Monopol raqobatlashgan bozor,uning afzalliklari va kamchiliklari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	203.1KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	17 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Dilfuza

Ro'yxatga olish sanasi 17 Iyun 2024

9 Sotish

Monopol raqobatlashgan bozor,uning afzalliklari va kamchiliklari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI
Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi
Ro'yxatga olindi №
«____» _______2024 Ro'yxatga olindi №
«____» _______2024
“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
Mavzu: Monopol raqobatlashgan bozor,uning afzalliklari va kamchiliklari
Ilmiy rahbar :
( lavozim, FISh)
Bajardi:
( kurs, guruh, FISh )
Komissiya a’zolari: ____________________________
_________________________
___________________________
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 2024.
Toshkent – 20 24
1KURS ISHI

Mavzu:Monopol raqobatlashgan bozor,uning afzalliklari va kamchiliklari

MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………..3

1-BOB. Monopoliya nazariyasi va uning turlari……………………….. 5
1.1 Monopoliya va uning vujudga kelishi………………………………. 5
1.2 Monopoliya turlari…………………………………………………….8
1.3.Monopoliyaning ijobiy va salbiy jihatlari………………………….. 14
2-BOB. O’zbekistonda antimonopol siyosat…………………………... 18
2.1 Antimonopol siyosatning vujudga kelishi. …………………………18
2.2 O'zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi. ……….20
2.3 O’zbekistonda antimonopol siyosat ………………………………..22
2.4 O’zbekistonning antimonopol siyosatinig natijalari……………… 25
Xulosa……………………………………………………………………. 27
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………… 28
2

Kirish
O’zbekistonda davlatning raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan
siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa
shakllarini vujudga keltirish asosiy o’rin tutadi. Xususiylashtirish natijasida
mulk egalari qo’liga topshirilgan taqdirda, ko’p tarmog’li iqtisodiyot va
raqobatchilik muhiti vujudga keladi. Raqobatning amal qilishi ma'lum shart-
sharoitlarning mavjud bo’lishini taqozo etadi. Bunday shart-sharoitlar faqat
bozor munosabatlari qaror topgan muhitda mavjud bo’lishi mumkin.
Shunday ekan, bozor iqtisodiyotini yuzaga keltirish ayni vaqtda raqobatchilik
muhitining shakllanishini ham bildiradi.
Iqtisodiy sub'ektlarning qulay mavqega ega bo’lish, daromad olishga intilishlari
natijasida raqobat kelib chiqadi. Raqobat tarixiy taraqqiyot mahsuli bo’lganligi
uchun uning ijtimoiy va iqtisodiy jihatlari mavjuddir. Raqobatda inson
manfaatini aks ettiruvchi barcha xususiyatlar, ya'ni ijtimoiy, siyosiy, huhuqiy,
ma'naviy kabi qator boshqa jihatlar asos sifatida yuzaga chiqadi.
Bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda raqobatchilik muhiti uzoq davr
mobaynida o’z-o’zidan, evolyusion yo’l bilan vujudga kelgan.Bunday holat
asta-sekin erkin raqobat muhitining tashkil bo’lishiga olib keldi.
Iqtisodiyotda monopollashuv tamoyillari kuchayib borishi bilan raqobat
cheklanadi.Shu sababli raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda davlat kam
qatnashadi. Bu davlatning monopoliyalarga qarshi siyosatida o’z aksini topadi.
har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya'ni iqtisodiyotning monopollashuv
darajasi, uning miqyosi va xarakteriga qarab, bu siyosat erkin raqobat muhitini
yangidan yaratish, uni saqlab qolish , zarur bo’lganda qaytadan tiklash, raqobat
usullarini qaror toptirishga qaratiladi
3

Jahon mamlakatlari tajribasi ko’rsatadiki, monopoliyalarga qarshi qonunchilik,
asosan,quyidagi yo’nalishlar bo’yicha shakllanadi: 1) ishlab chiqarish
(tarmoq)ni boshqa ruvchi qonunlar. Bu qonunlarga ko’ra, hech bir korxona
(korporasiya) biror turdagi mahsulot ishlab chiqarishning yarmidan ortig’ini
nazorat qilishga haqli bo’lmaydi; 2) barcha yirik korporasiyalar ishtirokchilari
boshqa korporasiyalar aksiyalarining ma'lum cheklangan miqdordan ortig’iga
ega bo’la olmasligi kerak; 3) baholarni bozor muvozanati belgilangan darajadan
yuqori yoki past tutib turish, narx ustidan kelishib olishni taqiqlovchi kartellarga
qarshi qonunlarni joriy qilish. Milliy iqtisodiyotda davlatning monopoliyalarga
qarshi siyosati raqobat oldidan shakllanib bo’lgan mamlakatlarda raqobatchilik
muhitini takomillashtirish, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarda esa bu
muhitni yangidan shakllantirishga qaratiladi.
1-BOB. Monopoliya nazariyasi va uning turlari.
4

1.1 Monopoliya va uning vujudga kelishi.
Iqtisodiyotda bozor mexanizmining samarali amal qilishi va raqobat muhitining
ta'minlanishi monopoliyalar, ularning kelib chiqish sabablari va amaliyotidagi
xususiyatlarini ko'rib chiqishni taqozo etadi.
Monopoliya tushunchasiga turli o'quv adabiyotlarida turlicha ta'rif
beriladi.Jumladan, ba'zi o'rinlarda unga «davlat, korxonalar, tashkilotlar ,
sotuvchilarning qandaydir xo'jalik faoliyatini amalga oshirishdagi mutlaq
huquqi* 1
sifatida qaralsa, boshqa holatlarda, «faoliyatning u yoki bu sohasida
shaxs yoki kishilar guruhining har qanday (ba'zi adabiyotlarda yakka)
hukmronlik holati» 2
, deb ta'riflanadi. Bu ta'riflardagi monopoliyaning «mutlaq
huquq» yoki *har qanday yoki yakka hukmronlik holati» kabi tavsiflari uning
mohiyatini aniq yoritib berolmasligi sababli, uni quyidagicha ta'riflash o'rinli
deb hisoblaymiz: monopoliya — monopol yuqori narxlarni o'rnatish hamda
monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit
makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalar
(firma, korporatsiyalar)ning birlashmalari. 3
«Monopoliya» atamasining kelib ehiqishi bozorga oid tushunchalardan (ya'ni.
grekcha «monoc» - yagona, bitta va «poleo» - sotaman) tarkib topsada, biroq
uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi.
Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning to'planishi
hisoblanadi.Ishlab chiqarishning to'planishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi
kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda
to'planishini namoyon etadi.
Ishlab chiqarish to'planishining asosiy sababi bo'lib oli- nayotgan foyda
hajmining ko'payishi hisoblanadi. Foydani muntazam ravishda ko'paytirib borish
maqsadida tadbirkor olingan qo'shimcha mahsulot (foyda)ning bir qismini
kapitallashtiradi , ya'ni unga qo'shimcha ishlab chiqarish vositalari va ishchi
5

