Monopoliyaga qarshi kurash va raqobatni rivojlantirish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	220.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	11 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Monopoliyaga qarshi kurash va raqobatni rivojlantirish

Sotib olish

GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
Monopoliyaga qarshi kurash va raqobatni
rivojlantirish
mavzusidagi
KURS ISHI

30MUNDARIJA
KIRISH .............................................................................................................................................................. 3
I BOB. MONOPOLIYANING MAQSAD, MOHIYATI VA RAQOBATNI RIVOJLANTIRISHDA ANTIMONOPOL
SIYOSATINING AHAMIYATI ............................................................................................................................... 5
1.1 Monopoliya va uning vujudga kelish sabablari. ..................................................................................... 5
1.2. Monopoliyaning ijobiy va salbiy tomonlari ........................................................................................... 7
1.3. Monopoliyani oldini olishda raqobatni shakillantirish va rivojlantirish ................................................. 9
II BOB. O’ZBEKISTONDA RAQOBAT MUHITINI SHAKILLANTIRISHDA ANTIMONOPOLIYA SIYOSATINING
AHAMIYATI .................................................................................................................................................... 15
2.1. Yevropa davlatlarida monopoliyaga qarshi kurash ............................................................................. 15
2.2.O’zbekistonda raqobatchilik muhitini vujudga kelishi va monopoliyaga qarshi qonunchilik ............... 20
Djumayev Z.A. “Makroiqtisodiyot” fanidan O’quv-uslubiy qo’llanma - T.: Iqtisodiyot.2016 .......................... 22
Xulosa ............................................................................................................................................................ 28
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ....................................................................................................... 30

30KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Bozor iqtisodiyoti o’zining yetuklik darajasi va
rivolanish xususiyatlaridan qat’iy nazar raqobatning mavjud bo’lishini taqozo
etadi. Shu bilan birga, bozor iqtisodiyoti rivojlanib borishi bilan raqobatchilik
munosabatlari ham takomillashib, o’z shakllarini o’zgartirib boradi. Mamlakatimiz
birinchi Prezidenti I. A. Karimov raqobatning bozor iqtisodiyotidagi ahamiyatini
ko’rsatib, «Raqobat bo’lmasa, bozor iqtisodiyotini barpo etib bo’lmaydi. Raqobat -
bozoring asosiy sharti, aytish mumkinki, uning qonunidir», deb ta’kidlaydi. 1
Shu-
nin п dek, bu masalaning muhimligini yana bir bor ta’kidlab o’tib,
mamlakatimizda yaratilgan texnologiyalaming raqobatdoshligini ta’minlash, “nou-
xau” namunalarini yaratish, zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalarini
joriy etish, ya’ni yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlash bo’yicha
tizimli chora-tadbirlami amalga oshirish” kerak. Bu muhim amaliy ahamiyatga
ega bo’lgan jihatlami yoritib berish mazkur bobning asosiy vazifasi hisoblanadi.
Shuning dek, monopoliyalaming iqtisodiy asosi, turlari va mamlakatimizda
monopoliyaga qarshi qonunchilikning rivojlantirilishi bayon etiladi.
Kurs ishining ilmiy amaliy ahamiyati . O’zbekistonda monopoliyaga qarshi
tartibga solishning boshlanishi 1991-yil 22 -martda RSFSRning "Tovar bozorlarida
raqobat va monopolistik faoliyatni cheklash to’g’risida" gi qonunining qabul
qilinishi bilan asos solingan. 1996 -yilda jiddiy qayta ko’rib chiqilgan ushbu qonun
O’zbekiston huquq tizimida aniq bozor aktiga aylandi. Umuman olganda,
monopoliyaga qarshi qonun hujjatlari O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,
ushbu qonun, unga muvofiq chiqarilgan federal qonunlar, Prezident farmonlari,
hukumat qarorlari va farmoyishlaridan iborat. 2
Kurs ishining ob’ekti va premeti. Raqobatning
turlariva monopolyaning turlari bizning yashab turgan joyimizdagi jarayonlarga
poliyaning nima uchun ajralib turishi va boshqa huquqlarga ega bo’lishi uni
1
https://www.ziyouz.com/kutubxona/category/141-iqtisodiyot?download=13294:bozor-iqtisodiyoti-t-ergashev
2
https://lex.uz/docs/-470703

30bugungi kundagi holati va uni yanada kamaytirish yo’llarini aniqlash mazkur
ishimizning predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari . Iqtisodiyotni, raqobat
bozor iqtisodiyotining va umuman tovar xo’jaligining eng
muhim belgisi, uni rivojlantirish vositasi hisoblanadi. Raqobatning iqtisodiy
mazmunini tushunib olish unga turli tomondan yondashishni talab qiladi. Ushbu
belgilangan maqsadga erishish uchun quyidagi muhim vazifalar belgilab olindi:
- raqobat va monopoliya o’rtasida bir biriga zid bo’lgan omillarni
o’rganish;
- Monopoliyani qanday vujudga
kelishini va unga qaysi omillar sabab bo’lishini o’rganish;
- raqobat va monopolyani qanday omillar ajratib turishini taxlil qilish;
- monopolyani yani yakka hokimligni kamaytirish va raqobatli bozorlari
ko’paytirishni yo’lga qo’yish bo’yicha takliflar.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ish kirish, asosiy qism 2 ta bob xulosa va
foydalangan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Ⅰ bob “Manapoliyaning iqtisodiy
mohiyati va raqobatni rivojlantirishda antimanapol siyosatning ahamiyati” deb
nomlanib, u monapoliya va uning vujudga kelish sabablari, manapoliyaning ijboy va
salbiy tomonlari, manapoliyani oldini olshda raqobatni rivojlantirish va
shakllantirish yoritib berilgan. Ⅱ bob “O’zbekistonda raqobat muhitini
shakllantirishda antimanapol siyosatining ahamiyati” deb nomlanib, unda Yevropa
davlatlarida manapoliyaga qarshi kurash, O’zbekistonda raqobatchilik muhitini
vujudga kelish va manapoliyaga qarshi qonunchilik istiqbollari keltirilgan. Umumiy
hajmi 34 betdan iborat.

30I BOB. MONOPOLIYANING MAQSAD, MOHIYATI VA RAQOBATNI
RIVOJLANTIRISHDA ANTIMONOPOL SIYOSATINING AHAMIYATI
1.1 Monopoliya va uning vujudga kelish sabablari.
Har bir davlatning iqtisodiyotida raqobatni shakllantirish, uni rivojlantirish
uchun shart-sharoitlar yaratish manfaatlaridan kelib chiqqan holda harakat qilishiga
qaramay, har qanday milliy iqtisodiyotda u yoki bu darajada bozorda monopoliya
ham mavjud bo’lishi mumkin. Bu ilmiy yondashuvlarda raqobatni shakllantirish
ko’plab iqtisodchi olimlar tomonidan bozorni tashkil etishning eng samarali shakli
deb hisoblangan. lekin mukammal raqobat shakllantirish murakkab masala
hisoblanadi. Bozorni tashkil etishda demak, "monopoliya", "raqobat" yoki "sof
monopoliya", "mukammal raqobat" kategoriyalari shakllanadi hamda ularni
o’rganish zarurati yuzaga keladi. Bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida
monopoliyaga qarshi qonunlarni qabul qilish va hayotga tadbiq etish xayotiy
zaruriyatdir. Chunki, bozorni rivojlanishiga va doimiy taraqqiy etishiga erkin
raqobatgina asos bo’la oladi. Monopoliya atamasining mohiyati. Monopoliya
atamasini o’rganishda ko’plab xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlar o’z qorashlarini
ilmiy izlanishlar natijasida turlicha izohlaganlar.
Iqtisodiyotda bozor mexanizmining samarali amal qilishi va raqobat
muhitining ta’minlanishi monopoliyalar, ularning kelib chiqish sabablari va amal
qilish xususiyatlarini ko’rib chiqishni taqozo etadi. Monopoliya tushunchasiga turli
o’quv adabiyotlarida turlicha ta’rif beriladi. Jumladan, ba’zi o’rinlarda uni «davlat,
korxonalar, tashkilotlar, sotuvchilarning qandaydir xo’jalik faoliyatini amalga
oshirishdagi mutlaq huquqi» sifatida qaralsa, boshqa holatlarda «faoliyatning u yoki
bu sohasida shaxs yoki kishilar guruhining har qanday (ba’zi adabiyotlarda —
yakka) hukmronlik holati» deb ta’riflanadi. 3
3
Shodmonov SH., Raxmonov M. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Zamin nashr, 2021

