsiyalar deganda
qimmatli qog‘ozlar portfelini shakllantirish tushuniladi.
Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit orqali
muvofiqlashtirish bu davlatning iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi hisoblanib,
o‘zida pul muomalasi va ssuda kapitali bozorining muomaladagi pul massasi, kredit
hajmi, hisob-foiz stavkalari va boshqa ko‘rsatkichlarini bevosita va bilvosita tartibga
solishi tushuniladi. Pul-kredit orqali muvofiqlashtirishning asosiy pirovard maqsadi
bu aholi farovonligini oshirish va maksimal ravishda aholi bandligini ta’minlash
hisoblanadi.
Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit orqali muvofiqlashtirish
vositalarining davlat tomonidan ishlab chiqilgan va qonuniy tasdiqlangan
mexanizmi pul-kredit siyosati deyiladi
Mamlakatda pul-kredit siyosatini amalga oshirish huquqi faqatgina Markaziy
bankka berilgan bo‘lib, bu siyosatni amalga oshirish Markaziy bankning eng asosiy
vazifasi bo‘lib hisoblanadi.
Markaziy bankning pul-kerdit siyosati instrumentlarini shartli ravishda bir necha
mezonlariga qarab bo‘lish mumkin.
Shakl bo‘yicha pul-kredit siyosati instrumentlari ma’muriy (bevosita)
va bozor (bilvosita) instrumentlarga bo‘linadi. Ta’sir etish obyekti (pul talabi yoki
pul taklifi)ga ko‘ra instrumentlar pul qo‘llab-quvvatlovchi (kredit ekspansiya) yoki
uni cheklovchi (kredit restruktizatsiyasi)ga bo‘linadi. Ta’sir etish
muddatlariga qarab qisqa muddat va uzoq muddatga mo‘ljallangan instrumentlarga
bo‘linadi va h.k.
Ko‘pgina mamlakatlar tomonidan hozirda qo‘llanilib kelayotgan pul-kredit
siyosatining vositalaridan biri bu tijorat banklarining majburiyatlariga
nisbatan majburiy zaxira talablari me’yoridir. Pul-kredit siyosatining bu vositasi
qo‘llanilish jihatidan sodda bo‘lib, tijorat banklarining to‘lovga qobiliyatliligi
11

darajasiga ta’sir qiladi. Shuning uchun hozirda, ayniqsa rivojlanayotgan
mamlakatlarda pul-kredit siyosatining bilvosita usullaridan aynan shu vositasi keng
ko‘lamda qo‘llanilmoqda, shu jumladan O‘zbekistonda eng samarali
vosita(instrument) ham aynan shu vositadir (bilvosita instrumentlardan).
Pul-kredit siyosatini moliya siyosati tarkibiga kiritilishi shubhasiz emas, ammo ular
o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik va o‘zaro bog‘liqlik shubhasizdir. Moliya siyosati
tarkibiga budjet siyosati bilan birgalikda pul-kredit siyosatini kiritilishining
to‘g‘riligini jahonda ro‘y berayotgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz tahlili ham
tasdiqlab turibdi. Ma’lubki bu inqiroz faoliyat sohasi pul-kredit operatsiyalari
hisoblangan moliya bozorlaridagi inqirozdan boshlangan.
Xalqaro moliya siyosati katta ahamiyat kasb etib bormoqda. Uning asosida xalqaro
mehnat taqsimoti bilan, davlat qarzini shakllantirish va so‘ndirish bilan, xalqaro
tashkilotlar, shu jumladan xalqaro moliya tashkilotlari faoliyatida ishtirok etish bilan
bog‘liq xalqaro munosabatlar sohasidagi valyuta-moliyaviy va kredit
munosabatlarini boshqarish yotadi. Hozirgi kunda Xalqaro valyuta fondi (XVF),
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB), Yevropa tiklanish va taraqqiyot
banki (ETTB), Osiyo tiklanish va taraqqiyot banki (OTTB) va b. (misol uchun,
London kreditorlar klubi, Parij kreditorlar klubi) kabi xalqaro moliya
tashkilotlarining moliya siyosati katta ahamiyat kasb etib bormoqda.
Alohida davlatlarning xalqaro moliya siyosati, odatda, o‘z mamlakatining ishlab
chiqarish kuchlarini rivojlanishiga yo‘naltirilgan va mos ravishda har qaysi davlat
xalqaro xomashyo, tovarlar, ishchi kuchi va kapital bozorlarida o‘zining salmoqli
o‘rniga ega bo‘lishga harakat qiladi.
Davlat o‘zining manfaatlarini bojxona va valyuta siyosatlari orqali himoya qiladi.
Ularning xususiyatlari davlatni o‘z eksport va importini kengaytirish yoki
qisqartirishdan manfaatdorlik darajasi bilan belgilanadi. Shundan kelib chiqib,
bojxona to‘lovlari yoki alohida bojxona rejimlari tizimi qo‘llaniladi. Bojxona va
valyuta siyosatining asosiy maqsadi – davlatning oltin, valyuta zahiralarini saqlash
va ko‘paytirish hisoblanadi.
12

Davlat o‘zining manfaatlarini yana xalqaro tashkilotlar faoliyatida ishtirok etish, bu
tashkilotlarning moliyaviy fondlarini shakllantirishda va hamkorlikdagi dasturlarni
moliyalashtirishda ishtirok etish bilan mamlakat obro‘sini oshirish orqali himoya
qiladi.
Xalqaro moliya tashkilotlarining moliya siyosati moliyaviy inqiroz yoki moliyaviy
qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan davlatlarga moliyaviy yordam ko‘rsatishga
yo‘naltirilgan. Yordam, odatda, kreditlar berish shaklida yoki davlatning mavjud
tashqi qarzlarini restruktizatsiyalash shaklida ko‘rsatiladi.
Xalqaro moliya takilotlarining yordami beg‘araz ko‘rsatilmaydi va qator iqtisodiy
yoki siyosiy shartlarga asoslanadi, qarz oluvchi mamlakat uchun uchun doimo naf
keltirmaydi.
O‘zbekiston Respublikasi moliya siyosatining asosiy yo‘nalishlari
Yaqin o‘tmishda, mamlakat iqtisodiyoti va ijtimoiy rivojlanishiga to‘sqinlik
qilib qolgan moliyaviy siyosat o‘z kamchiliklarini namoyon qildi. Uzoq davrlar
mobaynida mamlakatni iqtisodiy rivojlanishida moliya va faol moliyaviy
siyosatning ahamiyatiga yetarlicha baho berilmadi. Iqtisodiyotda moliyaviy
munosabatlarning ahamiyatini buzib ko‘rsatish sodir bo‘ldi, moliya va moliyaviy
dastaklarning faol ahamiyati inkor etilib, moliyaviy siyosat talab etilgan
muammolarni xal qilishga qaratilgan zarur usullarni ishlab chiqishga ojizlik qilib
qoldi. Rivojlanishning uzoq davriga mo‘ljallangan ibratli konsepsiyalarni ishlab
chiqilmaganligi, kam samara beradigan, qisqa muddatli foyda olishni ko‘zlab
ko‘rilgan chora-tadbirlar iqtisodiyotni og‘ir ahvolga olib keldi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishib, iqtisodiy rivojlanishda bozor munosabatlariga
o‘tishda, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi, moliya va moliyaviy
munosabatlarda ham chuqur islohotlarni amalga oshirishga to‘g‘ri keldi.
Prezidentimiz I. Karimov belgilab bergan iqtisodiy strategiyadan kelib chiqqan
holda, bozor iqtisodiyotini dastlabki bosqichida moliya va soliq siyosatining birinchi
darajadagi chora-tadbirlari va ustivor yo‘nalishlari quyidagilardan iborat bo‘ldi:
1. Barqaror moliyaviy siyosatni amalga oshirish, davlat budjeti taqchilligini iloji
boricha kamaytirish, budjetdan beriladigan dotatsiya va subvensiyalarni barcha
13

turlarini bosqichma-bosqich qisqartirib borish;
2. Budjet mablag‘larini daromad tushgandan keyingina taqsimlanadigan yo‘ldan
og‘ishmay borish, birinchi darajali, eng zarur umumdavlat ehtiyojlari uchungina
budjetdan mablag‘lar ajratish;
3. Xalq xo‘jaligi tarmoqlarini, ayrim korxonalarni rivojlantirish uchun budjetdan
qaytarib olmaslikni ko‘zda tutib ta’minlash amaliyotidan voz kechish, buning
o‘rniga ana shu maqsadlarda investitsiya kreditlaridan keng foydalanish;
4. Soliq tizimini takomillashtirish budjet daromadlarini barqaror sur’atda to‘lab
turishni ta’minlaydigan, kichik va xususiy korxonalarning, chet el kapitali
ishtirokidagi qayta ishlaydigan va xalq iste’moli mollarini ishlab chiqaradigan
qo‘shma korxonalarni rivojlanishini rag‘batlantiradigan soliq siyosatini olib borish.
Belgilangan strategik vazifalar davlatning taktik chora-tadbirlari asosida bajariladi.
Hozirgi kunga kelib, iqtisodiy o‘sish davri boshlandi. Yalpi ichki mahsulotning
o‘sish sur’ati barqarorlashdi.
Vazirlar Mahkamasining 2008-yil 8-fevral va 18-iyuldagi yig‘ilishlarida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan belgilab berilgan 2008-yilda
mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalarini
amalga oshirish yuzasidan ko‘rilgan chora-tadbirlar natijasida iqtisodiyotni
barqaror, muvozanatli va izchil rivojlantirishning belgilangan prognozlariga
erishildi hamda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning mutanosibligi ta’minlandi.
2008-yilda Yalpi ichki mahsulot (YaIM)ning real o‘sishi 9,0 foizni tashkil qildi.
Sanoat, qurilish va xizmatlar sohasida yuqori sur’atlarda o‘sish kuzatildi. Xususan,
sanoatda ishlab chiqarish hajmi 12,7 foizga, qishloq xo‘jaligida 4,5 foizga, transport
va aloqada 16,7 foizga va qurilish ishlarida 8,3 foizga oshdi.
O‘tgan yilda ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi 21,3 foizga o‘sib, uning YaIM tarkibidagi
ulushi 45,3 foizni tashkil qildi. Xususan, savdo va umumiy ovqatlanish xizmati 26,8
foizga hamda moliyaviy xizmatlar hajmi 32,2 foizga o‘sdi 1
.
Hozirgi bosqichda davlatning moliyaviy siyosati quyidagilarga qaratilgan:
1. Ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini har tomonlama oshirish hisobiga
aholining turmush tarzini yuqoriga ko‘tarish.
14

