Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	51.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	04 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	История

Movaraunnahr va Xurosonda arablar bosqinchiligiga qarshi ozodlik harakatlari

siyosiy nizolarni to’xtatish, xalifalikka qarshi birlashib kurashish to’g’risidagi
ularning sa’yi harakatlari amalgam oshmadi. Chunki Movarounnahrning siyosiy
tarqoqligi hamda mahalliy hokimlar o’rtasida nizolar bunga halaqit beradi.Bunday
vaziyatdan esa arab lashkarboshlari ustalik bilan foydalanadilar.
Poykand fojiasidan keyin beshafqat Qutayba boshliq bu havfli dushmanga zarba
berib, uni dafn qilish maqsadida Sug’d podshosi Tarxun , Buxoro
hukmdori Xunukxudot va Shopurkom hokimi Vardonxudot boshliq katta harbiy
kuch hamda iqrq ming lashkar bilan yordamga kelgan turklar Tarob va Romitan
oralig’ida to’planadilar. Ittifoqchilar Qutayba qo’shinini qurshovga oladilar. Uning
ahvoli nihoyatda tanglashadi. Undan halos bo’lish uchun Qutayba o’ta makkorliok
bilan hiyla ishlatib, Movarounnahrning viloyat hokimlari ustidan birin-ketin
g’alaba qozona boshlaydi.
707-709-yillar mobaynida u Buxoro va uning atroflariga bir necha hujumlar
qiladi, ko’pdan-ko’p qal’alar va obobd yerlarni bosib oladi. Buxoro viloyatiga
hokim qilib u buxorxudot Tug’shadani va unga amir qilib o’z yaqinlaridan birini
tayin etadi. Amir buxurxudot ustidan nazorat qilib turish , Buxoroda qoldirilgan
harbiy qismga askarboshi, aholiadn soliq undirish va uni o’z vaqtida xalifalikka
yetkazib berish kabi vazifalarni bajarar edi. Sulh shartnomasiga binoan
buxoroliklar har yili xalifalikka ma’lum miqdorda boj to’lash, uylarning yarmini
arablarga bo’shatib berishga majbur edilar. Qutayba Buxoro shahrining
ibodatxonasini jome masjidga aylantirib, sug’diy tili va xadita bitilgan
“otashparastlikka” oid asarlarni yoqotadi. Ibodat qilish uchun masjidga qatnagan
mahalliy aholining har biriga ikki dirhamdam pul hadya qilib, ularni islom diniga
tortishga harakat qildi. Manbalarda ta’kidlanishicha, ikki dirham olish uchun
ko’proq kambag’allargina qiziqar edilar. Ammo boylar pulga ham qiziqmas va
masjidga ham bormasdilar.
710-yilda Qutayba Shuman, Nasaf va Keshni bosib olib, Samarqandga
hujum boshlash uchun tayyorgarlik ko’rardi. Biroq, Xorazmda boshlangan ichki
24

ilmiy taraqqiyot bosqichi boshlandi. Ikkinchi tomondan, xalqning ozodlik
harakatlari tufayli bosqinchilikning zulmkor siyosati sezilarli darajada zaiflashdi,
mahalliy aholining milliy o‘zligini saqlab qolish borasidagi harakatlari
muvaffaqiyatli bo‘ldi.
Xulosa qilib aytganda, Movarounnahr va Xuroson xalqlarining arab
bosqinchiligiga qarshi olib borgan kurashlari mintaqa tarixining murakkab, ammo
g‘ururli davri hisoblanadi. Bu harakatlar xalqning o‘zini anglash, vatanparvarlik va
birlik ruhini namoyon etib, keyingi tarixiy jarayonlarga ham ijobiy ta sir ko‘rsatdi.ʼ
Bugungi kunda bu tarixiy voqealarni o‘rganish va xotirlash milliy g‘urur va
o‘zlikni anglashni mustahkamlashda muhim o‘rin tutadi. Tarixning bu kabi
saboqlari nafaqat o‘tmishni anglash, balki kelajak avlodni vatanparvarlik, mardlik
va matonat ruhida tarbiyalash uchun ham bebaho manba bo‘lib xizmat qiladi.
30

Ulkan xalifalikni 661 yildan boshlab Ummaviylar sulolasi boshqarib kelar
edi. Bu sulola davrida juda ko’p siyosiy o’zgarishlar, diniy mazhablar,
guruhlarning kuchayishi, boshqarishdagi nomutanosiblik, mustamlakachilik
siyosati, zo’ravonlik, adolatsizlikning avj olishi ro’y berdiki, bu narsa sulolaning
keyingi davrida uning faoliyatini qiyin ahvolga solib qo’ydi. O’rta Osiyoda va
boshqa xalifalik yerlarida xalifalikka qarshi norozilik kayfiyatlari kuchli edi.
Ularning soliq siyosatidan zo’ravonligidan quyi tabaqalar, o’z huquqlarining
kamsitilganidan esa yuqori tabaqalar norozi edi. Ummaviylaming hokimiyatini
arab aholisi ham qo’llamas edi. Ularning hokimiyatga kelishini turli gumonlar,
muxolifat kuchlari noqonuniy deb bilishar edi. Avvalo xorijiylar ularga qarshi
bo’lib, xalifalik taxtining merosiy bo’lishini noto’g’ri deb baholar edilar.
718 yildan boshlab maxfiy tarzda Muhammad Payg’ambarning amakilari
Abbosning tarafdorlari o’z g’oyalarini targ’ib qila boshladilar. Ular hoshimiylar
urug’i (Payg’ambar shu urug’dan) vakillari hokimiyatga da'vogardirlar deb
hisoblashar edilar. Keyinchalik ular o’z kurashlarida shialar bilan birga harakat qila
boshlaydilar.
12

Movarounnahrga ilk bor hujumlar 654-yilda Maymurg’ va 667-
yilda Chag’aniyondan boshlanadi.
Narshaxiyning yozigacha, 673-yilning kuzida xalifa Muoviya I (661-
680) farmoni bilan Ubaydulloh ibn Ziyod Amudaryodan kechib o’tib, Buxoro
muzofotiga bostirib kiradi. Poykand va Romitonni egallab, Buxoro sharifini
qamalga oladi. Yordamga kelgan turklar va buxoroliklarning birlashgan qo’shinlari
jangda arablardan yengiladi, bir lak (yuz ming) dirham hajmda boj to’laydi. Bojdan
tashqari arablar to’rt ming asir, qurol, kiyim-kechak, oltin va kumush buyumlardan
iborat ko’p o’ljalar bilan Marvga qaytadilar.
Oaradan uch yil o’tgach, Xuroson noibi Said ibn Usmon boshliq arab
qo’shinlari yana Buxoroga bostirib kiradilar. Sug’d, Kesh va Nasaf viloyatlaridan
yordamga kelgan bir yuz yigirma mingli harbiy kuchga suyanib Buxoro malikasi
dushman bilan jang qilish uchun o’z qo’shinini safga tortadi. Biroq, sug’dliklar
vahimaga tushib Buxoroni o’z taqdiriga tashlab, jang maydonidan chiqib ketadilar.
Natijada malika katta boj to’lab, malikazoda va dehqon aslzodalardan 80 nafarini
garovga berib , yana sulh tuzishga majbur bo’ladi. Said ibn Usmon Buxorodan
Samarqand sari qo’shin tortadi. Bir oydan oshiqroq davom etgan jangda
sug’dliklar qahramonona qarshilik ko’rsatadilar. Said ular bilan sulh tuzib,
kelishishga majbur bo’ladi. Samarqanddan u o’ljalar bilan bir qatorda 30 ming
nafar asir olib qaytadi. Yo’l-yo’lakay u Termiz shahrini egallaydi.
Shunday qilib, arablarning Movarounnahrga tomon qilgan dastlabki
yurishlari aslida ayrim sarkardalarning boylik orttirish maqsadida o’zboshimchalik
bilan amalga oshirgan talonchigidan iborat edi. Natijada, Movarounnahrning bir
qator viloyatlari talanib , vayron etiladi.
Shubhasiz, arablarning talonchilik yurishlariga qarshi kurashish maqsadida
Movarounnahrning mahalliy hukmdori o’rtasida harbiy ittifoq tuzish uchun
urinishlar bo’lgan. VII asrning 80-yillari boshlarida ular hatto Sirdaryo etagida
Xorazm yaqinidagi shaharlardan birida bir necha bor to’planadi. Biroq, o’zaro
23