30Monopoliya - monopol yuqori narxlarni o’rnatish hamda monopol yuqori foyda
olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni
amalga oshiruvchi yirik korxonalar (firma. korporatsiyalar) ning
birlashmalari.«Monopoliya» atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan
(ya’ni. grekcha «mono» - yagona, bitta va «poleo» - sotaman) tarkib topsada, biroq
uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi. Monopoliyalar vujudga
kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning to’planishi hisoblanadi.
Ishlab chiqarishning to’planishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda
mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda to’planishini namoyon etadi.
Ishlab chiqarish to’planishining asosiy sababi bo’lib olinayotgan foyda hajmining
ko’payishi hisoblanadi. Foydani muntazam ravishda ko’paytirib borish maqsadida
tadbirkor olingan qo’shimcha mahsulot (foyda)ning bir qismini kapitallashtiradi, y a’ni
unga qo’shimcha ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi sotib oladi. Bu esa ba’zi bir
korxonalarning o’sishi hamda ishlab chiqarish miqyoslarining kengayishiga olib keladi.
Shu bilan birga raqobat amaldagi kapitallarning ixtiyoriy yoki majburiy birlashtirish,
markazlashtirish tendensiyasini keltirib chiqaradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish
to’planishining moddiy asosi bo’lib kapitalning to’planishi va markazlashuvi
hisoblanadi. Ishlab chiqarishning to’planishi o ‘z rivojining ma’um darajasida
manapoliyalarning paydo bo’lishiga olib keladi.
Ishlab chiqarishning to’planishi hamda monopoliyalarning paydo bo’lishi
o’rtasidagi ichki aloqalar quyidagilarda namayon bo’ladi.
1. Tarmoqlarda bir necha yirik korxonalarning hukmron mavqega ega bo’lishi
ularning bir-biri bilan kelishuviga hamda monopolistik birlashmalar tuzishiga imkon
yaratadi.
2. Yirik korxonalar o ‘rtasidagi raqobat juda qaltis bo’lib, ular uchun katta
miqyosdagi yo’qotishlarga olib kelishi mumkin. Shunga ko’ra, raqobatni cheklash,
tovarlarga yuqori narxlar belgilash va yuqori foyda olish uchun yirik ishlab
chiqaruvchilarning monopolistik ittifoqlarga birlashishi lozim bo’ladi.

30Monopoliyalarning vujudga kelishida ishlab chiqarishning to’planishidan tashqari
yana bir ator omillar ta’sir ko’rsatadi.
1. Davlatning proteksionistik bojxona siyosati. U chet eldagi raqo-
batchilarning ichki bozorga kirish imkoniyatini yo’qotib, monopoliyalarning paydo
bo’lishiga sharoit yaratadi.
2. Banklarning faoliyati va moliyaviy siyosati. Banklar sanoat
manapoliyalarining jadal o’sishiga imkoniyat beradi.
Monopoliyalarning mohiyatini ochib berishda uning turlarini ko’rib chiqish muhim
ahamiyat kasb etadi. Monopoliyalarning turlarini bir necha mezonlarga ko’ra ajratish
mumkin.³
1.2. Monopoliyaning ijobiy va salbiy tomonlari
Monopoliyaning ijobiy tomonlari. Uning ijobiy tomoni asosan (quyidagi uch jihat
orqali namayon bo’ladi:
Birinchidan u boshqa bir ma’lum tarmoqlarga nisbatan samarali amal qiladi va
xarajatlarning tejalishiga olib keladi.
Ikkinchidan monopolist bo’lmagan, mayda, raqobatlashuvchi korxonalarga nisbatan
monopolistik korxonalarda ishlab chiqarish ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini joriy
etish uchun ko’proq rag’bat va imkoniyat mavjud bo’ladi. Chunki uncha yirik
bo’lmagan raqobatlashuvchi korxonalarning odatda, moliyaviy jihatdan imkoniyatlari
cheklangan bo’lib, ular ishlab chiqarishga yangiliklarni tatbiq etish orqali kelgusida
daromadlarni oshirishdan ko’ra ko’proq joriy daromadga e’tibor qaratadilar. Bundan
tashqari, yangi g’oyalar raqiblar tomonidan juda tez o’zlashtirib olinadi va buning
oqibatida, mazkur g’oyalarni amalga oshirish xarajatlarini bir tomon qilgani holda,
uning samarasidan barcha foydalanadi. Yirik monopolist firmalarda moliyaviy
imkoniyatlar keng bo’lib, innovatsiyadan olingan foyda ularning mualliflariga tegishi
aniq kafolatlanadi. 4
4
Vaxabov A.V, Srojiddinova Z.X. Davlat byudjet. Darslik -T.: Iqtisod-moliya, 2007

30Uchinchidan ba’zi bir sohalarda monopoliya sohaning barqaror va uzluksiz
ishlashini ta’minlab bera oladi. Shu sababdan ham bu sohalarda monopoliyaning
vujudga kelishi davlat tomonidan ham ta’minlab beriladi. Raqobat bu sohalar faoliyatini
buzishi yoki izdan chiqarishi mumkin. Bunga misol qilib elektr energiyasi, gaz, suv kabi
komunal sohalarni yoki metropolitelin, temir yo’l va avia sohalarni keltirishimiz
mumkin. Ammo hozirgi kunda dunyoning bir nechta rivojlangan davlatlarida bu
sohalarning monopoliyadan chiqarilish holatlarini kuzatishimiz mumkin.
Salbiy tomonlari . Monopoliyaning salbiy tomoni sifatida quyidagi jihatlarni
ko’rsatish mumkin. Resurslarning oqilona taqsimlanmasligi. Bu holat
monopoliyalarning yuqori foyda ketidan, sun’iy ravishda ishlab chiqarishni cheklash
vositasida narxlarni ko’tarishi, mahsulotlarning u qadar yaxshi bo’lmagan turlarini, past
texnikaviy darajsini va sifatini hamda sotishning yomon sharoitlarini vujudga keltirishi
orqali namoyon bo’ladi. Natijada, raqobat sharoitida amal qiluvchi iqtisodiyot
samaradorligini bozor vositasida tartibga solish mexanizmi ishdan chiqadi.
Monopoliyalar bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy faoliyatlar erkin hamda oqilona
tanlov imkoniyatidan mahrum bo’ladi, monopoliyalarning iqtisodiy jihatdan
asoslanmagan shart-sharoit va narxlari tazyiqiga chiday olmaydi, ish faolligini
pasaytirib ba’zi hollarda xonavayron bo’ladilar. Oqibatda ishlab chiqarish qisqarib,
ishsizlik va inflyatsiya o’sadi, xo’jalikning izdan chiqishi kuchayadi:
1. Jamiyat boyligi resurslarning oqilona raqobatli bozor taqsimoti sharoitida
qo’lga kiritilishi mumkin bo’lgan miqdoriga qaraganda kamayib ketadi.
2. Daromadlardagi tengsizlikning kuchayayishi. Bu holat ham narxlarning
monopol tarzda oshirilishi yoki pasaytirilishi hamda yuqori foyda olinishi bilan bo’g’liq
bo’lib, bu aholining qolgan qismi daromadlarining nisbatan kamayishiga olib keladi.
3. Iqtisodiy turg’unlik va fan-texnika taraqqiyotining sekinlashuvi. Bunday
holatning vujudga kelishi monopolistlarning raqobatchilar bosimini sezmasliklari
hamda aksariyat hollarda yuqori foydani qo’shimcha urinishlarsiz o’zlarining bozordagi
hukmronliklari hisobiga olishlari mumkin. Bu esa, ularni ishlab
chiqarishni ratsionallashtirish uning samaradorligini oshirish imkoni- yatlarini