2. Tadbirkorlarning haqiqiy mustaqilligini ta’minlash, mehnat va xizmatga bo‘lgan
tashabbusini oshirish hamda ularni har tomonlama huquqiy kafolatlash.
3. Aholining kam ta’minlangan qatlamini ijtimoiy himoya qilish (pensionerlar, ko‘p
bolali oilalar, talabalar).
4. Daromadi cheklangan xizmatchilarni (sog‘liqni saqlash, maorif, boshqaruv,
mudofaa) ijtimoiy himoya qilish.
5. Yangi moliyaviy strategiya, rang-barang mulk shakllari, bozor munosabatlarini
rivojlantirish, tovar va mahsulotlar bozorini, ish kuchi va kapital bozorlarini
rivojlantirish.
6. Jamiyatning ijtimoiy - iqtisodiy hayotiga moliyaviy ta’sir ko‘rsatish, uni soliqqa
tortish, moliyalashtirish va moliyaviy bozor uslublari orqali amalga oshirish.
7. Moliya tizimida iqtisodiy tanglik ko‘rsatkichlarini imkon qadar bartaraf etish
(davlat budjeti kamomadi, emissiyaning joylarda ko‘payib borishi, inflyatsiya
darajasining yuqoriligi, ichki va tashqi qarzlarni borligi, tugallanmagan
qurilishlarning mavjudligi), chunki iqtisodiy tanglik nisbatan davlat moliyasi bilan
bir qatorda korxonalar moliyasida ham mavjud. Pul muomalasini tartibga solish.
Milliy valyutaning ichki va tashqi konvertatsiyasini ta’minlash hisobiga so‘mning
qadrini oshirish.
9. Iqtisodiyotni jahon andozalariga yetkazish maqsadida xorijiy investitsiyalarni
kirib kelishini ta’minlash.
10. Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish hisobiga korxonalar iqtisodiy
salohiyatini oshirish.
11. Sug‘urta tizimini rivojlantirish va uning samaradorligini oshirishning huquqiy va
iqtisodiy asoslarini kengaytirish va kuchaytirish.
Tovarlar va xizmatlarning mamlakatlararo harakatini tartibga solib turuvchi, milliy
iqtisodiyotni mustahkamlash va himoya qilishga qaratilgan boj siyosati
takomillashib bordi. Bu siyosat hozirgi kunda mamlakat ichki bozoriga past sifatli,
inson salomatligiga putur yetkazuvchi tovarlarni kirib kelishini oldini olish va ilg‘or
texnologiyalar, fan-texnika yutuqlari natijalarining mamlakat iqtisodiyotiga kirib
kelishini rag‘batlantirish yo‘lidan og‘ishmay bormoqda.
15

Moliyaviy siyosatining hozirgi kundagi vazifalari quyidagilardan iborat
bo‘lmog‘i lozim:
1. Respublika davlat budjetidagi taqchillikni yo‘l qo‘yilgan eng kam daraja
doirasida (YaIMning 2-3 %i atrofida) cheklashga yo‘naltirilgan qattiq moliyaviy
siyosatni o‘tkazish.
2. Davlat xarajatlarining birinchi navbatda iqtisodiyotdagi zarur tarkibiy
o‘zgarishlarni o‘tkazish, ishlab chiqarishning orqaga ketishiga barham berish
maqsadlarini ko‘zlab yo‘naltirishni ta’minlash.
3. Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish talablaridan kelib
chiqqan holda, aholining ijtimoiy himoyasini ta’minlash, aholining konstitutsiya
bilan kafolatlangan huquqlarini himoya qilishni ta’minlovchi moliyaviy bazani
yaratish, erkin mehnat va ishbilarmonlik asosida aholi turmush darajasini
ko‘tarishga zarur shart-sharoitlar yaratish. Bu maqsadlarda ularga soliqlardan
imtiyozlar berish, imtiyozli kreditlar berish, maqsadli fondlardan moliyaviy qo‘llab-
quvvatlash.
4. Ijtimoiy himoyaning adresli bo‘lishiga, moliyaviy mablag‘larning ijtimoiy
yordamga haqiqatda muxtoj aholi qatlamlariga yetib borishini ta’minlashga erishish.
5. Soliq siyosatini takomillashtirish:
- soliq tizimining ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy xomashyo, tibbiy,
moliyaviy va mehnat resurslaridan, to‘plangan mol-mulkdan samarali foydalanishga
rag‘batlantiruvchi ta’sirini oshirish;
korxonalar zimmasidagi soliq yukini keskin kamaytirish, qo‘shilgan qiymat
solig‘idan olinadigan soliq stavkasini kamaytirish va shu asosda ishlab chiqarishni
jonlantirishga turtki berish;
soliq tushumlari tarkibini tubdan o‘zgartirish, resurs soliqlari, mol-mulk
solig‘ining rolini oshirish.
7. Muayyan budjetlarni shakllantirish manbalari bo‘lgan umumdavlat soliqlari bilan
mahalliy soliqlar o‘rtasida aniq chegara o‘tkazish.
8. Davlat budjeti daromadlarini katta qismini joylarga berish, mahalliy budjetlarning
daromad manbalarini mustahkamlash.
16

9. Soliq siyosati belgilab bergan chora-tadbirlarni amaliyotga tadbiq etuvchi tegishli
moliya mexanizmini ishlab chiqish va takomillashtirish.
Moliya mexanizmining mazmuni
Moliyaviy siyosatni amalga oshirish hamda uni hayotga muvaffaqiyatli tadbiq qilish
uchun moliya mexanizmidan foydalaniladi. U jamiyat tomonidan iqtisodiy va
ijtimoiy rivojlanish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish maqsadida qo‘llaniladigan
moliyaviy munosabatlarni tashkil etish uslublari yig‘indisini tashkil qiladi. Moliya
mexanizmi o‘z tarkibiga moliya munosabatlarini tashkil etish turlari, shakllari va
usullarini, ularni miqdoriy aniqlash uslublarini oladi.
Mohiyati jihatidan moliya mexanizmi - taqsimlash va qayta taqsimlash
munosabatlarining keng tizimini amalga oshirish, daromad va jamg‘armalarni
tashkil qilish, markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarini tuzishni
taominlovchi shakl va usullar yig‘indisidan iboratdir.
Moliya mexanizmining tarkibi ancha murakkab bo‘lib, unga turli moliyaviy
munosabatlarga xos elementlar kiradi. Aynan moliyaviy o‘zaro aloqalarning
ko‘pligi ularni tashkil etishning turlari, shakllari va usullarini (moliya mexanizmi
elementlarini) ko‘p miqdorda qo‘llashni taqazo etadi.
Davlat o‘zining ijro qiluvchi va qonun chiqaruvchi organlari yordamida iqtisodiy
qonunlar taosirini chuqur o‘rganish, moliyaning rivojlanish qonuniyatlarini
o‘rganish, iqtisodiy va moliyaviy siyosat vazifalarini o‘rganish asosida ichki
mahsulot va milliy daromadni taqsimlash usullarini o‘rnatadi, pul jamg‘armalarining
shakllarini belgilaydi, to‘lov va ajratmalar turlarini ishlab chiqadi, davlat moliyaviy
resurslaridan foydalanish yo`nalishlari va tamoyillarini ishlab chiqadi va b.
Moliya mexanizmi direktiv (ma’muriy) va tartibga soluvchi mexanizmlarga
bo‘linadi.
Direktiv (ma’muriy) moliya mexanizmi – davlat ishtirok etadigan moliya
munosabatlari: soliqlar, davlat krediti, budjet xarajatlari, budjetdan moliyalashtirish,
budjet qurilmasi va budjet jarayonini tashkil qilish, moliyaviy rejalashtirishni tashkil
etishning barcha tizimlarini batafsil ishlab chiqilishini nazarda tutadi.
Bir qator holatlarda boshqa, ya’ni butun moliya siyosatini amalga oshirilishida katta
17