1.2. Arablarning o'rta osiyoga yurishlari: tarixiy sharoit va sabablar
Yerga egasiz munosabatlarning rivojlanishi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning
o’zgarishi ummaviylarning siyosiy sahnadan ketishlarini, ularning avvalgi mavqei
tugaganligini ko’rsatib turar edi. Umraaviylar siyosatidan ommaviy norozilik
ayniqsa Marvon II (744-750 y.) hukmronlik davrida kuchayib ketdi. Marvon II
ning xiroj solig’i miqdorini ko’paytirish va mahalliy xalqlar vakillarini og’ir
qurilish ishlariga keng jalb qilishi norozilikning alangalanishiga olib keldi.
Movarounnahr va Xurosonda Abbosiylar vakillari katta yet egalarini o’zlari
tomonga jalb qilishga harakal qiladilar. Abbosiylar vakillari xalifa Xishom (724-
743 y.) davridayoq O’rta Osiyoda harakat qila boshlagan edilar. Ularning
targ’ibotchilari ta'qib ostiga olinar, ular qo’lga tushgudek bo’lsa, qo'1-oyoqlari
kesilar edi. Ayniqsa Nasr ibn Sayyor abbosiylar va shialarning katta dushmani
bo’lib ularni doimo ta'qib etib kelar edi. Abbosiylarning hokimiyat tepasiga
kelishida Abu Muslim va uning harakati muhim ahamiyat kasb etdi. 746 yil Abu
Muslim abbosiylar targ’ibotiga boshehilik qilish uchun Xurosonga yuboriladi. Abu
Muslimga Payg’ambar xonadonining ishonchli vakili degan unvon beriladi.
O'z tashviqotini Abu Muslim Xuroson zodagonlariga murojaat etish bilan
boshlaydi. U Marv shahridan uch farsah g’arbda Xarkon arig’i sohilidagi Safizanj
qishlog’ini o’ziga qarorgoh qilib oladi. Abbosiylarning ramziy rangi va bayrog’i
qora rangda edi. Shu sababli Abu Muslim va uning tarafdorlari qora kiyim kiyib
yurishadi. Xuroson aholisiga murojaatida u Qur'on va hadislarga amal qilishga,
payg’ambar avlodlariga bo’ysunishga chaqiradi. Keyinchalik mahalliy zodagonlar
ham uni qo’llab-quvvatlay boshlaydilar. Abu Muslim tashviqoti Movarounnahr va
Xuroson yerlarida tezlik bilan tarqala borib, uning tarafdorlari soni orta boshlaydi.
To’planayotgan otliq va piyodalarga bosh bo’lib, Abu Muslim Moxuvon qafasiga
ko’chib o’tadi. Xuroson noibi Nasr ibn Sayyor Abu Muslimga qarshi arab
zodagonlari vakillarini birlashtirishga harakat qiladi. Lekin uning barcha
harakatlari zoye ketdi. U Abu Muslimga yurak yutib kurash boshlashga qurbi
yetmay, 748-yilda Xaroson poytaxti Marvni tashlab chiqib Nishopurga yo'l oldi.
13

ziddiyatlar oqibatida yuzaga kelagan qulay fursat Qutaybani Sug’d yurishini
kechiktirib, Xorazmga qo’shin tortishga jalb etadi. Xorazm
shohi Chag’on va Hurzod boshliq xalq qo’zg’alonidan qo’rqib, 711-yilda yordam
sorab Qutaybaga murojaat qiladi. Garchi dushman qo’li bilan Hurzod tor-mor
qilinib, o’ldirilsa-da, ammo Xorazmshoh bundan hech narsa yutmaydi. Aksincha, u
o’z mustaqillgini yo’qotib, xalifalikni bojdoriga aylanadi. Uning qo’shini esa
Qutaybaning harbiy yurishlarida ishtirok etishga majbur edilar.
Sug’d yurishi. 712-yilda Qutayba arablardan tashqari Buxoro va Xorazm
qo’shinlari bilan Samarqandga tashlanadi. Bu davrda ishxid Tarxun taxtdan
tushirilib, unung o’rniga Gurak (709-738) Sug’dga podsho qilib ko’rsatilgan edi.
Bu, shubhasiz sug’diylarning arablarga qarshi olib borgan kurashi tarixida muhim
voqea bo’ldi. Chunki u zamonasining vatanparvar siyosatdon arbobi bo’lib,
hukmronligi davrida imkoni boricha, arablarga qarshi g’ayrat bilan kurash olib
bordi. Guzak Qutaybaga qarshi chiqadi. Kattqo’rg’on bilan Karmana oralig’ida
Arbinjon mavzeida shiddatli jang bo’ladi. Ammo Gurakning kuchi ojizlik qilib ,
Samarqandga chekinishga majbur bo’ladi. Sug’diylar Shosh podshohi, turklar
hoqoni va Fag’ona ixshidiga (hokimiga) elchilar yuborib, yordam so’raydilar. Turk
xoqoni saralangan qo’shin yuboradi. Ammo Qutayba yordamga kelayotgan
kuchlarni birlashmaslikka harakat qiladi. Ularning yo’lini tosib, qo’qqisdan hujum
qiladi va tor-mor keltiradi. Bu g’alabadan so’ng Qutayba Samarqandga hujumni
kuchaytiradi. Samarqand qamalga olinadi. Arablar shahar devori qarshisiga 300
manjaniqlar (tosh otish moslamasi) o’rnatib, unga rahna urish uchun kecha-yu
kunduz devorni teshishga kirishadilar. Sug’diylar bir oy davomida shaharni
qahramonona mudofaa qiladilar. Kamonda o’q uzib, tashqariga chiqib, shiddatli
janglar qilib dushmanga katta talofat yetkazadilar. Shunday bo’lsa-da, Samarqand
taslim bo’ladi. Gurak bilan Qutayba o’rtasida sulh tuziladi.Sulh shartnomasiga
muvofiq Gurakning arablarga bir yo’la 2 ming, yiliga esa 200 ming dirham
hisobida bij to’lash, 30 ming nafar odam berish, shaharda birorta ham askar
saqlamaslik, ichki shaharni bo’shatib, unda minbari bilan masjid bino qilish,
25