30qidirish, mahsulot sifatini oshirish, uning assortimentini kengaytirish (, fan-texnika
taraqqiyotini rivojlantirish va xaridorlar manfaatlari to’g’risida qayg’urish kabi xatti-
harakatlardan qaytaradi.
4. Iqtisodiyotda bozordagi erkin harakatlarning to’sib qo’yilishi. Monopolistlar
iqtisodiyotdagi erkin va halol raqobatga to’sqinlik qilib, nisbatan kuchsiz bo’lgan
korxonalarni o’zlariga bo’ysundirishlari, jamiyatga o’z ishchilarining mehnatiga
pasaytirilgan miqdorda haq to’lash, sifati oast tovarlarni ishlab chiqarish, o’ta darajada
oshirilgan tovar narxlari (yoki pasaytirilgan xarid narxlari), o’z mahsulotini iste’mol
qilishga bilvosita usul orqali majburlash kabi o’zlarining kamsituvchi shartlarini
ko’ndalang qo’yishlari mumkin.
Monopoliyaning salbiy tomonlari haqida oldindan ta’kidlab kelingan va bir
qancha buyuk iqtisodchilar bu haqida o’z fikrlarini bildirib o’tishgan. Buning yorqin
misoli sifatida quyidagilarni keltirishimiz mumkin: Arnold Xarberger fikriga ko’ra
bozorda monopoliyaning mavjud bo’lishi jamiyat boyliklarining bir qismi qaytmas
harajatlar.
1.3. Monopoliyani oldini olishda raqobatni shakillantirish va rivojlantirish
Raqobat ko’p qirrali iqtisodiy hodisa bo’lib, u bozorning barcha sub’yektlari
o’rtasidagi murakkab munosabatlarni ifodalaydi. Raqobat-bozor sub’yektlari iqtisodiy
manfaatlarining to’qnashuvidan iborat bo’lib, ular o’rtasidagi yuqori foyda va ko’proq
naflilikka ega bo’lish uchun kurashni anglatadi. Resurslarni yetkazib beruvchilar
o’zlarining iqtisodiy resurslarini, ya’ni kapital, tabiiy resurslar, ishchi kuchini yuqori
narxlarda sotish uchun raqobatlashadilar. Raqobat iste’molchilar o’rtasida ham yuz
beradi: ular tovarlarni qulay va arzon narxlarda sotib olishga harakat qiladilar, ya’ni
xaridorlar har bir sarflangan pul birligi evaziga ko’proq naflilikka harakat qiladilar.
Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning quyidagi asosiy vazifalarini ajratib
ko’rsatish mumkin:
- tartibga solish vazifasi-ishlab chiqarishni talab, ya’ni iste’molga
muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta’sir o’tkazishdan iborat. Aynan shu vazifa
yordamida iqtisodiyotda taklifning talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi va hajmining

30yakka tartibdagi va ijtimoiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi va iqtisodiyot
bozor qonunlari asosida tartibga solinadi;
- resurslarni joylashtirish vazifasi-ishlab chiqarishomillarini ular eng ko’p
samara beradigan hudud va mintaqalarga oqilona joylashtirish imkonini beradi;
- moslashtirish vazifasi-korxonalarning ichki va tashqi muhit sharoitlariga
ratsional tarzda moslashishiga yo’naltirilgan bo’lib, ularning shunchaki o’zini-o’zi
saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xo’jalik faoliyati sohalarining kengayihga
o’tishini bildiradi;
- taqsimlash vazifasi-ishlab chiqarilgan ne’matlar yalpi hajmi yalpi ichki
mahsulotning iste’molchilar o’rtasida taqsimlanishiga bevosita va bilvosita ta’sir
o’tkazadi;
- nazorat qilish vazifasi-bozordagi ba’zi ishtirokchilarning boshqa bir
ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik o’rnatishiga yo’l qo’ymaslikka
yo’naltiradi.
Raqobat kurashining mazmuni to’g’risida to’laroq tushunchaga ega bo’lish uchun
uning asosiy shakllari va belgilarini ko’rib chiqish zarur. Iqtisodiy adabiyotlarda bir
tarmoq ichidagi raqobatning to’rtta shakli alohida ajratilib ko’rsatiladi. Bular erkin
raqobat, monopolistik raqobat, monopoliya va oligapoliyadir.
Erkin raqobat sharoitida bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqda juda ko’p
sonli korxonalar mavjud bo’ladi. Yuqori darajada tashkil qilingan bozorda ko’plab
sotuvchilar o’zlarining mahsulotlarini taklif qiladilar. Erkin raqobatli bozorda
alohida korxonalar mahsulot narxi ustidan sezilarsiz nazoratni amalga oshiradi. Chunki
har bir korxonada umumiy ishlab chiqarish hajmi uncha katta bo’lmaydi. Shu sababli
alohida korxonada ishlab chiqarishning ko’payishi yoki kamayishi umumiy taklifga,
demak mahsulot narxiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaydi. Erkin raqobat sharoitida yangi
korxonalar tarmoqqa erkin kirishi, tarmoqda mavjud bo’lgan korxonalar esa uni erkin
tashlab chiqishi mumkin. Xususan yangi korxonalarning paydo bo’lishi va ularning
raqobatli bozorda mahsulotlarini sotishga huquqiy, texnologik moliyaviy va boshqa
jiddiy iqtisodiy to’siqlar bo’lmaydi.

30Sof monopoliyada tarmoq bitta korxonadan iborat bo’lishi sababli, u mavjud
mahsulot va xizmatning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va yakka hukumronlik
qiladi va o’zaro ravishda shakillanib boradi . 5
Monopoliya sharoitida firma narx ustidan sezilarli nazoratni amalga
oshiradi. Buning sababi oddiy. U mahsulot va xizmatning yagona ishlab oshiradi.
Buning sababi oddiy. U mahsulot va xizmatning yagona ishlab chiqaruvchisi
hisoblanadi va taklifning umumiy hajmi ustidan nazorat qiladi.
Monopolistik raqobat o’z ichiga ham monopoliya, hamraqobat unsurlarini oladi.
Bunda tarmoqdagi bir turdagi mahsulotning o’nlab ishlab chiqaruvchilari bir-birlari
bilan qulay narx hamda ishlab chiqarish hajmiga erishish borasida raqobatlashadilar.
Biroq, ayni vaqtda, har bir ishlab chiqaruvchi o’z mahsulotini tabaqalashtirish, ya’ni shu
turdagi boshqa mahsulotlardan qaysi bir jihati, sifat darajasi, shakli, qadoqlanishi, sotish
sharoitlari va h.k. bo’yicha farqlantirish orqali uning monopol ishlab chiqaruvchisiga
aylanadi.
Oligopoliya-tarmoqda u qadar ko’p bo’lmagan korxonalarning mavjud bo’lishi va
hukmronlik qilishidir. Bu oligopoliyaning eng muhim belgisidir. Qaysi tovarlar va
xizmatlar bozorida nisbatan kam sonli ishlab chiqaruvchilar hukmronlik qilsa, shu
tarmoq oligopolistik tarmoq hisoblanadi. Oligopolistik tarmoq bir xil yoki
tabaqalashgan mahsulot ishlab chiqarishi mumkin. Ko’pchilik sanoat mahsulotlari:
po’lat, mis, alyuminiy, qo’rg’oshin, temir va shu kabilar-fizik ma’noda bir turdagi
mahsulotlar hisoblanadi va oligopoliya sharoitida ishlab chiqariladi. Iste’molchilik
tovarlari: avtomobillar, yuvish vositalari, sigaretlar, maishiy elektr buyumlari va shu
kabilarni ishlab chiqaruvchi tarmoqlar tabaqalashgan oligapoliya hisoblanadi.
Oligopoliya sharoitida korxonalar o’rtasidagi raqobat o’zaro bog’liq bo’ladi.
Oligopolistik tarmoqda hech qaysi korxona o’zining narx siyosatini mustaqil
o’zgartirishga botina olmaydilar. Hozirda turli darajadagi monopolistik tuzilmalar
rivojlanib borishi bilan ular o’rtasidagi raqobatning shakllari ham turli ko’rinishlarda
5
Mariganova A., SHapiro S.A. Makroiqtisodiyot. O’quv qo’llanma - M.: KNORUS, 2010