ahamiyatga ega bo‘lgan (korporativ qimmatli qog‘ozlar bozori) moliya
munosabatalariga yoki bunday munosabat tomonilaridan biri – davlatning vakili
bo‘lganda (davlat korxonalari moliyasi) ham tadbiq etiladi.
Tartibga soluvchi moliya mexanizmi davlat manfaatlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir
qilmaydigan moliya munosabatlarida qo‘llaniladi va faqatgina asosiy qoidalarni
o‘rnatilishini nazarda tutadi. Moliya mexanizmining bunday xilma-xilligi xususiy
korxonalarda ichki xo‘jalik moliya munosabatlarini tashkil qilish uchun
xarakterlidir.
Bu holatda davlat moliya resurslaridan foydalanishning umumiy tartiblarini
o‘rnatadi.
Hozirgi kunda moliyaviy resurslarni boshqarish har bir korxona oldida turgan
eng asosiy va strategik vazifalardan biri hisoblanadi. Bu yo nalishning korxonani ʻ
boshqarish tizimida strategik ahamiyatga egaligi moliyaviy resurslar va boshqa
resurslar (moddiy resurslar, mehnat resurslari va boshqalar)ni jalb qilishning o zaro
ʻ
bog liqligi bilan izohlanadi. Bunday o zaro bog liqlikning ratsional, maqsadga
ʻ ʻ ʻ
muvofiq va samarali tashkil etilishi ko p jihatdan korxona iqtisodiy barqarorligini
ʻ
belgilab beradi, shuningdek iqtisodiy obyekt faoliyatidan manfaatdor bo lgan
ʻ
mulkdorlar, xodimlar, kontragentlar, davlat va jamiyat moddiy farovonligi o sishiga
ʻ
xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyotida moliyaviy resurslarning (muhim) ahamiyatga egaligi
ularni boshqarishning funktsiyalarini belgilab beruvchi mustaqil faoliyat sifatida
moliyaviy menejmentni tashkil etish zaruriyatini shart qilib qo yadi.
ʻ
Moliyaviy menejment – bu korxonaning strategik va joriy maqsadlarini amalga
oshirishga yo naltirilgan moliyaviy resurslarni va moliyaviy faoliyatni
ʻ
boshqarishdir.
“Moliyaviy menejment tizimi iqtisodchilar tomonidan kompaniyalarda
istiqboldagi va faoiyat yuritishidagi strategik va joriy moliyaviy maqsadlarni
rejalashtirish, amaliyotga tatbiq etish, nazorat va taxlil qilish, o z vaqtida to g`rilash
ʻ ʻ
18

hamda tartibga keltirishdagi ilmiy jihatdan asoslangan o zaro bog`liqlikdagi ʻ
metodlar va instrumentlar kompleksi sifatida tushuniladi” 1
.
Har qanday boshqarish tizimi kabi moliyaviy menejment ham ob’ekt va
obyektga, ya’ni boshqariluvchi va boshqaruvchi tizimostlariga ega.
Bunda korxonalarning pul mablag lari va ularning manbalari, shuningdek
ʻ
korxonalar, xo jalik faoliyatining boshqa ishtirokchilari, moliya tizimining turli
ʻ
bo g inlari o rtasida yuzaga keladigan moliyaviy munosabatlar boshqarish obyekti
ʻ ʻ ʻ
hisoblanadi.
Mulkdorlar, moliyaviy menejerlar, mos tashkiliy tuzilmalar va xizmatlar
moliyaviy menejment tizimida boshqarish obyektlari sifatida qatnashadi,
bo limlarning tarkibiy qismlari esa boshqariluvchi tizimostlari sifatida yuzaga
ʻ
chiqadi. Bunda eng asosiy boshqaruv obyekti korxonaning mulkdorlari hisoblanadi.
Hozirgi sharoitda moliyaviy direktor boshqaruv a’zolarining yoki direktorlar
kengashining a’zosi hisoblanadi va boshqaruv ierarxiyasida etakchi o rinlardan biri
ʻ
hisoblanadi. Moliyaviy direktor bosh direktor bilan birgalikda aksiyadorlar oldida
to g ridan-to g ri javobgarlikni o z zimmasiga oladi, moliyaviy natijalar bo yicha
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
investorlar va biznes egalariga hisobot beradi. Moliyaviy direktorga nomzodlar
direktorlar kengashi tomonidan shaxsan tasdiqlanadi. Bu jihat moliyaviy
direktorning mustaqilligi va o z faoliyati bo yicha aksiyadorlarga hisobot berishini
ʻ ʻ
anglatadi.
Operatsion strategiyalar korxona umumiy strategiyasiga asoslanuvchi,
moliyaviy xizmat orqali rejalashtirish jarayonida majburiy tartibda o tish talab
ʻ
qilinadigan tegishli xizmatlar doirasida rivojlangan biznes-tuzilmalarda boshqaruv
funktsional tarzda bo linadi. Bu tabiiy ravishda umumiy strategiyani ishlabi chiqish
ʻ
va kuchlarni birlashtirishda moliyani yadroga aylantirmoqda. Shunday ekan
moliyaviy direktorning bosh vazifasi biznesni boshqarishning izchil va samarali
ishlash tizimini ta’minlash orqali korxonaning barcha bo linmalari operatsion
ʻ
1 Svetlana Savina, Irina Kuzmina-Merlino, Improving financial management system for Multi-
business companies, Procedia – Social and behavioral sciences, 2015.p. 137. URL:
http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1877042815056992/pdf.
19

strategiyalarini va aksiyadorlar uzoq muddatli maqsadlarini integratsiyalash bilan
ifodalanadi.
Shunday qilib, moliyaviy direktor va u boshqaradigan moliya xizmati har
qanday o rta va yirik korxonada muhim rol o ynaydi. Moliyaviy direktor faoliyati ʻ ʻ
bir vaqtning o zida uch xil doirada: funktsional, korporativ va boshqaruv
ʻ
ko rinishida amalga oshirilishini ta’kidlash lozim. Shuning uchun ham moliya
ʻ
xizmatining zamonaviy rahbari ilmli, keng dunyoqarashga ega ijodiy fikrlaydigan
mutaxassis, amaliy muammolar (pul oqimlarini boshqarish, korxona faoliyati
haqidagi tezkor ma’lumotlar bilan ichki va tashqi foydalanuvchilarni ta’minlash,
investitsion loyihalarni baholash, moliyaviy resurslarni qidirib topish va jalb qilish
hamda boshqalar)ni hal qilish qobiliyatiga ega, shuningdek strategik vazifalar
(birlashish va qo shib olishlar, investorlar bilan o zaro hamkorlik samaradorligi
ʻ ʻ
tahlili va boshqalar)ni hal qila oladigan bo lishi lozim.
ʻ
Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy menejmentning maqsadlari turli-tuman
bo lishi mumkin. Uzoq muddatli istiqbolda ular korxonani rivojlantirishning
ʻ
umumiy strategiyasiga mos kelishi, uni amalga oshirishni ta’minlashi lozim.
Amaliyotda keng tarqalgan va an’anaviy boshqaruv maqsadlariga quyidagilarni
kiritish mumkin:
- foydani maksimallashtirish;
- moliyaviy barqarorlikni ta’minlash;
- tovar realizatsiyasi miqdorini maksimallashtirish va boshqalar.
Korxona faoliyatining u yoki bu maqsadining afzalligini asoslash firmalar
faoliyatining turli xil nazariyalari doirasida amalga oshiriladi. Firma nazariyalaridan
kelib chiqqan holda quyida asosiy tan olingan korxonalar faoliyati maqsadlari
xususida to xtalib o tamiz.
ʻ ʻ
Firmalalarning klassik nazariyasida tadbirkorlikning bosh maqsadi olingan
tushumlarning sarflangan xarajatlardan yuqori bo lishini erishish nazarda tutiladi.
ʻ
Tushumlar va xarajatlar o rtasidagi farq foyda sifatida aks ettiriladi. Shunday qilib,
ʻ
tadbirkorlik faoliyati bilan shug ullanuvchi har qanday tashkilotning eng asosiy
ʻ
maqsadi o z faoliyati bo yicha foyda miqdorini maksimallashtirib borish
ʻ ʻ
20

hisoblanadi. Bunda foyda miqdorini buxgalteriya hisobi ko rsatkichlari asosida ʻ
aniqlashning osonligi va har qanday boshqaruvchi yoki mulkdor uchun tushunarli
ekanligi mazkur yondashuvning ommaviyligida muhim rol o ynaydi.
ʻ
Shubhasiz, korxonalar o z faoliyatida foydani oshirishga intilishi lozim. Lekin
ʻ
mazkur jarayonda bu maqsadga erishish uchun kuchlarni markazlashtirish kelajakda
salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Boshqa tomondan ilmiy-tadqiqot
ishlanmalariga xarajatlarni qisqartirish, yangi mahsulotlar ishlab chiqish va
bozordagi nufuzini oshirib borish, zamonaviy texnologiyalar va uskunalarni joriy
etish, yuqori malakali xodimlar ish haqlarini oshirib borish va boshqa shu kabilar
yaqin kelajakda foyda miqdorini mos ravishda oshirish imkonini berishi mumkin.
Yuqorida ta’kidlanganidek, yuqori foyda intilishga qaratilgan ayrim qarorlar
istiqbolda tovar sifatining pasayishi, asosiy fondlarning haddan tashqari yoki
ma’naviy eskirishi, raqobatbardoshlik darajasining va sotish hajmining pasayib
ketishi, bozordagi ulushning (korxona nufuzining) yo qotilishi, asosiy xodimlarning
ʻ
ketib qolishi kabi salbiy oqibatlarga olib kelishi, natijada esa foydaning keskin
kamayishi, zararlarning yuzaga kelishi yoki hatto bankrotlikkacha sabab bo lishi
ʻ
mumkin. Bundan xulosa chiqarish mumkinki, korxonalarning asosiy maqsadi
foydani oshirish bo lganda har doim ham risklilik darajasi baholanavermaydi.
ʻ
Foydani maksimallashtirish biznesni boshqarishning maqsadi sifatida quyidagi
kamchiliklarga ega:
- foydaning turli xil ko rsatkichlari amal qilishi (asosiy faoliyat foydasi, yalpi
ʻ
foyda, operatsion foyda, umumxo jalik faoliyati foydasi, moliyaviy faoliyatdan
ʻ
foyda, soliq to langunga qadar foyda, soliqqa tortiladigan foyda, sof foyda,
ʻ
taqsimlanmagan foyda va boshqalar) va ularni aniqlashdagi obyektivlik
(buxgalteriya hisobi ma’lumotlari va qoidalari asosida aniqlanishi), boshqaruv
qarorlari samaradorligini baholashning bir tomonlama talqin qilinishidagi
murakkabliklar;
21