kuchi sotib oladi. Bu esa, ba'zi bir korxonalarning o'sishi hamda ishlab chiqarish
miqyoslarining kengayishiga olib keladi.Shu bilan birga raqobat amaldagi
kapitallarning ixtiyoriy yoki majburiy birlashtirish, markazlashtirish
tendcnsiyasini keltirib chiqaradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish to'planishining
moddiy asosi bo'lib kapitalning to'planishi va markazlashuvi hisoblanadi.
Kapitalning to'planishi - bu qo'shimcha qiymatning bir qismini jamg'arish
(kapitallashtirish) natijasida kapital hajmining oshishidir. Bu jarayon quyidagi
ko'rsatkichlar orqali tavsiflanadi: korxonadagi ishlovchilar soni. korxonaning
ishlab chiqarish quvvati, qayta ishlanayotgan xom ashyo miqdori, tovar
aylanmasi hajmi, foyda hajmi.
Kapitalning to'planishi kapitalning markazlashuvi jarayoni bilan yanada
to'ldiriladi.Kapitalning markazlashuvi - bu bir kapital tomonidan boshqa birining
qo'shib olinishi yoki bir qancha mustaqil kapitallarning aksiyadorlik jamiyati
shaklida ixtiyoriy birlashishi orqali kapital hajmining o'sishidir.
Ishlab chiqarishning gorizontal va vertikal to'planishi farqlanadi.
Ishlab chiqarishning gorizontal to'planishi - bu milliy iqtisodiyotning ma'lum
tarmog'i doirasidagi korxona va firmalarning yiriklashuvidir. U erkin raqobat
davri, shuningdek, XX asrning boshlarida Ishlab chiqarish to'planishining asosiy
shakli sifatida maydonga tushgan edi.
Ishlab chiqarishning vertikal to'planishi - bu milliy iqtisodiyotdagi bir necha
o'zaro bog'liq tarmoqlarda mahsulot Ishlab chiqarishning to'planishidir.U ilmiy-
texnika taraqqiyoti sharoitlarida keng rivojlandi.
Ishlab chiqarishning to'planishi o'z rivojining ma'lum darajasida
monopoliyalarning paydo bo'lishiga olib keladi. Ishlab chiqarishning to'planishi
6

hamda monopoliyalarning paydo bo'lishi o'rtasidagi ichki aloqalar quyidagilarda
namoyon bo'ladi:
 tarmoqlarda bir necha yirik korxonalarning hukmron mavqyega ega
bo'lishi ularning bir-biri bilan kelishuviga hamda monopolistik
birlashmalar tuzishiga imkon yaratadi ;
 yirik korxonalar o'rtasidagi raqobat juda qaltis bo'lib, ular uchun katta
miqyosdagi yo'qotishlarga olib kelishi mumkin. Shunga ko'ra, raqobatni
cheklash, tovarlarga yuqori narxlar belgilash va yuqori foyda olish uchun
yirik ishlab chiqaruvchilaming monopolistik ittifoqlarga birlashishlari
lozim bo'ladi.
Monopoliyalarning vujudga kelishida ishlab chiqarishning to'planishidan
tashqari yana bir qator omillar ta'sir ko'rsatadi:
 davlatning proteksionistik bojxona siyosati. U chet eldagi
raqobatchilarning ichki bozorga kirish imkoniyatini yo'qotib,
monopoliyalarning paydo bo'lishiga sharoit yaratadi:
 banklarning faoliyati va moliyaviy siyosati. Banklar sanoat
monopoliyalarining jadal o'sishiga imkon beradi.
7

1.2 Monopoliya turlari.
Monopoliyalarning mohiyatini ochib berishda uning tur- larini ko'rib chiqish
muhim ahamiyat kasb etadi. Monopoliyalarning turlarini bir necha mezonlarga
ko'ra ajratish mumkin:
1. Bozorni qamrab olish darajasiga ko'ra:sof monopoliya, oligopoliya va
monopsoniya.
Sofmonopoliya — tarmoqdagi yagona ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining
narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi yakkahukmronlik holati
hisoblanadi. O'zbekistonda sof monopoliyalar sifatida «O'zbekiston havo
yo'llari» DAK, «0'zbekiston temir vo'llari» DAK, Toshkent aviatsiya ishlab
chiqarish birlashmasini misol qilib keltirish mumkin. Darhaqiqat, ular o'z
tarmoqlaridagi tegishli faoliyatlarning yagona ishlab chiqaruvchisi
hisoblanadilar.Shuningdek.ba'zi hollarda tarmoqdagi monopolist ishlab
chiqaruvchilar sonining ko'payib borishi monopolistik raqobat holatining
vujudga kelishiga sabab bo'Iadi. Monopolistik raqobat — tarmoqdagi ishlab
chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni ko'p hamda ular o'rtasida ma'Ium darajada
raqobat mavjud bo'lgan, biroq har bir ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchi o'z tovar
yoki xizmat ining alohida, maxsus xususiyatlari mavjudligi sababli ularning
narxi va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi ma'Ium darajada hukmronlik
holati hisoblanadi. Bunga misol tariqasida ko'plab mebel, kiyim-kechak turlari,
kir yuvish vositalari va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaruvchilarni keltirish
mumkin.
Oligopoliya - tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining
narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik holati hisoblanadi.
Oligopolist-ishlab chiqaruvchilarga O'zhekistonda sement (asosan, Bekobod.
Quvasoy, Ohangaron, Navoiy shaharlarida joylashgan). ko'mir (Angren shahri,
Surxondaryo viloyatining Sariosiyo (Sharg'un) va Boysun (To'da) tumanlarida
8

joylashgan) ishlab chiqarishni misol keltirish mumkin.
Monopsoniya — tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni juda ko'p
bo'lib, ular tovar yoki xizmatlarining yagona iste'molchisi yoki xaridori mavjud
bo'lgan sharoitdagi yakkahukmronlik holati hisoblanadi.Bunga «0'zDEUavto»
korxonasi yaqqol misol bo'la oladi. Mazkur yirik korxona mamlakatimizdagi
vengil avtomobillarni ishlab chiqarishda zarur bo'lgan ko'plab ehtiyot va
butlovchi qismlarni ularning nisbatan mayda ishlab chiqaruvchilaridan sotib
olishda yakkahukmronlik mavqyeiga ega bo'ladi.
2. Monopoliyaning vujudga kelishi sababi va tavsiflga ko'ra: tabiiy
monopoliya, legal monopoliya , sun'iy monopoliya.
Tabiiy monopoliya tarkibiga kamyob va ishlab chiqarishning erkin tarzda takror
hosil qilib bo'lmaydigan unsurlari (masalan, nodir metallar, foydali qazilmalar
va h.k.)ga ega boigan mulkdorlar va xo'jalik tashkilotlari kiradi. Shuningdek,
mazkur monopoliya tarkibiga o'ziga xos texnologiyaning qo'llanishi sababli
raqobatni rivojlantirib bo'lmaydigan ba'zi bir tarmoqlari va ishlab chiqarish
turlari ham kiritiladi.
Tabiiy monopoliya — korxonaning texnologik xususiyatlari sababli
mahsulotga bo’lgan talabni qondirish raqobat mavjud bo'lmagan sharoitda
samaraliroq amalga oshiriluvchi tovar bozorining holatidir. Bunday
samaradorlik ishlab chiqarish hajmining ko'payib borishi bilan tovar birligiga
to'g'ri keluvchi xo'jalik xarajatlari ning ahamiyatli darajada pasayib ketishida
namoyon bo'ladi. Shu bilan birga, tabiiy monopoliya subyektlari tomonidan
ishlab chiqarilgan mahsulotlar iste'molini boshqa turdagi mahsulotlar bilan
9