30namoyon bo’lib bormoqda. Jumladan, turli monopollashuv darajasidagi tuzilmalar
o’rtasida mavjud bo’lishiga ko’ra quyidagi raqobat turlarini ajratib ko’rsatish mumkin:
- monopollashmagan korxonalar o’rtasidagi raqobat;
- monopoliyalar hamda monopolistik birlashmalarga kirmagan ishlab
chiqaruvchilar o’rtasidagi raqobat;
- turli monopoliyalar o’rtasidagi raqobat;
- monopolistik birlashmalar ichidagi raqobat.
O’z miqyosiga ko’ra raqobat ikki turga - tarmoq ichidagi va tarmoqlararo
raqobatga bo’linadi. Tarmoqlar ichidagi raqobat ishlab chiqarish va sotishning qulayroq
sharoitiga ega bo’lish, qo’shimcha foyda olish uchun bir tarmoq korxonalari o’rtasida
boradi. Har bir tarmoqda texnika bilan ta’minlanish darajasi va mehnat unumdorligi
darajasi turlicha bo’lgan korxonalar borligi sababli shu korxonalarda ishlab chiqarilgan
tovarlarning individual qiymati bir xil bo’lmaydi. Tarmoq ichidagi raqobat tovarlarning
ijtimoiy qiymatini, boshqacha aytganda, bozor qiymatini aniqlaydi va belgilaydi.
Tarmoqlar ichidagi raqobat natijasida texnikaviy darajasi va mehnat unumdorligi yuqori
bo’lgan korxonalar qo’shimcha foyda oladilar va aksincha, texnika jihatdan nochor
korxonalar esa, o’zlarida ishlab chiqarilgan tovar qiymatiningbir qismini yo’qotadilar va
zarar ko’radilar.
Tarmoqlararo raqobat turli tarmoqlar korxonalari o’rtasida eng yuqori foyda
normasi olish uchun olib boriladigan kurashdan iborat. Bunday raqobat foyda normasi
kam bo’lgan tarmoqlardan foyda normasi yuqori tarmoqlarga kapitallarning oqib
o’tishiga sabab bo’ladi. Yangi kapitallar ko’proq foyda keltiruvchi sohalarga intilib,
ishlab chiqarishning kengayishiga, taklif ko’payishiga olib keladi. Bu muvozanat kapital
qaerga sarflanganligidan qat’iy nazar, teng kapital uchun teng foyda olinishiga intilishni
ta’minlaydi. Demak, tarmoqlararo raqobat kapital qaysi tarmoqqa kiritilmasin, xuddi
shu tarmoq foyda normalarini o’rtacha normasiga tenglashtiradi. Manapoliya sharoitida
narxlarni tartibga solish. Narxlarni nazorat qilish va tartibga solish ko’proq tabiiy
monopoliyalarga qo’llaniladi. Biz bilamizki raqobatlashgan bozorda narx chekli
xarajatga teng bo’ladi. Lekin bunday narxni tabiiy manapoliyalarga qo’llab bo’lmaydi

30chunki bu narxda bir qator ishlab chiqaruvchilar zarar bilan ishlab ishdan chiqadilar.
Narx davlat tomonidan tartibga solinmasa , monopolist narxni darajada belgilab Qm
miqdorda mahsulot ishlab chiqaradi deyiladi (1.3.1-chizma).
Qm Q1 Q
1.3. 1-chizma Monopoliya sharoitida narxlarni tartibga solish 6

Davlat esa narxni barcha uchun o’rtacha xarajat darajasida (o’rtacha xarajat chizig’i bilan
daromad chizig’i kesishgan nuqta) belgilaydi. Bu narxga to’g’ri ishlab chiqarish hajmi
P1 ga teng. P1=AC bo’lishi tabiiy monopolistlarga (uzoq muddatli raqobatlashgan
bozordagi firmalar kabi) normal foyda olish imkonini beradi. Raqobatlashuvning
noan’anaviy, jamiyat tomonidan e’tirof etilmagan, ijtimoiy ahloq qoidalari doirasidan
chetga chiquvchi, noiqtisodiy ya’ni, jismoniy kuch ishlatish, majburlash, raqiblarning
obro’siga putur yetkazish va h.k. usullaridan foydalanish g’irrom raqobat deb yuritiladi.
6
Gaibnazarova Z.T. Iqtisodiyot nazariyasi. Iqtisodiyotning umumiy nazariy asoslari. O’quv-uslubiy qo’llanma. - Т.:
ToshDTU, 2013. MR AC
MC
AR
Q
eD
P
1PР = МС

30G’irrom raqobat orqali firmalar o’z raqiblarining tarmoqqa kirib kelishini tajovuzkorona
va shafqatsiz bartaraf qilishi mumkin. Bank va resurslarni yetkazib beruvchilarni
material va kredit berishdan voz kechirish, yetakchi mutaxassislarni og’dirib olish,
narxni keskin pasaytirish g’irrom raqobatning oddiy usullaridir.

30II BOB. O’ZBEKISTONDA RAQOBAT MUHITINI SHAKILLANTIRISHDA
ANTIMONOPOLIYA SIYOSATINING AHAMIYATI
2.1. Yevropa davlatlarida monopoliyaga qarshi kurash
Italiya manapoliyasida sohada kech boshlangan. Italiya monopoliyaga qarshi
idorasi Autorit Garante della Concorrenza e del Mercato (AGCM) 1990-yillarning
boshiga qadar tashkil etilmagan. Bu kompaniyalar iste’molchilar tanlovini cheklaydigan
va ularga o’zlari yoqtirgan narxlarni belgilashga imkon beradigan monopolistik
pozitsiyalarni egallamasligiga ishonch hosil qilish vazifasini bajaradi. U, shuningdek,
kartellarga ham e’tibor beradi: raqobat qilishdan ko’ra til biriktirib, monopoliya sifatida
birgalikda harakat qiladigan kompaniyalar guruhlari ularga katta foyda olishni
kafolatlaydigan narxlarni qo’yadilar. 7
Italiyaning raqobat qonunlari, shuningdek, sobiq davlat monopoliyalari hali ham
kuchli mavqega ega bo’lgan tarmoqlar uchun qoidalarni belgilaydigan tartibga
soluvchilar tomonidan amalga oshiriladi: aloqa va energiya. Monopoliyaga qarshi organ
AGCM kabi tartibga soluvchilar 1990-yillarda elektr giganti ENEL, neft va energetika
konglomerati ENI va Telecom Italia kabi kompaniyalarini xususiylashtirishdan keyin
tashkil etilgan.
Tartibga soluvchi organlarga qisman ehtiyoj bor, chunki iste’molchilar guruhlari
sanoat guruhlari yoki kasaba uyushmalari o’z manfaatlarini himoya qilish uchun kuchga
ega emaslar. Shikoyatga ega bo’lgan ishchilar ish tashlashi mumkin va yirik biznes har
doim siyosatchilarning qulog’iga ega bo’ladi, lekin iste’molchilar odatda olgan
narsalarini yoqtirishlari yoki uni birlashtirishi kerak. Bundan tashqari, italiyalik
iste’molchilar nohaqlikka uchraganlarida birlasha olmaydilar va Amerika Qo’shma
Shtatlaridagi hamkasblaridan farqli o’laroq, bu erda kompaniyalarga qarshi da’vo
qo’zg’atishlari mumkin emas. Energetika sektori, avtomobil yo’llari va (ko’p) banklar
va sug’urta kompaniyalari 15 yil oldin davlatga tegishli edi; hozir ular xususiy, ammo
raqobat kam va bizda Yevropada eng yuqori narxlar bor, deb tan oldi eski hukumat
7
https://www.openpolis.it/parole/cose-lagcm-autorita-garante-della-concorrenza-e-del-mercato/

30davridagi deputatlar palatasida ishlab chiqarish faoliyati komissiyasi prezidenti Bruno
Tabacci.
Y aqinda Italiyaning iqtisodiy ahvolidagi pasayish shuni ko’rsatdiki, tartibga
solinmagan bozorlar nafaqat iste’molchilar manfaati uchun kerak. O’nlab yillar
davomida davlatning iqtisodiyotdagi chuqur ishtiroki va milliy chempionlarni himoya
qilish Italiyani bugungi yuqori raqobatbardosh globallashgan dunyo uchun yomon
jihozlab qo’ydi. Cosseted kompaniyalar xalqaro bozorlarda osiyolik raqobatchilarga
qarshi kurashish uchun kurashmoqda. Buning natijasi iqtisodiy turg’unlikdir. Bizning
kapitalizm tizimimiz hozirgi vaziyatga mos emasligini ko’rsatdi, dedi Pier Luidji
Bersani, Demokratik di Sinistra partiyasining iqtisodiy masalalar bo’yicha vakili. Italiya
firmalari o’zlarining raqobatbardosh ustunliklarini tiklashlari kerak va erkinroq ichki
bozorlar buning yagona yo’li. Shunday qilib, paradoksal ravishda, ko’pincha raqobatni
to’sib qo’yishga harakat qiladigan ishlab chiqaruvchilar guruhi bunga eng muhtoj
bo’lgandir. Monopoliyaga qarshi idoralar so’nggi 15 yil ichida ishlab
chiqaruvchilarning keng doiradagi manfaatlariga hujum qildi. Bularga sug’urta va bank
dunyosi kiradi. Ular ENEL, ENI va Telecom Italia kabi gigantlarga qarshi ish
qo’zg’atdilar. Aloqa regulyatori (AGCOM) uyali aloqa operatorlarini o’z tariflarini
pasaytirishga majburlash va internet provayderlarini ADSL (keng polosali) ulanishlar
narxini pasaytirishga majbur qilish kabi muhim yutuqlarga erishildi. Monopoliyaga
qarshi organ tomonidan chiqarilgan eng katta jarima 2002-yilda 38 sug’urta
kompaniyasidan iborat kartelga 700 million jarima solingan. 8
Afsuski, monopoliyaga qarshi idoralar ham bir qator kamchiliklarni yengib
o’tishga majbur bo’lmoqda. Birinchisi, ularning qurollari ko’pincha sudlar tomonidan
to’mtoq bo’lib, ular qo’ygan jarimalarni bekor qiladi yoki kamaytiradi. 1999 va 2005
yillar oralig’ida hokimiyat tomonidan berilgan 1,2 milliard jarimaning 700 millioni 60
foizi Latsio mintaqaviy ma’muriy sudi (TAR) yoki davlat kengashi (consiglio di stato),
ushbu ishlar bo’yicha oliy sud tomonidan bekor qilindi. Ko’p hollarda jarimalar
shunchalik kamaytirildiki, qayta jinoyat sodir etishning oldini olish omili yo’q qilindi.
8
https://www.openpolis.it/parole/cose-lagcm-autorita-garante-della-concorrenza-e-del-mercato/