II.Bob Moliyaviy maqsad va vazifalari
2 . 1 Moliyaviy maqsad va vazifalari
Biznesni boshqarishda nisbatan oddiy va keng tarqalgan maqsadlardan biri
sifatida tovar ishlab chiqarish va savdo hajmini oshirib borish ko rsatiladi. Bu ʻ
maqsadning keng tarqalishi ko plab boshqaruvchilarning o z mavqeini (ish haqi,
ʻ ʻ
diplomatik statusi, jamiyatdagi o rni) ko riladigan foydada emas, balki firmaning
ʻ ʻ
yuqori darajasida ko rishida mujassamlanganligi bilan izohlanadi. Aksariyat
ʻ
korxona rahbarlari uchun tovar ishlab chiqarish va savdo hajmini oshirib borish va
bu bo yicha keng imkoniyatlar muvaffaqiyat o lchovi va tahlilchilar hamda
ʻ ʻ
investorlar uchun o rganish obyekti bo lib xizmat qiladi.
ʻ ʻ
Tovar ishlab chiqarish va savdo hajmini oshirib borish foydalaniladigan
resurslar (xom ashyo, materiallar, ishchi kuchi va boshqalar) miqdorini oshirish,
shuningdek ularni moliyalashtirish uchun qo shimcha moliyaviy resurslarni jalb
ʻ
qilishni taqozo etadi. Boshqa shart-sharoitlarning o zaro tengligi sharoitida
ʻ
korxonadagi o sish reinvestitsiya qilingan foyda miqdori bilan aniqlanadi. Shunday
ʻ
qilib, tovar ishlab chiqarish va savdo hajmini oshirib borish mohiyatiga ko ra
ʻ
foydani maksimallashtirishga tenglashtiriladi va uning o ziga xos kamchiliklari ham
ʻ
foydani maksimallashtirish maqsadi bilan bir xil hisoblanadi.
Biznesni boshqarishda moliyaviy barqarorlikni ta’minlash maqsadi
rivojlanishda konservativ siyosat yuritishni taqozo etadi. O z navbatida konservativ
ʻ
siyosat yuqori daromadli operatsiyalar bo lishidan qat’iy nazar risklardan qochish,
ʻ
yangi loyihalarni amalga oshirishda qatnashishni doimiy rad etish, natijasi yuqori
darajada noaniqlikka ega bo lgan innovatsiyalarni joriy etishdan voz kechish
ʻ
kabilarni nazarda tutadi. Keskin raqobat, ilmiy-texnik taraqqiyotning jadallashuvi,
yangi mahsulot va xizmatlarning doimiy ravishda paydo bo lishi sharoitida bunday
ʻ
siyosat faqatgina qisqa muddatli istiqboldagina korxonaning yashab qolishiga imkon
beradi.
Qayd etib o tish kerakki, yuqorida ko rib chiqilgan moliyaviy boshqaruv
ʻ ʻ
maqsadlari qo llanilishi bo yicha alohida-alohida maqsadlar bo lib, amaliyotda
ʻ ʻ ʻ
22

ularning kombinatsiyasi (masalan foydani maksimallashtirish va moliyaviy
barqarorlikni ta’minlash) qarama-qarshilikka olib keladi. Shu bilan birgalikda bozor
iqtisodiyoti sharoitida korxonalar faoliyati murakkab va ko p qirrali, shuning uchun ʻ
ham asosiy maqsad va boshqaruv samaradorligining tegishli mezonlari o zaro mos
ʻ
kelishi lozim. Bunda quyidagilarga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq:
- moliyaviy-xo jalik faoliyatining turli xil jihatlarini o zida aks ettirishi;
ʻ ʻ
- uzoq muddatli istibolgan yo naltirilgan bo lishi;
ʻ ʻ
- vaqt, risk va noaniqlik omillarini hisobga olish;
- ilmiy asoslangan va obyektiv baholangan bo lishi.
ʻ
Hozirgi vaqtda korxona mulkdorlari moddiy farovonligini maksimallashtirib
borish maqsadi yuqorida keltirilgan shartlarga yuqori darajada javob beradi.
Mulkdorlar korxona foydasiga oxirgi talabgor hisoblanishi sababli ularning
daromadlarini maksimallashtirish korxona faoliyatidan manfaatdor bo lgan barcha
ʻ
tomonlar, masalan iste’molchilar (tovarlar sotishning kengayishi hisobiga), mol
yetkazib beruvchilar (etkazib beriladigan moddiy resurslar miqdorining o sishi va
ʻ
o z vaqtida to lovning amalga oshirilishi hisobiga), xodimlar (ish haqlarining o sishi
ʻ ʻ ʻ
va o z vaqtida to lanishi hisobiga), kreditorlar (foizlarning o z vaqtida to lanishi va
ʻ ʻ ʻ ʻ
qarzlarning belgilangan tartibda qoplanishi hisobiga), davlat (soliqlarning o z
ʻ
vaqtida va belgilangan tartibda to lanishi hisobiga) va nihoyat butun jamiyat moddiy
ʻ
farovonligi o sishiga va talablari qanoatlantirilishiga olib keladi.
ʻ
Shu o rinda qayd etib o tish lozimki, mulkdorlar o z moddiy farovonligini
ʻ ʻ ʻ
nafaqat joriy davrda, balki uzoq muddatli davrlar mobaynida ham oshirib borishdan
manfaatdordirlar. Bu ularni o z daromadlarining bir qismini biznesni kengaytirish
ʻ
uchun yo naltirishga, yangi investitsion loyihalarni amalga oshirishga,
ʻ
boshqaruvning samarali tizimini yaratishga, qo shimcha moliyaviy resurslar va
ʻ
yuqori malakali kadrlarni jalb qilishga va boshqa shu kabilarga undaydi. Korxona
bozor qiymatini oshirib borish jarayoni iste’molchilar talablarini qanoatlantirish
darajasini oshirish, mavjud mahsulotlar va xizmatlarni doimiy takomillashtirib
borish hamda yangi mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqish, xodimlar mehnat
23

sharoitlarini yaxshilash, kapital yetkazib beruvchilarga mos qaytimni ta’minlash va
boshqalar bilan chambarchas va bevosita bog liq.ʻ
Amaliyotda mazkur maqsad alohida maqsad sifatida shakllangan va unga
bozor qiymatini maksimallashtirish yo li bilan erishiladi.
ʻ
Iqtisodiy nuqtai nazardan korxonaning bozor qiymati – bu korxona mulkdorlari
(aksiyadorlari) egalik qiladigan yoki sotish natijasida pul shaklida olishi mumkin
bo lgan real boylikdir.
ʻ
Amaliyotda korxonaning qiymati kapital qo yilmalar umumiy miqdori bilan
ʻ
aniqlanmaydi, balki ularning bozordagi mos tovar va xizmatlar bilan qanday holatda
ta’minlanganligi asosida aniqlanadi. O z navbatida bu holat amalga oshirilgan
ʻ
qo yilmalarning natijalariga va yo nalishlariga bog liq bog liq bo lib, agarda bu
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qo yilmalar korxonaning raqobatbardoshligini oshirsa va kapitalning o sishini
ʻ ʻ
ta’minlasa unda korxona bozor qiymati oshadi va uning egalari kapitali yanada
oshadi. Aksincha holatda korxona aktivlari xususiy kapitalga qo shimcha
ʻ
qo yilmalar yoki yangi qarzlar jalb qilish hisobiga rasman oshirish korxona
ʻ
rentabelligining yomonlashuviga, raqobatbardoshligi pasayishiga olib kelsa mos
ravishda korxona qiymati ham pasayadi.
Bundan quyidagicha muhim xulosa chiqarish kerak: har qanday boshqaruv
qarori birinchi navbatda korxona qiymatiga qanday ta’sir ko rsatishi nuqtai
ʻ
nazaridan ko rib chiqilishi kerak. Boshqacha aytganda moliyaviy menejer faqat
ʻ
shunday qarorlar qabul qilishi kerakki, ular kelajakda korxona bozor qiymati va mos
ravishda uning mulkdorlari moddiy boyligi o sishini ta’minlashi lozim.
ʻ
Qarorlar qabul qilishning keltirilgan mezoni birmuncha umumiy va asos bo lib
ʻ
xizmat qiluvchi mezon hisoblanadi, lekin amaliyotda uni har doim ham qat’iy
ravishda qo llash tavsiya etilmaydi.
ʻ
Korxonalar uchun birjalarda kotirovkalanuvchi aksiyalari orqali moliya
bozorlarida ularning qiymatini baholash amalga oshiriladi. Buning natijasida ko rib
ʻ
chiqilgan maqsad korxona mulkdorligining moddiy farovonligini
maksimallashtirishning mohiyati bo yicha ekvivalenti bo lgan aksiyalar bozor
ʻ ʻ
bahosini maksimallashtirishga o zgaradi.
ʻ
24