viloyat hokimlarini saylash b о ’lgan. Xususan, Tohir dastlabki somoniylar
vakillarini Samarqand, Ustrishona, Farg’ona va Shoshga hokim qilib tayinlagan.
Shu soha bilan shug’ullanuvchi qonunshunoslar "Kitob alkuniy" nomli
qonunlar to’plamini tuzdilar. Bu to’plam yerdan unumli foydalanish va sug’orish
tizimi masalalariga qaratilgan edi.
IX asrning 60-70-yillaridan e'tiboran tohiriy hukmdorlarga qarshi xalq harakatlari
kuchaydi. Bu harakatga G’oziylar boshchilik qildilar. ("G’oziylar" asosan
ko’chmanchi qabilalar hujumini bartaraf qilish maqsadida kambag’al
hunarmandlar va yersiz ziroatchilardan tashkil topgan qurolli qo’shin). G’oziylar
harakatini aka-uka Yoqub va Amir binni Lays boshqardilar, Ular dastlab
Seyislonda hokimiyatni qo’lga olgach, 873 yilda tohiriylarning qo’shinlariga katta
zarba berib, Xuroson poytaxti Nishopurni egalladilar. Shu davrdan e'tiboran
tohiriylar sulolasi barham topdi va Xurosonda hokimiyat Safforiylar (misgarlar,
Yoqub va ; Amir asli hunarmand-misgar-"saffbr" edilar.) qo’liga o’tib ketdi.
Rasmiy jihatdan Xuroson va Movaraunnahr ustidan hukmronlik qilib turgan
tohiriylar sulolasining inqirozga uchraganligi Movaraunnahrdagi mahalliy
hokimlarning o’lkani to’la mustaqilligvni ta'minlash sari harakatlari uchun qulay
imkontyatlar yaratib berdi. Endi bu davrda somoniylar siyosiy maydondagi
kurashda erkin harakat qila boshladilar va ular Movaraunnahrda markazlashgan bir
butun davlat barpo qilishga kirishdilar. Birlashtirish g’oyasini shaharliklar ham,
dehqonlar ham qo’llab quvvatladilar. Chunki birlashgan va markazlashgan yagona
va qudratli davlatgina ko’chmanchi qabilalarning hujumini daf qila olishi
mumkinligini ular yaxshi bilar ediiar. Markaziashgan yagona hamda qudratli
daviat kuchli harbiy kuch yaratish imkoniyatini berardi.
19

zodagonlar ichida ham kuchaya bordi. Shu paytga kelib xorijiylar harakati va
mafkurasi yanada keng tarqala boshlandi. Xorijiylar yuqorida qayd qilinganidek,
shialar guruhidan VII asr oxirida ajralib chiqqan bo’lib, bu so’zning lug’aviy
ma'nosi qo’zg’olonchilar degani edi. Avval boshda bu harakat oddiy arab va
boshqa musulmon xalqlarning manfaatlarini himoya qilar edi. Keyinchalik bu
guruhdan ibodiylar, azrakiylar va boshqa jamoalar ajralib chiqqan. Xorijiylar
ta'limotiga ko’ra musulmonlar-zimmiylar (boshqa dindagilar) ustidan hukmron
bo’lishlari kerak edi.
Movarounnahrda Xorijiylar harakatiga shu paytda Xoris ibn Surayj
boshchilik qiladi. Xoris Movarounnahrda tezda shuhrat qozondi. U Samarqand va
Dabusiyadagi Abu Sayid tarafdorlarini o’z qo’li ostida to’pladi. Abu Fotima uni
yordamchisi va harbiy maslahatchisi etib tayinlandi.
Xoris Ummaviy xalifalarni islomga rioya etmaslikka ayblab, butun Xuroson
va Marv aholisini xiroj va juzyadan ozod qilishni talab etadi. Kesh xalq ommasiga
tayanib, u Xurosonning shimoliga yurish qiladi. Uning qo’shini tarkibida Xuttalon
shahzodasi Sabil, qarluq yabg’usi va Abu Fotima guruhi ham bor edi. Xalq
harakatlaridan norozi bo’lgan xalifa Xurosonga yangi noib Osim ibn Abdullohni
tayinlaydi. Xoris qo’shinlari Xurosonning katta qismini egallashib, Osimni
chekinishga majbur etishadi. 735 yilga kelibgina xalifa yangi noib Asad ibn
Abdullohni Xuroson valiysi etib tayinlab, katta kuch bilan Xorisga qarshi kurasb
boshlaydi. 736-737 yillarda Asadning qo’shini Xurosondan Xorisni siqib
chiqarishga muvaffaq bo’ladi. Qo’zg’olonchilarning ijtimoiy tarkibi ham, talablari
ham turlicha edi. Qo’zg’olonda aholining deyarli hamma tabaqalari qatnashadi.
Albatta, hukmdorlar o’rtasida o’zaro nizolar, xiyonatkorona harakatlar ,
qurol-yarog’ning yetishmasligi, yaxshi uyushmaganlik va boshqalar o’zining
ta'sirini ko’rsatdi. Shunday bo’lsa ham qo’zg’olonchilar izsiz qolmay xalifalik
siyosiy harakatida o’zining aksini topdi.
11

bog’lagan edilar. Shu tariqa qo’zg’olonchilarning soni kun sayin oshib bordi. 100
ming nafar lashkar yig’ilgan edi. Ularning deyarli hammasi qora libosda edilar.
748-yilning boshida Abu Muslim boshlanishi Xurosonning poytaxti Marv
shahrini egallaydi. Garchi xalifa Marvon o’z ixtiyoridagi barcha harbiy kuchlarni
qo’zg’olonchilarga qarshi safarbar qilsa-da, ammo umaviylar hokimiyatini saqlab
qola olmaydi.
749-yilda Abu Muslim boshliq qo’zg’olonchilar xalifalikning markaziy viloyatlari
tomon yo'1 oladilar. Poytaxt qo’lga kiritilib, xalifa Marvon II taxtdan ag’dariladi.
Uning o’rniga abbosiylar xonadonidan bo’lgan Abul Abbos Saffoh (750-754)
xalifalik taxtiga ko’tariladi. Joylarda umaviylar xonadonining vakillari va yaqinlari
qirib tashlanadi. Shunday qilib, Arab xalifaligida davlat hokimiyati abbosiylar
qo’liga o’tadi.
Abbosiylarning xalifalik taxtiga chiqishi mehnatkash aholiga hech qanday
yengillik keltirmagan.. Abu Muslim vositasida abbosiylar tomonidan xalq
ommasiga berilgan va'dalardan birortasi ham amalga oshmadi. Abu Muslim
Bag’dodda davlat va harbiy kuchlarning yuqori lavozimiga tayinlanadi. Biroq
abbosiylar uning xalq orasidagi obro’yining tobora ortib borishiga xayrixoh emas
edilar. Oqibat Abu Muslim poytaxtdan uzoqlashtirilib, Xuroson va
Movarounnahrga noib qilib yuboriladi. U deyarli mustaqil siyosat yurita boshlaydi
va barqaror tinchlikni saqlab turish yo’lida bir qator ishlarni amalga oshiradi.
Yangi sug’orish tarmoqlarini bunyod etadi, qal’alar bino qiladi. Karvon yo’ilarini
tartibga keltiradi. Biroq abbosiylar va ularmng Xurosondagi noibi Abu Muslim
hukmronligi vaqtida Movarounnahr , Xorazm, Xuroson va boshqa viloyatlarda
mehnatkash ommaning ahvoli yaxshilanmadi. Bu davrda ham xalq ikki yoqlama
- bir tomondan arab zodagonlari, ikkinchi tomondan esa abbosiylar bilan til
biriktirgan mahalliy mulkdorlar zulmi ostida qoldi. Bunday og’ir ahvol xalq
noroziligini kuchaytirib, yangi sulolaga nisbatan uning g’azabini uyg’otdi.
21

otashparastlik ibodatxonasini buzib, butlarini topshirish kabi shartlarni bajarishi
lozim bo’ladi. Bularning evaziga Qutayba Gurakni Samarqand, Kesh va
Naqshabga hokim qilib tayin etadi. Shunday qilib, u arablarga mute noib bo’lib
qoladi. Garchi Samarqand bosib olinsa-da , ammo Sug’dning katta qismi arablarga
bo’ysunmaydi. Sug’dliklar esa o’zlarini mag’lub his etmaydilar. Shuning uchun
ulardan hayiqqan Qutayba Samarqandda ma’lum miqdorda harbiy kuch qoldirib,
o’zi yurishni davo, ettiradi.
26