30Masalan, 2004-va 2005- yillarda telefon kompaniyalari jarimalarini 380 000 ga
tushirishga muvaffaq bo’lishdi, bu esa uyali aloqa operatorlarining bir haftada oladigan
umumiy miqdorining 1000 dan bir qismidan kam bo’ladi.
Yana bir shikoyat shuki,
monopoliyaga qarshi organlar o’z ishlarini bajarish uchun mablag’ va ishchi kuchiga
ega emas. Masalan, aloqa regulyatori AGCOMda 250 nafar xodim bor, bu 800 kishilik
ishchi kuchiga ega Britaniyadagi OFCOM ekvivalentining uchdan biridan kamrog’ini
tashkil qiladi. Monopoliyaga qarshi organ AGCM byudjeti 2001 yildagi 30,9 milliondan
2006 yilda 22,3 millionga qisqartirildi. Bu summaning besh millioni ijaraga beriladi,
chunki idora o’z ofislariga ega emas. Bizning majburiyatlarimiz va talablarimiz ortib
bormoqda, ammo moliyalashtirish pasaymoqda, dedi AGCM bosh kotibi Fabio Cintioli.
Oldingi hukumatlarning yechimlaridan biri regulyatorlarni o’zlari nazorat qiladigan
kompaniyalardan haq to’lash orqali o’zlarini moliyalashtirishga majbur qilish edi.
O’tgan dekabr oyida qabul qilingan 2006 yilgi byudjet shartlariga ko’ra, AGCOM 2007
va 2009 yillar oralig’ida o’z mablag’larining bir qismini shu tarzda jalb qiladi va
bundan buyon 100 foiz xususiy moliyalashtiriladi. Xavfli tomoni shundaki, bu
kuzatilayotgan kompaniyalar bilan munosabatlarning yomonlashishiga olib keladi, ular
regulyatorlarning qo’llab-quvvatlovchilariga aylanadi, bu esa mustaqillikka putur
etkazadi yoki firmalarga to’lovlarni kechiktirish orqali regulyatorni shantaj qilishga
imkon beradi. Bu Silvio Berluskoni hukumatlarining eng yaxshi g’oyalaridan biri emas
edi va bu yangi hukumat uchun ko’rib chiqilishi kerak bo’lgan soha bo’lishi mumkin. 9
Germaniyada manapoliyaga qarshi kurash. Fermerlarning noroziliklari ortidan
Germaniya hukumati aybni supermarketlar zimmasiga yuklamoqchi bo’ldi, biroq hozir
Germaniya Monopoliya komissiyasi shoshqaloq siyosiy qarorlardan ogohlantirsa
ham,haqiqatan ham nomutanosibliklar bor degan xulosaga keldi. Iqtisodiyot vaziri
Robert Xabek (Yashil) mamlakatning manapoliyalar komessiyasiga bozor
hokimiyatidagi nomutanosiblik uchun oziq-ovqat zanjirini tahlil qilishni topshirdi.
Germaniyaning Yashil partiyasi uchun fermerlarning qaltis ahvoliga Yevropa
Ittifoqining ekologik takliflari emas balki oziq-ovqat chakana sotuvchilarning hukmron
9
https://www.statista.com/statistics/1039278/employment-rate-developed-countries/

30narx siyosati aybdor.
Monopoliyalar komissiyasining
dastlabki hisobotida "Germaniyadagi oziq-ovqat ta’minoti zanjiri tuzilmalari raqobat va
bozor kuchi nuqtai nazaridan potentsial muammolarning belgilarini ko’rsatadi" degan
xulosaga keldi. 10
Biroq, maslahat organi shoshilinch siyosiy reaktsiyalardan aniq
ogohlantirdi.
Biroq, u ehtiyot bo’lishga chaqirib, bu imkoniyatlar tabiiy ravishda
bozordan siqib chiqarilishi bilan bog’liq bo’lmagan qishloq xo’jaligi korxonalari kabi
xavflarni keltirib chiqaradi. Dastlabki hisobotda "fermerlarning bozordagi mavqeini
mustahkamlash uchun qishloq xo’jaligi bozorlari yoki oziq-ovqat ta’minoti zanjirlariga
aralashuvlar faqat ehtiyotkorlik bilan va aniq faktlar asosida amalga oshirilishi" tavsiya
etiladi.Raqobatning istalmagan buzilishlari, shuningdek, fermerlarga zarar yetkazish
xavfini baholash uchun avvalo bozor tuzilmalarini chuqur tahlil qilish kerak.Tergovni
e’lon qilar ekan, Germaniya Qishloq xo’jaligi vaziri Jem O’zdemir foydalanilmagan
Yevropa Ittifoqi qoidalarini ko’rib chiqmoqchi edi - masalan, Yevropa Ittifoqining
Umumiy bozor tashkiloti (CMO) 148-moddasi, bu xom sut yetkazib berish bo’yicha
shartnoma majburiyatini kiritishi mumkin. Garchi bu MEG Milch Kengashi
ma’lumotlariga ko’ra, bu sut fermerlariga rejalashtirish xavfsizligini ta’minlasa ham, bu
ularning atigi 30 foiziga taalluqli bo’ladi, chunki ko’pchilik kooperativlar sifatida
tashkil etilgan va tartibga solish ularga nisbatan qo’llanilmaydi.“Masalan, boshqa
sohalarda ruxsat etilmagan qishloq xo jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotishʻ
bo yicha hamkorlikning turli shakllari”, - deydi Kühling.
ʻ 11
Biroq, hukumat rejalashtirilgan qisqartirishdan voz kechish uchun manevr uchun
kam joy ko’rdi, chunki Konstitutsiyaviy sud taklif qilingan byudjetni konstitutsiyaga zid
deb e’lon qilganidan keyin federal byudjetni tejash byudjetdagi 17 milliard evrolik
bo’shliqni to’ldirish uchun zarur edi. Shuning uchun qishloq xo’jaligini qo’llab-
quvvatlash uchun boshqa yondashuvlar qidirildi, hukumatning bir qismi supermarketlar
tarmog’ining narx siyosatini tezda aybladi. Germaniyaning Monopoliyalar komissiyasi
energiya inqirozi narxini subsidiyalashni tugatishga chaqirmoqda.
10
https://www.statista.com/statistics/1039278/employment-rate-developed-countries/
11
https://www.eeas.europa.eu/uzbekistan/yevropa-ittifoqi-va-ozbekiston_uz