almashtirib bo'lmaydi.
1-rasm.Tabiiy monopoliya.
Tabiiy monopoliyada ishlab chiqarish hajmi
Tabiiy monopoliya xolati quyidagi rasmda berilgan. Unga ko`ra LAC va LMC
lar uzoq muddatli davrdagi xarajatlar, D talab, AR, MR meyoriy daromad va
MC meyoriy harajatlar. Monopolist narxni P
1 o`rnatib Q
1 hajmda ishlab
chiqaradi. Bu holatda LMC va MR teng bo`ladi. Monopolist foydasi esa CP
1 AB
to`tburchak yuziga teng bo`ladi. Lekin, Q
1 hajmda chiqarilayotgan maxsulotlar
jamiyat uchun kam , P
1 narx esa juda baland. Grafikdan ko`rishimiz mumkinki,
10

Jamiyat uchun eng optimal narx va hajm monopolist ishlab chiqarmaydigan
P
3 va Q
3 dir. Shuning uchun boshqaruvchi organ narxni P3 = LMC(Q3) =
AR(Q3) da o`rnatish kerak. Muommo shundaki, bunday narx monopolist ihlab
chiqarishini qoplamaydi va o`rtacha xarajatlardan kamroq bo`ladi
2-rasm.Tabiiy monopolist tanlaydigan ishlab chiqarish hajmi va jamiyat uchun
optimal hajm.
Legal monopoliya - bu qonuniy tarzda tashkil etiluvchi monopolistik holat.
Ular tarkibiga raqobatdan himoya qiluvchi quyidagi monopoliya shakllarini
kiritish mumkin:
 patent tizimi — bu ixtirochi va mualliflar tomonidan yaratilgan ixtirolar,
foydali modellar, sanoat namunalarini tasdiqlovchi hamda ularga mutlaq
huquqni taqdim etish tizimi. Bu jarayon maxsus guvohnomalar - patentlar
orqali amalga oshiriladi;
 mualliflik huquqi — ilmiy, badiiy va san'at asarlari, ijro san'ati
fonogrammalari, ko'rsatuvlar. efir to'lqini yoki kabel orqali tasvir uzatish
kabilarni yaratish va ulardan foydalanish munosabatlarini qonuniy tarzda
tartibga solish shakli. Mualliflik huquqi faqat mualliflar tomonidan o'z
mahsulotlarini ma'lum vaqtga yoki butunlay sotish , ulardan nusxa olish va
ko'paytirishga ruxsat berish imkonini ta'minlaydi;
 tovar belgilari — bu savdo belgilari, nishonlari, maxsus ramzlari, nomi
hamda boshqalarni ro'yxatga olish, huquqiy jihatdan himoya qilish va
ulardan foydalanish bo'yicha paydo bo'lgan munosabatlami qonuniy
tarzda tartibga solish shakli.
Suniy monopoliya - monopol foyda olish maqsadida tash kil etiluvchi
birlashmalarning shartli (tabiiy monopoliya-lardan ajratib turish uchun) nomi.
11

Sun'iy monopoliya o'z manfaatlari yo'lida bozor muhiti tuzilishini ataylab
o'zgartiradi, ya'ni:
 bozorga yangi raqiblarning kirib kelishiga yo'l qo'ymaslik uchun turli
to'siqlar hosil qiladi (xom ashyo va energiya manbalarini egallab oladi;
banklarning yangi korxonalarga kredit berishini taqiqlashga harakat qiladi
va boshqalar);
 ishlab chiqarishning eng yuksak darajadagi texnolo- giyasiga erishib,
qolgan raqiblarini bu darajaga chiqishiga imkon bermaydi;
 ishlab chiqarish miqyosi samarasidan unumliroq foydalanish imkonini
beruvchi nisbatan yirik hajmdagi kapitalni qo'llaydi;
— o'z faoliyatini yuqori darajada reklama qilish orqali boshqa raqobatchilarni
bozordan siqib chiqarishga harakat qiladi.
Sun'iy monopoliyalar kartel , sindikat, trest, konsorsium.konsern kabi aniq
shakllarda namoyon bo'ladi.
Kartel - bitta sanoat tarmog'idagi bir necha korxonalarning uyushmasi bo'lib,
uning ishtirokchilari ishlab chiqarish vositalari va mahsulotlariga o'z mulkiy
egaligini saqlab qoladi, yaratilgan mahsulotlarni sotish esa, kvota, ya'ni
mahsulot ishlab chiqarish umumiy hajmidagi har bir ishtirokchining ulushi,
sotish narxlari, bozorlarning bo'lib olinishi va h.k, bo'yicha kelishuv asosida
amalga oshiriladi.
Sindikat — bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi bir necha korxonalarning
birlashmasidir.Bunda ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik birlashma
ishtirokchilarining o'zida saqlanib qolgani holda, ular tomonidan ishlab
chiqarilgan mahsulot maxsus tashkil etilgan yagona sotish tashkiloti orqali
amalga oshiriladi.
12

Trest - ishlab chiqarish vositalari va tayyor mahsulotga birgalikdagi mulkiy
egalikni ta'minlovchi ishlab chiqaruvchilarning yuridik shaxs ko'rinishidagi
birlashmasi.
Konsorsium - tadbirkorlarning yirik moliyaviy opera- siyalarini birgalikda
amalga oshirish maqsadida birlashuvi (masalan, yirik miqyosli loyihalarga juda
kata miqdorda va uzoq muddatli kredit berish yoki investitsiyalar qo'yish).
Konsern— rasmiy jihatdan mustaqil bo'lgan, ko'p tarmoqli korxonalar (sanoat,
savdo, transport va bank kabi turli soha korxonalari)ning majmuini o'z ichiga
oluvchi birlashma. Odatda, bunday birlashma ma'lum ishlab chiqarish faoliyatini
bosqichma-bosqich ravishda amalga oshirish uchun zarur bo'lgan turli soha
korxona va tashkilotlaridan tuziladi. Bunda bosh tashkilot qolgan ishtirokchilar
faoliyati ustidan moliyaviy nazorat olib boradi. Hozirda sun'iy
monopoliyalarning sanab o'tilgan shakllari orasida konsernlar keng tarqalgan
Monopoliyaning turlari
Bozorni qamrab olish darajasiga ko'ra Monopoliyaning vujudga kelishi sababi
va tavsiflga ko'ra
1 Sof monopoliya 1 Tabiiy monopoliya
2 Oligopoliya 2 Legal monopoliya
3 Monopsoniya 3 Sun'iy monopoliya
13