Nishopurda unga Abu Muslimning sarkardalaridan biri qaqshatqich zarba berib uni
mag’lubiyatga uchratdi.
749-yili Abu Muslim qo’shini xalifalikning markaziy viloyatlariga yurish
qiladi. Iroq va Jazoirda ummaviylarga hal qiluvchi zarba beriladi. Qo’zg’olonchilar
poytaxt-Damashqni ham qo’lga kiritadilar. Xalifa Marvon taxtdan ag’dariladi.
Abbosiylardan b о ’lgan Abulabbos Saffoh (749-754-y.) xalifalik taxtiga o’tiradi.
Joylarda Ummaviylaraing barcha vakillari qirib tashlanadi. Shunday qilib arab
xalifaligi hokimiyati Abbosiyiar qo’liga o’tadi.
751-yil Buxoro shahrida Shorik ibn Shayhulmahriy boshchiligida qo’zg’olon
ko’tariladi. Qo’zg’olonchilar shialik talablarini ilgari surib, Alil avlodidan xalifa
tayinlash shiorini ko’tarib chiqishadi. Abu Muslim qo’zg’olonni bostirishda Ziyod
ibn Solih boshchiligidagi 10.000 kishilik qo’shin yuboradi. Bu qo’zg’olon
faqatgina Buxorxudod Qutayba ibn Tug’shodning yordami bilangina bostiriladi.
Abu Muslim O’rta Osiyoning shimoliga kirib kelgan Xitoy iraperatorining
qo’shiniga ham hal qiluvchi zarba beradi. 751 yil Talas vodiysidagi xitoyliklar
bilan jangda , Xitoy qo’shini haydab chiqariladi. Shu bilan xalifalikning shimoliy
chegarasi ham mustahkamlanib, qafiy chegara o’rnatiladi. Xalifalik ta'siri butun
O’rta Osiyo hududida asosiy va qonuniy bo’lib qoladi. Garchi Abu Muslim
sadoqat ila xizmat qilsa-da, arab hokimiyati unga ishonmas edi. Xalifa unga jangga
yuborish haqida noma yo’llab uni markazga kelishga majbur qiladi. 755-yil Haj
safaridan qaytayotgan Abu Muslim Xalifa tomonidan xiyonatkorona Bag’dodda
o'ldiriladi. Uning o’limi xalq ommasining umumiy noroziligiga sabab bo'ldi. Uning
murdasi Samarqandga olib kelinib Xo’ja Temim Ansoriy maqbarasi yoniga katta
hurmat bilan ko’miladi.
Abbosiy xalifalar davrida xalq ommasining ahvoli yanada og'irlashdi.
Sug’orilmaydigan yerlardan hosilning yarmi, sug’oriladigan yerlardan 1/3 qismi
soliq olinadigan bo’ldi. Ko’p holda soliqlar bir marotaba o’rniga ikki marotaba
ham olinadigan bo’ldi. Ozod jamoalarning huquqlari cheklab qo’yildi. Yerlar
14

Prezidentitniz I.Karimovning “Olloh qalbimizda, yuragimizda” nomli risolasida,
bizning madamyatimiz, ma'naviyatimiz, o’tmishimiz, islora tarixi, uning qonun-
qoida va an'analari bilan chambarchas bog’lanib ketganligi alohida ta'kidlab
o’tiladi.
IX asrga kelib O’rta Osiyo, xususan Movaraunnahrda arab halifaligiga
qarshi olib borilgan kurashlar natijasida mahalliy sulola vakillarining mustaqillikka
b о ’lgan intilishlari kuchayib ketdi. Chunonchi, halifalikning ichki hududlarida ham
ziddiyatlar keskinlashib borayotgan Xalifa Xorun ar-Rashid vafotidan keyin uning
o’g’illari Ma'mun va Amin o’rtasida o’zaro kurash boshlanib ketdi. Mahalliy
sulola vakillari bu kurashlarga aralasha boshladilar.Hirot viloyatining Bushang
shahridan b о ’lgan Tohir ibn Husayn o’z nomidagi sulolaga asos soldi. Bu davrda
Xorun ar-Rashidning kichik o’g’li Ma'mun (asli ismi Abdulla b о ’lgan)
Xurosonning noibi edi. Amin va Ma'mun o’rtasida hokimiyat uchun bo’lgan
kurashda Tohir ibn Husayn Ma'mun tomonidan turib Aminga qarshi kurashdi.
Ayrim manbalarning guvohlik berishicha , 813-yilda Ma'mun xalifalik markazi
Bog’dodni egallaydi hamda bir necha yil mobaynida Tohir ibn Husayn xalifa
saroyida yuqori lavozimlarda xizmat qiladi. 821-yilda esa Tohir ibn Husayn
Xurosonga noib etib tayinlanadi (O’sha davrda Movaraunnahr ham Xuroson
tarkibiga kirar edi). Tohir ibn-Husayn Nishopur shahrini o’zining qarorgohi etib
tanladi. U o’zi noiblik qilayotgan viloyatlarni xalifalikdan mustaqil boshqarishni
orzu qilar edi. Natijada Tohir xalifaliklar mustaqil siyosat yurgizishga harakat
qildi. Noiblikka o’tirgandan so’ng oradan ko’p o’tmay Tohir xutba nomozidan
xalifaning nomini chiqarib tashlaydi. Bu esa uning xalifa Ma'munga qarshi
ochiqdan ochiq isyoni belgisi edi.
Ba'zi manbalarda qayd etilishicha, 822-yilda Tohir ibn Husayn Ma'mun
odamlari tomonidan o’ldirildi. Uning o’rniga Talxa ibn Tohir (822-830-y.) noib
etib tayinlandi. Buning sababi shunda ediki, xalifalik aynan mahalliy
hukmdorlarning kuchidan arablarga qarshi, qo’zg’olonlarni bostirishda foydalanar
edi. Xuroson noibining muhim vazifalaridan biri esa o’ziga qarashli hududlarda
18

XULOSA
Movarounnahr va Xuroson tarixida arablar istilosiga qarshi ozodlik
harakatlari xalqning o‘z erkinligi va mustaqilligi uchun olib borgan kurashining
yorqin namunasidir. VII-VIII asrlarda arab xalifaligining harbiy yurishlari
natijasida bu mintaqa bosib olindi va xalifalik tuzumining siyosiy hamda diniy
hukmronligi o‘rnatildi. Ammo bosqinchilik siyosati mahalliy aholi tomonidan
kuchli norozilik va qarshiliklarga sabab bo‘ldi. Bu qarshilik harakatlari mintaqa
xalqlarining mustaqillik yo‘lidagi jasorati, mardligi va ozodlikka intilishining
tarixiy namunasi sifatida tarix sahifalarida muhrlanib qoldi.
Arab istilosiga qarshi kurashning boshlanish sabablari qator omillar bilan
izohlanadi. Birinchidan, mahalliy aholi uchun begona bo‘lgan diniy va siyosiy
tuzum joriy etilishi mahalliy zodagonlar, qishloq aholisi va savdogarlar orasida
norozilik uyg‘otdi. Ikkinchidan, soliqlar va majburiy to‘lovlarning keskin ortishi
ijtimoiy tanglikni kuchaytirdi. Uchinchidan, Movarounnahr va Xuroson aholisi
o‘zining qadimiy madaniyati va an analarini saqlab qolishga intildi, bu esaʼ
istilochilarga qarshi kurashning kuchayishiga turtki bo‘ldi.
Abu Muslim boshchiligidagi harakat, Muqanna qo‘zg‘oloni va Haris ibn
Surayj kabi tarixiy shaxslarning faoliyati arablar hukmronligiga qarshi ko‘tarilgan
xalq ozodlik harakatlarining eng yirik va muhim voqealari sifatida alohida
e tiborga loyiqdir. Abu Muslim harakati xalifalikdagi zo‘ravonlik siyosatiga qarshi
ʼ
turli ijtimoiy qatlamlarning noroziligini ifoda etgan bo‘lsa, Muqanna
boshchiligidagi qo‘zg‘olon diniy va ijtimoiy jihatdan ham katta ta sir kuchiga ega
ʼ
bo‘ldi. Ushbu harakatlar mahalliy xalqlarning o‘z erki va yerini himoya qilish
yo‘lidagi intilishlarini yaqqol namoyon etdi.
Arab bosqini va unga qarshi kurashlarning oqibatlari mintaqaning tarixiy
taraqqiyotiga uzoq muddatli ta sir ko‘rsatdi. Arab istilosidan so‘ng Movarounnahr
ʼ
va Xuroson iqtisodiy, madaniy va diniy jihatdan katta o‘zgarishlarni boshdan
kechirdi. Bir tomondan, islom dini mintaqada keng tarqalib, yangi madaniy va
29