Umuman ko rib chiqilgan yondashuvning quyidagi afzalliklarini ko rsatish ʻ ʻ
mumkin:
- uzoq muddatli istiqbolga yo naltirilganligi;
ʻ
- vaqt, risk va noaniqlik kabi omillarning hisobga olinishi;
- mulkdorlar va ularning biznes bo yicha hamkorlari (kreditorlar, invstorlar,
ʻ
xodimlar, kontragentlar) manfaatlarining o zaro muvofiqlashtirish imkoniyati;
ʻ
- joriy va strategik vazifalar o rtasida qarama-qarshilikning mavjud emasligi;
ʻ
- mulkdorlarning korxona ustidan nazoratni ta’minlashi va boshqalar.
Qayd etib o tish kerakki, amaliyotda mazkur yondashuvni amalga oshirish har
ʻ
doim ham oson kechmaydi. Birinchidan, u kelgusi daromad va xarajatlarni
ehtimoliy baholashga, pul tushumlari va ularning risklar bilan bog liqligiga
ʻ
asoslanadi. Ikkinchidan, hamma korxonalar ham umumtanolingan bozor qiymatiga
ega emas. Xususan, agar korxonaning aksiyalari birjada muomalada bo lmasa,
ʻ
uning haqiqiy bozor bahosini bevosita aniqlash murakkablashadi.
Lekin korxona bozor qiymatini maksimallashtirish maqsadi rivojlangan va
samarali ishlovchi bozor kapitali amal qilish vaqtida yuqori darajada asoslangan va
muhim xususiyatga ega hisoblanadi.
Asosiy maqsad – mulkdorlar moddiy farovonligini maksimallashtirish va
bevosita korxona bozor qiymatini maksimallashtirishga erishish uchun moliyaviy
menejerdan quyidagi asosiy yo nalishlar bo yicha samarali boshqaruv qarorlari
ʻ ʻ
qabul qilish talab etiladi:
- operatsion faoliyat (korxonaning moliyaviy holatini tahlil qilish, rejalashtirish,
prognozlash va nazorat qilish);
- moliyalashtirish – o z va jalb qilingan mablag lar manbalarini boshqarish
ʻ ʻ
(moliyaviy qarorlar qabul qilish);
- investitsiyalar – investitsion siyosat va avtivlarni boshqarish (investitsion qarorlar
qabul qilish).
Keltirilgan yo nalishlardan har biri moliyaviy menejment tizimida amalga
ʻ
oshiriladigan aniq kompleks vazifalar bilan tavsiflanadi. Namunaviy kompleks
vazifalar quyidagi rasmda keltirilgan (1-rasm).
25

KORXONALARNI MOLIYAV IY
BOSHQARISH
Operatsion qarorlar
qabul qilish Investitsion qarorlar
qabul qilish Moliyaviy qarorlar
qabul qilish
Aylanma kapitalni
boshqarish Uzoq muddatli
aktivlarni boshqarish Kapital tarkibini va
bahosini aniqlash
Foyda va xarajatlarni
boshqarish Investitsion
imkoniyatlarni
qidirish va baholash Moliyalashtirish
manbalarini jalb qilish
Joriy rejalashtirish va
byudjetlashtirish Kapital qo yilmalar ʻ
byudjetini ishlab
chiqish Qimmatli qog ozlar ʻ
emissiyasi
Moliyaviy
bashoratlash va
nazorat Investitsion portfelni
boshqarish Dividend siyosati
Operatsion risklarni
boshqarish Investitsion risklarni
boshqarish Moliyaviy risklarni
boshqarish
1-rasm. Moliyaviy menejmentning kompleks vazifalari
Keltirilgan kompleks vazifalar moliyaviy boshqaruv jarayonining faqatgina
umumiy mazmunini ifodalaydi va uni yanada detalli va tizimaks ettirish ham
mumkin.
Masalan, kapital tarkibi, bahosi va manbalarini aniqlash bo yicha vazifalar
ʻ
quyidagi omillarni detalli baholash taqozo etadi:
- talab qilinadigan moliyaviy resurslar miqdori va ularni jalb qilish (qo lga
ʻ
kiritish) imkoniyati;
- ularning taqdim etish shakllari (uzoq yoki qisqa muddatli kredit, naqd pul,
qimmatli qog ozlar emissiyasi orqali va boshqalar);
ʻ
26

- moliyaviy resurslarga egalik qilish bahosi (foiz stavkalari, moliyaviy resurslarni
taqdim etish bo yicha boshqa rasmiy va norasmiy shartlar);ʻ
- mablag lar manbalari ma’lumotlari bilan bog liq risklar va boshqalar.
ʻ ʻ
Keltirib o tilgan ro yxatdan kelib chiqqan holda qayd etib o tish kerakki,
ʻ ʻ ʻ
moliyaviy menejmentning kompleks vazifalari yetarli darajada keng va turli-tuman.
Ulardan aksariyati bo yicha qarorlar qabul qilish murakkab va ko p miqdordagi
ʻ ʻ
axborotlarni qayta ishlash, turli xil matematik modellarni va hisoblash texnikalarini
qo llash talab etiladigan sermehnatli jarayonni o zida aks ettiradi. Buning natijasida
ʻ ʻ
qarorlar qabul qilish jarayoni qat’iy vaqt bo yicha chegaralar, risk va noaniqlik
ʻ
sharoitida tezda o tib ketadi, oqibatlar bo yicha javobgarlik darajasi esa nihoyatda
ʻ ʻ
yuqori bo ladi.
ʻ
Moliyaviy menejment vazifalarining xususiyati buxgalteriya hisobining
vazifalaridan farqli ravishda alohida standartlarga bo ysunmaydi. Ulardan ayrimlari
ʻ
bo yicha qarorlar qabul qilish tartibga solinmaydigan xususiyatga ega. Ayrim
ʻ
shartnomalarni tuzish va amalga oshirish jarayonida hal qilinishi talab etiladigan
“bir marta”lik vazifalar amal qiladi.
Shuningdek yana bir o ziga xos xususiyat sifatida bugugi kunda xalqaro
ʻ
amaliyotda moliyaviy menejerlar tayyorlashda matematik modellashtirish va
zamonaviy axborot texnologiyalari sohalarini chuqur bilishlarini ta’minlashga
alohida e’tibor qaratilayotganligini ham alohida ta’kidlash lozim.
2.2 Moliyaviy tushunchaning iqtisodiy mohiyati
Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy oqimlar har qanday korxonada
boshqaruv obyekti hisoblanadi, shu sababli har bir moliyaviy qaror pul oqimlari
harakati bilan bilvosita yoki bevosita bog liq. Shuning uchun ham aksariyat
ʻ
boshqaruvchilar o z funksional vazifalarini amalga oshirish jarayonida moliya
ʻ
xizmati bilan o zaro bog liqlikda faoliyatni tashkil etadi.
ʻ ʻ
Bu bog liqlik bugungi kunda har bir boshqaruvchidan moliyaviy menejment
ʻ
asoslari haqida bilimga ega bo lishi, korxona oldida turgan muammolarni to g ri
ʻ ʻ ʻ
27

talqin qilishi va o z faoliyatini yuqoridagilardan kelib chiqqan holda tashkil etishi ʻ
talab etiladi.
Bizga ma’lumki, moliya – pul fondlarini tashkil etish, taqsimlash (qayta
taqsimlash) va foydalanish bilan bog liq iqtisodiy munosabatlarning o ziga xos
ʻ ʻ
sohasidir.
Pul moliyaviy munosabatlarning moddiy asosi sifatida bozor iqtisodiyotida
tomonlarning manfaatlarini ifodalashda va o zaro muvofiqlashtirishda, shuningdek
ʻ
umumiy qiymat ekvivalenti sifatida muhim rol o ynaydi.
ʻ
Pul fondlari tushunchasi aniq belgilab qo yilgan maqsad asosida tashkil etilgan
ʻ
fond ekanligi bilan tavsiflanadi. Bunday fondlardagi pul mablag lari moliyaviy
ʻ
resurslar deb ataladi.
Yuqorida qayd etib o tilganidek, hozirgi kunda moliyaviy resurslarni
ʻ
boshqarish har bir korxona oldida turgan eng asosiy va strategik vazifalardan biri
hisoblanadi. Bu yo nalishning korxonani boshqarish tizimida strategik ahamiyatga
ʻ
egaligi moliyaviy resurslar va boshqa resurslar (moddiy resurslar, mehnat resurslari
va boshqalar)ni jalb qilishning o zaro bog liqligi bilan izohlanadi. Bunday o zaro
ʻ ʻ ʻ
bog liqlikning ratsional, maqsadga muvofiq va samarali tashkil etilishi ko p jihatdan
ʻ ʻ
korxona iqtisodiy barqarorligini belgilab beradi, shuningdek iqtisodiy obyekt
faoliyatidan manfaatdor bo lgan mulkdorlar, xodimlar, kontragentlar, davlat va
ʻ
jamiyat moddiy farovonligi o sishiga xizmat qiladi.
ʻ
Bozor iqtisodiyotida moliyaviy resurslarning (muhim) ahamiyatga egaligi
ularni boshqarishning funksiyalarini belgilab beruvchi mustaqil faoliyat sifatida
moliyaviy menejmentni tashkil etish zaruriyatini shart qilib qo yadi.
ʻ
E.F.Brighаm fikriga ko ra, moliyaviy menejment aktivlarni qancha miqdorda
ʻ
va qanday tartibda jalb qilish, aktivlarni sotib olish uchun zarur kapitalni oshirish
hamda firma qiymatini maksimallashtirish uchun firma faoliyatini tashkil etish bilan
bog liq qarorlar qabul qilishga qaratilgan boshqaruv faoliyatidir
ʻ 2
. J.Deepika esa
moliyaviy menejment kompaniyalarda moliyaviy resurslar resurslarni rejalashtirish,
2 Brigham Eugene F. Fundamentals of Financial Management. Concise 8th edition. — Cengage
Learning, 2013. — 619 p.
28