30Germaniya 2023 yil oxirigacha energiya inqirozi davrida joriy qilingan elektr
energiyasi va gaz narxlarini cheklash uchun subsidiyalash sxemasidan voz kechishi
kerak deyiladi. Mamlakat monopoliyalar komissiyasi energiya bo’yicha hisobotida
"Agar 2023-yil dekabr oyida gaz narxini cheklash rejalashtirilgan muddati tugaganidan
keyin qo’llab-quvvatlash zarurati tug’ilsa, narxni shakllantirishga aralashuvdan ko’ra
muhtoj uy xo’jaliklariga to’g’ridan-to’g’ri o’tkazma to’lovlari ko’proq mos keladi",
dedi komissiya. Narxlar aralashuvi tanqislik signallarini buzdi va taqsimlash nuqtai
nazaridan ham noto’g’ri edi, chunki yuqori daromadli uy xo’jaliklari ham ulardan foyda
ko’rdi. Germaniya hozirda elektr energiyasi va gaz narxiga subsidiyalarni joriy yil
oxiridagi belgilangan muddatdan 2024-yilning martigacha uzaytirishni
rejalashtirmoqda, dedi hukumat manbasi Reuters axborot agentligiga Yevropa
Komissiyasi davlat yordami qoidalariga ko’ra yashil chiroq yoqishi kerak. Hozirda
ushbu chora tekshirilmoqda, deya xabar beradi Reuters. Hukumat 2024 yil boshida
o’tgan yilgi yengillik choralari doirasida joriy etilgan gaz va issiqlik ta’minotida uchun
savdo solig’i chegirmasini bekor qilishni rejalashtirmoqda.Iyul oyida Iqtisodiyot vaziri
Robert Xabek allaqachon qo’llab-quvvatlash sxemasini uzaytirishni taklif qilgan edi,
ammo bu haqda qaror e’lon qilinmadi. Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish
assotsiatsiyasi vzbv va energetika sanoati assotsiatsiyasi BDEW o’tgan hafta sxema
birinchi marta joriy etilganda "qiyin va notinch" vaziyatni takrorlamaslik uchun "tezkor
tushuntirish" ga chaqirdi. Hukumat yomon tartibga soluvchi ish va dastur atrofidagi
yomon aloqa uchun tanqid qilingan. Germaniya 2023-yil davomida
qo’llanadigan inqiroz davrida uy xo’jaliklari va korxonalarni energiya narxlarining
ko’tarilishidan himoya qilish uchun o’zining 200 milliard evrolik " mudofa qalqoni "
paketining bir qismi sifatida gaz va elektr energiyasi uchun "narxlarni pasaytirdi". 12
Monopoliyalar komissiyasi, shuningdek, kelajakda ta’minot xavfsizligini
ta’minlash uchun Germaniyaga gaz yetkazib berishni yanada diversifikatsiya qilishni
tavsiya qiladi, ammo tabiiy gazni suyultirish va tashish natijasida atrof-muhitga ta’sirini
hisobga olish kerakligi haqida ogohlantiradi. Germaniya maishiy gaz bozorida raqobatni
12
https://srcyrl.dsisolar.com/info/eu-s-use-of-fossil-fuels-for-electricity-falls-86220758.html

30kuchaytirish uchun komissiya iste’molchilarni o’z provayderlarini o’zgartirish
imkoniyatlari to’g’risida xabardor qilish uchun axborot kampaniyalarini o’tkazishni va
"asosiy etkazib beruvchilar" (Grundversorger) tizimini isloh qilishni taklif qiladi.
mahalliy daraja. Komissiya, shuningdek, shamol va quyosh nuri kam bo’lgan paytlarda
ham elektr energiyasini yetarli darajada ta’minlash uchun raqobatbardosh
boshqariladigan quvvat bozorini tashkil etishni taklif qilmoqda.
2.2.O’zbekistonda raqobatchilik muhitini vujudga kelishi va
monopoliyaga qarshi qonunchilik
Iqtisodiyotdagi monopoliyaning salbiy tomonlari zamonaviy davlatlarni
monopoliyaga qarshi siyosat – davlat hokimiyatining monopolistik faoliyatning oldini
olish, cheklash va bostirishga, barcha xo’jalik yurituvchi subyektlarga raqobat uchun
teng sharoitlarni ta’minlashga va adolatsiz raqobatning oldini olishga qaratilgan chora-
tadbirlar majmuini ishlab chiqish va amalga oshirishga majbur qiladi.
Iqtisodiyotni monopoliyaga qarshi davlat tomonidan tartibga solish ikkita o’zaro
bog’liq sohani o’z ichiga oladi:
1. Monopoliyaga qarshi maxsus qonun hujjatlarini ishlab chiqish va qabul
qilish.
2. Monopoliyaga qarshi tartibga solish va monopoliyaga qarshi qonun
hujjatlariga rioya etuvchi nazorat organlari tizimini shakillantirish.
Monopoliyaga qarshi tartibga solishning ildizlari asrlarga borib taqaladi.
“Monopoliya” atamasi ham birinchi marta qo llanilgan umumiy xarakterdagi birinchiʻ
monopoliyaga qarshi qonun imperator Zenonning narxlar to g risidagi konstitutsiyasi
ʻ ʻ
hisoblanadi. Unda shunday deyilgan edi: "Biz hech kimning kiyim-kechak, baliq, oziq-
ovqat yoki boshqa foydalanish uchun mo’ljallangan har qanday narsaga monopoliya
qilishga jur’at etmasligini buyuramiz". Shermanning monopoliyaga qarshi qonuni
AQShda 1890-yildan beri amal qiladi. U "har qanday shartnoma va birlashmalarni, xoh
trast yoki boshqa shaklda bo’lsin, xoh davlatlar o’rtasidagi yoki xorijiy davlatlar bilan

30savdoni cheklash uchun fitna uyushtirishni" qonundan tashqari deb hisoblaydi.1914-
yilda Kleyton qonuni qabul qilindi, uning asosiy qoidalari:
- narx siyosatida kamsitishning deyarli barcha shakllarini taqiqlash;
-majburiy assortimentli tovarlarni sotish va sotish bo’yicha cheklovlar qo’yilgan;
-raqobatchilarning aktsiyalarini sotib olish yo’li bilan firmalarning qo’shilishini
taqiqlash, agar bunday harakatlar raqobatni kamaytiradi;
-turli firma va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning direktorlar kengashlaridagi
lavozimlarni birlashtirishni taqiqladi. 13
Qabul qilingan qonunlar quyidagi asosiy masalalarni tartibga soladi: narxlarni
belgilash, firma va korxonalarni birlashtirish va bu sohadagi cheklovlar, narxlarni
kamsitish. Iqtisodiyotni monopoliyaga qarshi tartibga solish bo’yicha iqtisodiy va
huquqiy adabiyotlarda uning ikkita asosiy modelini ajratib ko’rsatish odatiy holdir:
tarkibiy birlik sifatida monopoliyani taqiqlash tamoyiliga asoslanadi. Strukturalistik deb
ataladigan ushbu yondashuv tarafdorlari monopolistik tuzilishga ega bo’lgan sanoat
o’zini monopolist kabi tutishini ta’kidlaydilar. Shuning uchun monopolistik tuzilishga
ega bo’lgan tarmoqlarning iqtisodiy harakatlari jamoatchilik nuqtai nazaridan, albatta,
salbiy bo’ladi va monopoliyaga qarshi qonunlarga bo’ysunishi kerak. Monopoliyaga
qarshi tartibga solishning ushbu modeli asosan huquqni qo’llash jarayoni va
huquqbuzarlarni javobgarlikka tortish shaklini o’z ichiga oladi. Yevropa modeli,
Amerikadan farqli o’laroq, suiiste’molni nazorat qilish tamoyiliga urg’u
beradi. Bixeviorist deb ataladigan bu yondashuv sanoatning tuzilishiga emas, balki
alohida xo’jalik yurituvchi subyektlarning xatti-harakatlariga e’tibor qaratadi. Ushbu
model hech qanday monopoliyani emas, balki faqat ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari jamiyat
uchun salbiy bo’lgan monopoliyani noqonuniy deb e’lon qiladigan aql qoidasidan
foydalanadi. Bunday yondashuv turli bozorlardagi raqobat holatini doimiy ravishda
tahlil qilish va nazorat qilish uchun mo’ljallangan ma’muriy organlarning maxsus
tizimini yaratishni talab qiladi. Zarur hollarda ushbu organlar asosan
13
Vaxabov A.V, Srojiddinova Z.X. Davlat byudjet: Darslik -T.: Iqtisod-moliya, 2007