II BOB. ARABLAR BOSQINIGA QARSHI XALQ OZODLIK
HARAKATLARI
2.1. Abu Muslim harakati va uning tarixiy o'rni
746-yilda shunday targ’ibotchilardan biri Abu Muslim Xurosonga keladi. U
Xuroson aholisiga murojaat qilib, payg’ambar avlodlarini quvvatlashga chaqiradi.
Dastlab arab zodagonlari,so'ngra mahalliy dehqonlar Abu Muslimni qo’llab-
quvvatlaydilar. Umaviylarga qarshi tashviqotning sadosi tez orada Xuroson,
Movarounnahr va Toxariston viloyatlariga keng tarqaladi. Go’yo mamlakat
aholisining barcha katta-kichigi arablarga qarshi qo’zg’algandek bo’ladi. Qo’shin
avval Abu Muslim qarorgohi Moxuvon qal’asida to’planadi. Abu Muslim
qo’shiniga kelib qo’shilgan kishilar ro’yxatga olinib, ularga avval uch dirhamdan,
so’ngra esa besh dirhamdan maosh to’lanadi. Qizig’i shundaki , ro’yxatdan o’tgan
kishilarning katta qismi har tomondan kelgan qullardan iborat edi. Bu davrda ham
qullar aholi o’rtasida eng quyi tabaqa hisoblanib, ular bilan bir safda turish boshqa
tabaqa vakillariga or tuyulganligi hisobga olinib, Abu Muslim qullar
uchun Shavval qishlog’ida maxsus joy tashkil ettiradi va ularga Dovud ismli
targ’ibotchini boshliq qilib tayinlaydi.
Qo’zg’olonchilar safida arab zodagonlari, Movarounnahr va Xurosonning
mahalliy mulkdor dehqonlari, xalifalik Sharqidagi mazlum aholi , shahar
hunarmandlari va qishloq kadivarlari hamda qullar bor edi. Bularning maqsadlari
ham har xil edi. Arab zodagonlari hokimiyatni abbosiylarga olib berib,
mamlakatda o’z mavqelarini ko’tarmoqchi edilar. Mahalliy mulkdorlar
mamlakatda siyosiy jihatdan arablar bilan tenglashish va iloji topilsa, mamlakatni
xalifalikdan ajratib, uni mustaqil idora qilishni maqsad qilib olgan edilar.
Abu Muslimning o’zi ham, shubhasiz, xuddi shu kuchning vakili edi. Mehnat ahli
umaviylarning zulmi, og’ir soliqlar va uzluksiz majburiy hasharlardan, qullar esa
qullik kishanlaridan qutulish orzusida edilar. Bu ezgu umidni ro’yobga chiqarish
uchun zulmkorlarga qarshi kurashish yo’liga astoydil otlanib , bellarini mahkam
20

zodagonlar tomonidan ijarador dehqon - kadivarlarga bo’lib berila boshlandi.
Hamma hashar qurilish ishlarida aholi tekin ishlab berishi lozim edi. Shahar
hunarmandlarining ahvoli ham og’ir bo’lib, ular o’z mahsulotlaridan katta soliq
to’lashar edi. Shuningdek, og’ir soliqlar ko’chmanchi chorvadorlar bo’yniga ham
qo’yilar edi.
Shunday bir ahvolda xalq harakatlari kuchayib ketadi. Abu Muslimning
o’chini olish shiori ostida uning safdoshi Sumbod boshchiligida qo’zg’olon
ko’tariladi. 755 yilda ko’tarilgan bu qo’zg’olon tez orada Xuroson va Tabaristonga
ham yoyiladi. 70 kun davom etgan bu qo’zg’olon qattiqqo’llk bilan bostirilib,
Sumbod Rayda qatl etiladi. Garchi u qatl etilsa-da, Abu Muslim tarafdorlari
yashirin “muslimiya” guruhiga asos soladilar.
VIII asrning 70-80-yillarida Movarounnahrda juda ulkan xalq qo’zg’oloni
ko’tariladi. Qo’zg’olonchilar oq rangdagi kiyim kiyganligi uchun tarixda u “oq
kiyimlilar” qo’zg’oloni deb ham shuhrat qozonadi.
Bu qo’zg’olonning rahbari Muqanna (boshi va yuziga yoping’ich tashlab
yurgani uchun unga shunday laqab berilgan) edi.
Muqanna Marv atrofi aholisidan,-deyiladi “Buxoro tarixi” nomli Narshahiy
asarida, Koza deb atalgan qishloqdan bo’lib, asr nomi Hoshim ibn Haklin edi. U
ilgari kudungar (kigiz bosuvchi) lik qilar edi, keyin ilm o’rganishga mashhur
bo’ladi va har xil ilmlarni ko’zbo’yamachilik, sehr va tilsim ilmlarini o’rganadi.
Ko’zbo’yamachilikni yaxshi bilib olib payg’ambarlik da'vosini ham qiladi.
Muqanna ko’zbo’yamachilikni o’rgangan va g’oyatda ziyrak bo’lib, qadimgi
olimlar ilmlariga oid ko’p kitoblarni o’qigan va jodugarlikdan ustoz b о ’lgan edi.
Uning otasini nomi Hakim, u Abu Ja'far davridagi Xuroson amiri
lashkarboshilaridan bo’lib, asli Balxdan edi”.
Qo’zg’olon 776-yili boshlanadi. Muqanna o’zining 36 ta muridi bilan
Amudaryodan o’tib, Kesh viloyatiga yo'l oladi. Buxorxudod Tug’shod uni qo’llab-
quvvatlay boshlaydi. Muqanna Kesh yaqinidagi Som (Sanaro) qal'asini o’ziga
15

Shuningdek, XX asr va mustaqillik davri tarixchilari tomonidan ham bu mavzuga
katta e tibor qaratilgan. O‘zbek olimlaridan ʼ Ya.G‘ulomov , A. Asqarov , M.
Ibrohimov , B. Ahmedov kabi tarixchilarning ilmiy izlanishlari mintaqa tarixining
muhim jihatlarini ochib beradi. Shunga qaramay, xalq ozodlik harakatlarining
sabablari, oqibatlari va tarixiy ahamiyati borasida hali to‘liq yoritilmagan jihatlar
mavjud.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi
Movarounnahr va Xurosonda arablar istilosiga qarshi xalq ozodlik harakatlarini
tarixiy jihatdan o‘rganish va ularning sabab, oqibat hamda ahamiyatini tahlil
qilishdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun arablar istilosining
Movarounnahr va Xuroson hududiga ta’sirini aniqlash, mahalliy xalqlarning
bosqinchilikka qarshi kurashlarini tahlil qilish hamda Abu Muslim harakati,
Muqanna qo‘zg‘oloni kabi tarixiy voqealar mohiyatini ochib berish zarurdir.
Shuningdek, bu ozodlik harakatlarining ijtimoiy-siyosiy oqibatlarini o‘rganish,
ularning tarixiy saboqlari va bugungi kun uchun ahamiyatini yoritish ham kurs
ishining asosiy vazifalari qatoriga kiradi.
Kurs ishining hajmi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar bilan 30 betdan iborat.
4