ularni jalb qilish va foydalanish ustidan nazorat qilishga qaratilgan boshqaruv
faoliyatidir 3
, deya fikr bildiradi. I.A. Blank tomonidan moliyaviy menejment
korxonalarda moliyaviy resurslarni shakllantirish, taqsimlash va foydalanish hamda
pul mablag lari oboroti bilan bog liq boshqaruv qarorlarini qabul qilish va amalga ʻ ʻ
oshirish prinsiplari va metodlari tizimi 4
sifatida izohlanadi.
Umuman, moliyaviy menejment – bu korxonaning strategik va joriy
maqsadlarini amalga oshirishga yo naltirilgan moliyaviy resurslarni va moliyaviy
ʻ
faoliyatni boshqarishdir.
Moliyaviy menejment o z xususiyatiga ko ra keng va ko p qirrali tushuncha
ʻ ʻ ʻ
sifatida quyidagi kontekstlarda ko rib chiqilishi mumkin:
ʻ
- ilmiy fan (soha) sifatida;
- korporativ moliyani boshqarish tizimi sifatida;
- tadbirkorlik faoliyati turi sifatida.
Moliyaviy menejment ilmiy fan (soha) sifatida nazariy bilimlar, konsepsiyalar,
modellar va ular asosida ishlab chiqilgan amaliy metodlar, boshqaruv qarorlarini
qabul qilish jarayonida qo llaniladigan usullar, instrumentlar tizimini o zida aks
ʻ ʻ
ettiradi.
Moliyaviy menejment nazariyasi va amaliyoti iqtisodiy muhitda yuz bergan
turli xil o zgarishlardan kelib chiqqan holda doimiy ravishda rivojlanib kelmoqda.
ʻ
3 Deepika J. "Managing Business Finance" . International Research Journal of Management
Science & Technology. 2014.
4 Бланк И.А. Финансовый менеджмент. Учебный курс. – Киев. Ник-Центр, 2014. – С. 11
29

III.Bob Moliyaviy menejmentning kontseptsiyalari
3.1 Moliyaviy menejmentning kontseptsiyalari
Hozirgi kunga kelib moliyaviy menejmentning muhim nazariy asoslari sifatida
quyidagilarni keltirish mumkin:
- pul oqimlari konsepsiyasi;
- pul mablag larining vaqt bo yicha qiymati konsepsiyasi;ʻ ʻ
- risk va daromadlilik konsepsiyasi;
- bozor samaradorligi haqida gipoteza;
- portfel nazariyasi va aktivlar narx shakllanishi modeli;
- kapital tarkibi va dividend siyosati nazariyasi;
- agentlik munosabatlari nazariyalari va boshqalar.
Yuqorida sanab o tilgan moliyaviy menejmentning nazariy asoslari xususida
ʻ
qisqacha to xtalib o tamiz.
ʻ ʻ
Pul oqimlari konsepsiyasi
Har qanday korxona (MChJ, AJ va boshqalar) faoliyat ko lami va turidan
ʻ
qat’iy nazar o z moliyaviy munosabatlarini aniq tizim asosida tashkil etadi va bu
ʻ
tizim pul mablag lari harakati asosida ishlaydi.
ʻ
Pul oqimlarini tashkil etishda e’tibor qaratiladigan asosiy jihat bu pul
mablag larining kirib kelishi va chiqib ketishidagi o zaro mutanosiblikka erishish
ʻ ʻ
hisoblanadi. Bunda vaqt va miqdor omili birlamchi e’tibor talab qiladi. Ya’ni
moliyaviy-xo jalik faoliyati natijasi korxona ixtiyoriga kelib tushayotgan pul
ʻ
mablag lari miqdori korxonadan chiqib ketayotgan pul miqdoridan ortiqni tashkil
ʻ
etishi lozim. Boshqa tomondan esa korxona tomonidan olinadigan pul
mablag larining kelib tushish vaqti pul mablag larining chiqib ketish vaqtidan
ʻ ʻ
qisqaroq bo lishi talab etiladi. Keltirilayotgan bu ikki jihat har qanday korxona
ʻ
uchun moliyaviy barqarorlik va to lovga layoqatlilikni ta’minlashdan tashqari
ʻ
faoliyat samaradorligiga erishishga ham xizmat qiladi. Shu o rinda aforizmga
ʻ
aylangan bir iborani keltirish maqsadga muvofiq: “Pul hech qachon ko p
ʻ
bo lmaydi!”
ʻ
30

Shuningdek, xorijiy adabiyotlarda “Erkin pul oqimlari konsepsiyasi (concept of
free cash flow) – firma faoliyat yuritishiga ziyon etkazmaydigan va kelgusi pul
oqimlarini ijobiyligini ta’minlaydigan naqd pul oqimlarini ta’minlashni nazarda
tutadigan konsepsiya ham keltiriladi” 5
.
Pul mablag larining vaqt bo yicha qiymati konsepsiyasiʻ ʻ
“Vaqt – puldir!” degan iborani ko p eshitganmiz va ko p ibora uni
ʻ ʻ
ishlatganmiz. Lekin bu iboraning asl moliyati haqida ko p ham o ylab
ʻ ʻ
ko rmaganmiz. Pul mablag larining vaqt bo yicha qiymati (time-value of money)
ʻ ʻ ʻ
konsepsiyasi korporativ moliyaning fundamental asoslaridan biri hisoblanadi.
Mazkur konsepsiyaga muvofiq biz turli vaqtlarda egalik qiladigan pul mablag lari
ʻ
bir xil bo lmagan qimmatga egalik qiladi. Ustiga-ustak biznesda va kundalik
ʻ
hayotimizda pulga egalik qilish vaqti pul mablag larining miqdoriga nisbatan katta
ʻ
amamiyatga ega. Masalan, milliy pul birligining bugungi qimmati bir qancha vaqt
o tgandagiga nisbatan qadrliroq. Ya’ni u ayni paytda joriy iste’molni
ʻ
qanoatlantirishga sarflanishi yoki kelajakda qo shimcha daromad olish uchun
ʻ
investitsiya sifatida qo yilishi mumkin.
ʻ
Ma’lum vaqtdan so ng zarur miqdordagi pul mablag lariga egalik qilish uchun
ʻ ʻ
korxona ma’muriyati mavjud pul mablag ini hozirning o zida yo naltirish lozim
ʻ ʻ ʻ
bo ladi. Bunda qaror qabul qilishda kelgusidagi pul oqimlari pul mablag larining
ʻ ʻ
joriy vaqtdagi qiymati (present value – PV)dan kelib chiqqan holda baholashni
amalga oshirish lozim. Pul mablag larining joriy qiymati va kelgusi qiymatini
ʻ
baholash uchun moliyachilar pul oqimlarini diskontlash bo yicha maxsus
ʻ
metodikadan foydalanadilar.
Risk va daromadlilik konsepsiyasi
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik faoliyati risk bilan chambarchas
bog liq. Shu o rinda yana bir iborani ham keltirish lozim: “Kim risk qilmasa u hech
ʻ ʻ
qachon yutmaydi!”. Biror bir operatsiya bo yicha yuqori riskning mavjudligi yuqori
ʻ
foyda olish imkoniyati bo lsada nafaqat ijobiy balki salbiy natijaga ham sabab
ʻ
bo lishi mumkin.
ʻ
5 Brigham, Houston/Fundamentals of Financial Management/Concise 8-th edition/2015-75 p.
31