1.3 Monopoliyaning ijobiy va salbiy jihatlari .
Har bir narsaning bir yaxshi bir yomon tomoni bo’lganidek, monopoliyaning
ham bir qancha ijobiy va salbiy tomonlari bor. Monopoliyaning asosiy ijobiy va
salbiy tomonlarini ko’rib chiqamiz.
Uning ijobiy tomoni asosan, quyidagi ikki jihat orqali namoyon bo'ladi.
Birinchidan, yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, u ma'lum tarmoqlarda nisbatan
samarali amal qiladi va xarajatlarning tejalishiga olib keladi.
Ikkinchidan, monopolist bo'lmagan, mayda, raqobatlashuvchi soha
korxonalariga nisbatan monopolistik korxonalarda ishlab chiqarishga ilmiy-
texnika taraqqiyoti yutuqlarini joriy etish uchun ko'proq rag'bat va imkoniyat
mavjud bo'ladi. Chunki uncha yirik bo'lmagan raqobatlashuvchi korxonalarning
odatda, moliyaviy jihatdan imkoniyatlari cheklangan bo'lib, ular ishlab
chiqarishga yangiliklarni tatbiq etish orqali kelgusidagi daromadlarni
oshirishdan ko'ra, ko'proq joriy daromadga e'tibor qaratadilar. Bundan tashqari ,
yangi g'oyalar raqiblar tomonidan juda tez o'zlashtirib olinadi va buning
oqibatida, mazkur g'oyalarni amalga oshirish xarajatlarini bir tomon qilgani
holda, uning samarasidan barcha foydanadi. Yirik monopolistik f irmalarda
moliyaviy imkoniyatlar keng bo'lib, innovatsiyadan olingan foyda ularning
mualliflariga tegishi aniq kafolatlanadi.
Uchinchidan,ba’zi bir sohalarda monopoliya sohaning barqaror va uzluksiz
ishlashini ta’minlab bera oladi. Shu sababdan ham bu sohalarda monopoliyaning
vujudga kelishi davlat tomonidan ham ta’minlab beriladi.Raqobat bu sohalar
faoliyatini buzishi yoki izdan chiqarishi mumkin. Bunga misol qilib elektr
energiyasi, gaz, suv kabi komunal sohalarni yoki metropolitelin , temir yo’l va
avia sohalarni keltirishimiz mumkin. Ammo hozirgi kunda dunyoning bir nechta
14

rivojlangan davlatlarida bu sohalarning monopoliyadan chiqarilish holatlarini
kuzatishimiz mumkin.
Monopoliyaning salbiy tomoni sifatida quyidagi jihatlarni ko’rsatish mumkin:
1. Resurslarning oqilona taqsimlanmasligi. Bu holat monopoliyalarning yuqori
foyda ketidan quvib, sun’iy ravishda ishlab chiqarishni cheklash vositasida
narxlarni ko’tarishi, mahsulotlarning u qadar yaxshi bo’lmagan turlarini, past
texnikaviy darajsini va sifatini hamda sotishning yomon sharoitlarini vujudga
keltirishi orqali namoyon bo’ladi. Natijada , raqobat sharoitida amal qiluvchi
iqtisodiyot samaradorligini bozor vositasida tartibga solish mexanizmi ishdan
chiqadi.
Monopoliyalar bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy faoliyatlar erkin hamda oqilona
tanlov imkoniyatidan mahrum bo’ladi, monopoliyalarning iqtisodiy jihatdan
asoslanmagan shart-sharoit va narxlari tazyiqiga chiday olmaydi, ish faolligini
pasaytirib, ba’zi hollarda xonavayron bo’ladilar. O qibatda ishlab chiqarish
qisqarib , ishsizlik va inflyatsiya o’sadi, xo’jalikning izdan chiqishi kuchayadi.
Jamiayt boyligi resurslarning oqilona raqobatli bozor taqsimoti sharoitida qo’lga
kiritilishi mumkin bo’lgan miqdoriga qaraganda kamayib ketadi.
2. Daromadlardagi tengsizlikning kuchayayishi. Bu holat ham narxlarning
monopol tarzda oshirilishi yoki pasaytirilishi hamda yuqori foyda olinishi bilan
bo’g’liq bo’lib, bu aholining qolgan qismi daromadlarining nisbatan
kamayishiga olib keladi.
4-rasm.Monopol hokimiyat
keltirgan sof zararlarning chizma
tasviri.
15

AvaB iste’molchi yutug’ining yo’qotilishi.
A monopol yutug’i.
B va C monopol yo’qotishi .
3. Iqtisodiy turg’unlik va fan-texnika taraqqiyotining sekinlashuvi. Bunday
holatning vujudga kelishi monopolistlarning raqobatchilar bosimini
sezmasliklari hamda aksariyat hollarda yuqori foydani qo’shimcha urinishlarsiz
o’zlarining bozordagi hukmronliklari hisobiga olishlari mumkin. Bu esa, ularni
ishlab chiqarishni ratsionallashtirish, uning samaradorligini oshirish
imkoniyatlarini qidirish, mahsulot sifatini oshirish , uning assortimentini
kengaytirish, fan-texnika taraqqiyotini rivojlantirish va xaridorlar manfaatlari
to’g’risida qayg’urish kabi xatti-harakatkardan qaytaradi.
4. Iqtisodiyotda demokratik harakatlarning to’sib qo’yilishi. Monopolistlar
iqtisodiyotdagi erkin va halol raqobatga to’sqinlik qilib, nisbatan kuchsiz
bo’lgan korxonalarni o’zlariga bo’ysundirishlari, jamiyatga o’z ishchilarining
mehnatiga pasaytirilgan miqdorda haq to’lash, sifati oast tovarlarni ishlab
chiqarish, o’ta darajada oshirilgan tovar narxlari (yoki pasaytirilgan xarid
narxlari), o’z mahsulotini iste’mol qilishga bilvosita usul orqali majburlash kabi
o’zlarining kamsituvchi shartlarini ko’ndalang qo’yishlari mumkin.
Monopoliyaning salbiy tomonlari haqida oldindan ta’kidlab kelingan va bir
qancha buyuk iqtisodchilar bu haqida o’z fikrlarini bildirib o’tishgan. Buning
yorqin misoli sifatida quyidagilarni keltirishimiz mumkin:
- Arnold Xarberger fikriga ko’ra bozorda monopoliyaning mavjud bo’lishi
jamiyat boyliklarining bir qismini qaytmas xarajatlar (DeadWeight Loss
(DWL))ga aylantiradi. Bu fikr o’z tasdig’ini topgan.
16