I BOB. ARABLARNING O'RTA OSIYOGA YURISHLARI: TARIXIY
SHAROIT VA SABABLAR
1.3. Movarounnahr va Xurosonning ijtimoiy-siyosiy holati arablar istilosi
arafasida
Movarounnahr ( arabcha — daryoning narigi tomoni) — o rta asrlarda islomʻ
mamlakatlarida keng tarqalgan geografik atamadir. Uning xuddi shu ma noni
ʼ
anglatgan fors tilidagi "Varorud" va "Varojayxun" shakllari ham mavjud bo lib,
ʻ
ularning barchasi avval (11 -asrgacha) Xuroson viloyatining davomi sifatida, 11-
asr boshidan e tiboran esa Turkiston, ya ni Qoraxoniylar davlati va undan keyingi
ʼ ʼ
turkiy davlatlar tarkibidagi ma muriy birlik sifatida tushunilgan. 11-
ʼ
asrda Yevropa tarixshunosligida mazkur arab atamasining lotincha tarjimasi
bo lmish yangi "Transoksiana" yoki "Transoksaniya" atamalari muomalaga
ʻ
kiritilgan.
Hozirgi zamon tarixiy-geografik ilmiy adabiyotda Movarounnahr deganda,
asosan, Turkmanistondan tashqari bo lgan
ʻ O rta Osiyo ʻ hududlari,
ya ni,
ʼ O zbekiston ʻ , Tojikiston , Qirg iziston ʻ va Qozog istonning ʻ janubiy qismi
tushuniladi.
Movarounnahr atamasi ilk bor Muhammad haqidagi hadislarda tilga olingan.
Aftidan bu atama arablar orasida islomgacha bo lgan davrlarda ham ma lum
ʻ ʼ
bo lib, u vaqtda (milodiy 6-asr) Sosoniylar davlatidan shimoliy-sharqda, Jayxun,
ʻ
ya ni Amudaryoning orqasida joylashgan Turk xoqonligiga qarashli yerlarni
ʼ
anglatgan. Qadimiy fors manbalaridagi ma lumotlarga tayangan arab geograf olimi
ʼ
Yoqut Hamaviy Movarounnahr atamasini Turon mamlakatining nomi deb bilgan.
Arablar o zlarining sharqqa qilgan ilk yurishlari davomida (7-asrning 2-yarmi —
ʻ
8-asrning boshi) ikki xil tushuncha haqida ma lumotga ega bo lganlar: "ma duna-
ʼ ʻ
nnahr", ya ni "da-ryoning pastki tomoni", va "ma varo-annahr" — "daryoning
ʼ
5

aholi ustidan nazorat qilib turardi. Arab xalifaligining hukmroriligi aholi uchun
og’ir yuk bo’lib qoldi.
Istilochilar avval boshda Movarounnahrning hunarmandchilik va savdo shaharlari,
obod viloyatlariga bostirib kirib, ularni taladilar va katta o’ljalarga ega bo’ldilar.
O’lkalarni bosib olish chog’ida dehqonchilik vohalari oyoq osti qilinib, shahar va
qishloqlar vayron etildi. Suv inshootlari buzib tashiandi. Ko’pgina joylarda
qurg’oqchilik yuz bera boshladi. Shaharlardan katta miqdorda qimmatbaho
o’ljalar, Buxoro, Poykand va So’g’d hukmdorlaridan esa katta miqdorda tovon
olindi.
Arab qo’shini tarkibiga mahalliy aholi ichidan ko’plab erkaklar majburan
safarbar qilindi. Harbiy harakatlar natijasida aholining bir qismi halok bo’ldi, bir
qismi asirga olindi. Barcha shahar va qishloqlarda o’z harbiy garnizonlarini
joylashtirishgan arablar, shu harbiy kuchga tayanib aholidan turli soliqlar
undirishar, ularni turli jamoat ishlariga safarbar qilishar edi. Marv, Poykand,
Buxoro, Samarqandda uylarning qoq yarmi arablar ixtiyoriga topshirildi. Ba'zi
istilochi zodagonlar dehqonchilik vohalaridagi eng unumdor yer maydonlar va suv
inshootlarini egallab ola boshladilar. Arab oilalari qishloq va shaharlarga kelib
o’rnasha boshladilar. Ariq qazish, ko’prik qurish, binolarni ta'mirlash va boshqa
jamoa ishlarida aholidan bepul foydalanar edilar. Shu bilan birga mahalliy aholi
arab zodagonlari va qo’shinini ot-ulov, kiyim-kechak, oziq-ovqat, qullar va boshqa
narsalar bilan ta'minlab turishi kerak edi.
Iqtisodiy hayotni O’z qo’llaridan chiqarmaslik maqsadida arablar bu yerda
sosoniylar tartibidagi soliq tizimini joriy qildilar. Bu tizimga yer solig’i-hiroj
(hosilning o’ndan bir yoki o’ndan ikki qismi miqdorida) chorva, hunarmandchilik,
savdo-sotiqdan zakot (qirqdan bir miqdorda) hamda islomni qabul qilmagan
shaxslardan olinadigan juzya solig’i ham qo’shildi.
Arablar o’z hukmronligi siyosiy negizini mustahkamlash va uning
barqarorligini ta'minlashda islom dinini keng yoyishga va targ’ib qilishga katta
7

bilan harakat qila olmadilar. Mahalliy zodagonlar alohida guruhni tashkil etib,
keyinchalik umumiy xiyonat yo’liga kirib arablar tomoniga o’tib ketdilar.
Muqannaning o’zi Sotn: (Sanam) qal'asida bo’lib, bevosita qo’zg’olonga rahbarlik
qila olmadi. Uning o’zi umumiy tenglik g’oyasini ko’tarib chiqib, o’zi kichik
davlat boshlig’iga aylana bordi.
O’zaro urushlar natijasida aholi juda charchadi, ekinzorlar payhon qilindi,
iqtisodiy tanazzul boshlana bordi. Muqannadan so’ng uning safdoshlari harakati
ham bo’lib o’tdi. Bu qo’zg’olon xalifalik kuchli zayiflashtiradi va boshqa
o’lkalarda ham ozodlik harakatlarini chiqishiga turtki bo’ladi.
Masalaning yana bir jihati shundaki, islom dinininng ko’p jihatdan afzalligi,
ahloq va intizom nuqtai nazaridan ommaviyligi xususiyati arablar bosib olgan
mamlakatlar aholisi tomonidan uni tez orada qabul etilishiga sabab bo’ladi,
Qutayba singari uni pul va qilich bilan joriy etish mumkin emas edi. Qachonki
islom mohiyatiga yetilgachgina unga rag’bat va e'tiqod kuchayib ketadi. Oliq-
soliq, maishiy hayot bobida, zakot masalasida Qur'on va Shariat ahkomlarining
qoidalari mehnatkash aholi tomonidan tezda qabul qilindi. Alloh oldidagi tenglik
esa dinning ahamiyatini kuchaytirar edi. Islomning xalqparvarlik ruhi hal qiluvchi
ahamiyatga ega bo’ldi. Zero, islom dini ma'naviy bo’shliqni tugatdi. Diyorimizda
ota-bobolarimiz dini-islom faqatgina mustaqillik sharofati bilan qayta tiklandi.
Prezidentimiz tashabbusi bilan buyuk diniy arboblar-Imom al-Buxoriy, Imotn at-
Termiziy, Imom al- Moturudiy, Burxoniddin al-Marg’inoniy, Abdulxomid
G’ijduvoniy, Bahovuddin Naqshband va boshqalarning tavallud yoshlarining keng
miqyosda nishonlanishi, ularning oxirgi manzilgohlarini obod qilib ,
ziyoratgohlarga aylantirilishi, diniy bayramlarimiz, an'analarimiz,
qadriyatlarimizning tiklanishi, dindorlarga o’z e'tiqod huquqlarining qaytarib
berilishi, qator masjid-madrasalarninng, xalqaro islom tadqiqot markazi, Islora
universitetining ochilishlari va boshqa xayrli, savobli tadbirlar musulmon
olamining bir qismi b о ’lgan O’zbekistonda haqiqatda muqaddas Islom diniga
qanchalik ehtirom bilan qaralayotganligining yorqin isboti deb hisoblaymiz. Zero,
17