30ma’muriy xarakterdagi tuzatuvchi tartibga soluvchi va taqiqlovchi choralarni qo’llaydi.
So’nggi o’n yillikda bu ikki model o’rtasidagi farqlar kamaydi. Shu bilan birga,
ularning yaqinlashuvi xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini monopoliyaga qarshi
tartibga solish nafaqat ularning nisbiy va mutlaq hajmidan kelib chiqib, balki ular
faoliyatining ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini hisobga olgan holda amalga oshirilayotgan
Yevropa modeliga ham boradi.
O’zbekistonning monopoliyaga qarshi tartibga solish amaliyoti ko’proq Yevropa
modeliga intiladi. Bu O’zbekistonning monopoliyaga qarshi qonunchiligining
mazmunida, shuningdek, federal monopoliyaga qarshi organlarning vakolatlari va
amaliy faoliyatida o’z ifodasini topadi. Ikkinchisi O’zbekistonda ijro hokimiyati
tizimiga kiritilgan va monopoliyaga qarshi siyosatni amalga oshirish uchun asosan
ma’muriy va tashkiliy usullardan foydalaniladi. O’zbekistonda monopoliyaga qarshi
tartibga solishning boshlanishi 1991-yil 22 -martda RSFSRning "Tovar bozorlarida
raqobat va monopolistik faoliyatni cheklash to’g’risida" gi qonunining qabul qilinishi
bilan asos solingan. 1995 -yilda jiddiy qayta ko’rib chiqilgan ushbu qonun O’zbekiston
huquq tizimida aniq bozor aktiga aylandi. Umuman olganda, monopoliyaga qarshi
qonun hujjatlari O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, ushbu qonun, unga muvofiq
chiqarilgan federal qonunlar, Prezident farmonlari, hukumat qarorlari va
farmoyishlaridan iborat. 14
Iqtisodiyotni monopoliyaga qarshi tartibga solish tizimi quyidagi elementlarni o’z
ichiga oladi:
- monopolist tushunchasi, uning sifat va miqdor belgilari;
- davlat tomonidan tartibga solinadigan monopolistik faoliyat turlari;
- taqiqlanishi mumkin bo’lgan insofsiz raqobat shakllarining ro’yxati;
- monopoliyaga qarshi organlar tizimini, ularning vazifalarini belgilash;
- monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik choralari.
14
Djumayev Z.A. “Makroiqtisodiyot” fanidan O’quv-uslubiy qo’llanma - T.: Iqtisodiyot.2016

30 Har bir mamlakatda iqtisodiyotni monopoliyaga qarshi tartibga solish tizimining
eng muhim elementi - faoliyati tartibga solinadigan sub’ekt sifatida monopolist
tushunchasi. O’zbekistonning monopoliyaga qarshi qonunchiligida monopolistning
mazmuni va miqdoriy mezonlari Raqobat to’g’risidagi qonunda markaziy bo’lgan
"hukmron mavqe" tushunchasi orqali aniqlanadi (2.2.1-jadval).
2.2.1-jadval
Raqobat qo’mitasining 2023-yil yakuniga qadar erishilishi kutilayotgan
maqsadli indikatorlari 15
T
T/R Maqsadli indikatorlar nomi O’lchov
birligi Ko’rsatkich
1
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
joriy yil 2-yarmida bajarilishi belgilab berilgan
topshiriqlar soni Xujjat
soni
(topshiriq
soni) 37 ta(72)
2
2. Birja savdolarida yuqori likvidli va
monopol turdagi mahsulotlarning sotish hajmi Trln so’m 120
3. Davlat boshqaruvi organlari va xo’jalik
yurituvchi subektlarda manapoliyaga qarshi
kompaens tizimi joriy qilinishi(o’sib boorish
tartibida) dona 150
4
4. Insofsiz raqobat, kartel kelishuvlari va til
biriktirish bo’yicha o’tkaziladigan o’rganishlar
soni dona 70
5. Ustun mavqeni egallab turgan korxonalar dona 1100
Hozirgi vaqtda O’zbekistonda xo’jalik yurituvchi sub’ektning mavqei dominant
deb tan olingan, uning ma’lum bir mahsulot bozoridagi ulushi 65% yoki undan
ko’p. Ayrim hollarda monopoliyaga qarshi organning ta’sis etilishiga ko’ra bozordagi
15
https://images.app.goo.gl/Wmeee9PHtD5N6DFA7

30ulushi 65 foizdan kam bo’lgan xo’jalik yurituvchi subyektning mavqei ustun deb e’tirof
etilishi mumkin. Biroq, ma’lum bir mahsulot bozoridagi ulushi 35% dan oshmaydigan
xo’jalik yurituvchi sub’ektning ustun mavqeini tan olish mumkin emas. Monopolist
sifatidagi xo’jalik yurituvchi sub’ektning barcha qayd etilgan.
Monopolist sifatidagi xo’jalik yurituvchi sub’ektning barcha qayd etilgan miqdoriy
belgilari o’rnini bosuvchi yoki almashtiriladigan tovarlarga ega bo’lmagan tovarlar
bozorlariga taalluqlidir. Boshqa tovarlar bozorlariga nisbatan monopolistning miqdoriy
chegaralarini belgilash qat’iy va aniq echimga ega emas. ma’lum bir mahsulot
bozoridagi ulushi 35% dan oshmaydigan. Monopolist sifatidagi xo’jalik yurituvchi
sub’ektning barcha qayd etilgan miqdoriy belgilari o’rnini bosuvchi yoki
almashtiriladigan tovarlarga ega bo’lmagan tovarlar bozorlariga taalluqlidir. Boshqa
tovarlar bozorlariga nisbatan monopolistning miqdoriy chegaralarini belgilash qat’iy va
aniq yechimga ega emas.Rivojlangan mamlakatlarda monopoliyaga qarshi tartibga
solish amaliyotining takomillashuvi so’nggi paytlarda monopolist va uning filiallari deb
ataladigan korxonalarni hisobga olishda iqtisodiy qudratini aniqlashda o’zini namoyon
qildi. O’zbekistonning monopoliyaga qarshi qonunchiligi ham bunday shaxslarni
aniqlash va ro’yxatga olishni talab qiladi. Xususan, 1995-yil 28-dekabrdagi
"Aksiyadorlik jamiyatlari to’g’risida" Federal qonuni aktsiyadorlik jamiyatlarini
affillangan shaxslarning hisobini yuritish va har yili ochiq matbuotda o’zlariga tegishli
aktsiyalarning soni va toifasini ko’rsatgan holda ro’yxatlarini e’lon qilish majburiyatini
oladi (92, 93-moddalar) Affillangan (bir-biriga bog’liq) shaxslar - bu o’rtasidagi
munosabatlar ularning faoliyati yoki ular vakili bo’lgan shaxslarning faoliyati sharoitlari
va iqtisodiy natijalariga bevosita ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan har qanday jismoniy
va yuridik shaxslar. 16

Monopoliyaga qarshi tartibga solish tizimining yana bir muhim elementi
xo’jalik yurituvchi subyekt (yoki bir guruh shaxslar) tomonidan bozordagi hukmron
mavqeini suiiste’mol qilishini ifodalovchi monopolistik faoliyat turlarini aniqlashdan
16
https://lex.uz/docs/-2382409

30iborat. Bularga raqobatni cheklash natijasi bo’lgan yoki bo’lishi mumkin bo’lgan barcha
harakatlar kiradi:
- taqchillik va narxlarni oshirish uchun tovarlarni muomaladan chiqarish;
- kontragentga shartnomaning qabul qilinishi mumkin bo’lmagan shartlarini
yuklash;
- "bog’langan shartnomalar" tuzishga majburlash;
- narx belgilashning belgilangan tartibini buzish;
- boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bozorga kirishiga to’siqlar yaratish;
- monopol yuqori (past) narxlarni belgilash;
- agar tegishli mahsulotni ishlab chiqarish mumkin bo’lsa, yakka tartibdagi
xaridorlar bilan shartnoma tuzishdan asossiz bosh tortish.
- O’zbekistonda taqiqlangan monopolistik faoliyat turlaridan biri sifatida, ma’lum
bir mahsulotning umumiy bozor ulushi 35% dan ortiq bo’lishi mumkin bo’lgan
raqobatbardosh xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasidagi shartnomalar, agar bunday
bitimlar raqobatni cheklash shaklida bo’lsa, hisobga olinadi. kelishilgan narxlarni
belgilash, bozorlarni bo’lish, boshqa sotuvchilar bozoriga kirishni cheklash. Ba’zi
hollarda, agar xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bunday kelishuvning ijobiy ta’siri uning
bozor uchun mumkin bo’lgan salbiy oqibatlaridan yuqori ekanligini isbotlasa, 35%
to’siqni engib o’tadigan kelishuvlarga ruxsat beriladi. Monopoliyaga qarshi tartibga
solishning har qanday tizimining elementlaridan biri adolatsiz raqobat shakllarining
ro’yxati bo’lib, ularga yo’l qo’yilmaydi(2.2.1-rasm). Monopoliyaga qarshi tartibga
solishning har qanday tizimining ajralmas elementi monopoliyaga qarshi organlar,
ularning vazifalari, funktsiyalari va vakolatlari yig’indisidir. O’zbekistonda
monopoliyaga qarshi asosiy organ O’zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi
siyosat va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash vazirligi (MAP) bo’lib, u hududlarda
hududiy idoralarni yaratadi. Ushbu organ xo’jalik yurituvchi subyektlarga
monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini buzishni to’xtatish va ularning oqibatlarini
bartaraf etish, ularni majburan ajratish yoki tarkibiy bo’linmalarni ularning tarkibidan
ajratish, monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarga zid.