5-rasm.Jamiyatning qaytarib bo’lmas yo’qotishlari.
 Xavri Leybenstayn monopoliyada samaradorlikni oshiruvchi stimul
yo’qligini ta’kidlaydi.
 Richard Pozdner esa monopolist monopol hokimiyatini ushlab qolish
uchun qo’shimcha keraksiz sarf-xarajatlar qilishini va bu harajatlar odatda
iste’molchining zimmasiga tushishini , hamda natijada bu aholi
daromadlarining kamayishiga olib kelishini aytib o’tgan.
6-rasm .Zarar keltiruvchi monopoliya .
17

2-BOB. O’zbekistonda antimonopol siyosat
2.1 Antimonopol siyosatning vujudga kelishi.
Yuqorida monopoliyaning salbiy jihatlari bilan tanishib chiqdik . Umuman
olganda monopoliyaning ijobiy tomonlari ham mavjud, biroq uning bozor
iqtisodiyotiga va umuman iqtisod sohasiga yetkazadigan zararlari bir talay.
Monopollizm avj olib ketgan sharoitda ayni amalakatdagi raqobat, narx-navo,
ish haqi, bozorning amal qilish sikli, pul aylanmasi va shu kabi iqtisodiy
jarayonlarga jiddiy zarar yetadi. Bundan ko’rinadiki, monopolistik faoliyat
iqtisodiy rivojlanishga ancha jiddiy ta’sir ko’rsatishi, taraqqiyot yo’liga g’ov
bo’lishi ham mumkin.Monmopoliyanig yo’liga to’siq sifatida davlatdan boshqa
subyekt maydonga chiqa olmaydi.Shunga ko’ra, bugungi kunda deyarli barcha
mamlakatlar iqtisodiyotida monopoliyalarni davlar tomonidan tartibga solish
chora-tadbirlari qo’llanilib, bu monopoliyaga qarshi siyosat deb ataladi.
Davlat monopoliyaga qarshi siyisat yurgizishda avvalo , qonun tashabbuskorligi
va qonun chiqaruvchi huquqlaridan foydalanadi va monopoliya qarshi qonunlar
ishlab chiqadi. Bu jarayon antimonopol qonunchilik deb ataladi.
Tarixdan ma’lumki antimonopol siyosat yurgizgan birinchi mamlakat AQSH
hisoblanadi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti rivojlangan bir davrda esa deyarli barcha
mamlakatlar monopoliyaga qarshi jiddiy kurash olib bormoqda(ba’zi davlatlar
bundan mustasno).
Monopoliyagaqarshiqonunfirmalardajamiyatuchunxavflibo’lganmonopolistikho
kimiyatnito’planishinicheklashgaqaratilgan.Monopolistik hokimiyat yuqorida
aytganimizdek, monopolistning bozor narxiga ta’sir qilish kuchini
bildiradi.Qaysi firma bozor narxiga ko’proq ta’sir qila olsa, u ko’proq
monopolistik hokimiyatga ega bo’ladi. Davlatning antimonopol siyosati esa
shunga o’xshash nohush holatlarning oldini olish maqsadida amalga oshiriladi.
Iqtisodiyotda manopollashuv prinsiplari kuchayib borishi bilan raqobat
cheklanadi, shu sababli raqobatchilik muhititini vududga keltirishda davlat ham
qatnashadi .Bu esa yuqorida ta’kidlaganimizdek, davlatning monopoliyalarga
qarshi siyosatida o’z aksini topadi. Har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya’ni
iqtisodiyotning monopollashuv darajasi uning miqyosi va tavsifiga qarab , bu
siyosat erkin raqobat mihitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur
bo’lganda qaytadan tiklash, raqobat usullarini qaror toptirish kabilarga
qaratiladi.
Davlat monopolizmga й arshi siyosat yurgizishida, umuman olganda, bozorning
"bir maromda" faoliyat ko’rsatishidagi to’siqlarni bartaraf etishdan jamiyat
manfaatdorligining oshirilishi tushuniladi. Davlatning monopolizmga qarshi
siyosati ra?obat munosabatlarini takomillashtirishda g’oyatda muhim vositadir.
U, birinchidan ayrim firmalar tomonidan bozorning egallab olinishiga qarshi
18

kurashni, ikkinchidan , firmalar o’rtasidagi bozor mexanizmlari harakatini
cheklashi mumkin bo’lgan
yashirin kelishuvlarni bartaraf etishni, uchuinchidan, zaxiralarning
iqtisodiyotning bir tarmog’idan boshqasiga erkin o’tishi yo’lidagi g’ovlarni
o’qotishni taqozo etadi.
Yetarli bo’lmagan yoki buzib ko’rsatilgan axborotlar muayyan an'analar,
qonunlar, mayda tadbirkorlar uchun kredit yo’lining berkligi va hokazolar ana
shunday g’ovlar jumlasiga kiritilishi mumkin.
Monopolizmga qarshi siyosat shart qilib qo’yilgan choralar, ko’pincha, erkin
bozor iqtisodiyoti prinsiplariga zid keladi. Lekin, qanday g’ayritabiiy
tuyulmasin, ular bozor stixiyasining o’z- o’zidan yemirilishidan (monopoliya
bozor kuchlari harakatining qonuniy natijasi bo’lgan holda) va bozorni
tashqaridan yemiruvchi omillar (raqobatning nomukammalligini
tabiiy resurslarning cheklanganligi , xo’jalik faoliyati va qonunchilikning
xususiyati, hukumat muassasalari, an'analar va hokazolarning harakatlari keltirib
chiqargan holda)dan himoya qilishga yordam beradi.
Monopolizmga qarshi siyosatni amalga oshirishning ikkita asosiy usuli ma'lum:
ma'muriy (qonun chiqaruvchilik) va raqobat munosabatlarini bilvosita tartibga
solish.
19