mag‘lubiyatga uchratish uchun taktikalardan foydalanib, o‘zining harbiy
ustunligini ko‘rsatdi. Qo‘zg‘olon ko‘plab shaharlar va hududlarni qamrab oldi.
Muqanna Xurosonni mustaqil davlatga aylantirish va arab xalifaligining
hukmronligini butunlay yo‘qotish niyatida edi.
Muqanna qo‘zg‘oloni arab xalifaligi tomonidan qattiq bostirildi. 749-yilda
Muqanna qo‘zg‘olonining asosiy qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchradi, va Muqanna
o‘zi boshchilik qilgan isyonni yengolmay, so‘ngra o‘z joniga qasd qildi.
Qo‘zg‘olonning boshida turgan Muqanna o‘limidan so‘ng, qo‘zg‘olonchilarning
qarshiligi zaiflashdi va arablar hukmronligini qaytarish imkoniyati paydo bo‘ldi.
Muqanna qo‘zg‘oloni Movarounnahr va Xuroson xalqlarining arab
bosqinchiligiga qarshi kurashish tarixida o‘z o‘rniga ega. Bu harakat milliy ozodlik
uchun kurashning boshlanishi sifatida tarixda qoldi. Muqannaning diniy va siyosiy
maqsadlari, uning o‘zini Allohning o‘g‘li deb e’lon qilishi, o‘z davrida ijtimoiy-
siyosiy ko‘lamda katta muhokamalarni keltirib chiqargan.
Qo‘zg‘olonning mag‘lubiyati va Muqannaning o‘limi, albatta, arablar
tomonidan yuzaga kelgan siyosiy hukmronlikni mustahkamladi. Biroq, bu harakat
orqali ko‘rsatgan qarshilik, Xuroson va Movarounnahr xalqlarining mustaqillik va
erkinlikka bo‘lgan intilishlarini yana bir bor isbotladi.
28

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY
TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR
FAKULTETI
O‘ZBEKISTON TARIXI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Movaraunnahr va Xurosonda
arablar bosqinchiligiga qarshi ozodlik
harakatlari
Bajardi: Ataullayeva Lobar
Ilmiy rahbar: Matyokubov Xamdam
2024-yil
1

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. G‘ulomov, Ya. "O‘rta Osiyo tarixi" . Toshkent: O‘qituvchi, 1998.
2. Ahmedov, B. A. "O‘zbekistonning qisqacha tarixi" . Toshkent: O‘zbekiston,
1995.
3. Asqarov, A. "O‘zbekiston tarixi manbalari" . Toshkent: Universitet, 2001.
4. Ibrohimov, M. "Movarounnahr arablar istilosi davrida" . Toshkent: Fan,
1976.
5. Bartold, V.V. "Turkiston XIII asrga qadar" . Toshkent: Fan, 1963.
6. Babayev, X. "Xuroson va Movarounnahr tarixi" . Toshkent, 1985.
7. Xamidov, A. "Islom dini tarixi va uning Markaziy Osiyoga tarqalishi".
Toshkent: O‘qituvchi, 1997.
INTERNET SAYTLARI
1. www.ziyouz.com
2. www.worldhistory.com
3. www.history.org
4. www.ukarchive.com
5. www.researchgate.com
6. www.googlescholar.com

31

REJA:
KIRISH
ASOSIY QISM
I BOB. ARABLARNING O'RTA OSIYOGA YURISHLARI: TARIXIY
SHAROIT VA SABABLAR
1.1. Movarounnahr va Xurosonning ijtimoiy-siyosiy holati arablar istilosi
arafasida
1.2. Arablarning o'rta osiyoga yurishlari: tarixiy sharoit va sabablar
II BOB. ARABLAR BOSQINIGA QARSHI XALQ OZODLIK
HARAKATLARI
2.1. Abu Muslim harakati va uning tarixiy o'rni
2.2. Muqanna qo'zg'oloni: oqibati va ahamiyati
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

yig’uvchilardan va xalifalik amaldorlaridan Qur'on va Hadislarga qat'iy amal
qilishni buyurdi.
Arab feodal-zodagonlari turli yo’llar bilan xiroj solig’i yig’a boshladilar.
Xalifa xazinasiga keladigan soliqlar esa kamayib keta boshladi. Xiroj yerlarini
davlat solig’i sifatida saqlab qolish maqsadida Umar II arablarga o’z yerlarini
kengaytirishni man etdi va hijriyning 100 yilidan (719 yil) keyin sotib olingan
barcha xiroj yerlarini qaytib berishni buyurdi. Shu paytgacha olingan yerlardan esa
xiroj emas, ushr (o’ndan bir qismi) soliq olish ko’zda tutildi.
Umar II islohotlaridan ruhlangan Samarqand ahli zodagonlari unga elchilar
yuborib Samarqand shahristonini qaytarib berishni so’radilar. Umar II Samarqand
hokimi Sulaymon ibn-Abus-Sariyaga maktub yozib, qozi bu ishni hal qilib
berishini so’raydi. Samarqandliklar shikoyati ko’rib chiqilib , bu ish
samarqandliklar foydasiga hal bo’ldi. Qozi Samarqanddan arab garnizoni olib
chiqib ketilishi kerak deb hukm chiqardi. Bu esa urushni bildirar edi. Arablar kuch-
qudratini bilgan samarqandliklar o'z ja'volaridan yana voz kechdilar. Mahalliy
zodagonlar o’zlarini musulmon hisoblab, g’aznaga soliq to’lamay qo’ydilar.
Shundan so’ng xalifalik barchadan soliqlarni olishni belgiladi. Natijada
Movarounnahrda norozilik kuchayib keta boshladi. Mahalliy zodagonlar bilan arab
ma'muriyati orasida ziddiyat keskinlasha bordi.
Arab bosqiniga qarshi xalq ozodlik harakatlari Movarounnahrda hijriyning
100 yilida (719 yii) arab hokimiyati tugaydi degan gap-so’zlar tarqala boshlaydi.
Arablar olib borayotgan bosqinchilik siyosatiga qarshi birincbi bo’lib, 720-yilda
So’g’d aholisi bosib ko’taradi. Qo’zg’olonga Samarqand ixshidi Hurak va
Panjikent hokimi Devashtichlar boshchilik qiladilar.
So’g’dlarga yordam berish uchun Turkiy hoqon shahzoda Ko’rsul
boshchiligidagi turkiy lashkarini Samarqandga yuboradi. So’g’ddagi qo’zg’olon
umumxalq qo’zg’oloniga aylanib ketdi. Qo’zg’olonchilar arablarga zarba bera
boshladilar. Faqat ayrim shahar va qal'alar ichida qurshovda qolgan arab harbiy
9