Risk va daromadlilik konsepsiyasi moliyaviy menejerdan nafaqat moliyaviy-
xo jalik operatsiyalaridan olinishi mumkin bo lgan natijalarni baholash, shu bilan ʻ ʻ
bir vaqtda natijaga erishish bilan bog liq risklarga ham diqqatini qaratishi
ʻ
lozimligiga urg u beradi. Mazkur konsepsiyaga muvofiq agar riskning yuzaga
ʻ
kelishi natijasida kutilgan daromadning pasayishi biznes uchun salbay oqibatlarga
olib kelmasa risklarni qabul qilish mumkin. Shunday qilib, ma’lum bir natijaga
erishish, biznesning kelgusi taraqqiyotini ta’minlash uchun risklarni to g ri
ʻ ʻ
baholash, ularni kamaytirish bo yicha o z vaqtida va mos chora-tadbirlarni qo llash
ʻ ʻ ʻ
talab etiladi.
Bozor samaradorligi haqida gipoteza
Bozordagi holat haqida doimiy axborotga ega bo lish va ularni tahlil qilish
ʻ
doimiy ravishda e’tibor talab qiladigan masala hisoblanadi. Chunki bozordagi
holatdan kelib chiqqan holda samarali moliviy qarorlar qabul qilish bevosita
korxona moliyaviy barqarorligi o sishiga xizmat qiladi.
ʻ
Portfel nazariyasi va moliyaviy aktivklar daromadliligini baholash modeli
Investitsion portfel nazariyasining mohiyati mashhur kundalik prinsipda
yetarlicha aniq aks ettirilgan: “Barcha tuxumni bitta savatga solma!” Bu prinsipning
biznes sohasida yuzaga kelishi mablag larni turli xil aktivlar, korxonalar va faoliyat
ʻ
turlari bo yicha taqsimlash lozimligi bilan ifodalanadi, ya’ni investitsion portfelni
ʻ
ulardan shakllantirish qoidaga ko ra qandaydir bitta yo nalishdagi risklarni
ʻ ʻ
taqqoslaganda jamlangan risklarning pastligi bilan bog liq. Masalan, pul
ʻ
mablag larini bir vaqtning o zida bir nechta sohaga joylashtirish natijasidagi risklar
ʻ ʻ
pul mablag larini faqat bitta sohaga joylashtirishdagi risklarga qaraganda kamroq.
ʻ
O z navbatida aktivlar narx shakllanishining turli modellari (CAPM, APT va
ʻ
boshq.) investitsion portfel risklarining asosiy omillarini aniqlash va ularning
daromadlilik darajasiga va biznes qiymatiga ta’sirini baholash imkonini beradi.
Kapital tarkibi va dividend siyosati nazariyasi
“Qayerdan mablag olish kerak va uni qanday taqsimlash lozim?” – bu doimiy
ʻ
savol barcha vaqtlarda va davrlarda insoniyatni tashvishga solgan. Moliyaviy
menejer ham muhim muammolar tarkibida mazkur muammodan holi tarzda faoliyat
32

ko rsata olmaydi. Ya’ni “faoliyatni tashkil etish yoki davom ettirish uchun zarur ʻ
kapitalni qaysi manbalardan jalb qilish zarur?”, degan savol moliyaviy menejer
oldidagi doimiy muammolardan biri hisoblanadi. Bunda qarz mablag lari jalb qilish
ʻ
yoki o z moliyaviy resurslari bilan cheklanish lozimligiga aniqlik kiritiladi. Mazkur
ʻ
oddiy bo lmagan savollarga har tomonlama asoslangan javob topish kapital tarkibi
ʻ
nazariyasining tadqiqot predmetini tashkil etadi. Kapital tarkibi nazariyasining
fundamental asoslarini o rganish korxona faoliyatini moliyalashtirish bo yicha
ʻ ʻ
qarorlar qabul qilish jarayonida hisobga olinishi lozim bo lgan omillarni a’lo
ʻ
darajada tushunish imkonini beradi.
Dividend siyosati doirasida ko rib chiqiladigan, olingan foydani taqsimlash
ʻ
yuqoridagi muammo bilan bevosita bog liq va muhimligi bo yicha kam bo lmagan
ʻ ʻ ʻ
muammo hisoblanadi. Dividend siyosatidagi asosiy muammo olingan foydaning
ta’sischilarga dividendlar ko rinishida to lanadigan qismi va foydaning biznesni
ʻ ʻ
yanada rivojlantirish uchun yo naltiriladigan qismi o rtasidagi optimal nisbatni
ʻ ʻ
belgilashni nazarda tutadi.
Agentlik munosabatlari nazariyasi
Iqtisodiy munosabatlarda har bir obyekt doimo o z manfaatlarini
ʻ
qanoatlantirish uchun intiladi va bu manfaatlar biznes yuritish jarayonida har doim
ham mos kelavermaydi. Agentlik tushunchasi ikki ishtirokchi o rtasidagi
ʻ
munosabatda ulardan birining (buyurtmachi, prinsipal) o z funksiyalarini boshqa
ʻ
shaxsga, ya’ni agentga o tkazishini anglatadi. Korporativ moliyani boshqarish
ʻ
nuqtai nazaridan eng muhim agentlik munosabatlari sifatida mulkdorlar va
menejerlar o rtasidagi munosabatlar, shuningdek kreditorlar va aksiyadorlar
ʻ
o rtasidagi munosabatlarni keltirish mumkin. Masalan, biznesda kapital egalari
ʻ
moliyaviy boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun yollanma menejerlar
(agentlar)ni jalb qilish holatlari tez-tez yuzaga kelib turadi. Lekin menejerlar o z ish
ʻ
joyini saqlash, karerasini rivojlantirish, ish haqini oshirish va boshqa maqsadlarda
shaxsan o zi uchun foydali, biznes egasi uchun esa zararli qarorlar qabul qilishi
ʻ
mumkin. “Prinsipal – agent” munosabatlarida yuzaga keladigan nizolarni
iqtisodchilar agentlik muammolari, agentlik nizolari yoki manfaatlar to qnashuvi
ʻ
33

natijasidagi muammolar, deya ataydilar. Agentlik munosabatlari nazariyasi agentlik
munosabatlarida yuzaga keladigan muammolarning mohiyati va yuzaga kelish
sabablarini o rganadi, shuningdek ularning oldini olish yoki salbiy oqibatlarini ʻ
kamaytirish imkonini beruvchi metodlar va instrumentlarni ishlab chiqadi.
3.2 Moliyaviy menejmentning funktsiyalari
Moliyaviy menejmentning mohiyati uning bajaradigan funksiyalarida namoyon
bo ladi. Moliyaviy menejmentning kompleks mazmunidan kelib chiqqan holda
ʻ
uning bajaradigan funksiyalarini ikkita asosiy guruhga bo lish mumkin:
ʻ
- boshqaruv obyektining funksiyalari;
- maxsus funksiyalar.
Birinchi guruh funksiyalar tarkibi har qanday boshqariluvchi tizimosti uchun
bir xil tavsifga ega. Ular tarkibiga tashkil etish, tahlil, rejalashtirish, motivatsiya va
nazorat kiritiladi.
Tashkil etish boshqaruv ob’ektlarini tarkiblashtirish, tegishli bo linmalarning
ʻ
huquq va majburiyatlarini belgilash kabilarni nazarda tutadi. Qoidaga ko ra tarkibiy
ʻ
birliklar ierarxik yoki javobgarlik va nazorat markazlarini belgilash orqali
funksional belgilari bo yicha bo linadi. Moliyaviy menejmentning tashkil etish
ʻ ʻ
funksiyasini amalga oshirish jarayonida korxonalarda boshqarish tizimining
amaldagi tuzilmasi tomonidan mazmunan va funksional jihatlar o zaro mosligi va
ʻ
integratsiyasiga erishiladi. Bu jarayonda tashkiliy tuzilmalarni tashqi muhitning
o zgaruvchan shart-sharoitlariga doimiy ravishda moslashtirib borish talab etiladi.
ʻ
Samarali moliyaviy boshqaruvni amalga oshirish ko p jihatdan korxonaning
ʻ
moliyaviy-iqtisodiy holatini, uning likvidliligi va moliyaviy barqarorligini,
shuningdek yaxlit moliyaviy-xo jalik faoliyati va alohida operatsiyalar o tkazish
ʻ ʻ
natijalarini davriy baholashni nazarda tutuvchi tahlil funksiyasini amalga oshirishga
bog liq. Tahlil jarayonida korxona faoliyatidagi o ziga xos kamchiliklar aniqlanadi
ʻ ʻ
va ularni bartaraf etish yo nalishlari belgilanadi.
ʻ
34

Rejalashtirish maqsadlarni qo yish va ularga erishish yo llarini tanlash mavjud ʻ ʻ
va egalik qilish mumkin bo lgan resurslarning cheklanganligini hisobga olgan holda
ʻ
maqsadlarni qo yish va ularga erishish yo llarini tanlashni nazarda tutadi. Bu
ʻ ʻ
funksiya moliyaviy menejmentda eng asosiy funksiyalardan biri hisoblanadi.
Strategik yo nalishlarni va rivojlanish maqsadlarini ishlab chiqish, resurslar va
ʻ
kapitalning barcha turlaridan yuqori darajada samarali foydalanish yo nalishlarini,
ʻ
qo shimcha moliyaviy resurslarni jalb qilish usullarini belgilab olish, risklarni
ʻ
neytrallashtirish yo nalishlarini belgilash va boshqa shu kabi masalalar rejalashtirish
ʻ
funksiyasi doirasida amalga oshiriladigan vazifalar ro yxati hisoblanadi. Uning
ʻ
bozor iqtisodiyoti sharoitidagi eng muhim va farqli xususiyati korxona moliyaviy-
xo jalik faoliyatining asosiy ko rsatkichlarini rejalashtirish bozor kon’yukturasi,
ʻ ʻ
yetkazib berilayotgan tovarga talab va taklif darajasi, raqobat darajasi va
boshqalarni aniq belgilashning murakkabligini hisobga olgan holda amalga
oshirilishi bilan ifodalanadi. Rejalashtirish faoliyat natijalari tahliliga, ichki va
tashqi muhitda kutilayotgan o zgarishlarga asoslangan holda amalga oshiriladi.
ʻ
Motivatsiya qo yilgan maqsadlarni amalga oshirishga yo naltirilgan faoliyatni
ʻ ʻ
o zida aks ettiradi. Bu funksiya yordamida xodimlarning xulqiga ta’sir etish va
ʻ
ularning talablarini hisobga olgan holda turli omillar orqali ta’sir o tkazishga
ʻ
harakat qilinadi. Uni amalga oshirish jarayonida belgilangan moliyaviy
ko rsatkichlarni, normativlarni va reja topshiriqlari bajarganlik yoki bajarmaganlik,
ʻ
resurslar tejamkorligiga va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga erishganligi
va boshqa holatlarda korxonaning alohida tarkibiy bo linmalari xodimlari uchun
ʻ
rag batlantirish yoki jarimalar qo llash tizimi shakllantiriladi. Mazkur funksiyaning
ʻ ʻ
samarali ishlashi ish faolligining, tovar sifatining, xodimlar malaka darajasining
o sib borishiga va eng asosiysi korxona moliyaviy-xo jalik faoliyati natijalariga
ʻ ʻ
bevosita ijobiy ta’sir ko rsatadi.
ʻ
Nazoratning mohiyati korxona moliyaviy-xo jalik faoliyatida yuzaga kelishi
ʻ
mumkin bo lgan real holatlarni o z vaqtida aniqlash, belgilangan maqsadlarga
ʻ ʻ
erishishga to sqinlik qilayotgan omillarni bartaraf etishga xizmat qilishdan iborat.
ʻ
Moliyaviy menejmentning bu funksiyasi ishlashi korxonada ichki nazorat tizimini
35