2.2 O'zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi .
Raqobatning amal qilishi ma'lum shart-sharoitlar mavjud bo'lishini taqozo
etadi.Bu shart-sharoitlar faqat bozor munosabatlari qaror topgan muhitda bo'lishi
mumkin.Shunday ekan, bozor iqtisodiyotini yuzaga keltirish ayni vaqtda
raqobatchilik muhitining shakllanishini bildiradi.
Bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda raqobatchilik muhiti uzoq davr
davomida, o'z-o'zidan, evolyutsion yo'l bilan vujudga kelgan.Bu asta-sekin erkin
raqobat muhitini keltirib chiqargan.
Iqtisodiyotda monopollashuv prinsiplari kuchayib borishi bilan raqobat
cheklanadi.shu sababli raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda davlat ham
qatnashadi. Bu esa, yuqorida ta'kidlanganidek, davlalning monopoliyalarga
qarshi siyosatida o'z aksini topadi. Har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya'ni
iqtisodiyotning monopollashuv darajasi uning miqyosi va tavsifiga qarab, bu
siyosat erkin raqobat muhitini yangidan yaratish , uni saqlab qolish, zarur
bo'lganda qaytadan tiklash, raqobat usullarini qaror toptirish kabilarga qaratiladi.
Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor
iqtisodiyotiga o'tayotgan mamlakatlarda, shu jumladan, bizning respublikada
sog'lom raqobatga shart-sharoit hozirlash. iqtisodiy subyektlar mustaqilligini
kengaytirish orqali ularni raqobatchilikka jalb qilish iqtisodiy islohotlarni
amalga oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarning muhim jihatlari hisoblanadi.
Zero.Prezidentimiz ta'kidlaganidek, bugungi kunda «... kuchli talab va raqobat
iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirishni obyektiv shart qilib qo'ymoqda.
Bu borada ham juda ko'p yechilmagan muammolar bor. Ya'ni eski ma'muriy-
taqsimot tizimi qoliplaridan butunlay voz kechish, davlatning
iqtisodiyotga aralashuvini yanada cheklash , erkin tadbirkorlik faoliyati uchun
amaliy kafolatlarni ta'minlash, iqtisodiyot va biznesni barqaror rivojlantirish,
to'laqonli bozor infratuzilmasini shakllantirish yo'lidagi mavjud g'ovto'siqlarni
bailaraf etishimiz zarur».
Bugungi kunda O'zbekistonda ham uyushmalar, konsernlar, korporalsiyalar,
kompaniyalar shaklidagi monopoliyalar saqlanib qolgan bo'lib, ular ko'pincha
tarmoq vazirliklari mavqye va vazifalariga ega bo'ladilar. Mahsulot va xom
ashyolarning alohida turlarini limit hamda fond
ko'rinishida taqsimlanishning eskicha tizimi , shuningdek, biznesni amalga
oshirish uchun ruxsat, litsenziya, sertifikatlar berish, kelishish kabi mavjud
ma'muriy to'siqlar monopolistik tendensiyalarga ko'proq imkon yaratadi.
Shunga ko'ra, O'zbekistonda samarali raqobat muhitini yaratish uchun
quyidagilar bo'yicha chora-tadbirlarning amalga oshirilishi taqozo etiladi:
20

a.iqtisodiyotda davlat monopolizmining har qanday namoyon bo'lishini
maksimal darajada bartaraf etish. Buning uchun tadbirkorlikni rivojlantirish va
iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish tizimini takomillashtirish uchun
nisbatan qulay shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan chuqur institutsional
islohotlar zarur;
b.bozor sharoitida vujudga kelayotgan monopoliyalarning bozordagi o'z ustunlik
mavqyelarini suiiste'mol qilish imko- niyatlarining oldini olish. Davlat
muassasalari raqobatning rivojlanishini ta'minlashlari lozim. Busiz samarali
innovatsiyalar, past xarajatlar va narxlar , mahsulotning yuqori sifatiga erishish,
boshqacha aytganda, butun iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish
mumkin emas. 5
O'zbekistonda davlatning raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan
siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa
shakllarini vujudga keltirish asosiy o'rin tutadi.Xususiylashtirish natijasida,
birinchidan, mulk o'z egalari qo'liga topshirilsa, ikkinchidan.ko'p ukladli
iqtisodiyot va raqobatchilik muhitini vujudga keltiradi.
Shunday qilib, O'zbekistonda raqobatchilik muhitini vujudga keltirishning
asosiy yo'li, bu raqobatni inkor qiluvchi davlat monopoliyasidan nodavlat , turli
xo'jalik shakllarining mavjudligiga asoslangan va iloji boricha erkin raqobat ni
taqozo etuvchi bozor tizimiga o'tishdir. Bu yerda raqobatchilik munosabatlarini
shakllantirish, avvalo, mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilarning paydo bo'lishini
taqozo qiladi, cluinki raqobatning asosiy sharti alohidalashgan, mulkiy
mas'uliyat asosida o'z manfaatiga ega bo'lgan va tadbirkorlik
tahlikasini zimmasiga oluvchierkin xo'jalik subyektlarining mavjudligi. ularning
bozor orqali aloqa qilishidir.
21

2.3 O’zbekistonda antimonopol siyosat
Bugungi kunda O’zbekistonda ham uyushmalar, konsernlar, korporatsiyalar ,
kompaniyalar shaklidagi monopoliyalar saqlanib qolgan bo’lib, ular ko’pincha
tarmoq vazirliklari mavqe va vazifalariga ega bo’ladilar. Shunga ko’ra
mamlakatimizda samarali raqobat muhitini yaratish uchun quyidagilar bo’yicha
chora-tadbirlarning amalga oshirilishi taqozo etiladi:
a) iqtisodiyotda davlat monopolizmining har qanday namoyon bo’lishini
maksimal darajada bartaraf etish. Buning uchun tadbirkorlikni rivojlantirish va
iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish tizimini takomillashtirish uchun
nisbatan qulay shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan chuqur institutsional
islohotlar zarur.
b) bozor sharoitida vujudga kelayotgan monopoliyalarning bozordagi o’z
ustunlik mavqelarini suiiste’mol qilish imkoniyatlarini oldini olish.
Shu maqsadda 1992-yilning avgust oyida O’zbekistonda “Monopol faoliyatni
cheklash to’g’risida”gi qonun kuchga kiritildi.Mazkur qonunga ko’ra, bozorda
ataylab taqchillik keltirib chiqarish, narxlarni monopollashtirish,
raqobatchilarning bozorga kirib borishiga to’sqinlik qilish, raqobatning g’irrom
usullarini qo’llash man etildi.
Iqtisodiyot va monopoliyaga qarshi amaliyot sohasidagi ahamiyatli o’zgarishlar
tegishli qonunchilik bazasini yanada takomillashtirishni taqozo etdi. Shunga
ko’ra, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1996-yil 27-
dekabrda “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat
to’g’risida” gi yangi qonun qabul qilindi. Ushbu qonun monopolistik faoliyat va
g’irrom raqobatning oldini olish , uni cheklash, to’xtatishning tashkiliy va
huquqiy asoslarini belgilab berib, respublikaning tovar bozorlarida raqobat
munosabatlarini shakllantirish va samarali amal qilishga qaratilgan.
Mazkur qonun monopoliyalarning amal qilishini taqiqlamay , balki bozorda
ularning hukmronligi oqibatida kelib chiquvchi salbiy holatlarning oldini olishga
qaratilgan. Qonunda ko’zda tutilgan taqiqlar ham rivojlangan bozor iqtisodiyoti
mamlakatlari uchun, ham O’zbekiston va boshqa o’tish davri iqtisodiyoti
mamlakatlari uchun xos bo’lgan monopolistlar xatti-harakatiga qarshi
o’rnatilgan.
Quyidagi xatti-harakatlar monopoliyaga qarshi qonunchilikka zid hisoblanadi:
 xo’jalik yurituvchi subyekt tomonidan bozordagi ustunlik holatining
suiiste’mol qilinishi (5-modda)
 xo’jalik subyektlarining raqobatni cheklashga qaratilgan bitimlari (o’zaro
kelishilgan xatti-harakatlar) (6-modda)
22