302.2.1- rasm O’zbekistonda monopoliyani cheklash 17
bo’lgan shartnomalarni bekor qilish yoki o’zgartirish to’g’risida majburiy majburiy
buyruqlar berishga, monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini buzish natijasida olingan
foydani federal byudjetga o’tkazadigan boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ekt bilan
shartnoma tuzish.
Umumiy shaklda biz tabiiy monopoliyaning tarmoq tuzilmalarida O’zbekiston
islohotlarining yo’nalishini belgilovchi quyidagi muhim omillarni nomlashimiz
mumkinko’rib chiqilayotgan davrdan keyin rivojlangan bir qator retrospektiv
tendentsiyalarning, shu jumladan sanoat infratuzilmasini rivojlantirishda uzoq muddatli
va barqaror nomutanosiblikni belgilovchi salbiy tendentsiyalarning namoyon bo’lishi
zararli yoki foydali deb hisoblash mumkin emas. U ob’ektiv ravishda mavjud. Agar
bozor shunday shakllansa, unda yirik kompaniya mavjud bo’lsa, unda shunday bo’lishi
kerak. Agar shunday sharoitdagina normal iqtisodiy taraqqiyot, normal texnik va ilmiy
taraqqiyot va normal xalqaro raqobat ta’minlansa, konsentratsiya zarur. Afsuski, juda
muhim bir soha bozorni tartibga solgan.
17
https://arxiv.uz/ru/documents/slaydlar/iqtisodiyot/iqtisodiyotning-siklliligi-va-makroiqtisodiy-beqarorlik O’zbekistonda monopoliyani chekash
to’g’risidagi qonun

30Monopoliyaga qarshi qo’mita pozitsiyasi shundaki, kontsentratsiyaning o’zini
tashqarida olib qolishdir. Bu uy-joy kommunal xo’jaligi bilan bog’liq bo’lgan tabiiy
monopoliyalar sohasi: suv ta’minoti, gaz ta’minoti, issiqlik ta’minoti, elektr ta’minoti,
kanalizatsiya, ba’zi aloqa xizmatlari va boshqalar.Ammo Konstitutsiya ularni
Respublika yoki mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlarining vakolatiga havola
qiladi. 18
18
https://constitution.uz/oz

30Xulosa
Tanlangan mavzuni o’rganib chiqib, shuni ta’kidlash kerakki, iqtisodiyotni
manapollashtirishning asosiy salbiy tomoni firmalarning haddan tashqari kuchliligidir.
Savdolashish qobilyati – bu Tovar narxiga ta’sir qilish qobilyati. Har qanday
manapoliya tuzilmasida super foyda olinadi va iste’molchilar o’z Tovar va xizmatlari
uchun ortiqcha pul to’lashga majbur bo’ladilar. Natijada butun iqtisodiy tizimning
samaradorligi keskin pasayadi.
Iqtisodiyotdagi salbiy holatlar zamonaviy davlatlarni monopoliyaga qarshi
qonunlari ishlab chiqishga va monopoliyaga qarshi siyosat yuritishga majbur qilmoqda.
Monopoliyaga qarshi qonunchilikni ishlab chiqish va uni amalga oshirish mexanizmi
bozor raqobatining monopoliya tomonidan siqib chiqarilishi natijasida jamiyat iqtisodiy
va boshqa yo’qotishlarga duchor bo’ladi, degan xulosaga asoslanadi. Binobarin, jamiyat
monopoliyaning rivojlanishiga yo’l qo’ymaslik yoki mavjud bo’lgan joyda uning
faoliyatini to’xtatish orqali iqtisodiy foyda oladi. Yakuniy maqsad bozorda faqat yuqori
sifatli tovarlarni, nisbatan arzon narxlarni va assortimentni tez o’zgartirishni
ta’minlaydigan korxonalar qolishidir. Monopoliyaga qarshi kurash bo’yicha takliflar:
1. Rag’batlantirish va qo’llab-quvvatlash dasturlari orqali bir necha yirik firmalar
hukmronlik qiladigan tarmoqlarga yangi raqobatchilarning kirib kelishini yo’lga
qo’yish.
2. Bozorga kirishni rag’batlantirish: tartibga solish to’siqlarini kamaytirish,
litsenziyalash jarayonlarini tartibga solish, startap va kichik biznesni qo’llab-quvvatlash
orqali monopoliya yoki oligopoliya hukmron bo’lgan bozorlarga yangi
raqobatchilarning kirib kelishiga ko’maklashish.
3. Muhim sanoatlarni tartibga solish: Kommunal xizmatlar,
telekommunikatsiyalar va sog’liqni saqlash kabi muhim tarmoqlar raqobatbardosh va
iste’molchilar uchun ochiq bo’lishini ta’minlash uchun qoidalarni amalga oshirish.
4. Xalqaro hamkorlik: monopolistik xatti-harakatlar bilan bog’liq transchegaraviy
muammolarni hal qilish va global miqyosda adolatli raqobatni rivojlantirish uchun
xalqaro tashkilotlar va boshqa mamlakatlar bilan hamkorlik qilish.

305. Soliq imtiyozlari va biznes muhitini rag’batlantiruvchi boshqa chora-tadbirlar
orqali innovatsiyalar va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash.
Ushbu takliflarni amalga oshirish orqali siyosatchilar iste’molchilarga foyda
keltiradigan, innovatsiyalarni rag’batlantiradigan va iqtisodiy o’sishni
rag’batlantiradigan yanada dinamik va raqobatbardosh bozorni yaratishi mumkin.

30FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I.Normativ huquqiy hujjatlar
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-Toshkent.: O’zbekiston, 2023
II.Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar
2. Axmedov D.K., Ishmuxamedov A.E., Jumayev K., Djumayev Z.A.
Makroiktisodiyot. O’quv qo’llanma. - T.: O’zbekiston YOzuvchilar uyushmasi Adabiyot
jamg’armasi nashriyoti, 2004
3. Gaibnazarova Z.T. Iqtisodiyot nazariyasi. Iqtisodiyotning umumiy nazariy
asoslari. O’quv-uslubiy qo’llanma. - Т.: ToshDTU, 2013
4. Jumayev Z.A. “Makroiqtisodiyot” fanidan O’quv-uslubiy qo’llanma. - T.:
Iqtisodiyot.2016
5. Mariganova A., SHapiro S.A. Makroiqtisodiyot. O’quv qo’llanma.- M.:
KNORUS, 2010
6. Maxmudov.N, Hakimov.H. ”Makroiqtisodiy taxlil” O’quv-uslubiy majmua –
T.: TDIU, 2018.
7. Vaxabov A.V, Srojiddinova Z.X. Davlat byudjet: Darslik. -T.: Iqtisod-moliya,
2007
8. Shodmonov SH., Raxmonov M. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Zamin
nashr, 2021
9. Агапова Т . А ., Серегина С . Ф . МакрVкономика . Учебник.-7-е изд., перераб.
и доп.- М.: Издательство «Дело и сервис», 2005
10. Киселева Ю.А. МакрVкономика. Учебное пособие.- М .: КНОРУС , 2008
III. Maqolalar va internet saytlari
11. https://constitution.uz/oz

3012. https://lex.uz/docs/-2382409
13. https://arxiv.uz/ru/documents/slaydlar/iqtisodiyot/iqtisodiyotning-siklliligi-va-
makroiqtisodiy-beqarorlik
14. https://images.app.goo.gl/Wmeee9PHtD5N6DFA7
15. https://srcyrl.dsisolar.com/info/eu-s-use-of-fossil-fuels-for-electricity-falls-
86220758.html
16. https://www.statista.com/statistics/1039278/employment-rate-developed-
countries/
17. https://www.eeas.europa.eu/uzbekistan/yevropa-ittifoqi-va-ozbekiston_uz
18. https://www.openpolis.it/parole/cose-lagcm-autorita-garante-della-concorrenza-
e-del-mercato/
19. https://www.ziyouz.com/kutubxona/category/141iqtisodiyot?
download=13294:bozor-iqtisodiyoti-t-ergashev

Monopoliyaga qarshi kurash va raqobatni rivojlantirish

Sotib olish