tashkil etish, nazorat qilinadigan ko rsatkichlar tarkibini, davriyligini va boshqalarniʻ
belgilab qo yish bilan bevosita bog liq hisoblanadi.
ʻ ʻ
Moliyaviy menejmentning maxsus funksiyalari guruhi boshqaruv faoliyatining
alohida turi sifatida moliyaviy menejmentning o ziga xos xususiyatlari bilan
ʻ
tavsiflanadi. Ularga quyidagilar kiradi;
- aktivlarni boshqarish;
- kapitalni boshqarish;
- investitsiyalarni boshqarish;
- pul oqimlarini boshqarish;
- moliyaviy risklarni boshqarish.
Aktivlarni boshqarish funksiyasi mohiyati korxona moliyaviy-xo jalik faoliyati
ʻ
bo yicha belgilab qo yilgan ko rsatkichlardan kelib chiqqan holda turli xil aktivlarga
ʻ ʻ ʻ
real talabni belgilash bilan ifodalanadi. Bunda yuqori darajada samarali foydalanish
nuqtai nazaridan aktivlar tarkibini optimallashtirish, likvidlilikni ta’minlash,
samarali amortizatsiya siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish, aktivlarni
moliyalashtirishning korxona uchun qulay bo lgan shakllari va manbalarini tanlash
ʻ
kabilarga jiddiy e’tibor qaratish talab etiladi.
Kapitalni boshqarish rivojlanish strategiyasiga mos ravishda korxonaning
strategik va joriy faoliyat turlarini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashga
yo naltirilgan. U kapitalga umumiy talabni aniqlash, korxona uchun eng ma’qul
ʻ
kapital manbalarini va moliyalashtirish shakllarini qidirib topish, kapital bahosini
minimallashtirish va ulardan yuqori darajada samarali foydalanish, qayta
moliyalashtirish bo yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadida
ʻ
ular o rtasidagi optimal nisbatni ta’minlash kabilarni o z ichiga oladi.
ʻ ʻ
Investitsiyalarni boshqarish korxonaning strategik va joriy maqsadlarini
amalga oshirishga yo naltirilgan investitsion siyosatni shakllantirishdan iborat.
ʻ
Mazkur funksiya doirasida alohida loyihalarning va moliyaviy instrumentlarning
investitsion jozibadorligini baholash, kapital qo yilmalar byudjetini ishlab chiqish,
ʻ
qimmatli qog ozlar portfelini shakllantirish va boshqarish hamda boshqa shu kabilar
ʻ
amalga oshiriladi.
36

Pul oqimlarini boshqarish korxonaning joriy, kundalik faoliyatida shak-
shubhasiz muhim rol o ynaydi. Bu funksiyaning samarali amalga oshiriligi ko p ʻ ʻ
jihatdan korxonaning to lovga layoqatliligi, likvidliligi va moliyaviy barqarorligiga
ʻ
xizmat qiladi. Funksiyaning mohiyati korxona pul mablag lari oqimining kirimi va
ʻ
chiqib ketishini to g ri shakllantir, miqdor, vaqt va alohida operatsiyalar bo yicha
ʻ ʻ ʻ
pul oqimlarini sinxronlashtirish, vaqtinchalik bo sh pul mablag laridan to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
foydalanish kabilarni o z ichiga oladi.
ʻ
Bozor iqtisodiyotida risk korxona moliyaviy-xo jalik faoliyatining ajralmas
ʻ
omili hisoblanadi. Moliyaviy risklarni boshqarish funksiyasini amalga oshirish
jarayonida ularning asosiy turlari aniqlanadi, bunday risklar darajasi va ular bilan
bog liq yuzaga kelishi mumkin bo lgan yo qotishlar darajasini baholash o tkaziladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Olingan axborotlar va tahlil natijalari asosida risklarni kompleks boshqarish,
risklarning alohida turlari profilaktikasi va ularni minimallashtirish, shuningdek
diversifikatsiyalash, sug urtalash va xedjerlash bo yicha chora-tadbirlar tizimi
ʻ ʻ
shakllantiriladi.
Yuqorida keltirilgan moliyaviy menejmentning asosiy funksiyalari umumiy
tavsifga ega. Aniq bir korxona va uning faoliyat yo nalishlari o ziga xos
ʻ ʻ
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda yuqorida keltirilgan funksiyalar har biri yanada
aniqlashtirilishi mumkin.
37

Xulosa
Moliya ning maqsadlari turli-tuman bo lishi mumkin. Uzoq muddatli istiqboldaʻ
ular korxonani rivojlantirishning umumiy strategiyasiga mos kelishi, uni amalga
oshirishni ta’minlashi lozim.
Korxona faoliyatining u yoki bu maqsadining afzalligini asoslash firmalar
faoliyatining turli xil nazariyalari doirasida amalga oshiriladi. Firma nazariyalaridan
kelib chiqqan holda quyida asosiy tan olingan korxonalar faoliyati maqsadlari
xususida to xtalib o tamiz.
ʻ ʻ
Firmalalarning klassik nazariyasida tadbirkorlikning bosh maqsadi olingan
tushumlarning sarflangan xarajatlardan yuqori bo lishini erishish nazarda tutiladi.
ʻ
Tushumlar va xarajatlar o rtasidagi farq foyda sifatida aks ettiriladi. Shunday qilib,
ʻ
tadbirkorlik faoliyati bilan shug ullanuvchi har qanday tashkilotning eng asosiy
ʻ
maqsadi o z faoliyati bo yicha foyda miqdorini maksimallashtirib borish
ʻ ʻ
hisoblanadi. Bunda foyda miqdorini buxgalteriya hisobi ko rsatkichlari asosida
ʻ
aniqlashning osonligi va har qanday boshqaruvchi yoki mulkdor uchun tushunarli
ekanligi mazkur yondashuvning ommaviyligida muhim rol o ynaydi.
ʻ
Shubhasiz, korxonalar o z faoliyatida foydani oshirishga intilishi lozim. Lekin
ʻ
mazkur jarayonda bu maqsadga erishish uchun kuchlarni markazlashtirish kelajakda
salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Boshqa tomondan ilmiy-tadqiqot
ishlanmalariga xarajatlarni qisqartirish, yangi mahsulotlar ishlab chiqish va
bozordagi nufuzini oshirib borish, zamonaviy texnologiyalar va uskunalarni joriy
etish, yuqori malakali xodimlar ish haqlarini oshirib borish va boshqa shu kabilar
yaqin kelajakda foyda miqdorini mos ravishda oshirish imkonini berishi mumkin.
Bundan xulosa chiqarish mumkinki, korxonalarning asosiy maqsadi foydani oshirish
bo lganda har doim ham risklilik darajasi baholanavermaydi.
ʻ
Foydani maksimallashtirish biznesni boshqarishning maqsadi sifatida quyidagi
kamchiliklarga ega:
38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Yuldoshev N.K,, Nabokov V.I. "Menejment nazariyasi". Darslik. T.TDIU,
20 15 .- 433 b.
2. Yuldoshev N.K, Menejment. Ukuv kullanma.T.: TDIU, 2016 Y.-150 b.
3. Kucharov A .S. Menejment. O’quv qollanma. T..TDIU, 2019 u. -120 b.
4. SHarifxodjaev M.Menejment. Darslik.T.: Ukituvchi, 2020.-464 b.
5. Yo'ldoshev N.Q., Azlarova M.M., Xo'djamuratova G. Y. "Menejment va
marketing asoslari": (O'quv qo'llanma). - T.: TDIU, 20 2 2 y. -258 b.
6. Matmurodov F.I. Ma’muriy menejment Toshkent 2018y
7. S.I Ahmedov, R.I Nirimbetov Ishlab chiqarish menejmenti Toshkent 2018y
8. A.Qo’chqarov Menejer imkoniyatlari. “Istiqlol” nashriyoti 2019
9. SH.N.Zaynutdinov va boshqalar. Menejment asoslari. T. Moliya-2018 y
10. A.YUldashev, I.Sirojiddinov. Moliyaviy menejment. Namangan-2019 y.
39

Moliyaviy tahlil va korxonaning moliyaviy strategiyasi

Sotib olish