 davlat boshqaruvi va mahalliy hokimiyati organlarining raqobatni
cheklashga yo’naltirilgan xatti-harakatlari (7-modda)
Monopoliyaga qarshi faol choralarni amalga oshirish uchun 1992-
yilda O’zbekiston monopoliyaga qarshi organ – Moliya Vazirligining
Monopoliyaga qarshi va narx siyosati bosh boshqarmasi sifatida tashkil etildi.
Boshqarmaga ro’yxatga kiritilgan monopoliya mavqeidagi korxonalar mahsuloti
bo’yicha narxlarni va rentabellikni tartibga solib turish huquqi berildi. 1996-
yilda ushbu boshqarma negizida Moliya vazirligi huzuridagi Monopoliyadan
chiqarish va raqobatni rivojlantirish qo’mitasi tashkil qilindi. 2000-yilda
Respublika Prezidentining “ O’zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish
va raqobatni rivojlantirish davlat qo’mitasini tashkil etish
to’g’risida ”gi Farmoniga asosan , Monopoliyaga qarshi organ Moliya vazirligi
tarkibidan chiqarildi va muqil davlat qo’mitasiga aylandi. Keyinchalik mazkur
qo’mitaning faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish
maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 30-apreldagi
farmoniga binoan, u monopoliyadan chiqarish, raqobatni va tadbirkorlikni
qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasiga aylantirild i.
Hozirgi davrda Respublikada agar korxona ishlab chiqargan muayyan
mahsulotlar bozoridagi shu turdagi mahsulotning 35 %dan ortiq bo’lsa, bu
korxona monopolistik korxona sifatida Davlat reyestriga kiritiladi.Oziq-ovqat
tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi 20 % deb belgilanadi. 6
Respublikada monopoliyalar ro’yxatiga kirgan korxonalarning bozordagi
mavqeini tartibga solishda davlat bir qator usullardan foydalanadi. Bu usullardan
ikkitasini ajratib ko’rsatish lozim:
1. Monopol mavqeidagi korxonalar mahsulotlariga narxlarning eng yuqori
darajasini yoki rentabellikning chegarasini belgilab qo’yish.
2. O’z monopol mavqeini suist’mol qilgan monopolistik birlashmalarni bo’lib
tashlash yoki maydalashtirish. Bu usul Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 18-
iyuldagi 366-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Obyektlarning xo’jalik yurituvchi
jamiyatlar va shirkatlar tarkibidan chiqish tartibi to’g’risidagi” nizom asosida
amalgam oshiriladi.
Monopoliyani maksimal darajada kamaytirishga qaratilgan bu chora-tadbirlar
o’z natijasini berdi. Bu chora tadbirlar samarasi sifatida shuni aytishimiz
mumkinki, oxirgi 12 yil mobaynida monopolist korxonalar soni deyarli
4 barobar kamaydi , monopolist mahsulotlar soni esa 30 barobarga kaamaydi.
2004-yilda yalpi ichki mahsulotning umumiy hajmida monopoliyaning ulushi
26%ni tashkil qilgan bo’lsa, 2009-yilga kelib bu ko’rsatkich 19%ni tashkil qildi.
23

2003-yilda 1-yanvarida Davlat reyestrida monopol sifatida 386 ta xo’jalik
yurituvchi subyektlari hisobga olingan bo’lsa, 2009-yil 1-yanvaridagi holatiga
ko’ra bu ko’rsatkich 95 tani tashkil etdi.2007 yilda qo‘mita va uning hududiy
organlari tomonidan tabiiy monopoliya subyektlarida monopoliyaga qarshi
qonunchilik talablariga rioya etish yuzasidan o‘tkazilgan tekshirishlarning 87,5
foizida turli xildagi qonunbuzarlik holatlariga yo‘l qo‘yilganligi ma’lum bo‘ldi.
Ularga nisbatan o‘z vaqtida zarur chora-tadbirlar ko‘rildi, aybdorlarga nisbatan
2,3 milliard so‘m miqdorida jarima qo‘llanildi.
Bu sohada mamlakatimizda katta yutuqlarga erishilgan bo’lsada bu bilan
cheklanib qolinayotganligi yo’q.Buning yorqin misoli sifatida joriy 2010-yilning
26-fevralda yurtboshimizning “Monopoliyaga qarshi ishlarni tartibga solish va
raqobatni rivojlantirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi farmonlarini ko’rishimiz mumkin. Bu farmonga
binoan O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish , raqobat va
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash davlat qo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasi
Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi etib qayta
tashkil qilindi. Bundan tashqari farmonda qo’mitaning asosiy vazifalari va
huquqlari aniq qilib belgilab berildi.
2010-yilning 12-noyabrida bo’lib o’tgan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Islom Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va
Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasida ham monopoliyani cheklash va
raqobatni rivojlantirish haqida alohida to’ xtalib o’tdilar. Bu borada
tadbirkorlikni, asosan, kichik biznesni rivojlantirishga katta e’tibor berilishi
zarurligini ta’kidlab o’tdilar.O’tgan 2011-yilning “kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik” yili deb e’lon qilinishi esa so’zlarining isboti bo’ldi.Hozirgi kunga
kelib, O’zbekistonda kichik biznessning yalpi ichki mahsulotdagi o’rni 50 %dan
oshgan bo’lsada, uni yanada yuksaltirish va rivojlantirish rejalashtirilmoqda.
24

2.4 O’zbekistonning antimonopol siyosatinig natijalari .
So‘nggi 10 yil mobaynida monopolist korxonalar soni 3,5 barobar kamaydi
Prezidentimiz Islom Karimovning 2007 yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari va 2008 yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning
eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasi
majlisidagi ma’ruzasida iqtisodiyot rivojining bugungi bosqichida monopolizm
ko‘rinishlariga qarshi kurash va raqobat muhitini shakllantirish masalalari g‘oyat
muhim ahamiyatga ega ekanligi alohida qayd etildi.
Mamlakatimizda monopoliyaga qarshi siyosat olib borilishi natijasida so‘nggi
10 yil mobaynida monopolist korxonalar soni 3,5 barobar, monopol mahsulotlar
turi esa 26 barobar qisqardi. 2004-2007 yillar davomida yalpi ichki
mahsulotning umumiy hajmida monopol mahsulotlar ulushi 26 foizdan 21
foizgatushdi.
O’zbekiston Respublikasida monopol subyektlar va mahsulotlar soni
Manba: O’zbekiston Respublikasi monopoliyadan chiqarish va raqobatni
rivojlantirish davlat qo’mitasining reysteri
To‘laqonli bozor infratuzilmasini shakllantirish , uning eng muhim talablaridan
biri bo‘lgan sog‘lom raqobat muhitini vujudga keltirish natijasida tadbirkorlik va
kichik biznes subyektlari soni hamda ularning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi
yil sayin ortib bormoqda.
Yurtimizda monopolist va tabiiy monopol bo‘lgan korxonalar faoliyatini tartibga
solish hamda sog‘lom raqobat muhitini ta’minlashga doir qonunchilik asoslari
yaratilgan. Jumladan , 1996 yilda qabul qilingan “Tovar bozorlarida
monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida”gi, 1999 yilda qabul
qilingan “Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risida”gi qonunlar monopolistik mavqega
ega bo‘lgan korxonalar faoliyatini tartibga solishning qonuniy asoslarini
ta’minlashda mustahkam huquqiy zamindir.
Ammo, ba’zi xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan qonunbuzarlikka yo‘l
qo‘yish holatlari kuzatilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyadan
chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash davlat qo‘mitasi bunday
holatlarga barham berish yuzasidan izchil chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda.
Tovar va xizmatlar bozoridagi o‘zaro tenglik, tabiiy monopol korxonalar
tomonidan narxlarning asossiz oshirilishiga yo‘l qo‘ymaslik borasida qo‘mita
tomonidan muayyan ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, tabiiy
monopoliyalar sohasiga kiritilgan 24 xil mahsulot va ko‘rsatilayotgan
25

xizmatlarning narxlarini moliya organlarida deklaratsiyadan o‘tkazmasdan
iste’molchilarga yetkazib berayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar aniqlandi.
Ko‘rilgan chora tufayli ularning narxlari moliya organlarida belgilangan tartibda
deklaratsiyadan o‘tkazilishiga erishildi.
2007 yilda qo‘mita va uning hududiy organlari tomonidan tabiiy monopoliya
subyektlarida monopoliyaga qarshi qonunchilik talablariga rioya etish yuzasidan
o‘tkazilgan tekshirishlarning 87,5 foizida turli xildagi qonunbuzarlik holatlariga
yo‘l qo‘yilganligi ma’lum bo‘ldi. Ularga nisbatan o‘z vaqtida zarur chora-
tadbirlar ko‘rildi, aybdorlarga nisbatan 2,3 milliard so‘m miqdorida jarima
qo‘llanildi.Bunday tadbirlarning amalga oshirilishi sog‘lom raqobat muhitini
barqarorlashtirishda, mamlakatimiz iqtisodiyoti va aholi turmush darajasini
yuksaltirishda muhim omil bo‘layotir.
Raqobat muhitini, jumladan , kichik biznes sohasida yangi ishlab chiqarishlarni
tashkil etishni rag‘batlantirish orqali rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar
yaratish bo‘yicha amalga oshirilgan chora-tadbirlar xo‘jalik subyektlari umumiy
sonida monopolist korxonalar ulushini 2010 yilning birinchi yarmidagi 0,43
foizdan 0,37 foizgacha kamaytirish imkonini berdi.

26

Xulosa.
D е m о kr а tik j а miyatni b а rp о etishning а s о siy sh а rtl а rid а n biri , n о m а rk а zl а shg а n
t а rtibd а iqtis о diy q а r о rl а rni q а bul qilish bil а n b о g’liq sh а r о itl а rning m а vjudligi
his о bl а n а di.Erkin r а q о b а t - t а nl а sh erkinligi, t а dbirk о rlik erkinligi , b о z о rg а
kirish erkinligi k а bi t а l а bl а rning sin о nimidir, u fuq а r о lik j а miyatid а kishil а rning
k о nstitutsiyad а b е lgil а ng а n iqtis о diy erkinligining muhim t а rkibiy qismi
his о bl а n а di.
Iqtis о diyotd а m о n о p о ll а shuv t е nd е nsiyal а ri p а yd о bo`lish mun о s а b а ti bil а n
erkin r а q о b а t ch е kl а n а di , shu s а b а bd а n s о g`l о m r а q о b а tchilik muhitini
yar а tishd а d а vl а t h а m q а tn а sh а di. Bu d а vl а tning а ntim о n о p о l siyos а ti о rq а li
а m а lg а о shiril а di. Bu siyos а t erkin r а q о b а t muhitini yangid а n yar а tishg а
em а s, b а lki uni s а ql а b q о lishg а , q а yt а d а n tikl а shg а , r а q о b а tning
m а d а niyl а shg а n usull а rini q а r о r t о ptirishg а q а r а til а di.
O`zb е kist о nd а ham b о shq а s о biq ittif о qd о sh r е spublik а l а ri k а bi, r а q о b а tni
umum а n ink о r etuvchi d а vl а t m о n о p о liyasid а n d а vl а tl а shm а g а n, turli х o`j а lik
sh а kll а rining muv о z а n а tig а а s о sl а ng а n v а erkin r а q о b а tni t а q о z о etuvchi b о z о r
tizimig а o’tish yuz b е rm о qd а . Bu y е rd а а vv а ll о r а q о b а tchilik mun о s а b а tl а rini
sh а kll а ntirish v а shu bil а n bir q а t о rd а uni t а k о mill а shtirish v а zif а si turibdi. Har
qanday iqtisodi rivojlangan davlatni qarasak , eng avvalo ichki iqtisodiyotini
rivojlantirganligiga guvoh bo`lamiz. Buning uchun esa u eng avvalo erkin
raqobatni vujudga keltirishga harakat qilgan. Bunday erkin raqobat bozorlarini
yuzaga keltirish qiyin bo`lsada, lekin iloji boricha shu bozorga yaqin
raqobatlashgan monopol bozorni yuzaga keltirishimiz kerak.
А ntim о n о p о l q о nunl а rni q а bul qilish v а h а yotg а t а tbiq qilish b о z о r
mun о s а b а tl а rig а o`t а yotg а n h а r bir m а ml а k а t uchun h а yotiy z а rur а tdir, chunki
erkin r а q о b а tg а yo`l b е rm а y turib b о z о r iqtis о diyotini sh а kll а ntirib bo`lm а ydi.
27

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Oliy Majlisi
(12.11.2010)
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Monopoliyaga qarshi ishlarni
tartibga solish va raqobatni rivojlantirish tizimini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. (26.02.2010)
3.“Iqtisodiyot nazariyasi” - Sh.Shodmonov, U.V.G’afurov /2005y
4.“Iqtisodiyot nazariyasi” Norboy BEKNOZOV (Darslik)/2005 y
5.“Mikroiqtisodiyot” – B.T.Salimov, U.S.Muxiddinov/ /2006y
6.“Mikroiqtisodiyot” – Robert Pindayk/ /2002y
7.“Iqtisodiyot nazariyasi” – D.Tojiboyeva/ /2005y
8.“ Курсмикроэкономики ” – R.M.Nuriyev/ /2005y
9.“Mikroiqtisodiyot” – K.R.Makkonel/ /2005y
10.“ Микроэкономика ” – L.S.Tarasechev/2006y
11.“Microeconomics” – P.Samuelson/531-537-betlar
12.“Микроэкономика и поведение” - Роберт Х. Франк.
Foydalanilgan saytlar:
1. www.iet.ru
2. www.ic.omskreg.ru
3. www.wikipedia.com
4. www.knigi.alhademic.ru
5. www.economics.ru
6. www.google.co.uz
7. www.antitrust.com
8. www.stat.uz
9. www.press-service.uz
10. www.globalcompetitionpolicy.org
28

Monopol raqobatlashgan bozor,uning afzalliklari va kamchiliklari

Sotib olish