qismlarigina katta boj va Hiborli vakillarni qo’zg’olonchilar ixtiyoriga garovga
berish bilan jon saqladilar. Xuroson noibi Sayid ibn Abdulaziz bu qo’zg’olonni
bostirishga muvaffaq bo’lolmadi.
721-yil Xalifa Yazid ibn Abdumalikning tavsiyasi bilan Xuroson noibi etib
Sayid ibn Amir al-Xaroshiy tayinlanadi. U Iroqdagi xalq qo’zg’olonini bostirishda
o’z shafqatsizligi bilan nom chiqargan edi. Sayid al-Xaroshiy qo’zg’olonchilar
bilan olib borgan rauzokaralar natijasida Hurak boshliq zodagonlarning bir qismi
arablar tomoniga o’tib ketadi. Qo’zg’olonchilardan bir qismi esakurashni davom
ettirishni lozim ko’radilar. Arablar 400 ta boy savdogarlardan bosbqa hamma
Sug’d qo’zg’olonchilarini qirib tashladilar. Qo’zg’olonchilarga yordam bergan
Xo’jand ahli ham jazolandi.
Movarounnahr aholisini tinchlantirish va arab hokimiyatini mustahkamlash
maqsadida Xuroson noibi Ashras ibn Abdulloh (727-730 y) islom dinini qabul
qilganlardan xiroj va jizya solig’i olishni bekor qiladi. U islom dinini keng targ’ib
qila boshlaydi. Chegaradagi yerlarda yangi istehkom qurilib, chegaralar
mustahkamlana bordi. Lekin g’aznaga tam daromad tushayotganligi,
zodagonlarning shikoyati tufayli xirojni Rayta tiklaydi. O’z siyosatini targ’ib qilish
maqsadida ikkita taniqli arab ruhoniysi As-Sayid Soliq va Robiya ibn Umranni
Samarqand va Buxoroga jo’natadi. Xiroj solig’i zodagonlardan ham,
kambag’allardan ham zo’rlab undirila boshlanadi.
Samarqandda Abu Sayid boshchiligidagi 700 ta so’g’dliklar xiroj to’lashdan
bosh tortadilar. Ular shahardan 7 farsax nariga o’tib, qarshilik harakatiga
tayyorgarlik ko’ra boshladilar. Abu Sayidni hiyla ishlatib muzokara uchun
Samarqandga chaqirtirishadi va o’sha yerning o’zida uni va safdoshlarini
zindonband etadilar.
O’zaro kurashlar, 733-734 yillardagi Zarafshon vohasidagi qurg’oqchilik,
mustamlaka zulmining kuchayishi-bularning hammasi Movarounnahrdagi
norozilikning yanada avj olishiga olib keldi. Norozilik arab harbiylari va qisman
10

KIRISH
O rta Osiyo xalqlari tarixida arablarning bosqinchilik yurishlari katta iz qoldirgan.ʻ
VII-VIII asrlarda arab xalifaligi hududining kengayishi natijasida Movarounnahr
va Xuroson arab istilosi ostida qolgan. Bu istilo mintaqa xalqlarining iqtisodiy,
siyosiy va madaniy hayotiga katta ta sir ko rsatgan. Shu bilan birga, mahalliy
ʼ ʻ
xalqlarning milliy mustaqillik yo‘lidagi kurashlari tarixda o‘chmas iz qoldirgan.
Mazkur davrda sodir bo‘lgan Abu Muslim, Muqanna kabi tarixiy shaxslar
boshchiligidagi xalq qo‘zg‘olonlari arab bosqinchiligiga qarshi ozodlik
harakatlarining yorqin namunasi hisoblanadi.
Movarounnahr va Xuroson xalqlarining istiloga qarshi kurashlari mintaqa tarixida
muhim o‘rin tutadi. Bu harakatlar xalqning ozodlik uchun jonbozlik ko‘rsatishi,
bosqin va zulmga qarshi kurashish ruhining yorqin ifodasi bo‘lgan. Shuning uchun
ushbu mavzuni o‘rganish hozirgi tarixiy jarayonlarni anglashda ham dolzarb
ahamiyat kasb etadi.
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda O zbekiston va butun Markaziy
ʻ
Osiyo xalqlarining tarixiy merosini chuqur o rganish davlat mustaqilligi sharoitida
ʻ
yanada dolzarb masalaga aylandi. Movarounnahr va Xurosonda arab istilosiga
qarshi yuzaga kelgan ozodlik harakatlarini o‘rganish orqali mintaqa xalqlarining
milliy o‘zlikni anglash jarayonlari hamda mustaqillik uchun kurashish an analari
ʼ
yoritiladi. Bu mavzu xalqimizning o‘tmishdagi tarixiy saboqlarini bilish va
qadrlashga yordam beradi. Ayniqsa, xalq qo‘zg‘olonlari orqali tarixiy voqealarning
mohiyatini ochib berish bugungi kunda yosh avlodni vatanparvarlik ruhida
tarbiyalash uchun ham katta ahamiyatga ega.
O‘rganilish darajasi. Movarounnahr va Xurosonda arablar bosqiniga qarshi
ozodlik harakatlari haqida bir qator tarixiy manbalar va tadqiqotlar mavjud.
Jumladan, Tabariy , Narshaxiy , Balazuriy kabi tarixchilarning asarlarida arablar
yurishlari va mahalliy xalqlarning qarshiliklari haqida batafsil ma lumotlar
ʼ
keltirilgan.
3

Mehnatkash aholi o’rtasida abbosiylarga qarshi qo’zg’olon ko’tarish kayfiyati
paydo bo’ladi. Bunday qo’zg’olonlardan biri 750-yilda Buxoroda bo’ldi. Abu
Muslim mahalliy kuchlar yordami bilan arang qo’zg’olonni bostirdi.
Movarounnahrdagi ichki ziddiyatdan foydalanib, Xitoy imperatorining
qo’shinlari Turkistonga bostirib kiradi. Abu Muslim tomonidan Ziyod ibn Solih
boshchiligida yuborilgan arab va sug’d, turklardan iborat harbiy kuch 751-yilda
Talos vodiysida Xitoy qo’shinlariga zarba berib, ularni mamlakat hududidan quvib
chiqaradi. Abu Muslim sidqidildan xizmat qilgan bo’lsa-da, ammo Abbosiylar
unga ishonmas edilar. Ularning nazarida Abu Muslim xalifalik taxtining
da'vogaridek bo’lib tuyular edi. Undan hatto qattiq qo’rqar ham edilar. Shu boisdan
ular Abu Muslimni yo’qotish payiga tushdilar. Nihoyat 755-yilda qurolsiz va
yolg’iz saroyga tashrif buyurgan Abu Muslim xalifa buyrug’iga binoan o’ldiriladi.
Abu Muslimning o’ldirilishi xalifalik sharqida, ayniqsa Xuroson va
Movarounnahrda abbosiylarga qarshi xalq harakatlarining avj olib ketishiga
bahona bo’ladi.
750- yilda Arab xalifaligida hokimiyat ummaviylardn abbosiylar qo’liga
o’tadi.
Movarounnahrni zabt etishning boshlanishi. Amudaryodan shimolda joylashgan
yerlarni arablar Movarounnahr, ya’ni “daryoning narigi tomoni” deb ataganlar.
Hozirgi Afg’onistonning shimoliy, Eronning shimoli-sharqiy qismi hamda Janubiy
Turkmanistondan to Amudaryogacha bo’lgan hududlar esa Xuroson deb yuritiladi.
Uning markazi Marv shahri edi. Bu viloyatni boshqarish uchun maxsus noib
tayinlanib, u Marvda turar edi. Movarounnahrga bo’lgan hujumlar Xuroson noibi
tomonidan uyushtirilar edi.
Arablar Movarounnahrga datlab uni bosib olish emas, balki harbiy jihatdan
tayyorgar ko’rish, mahalliy hukmdorlarni sinash maqsadida yurish qiladi.
22

narigi tomoni". Ulardan birinchisi Xurosondan sharqda Amudaryodan janubda
Hindukush tog larigacha bo lgan Tohariston yerlarini; ikkinchisi esa,ʻ ʻ
Amudaryodan shimoldada joylashgan Shimoliy Tohariston va Sug d yerlarini o z
ʻ ʻ
ichiga olgan. O rta Osiyo hududlariga tavsif bergan arab geograflaridan faqat al-
ʻ
Istaxriy va Ibn Havqal ularga nisbatan Movarounnahr atamasini maxsus
ishlatganlar. Boshqa arab geograflari esa O rta Osiyo hududlari xaqida so z
ʻ ʻ
yuritganlarida Movarounnahr atamasini juda tor ma -noda ishlatib, uni
ʼ
Xurosonning davomi yoki al-Mashriq (Sharq)ning bir qismi sifatida tasvirlaganlar.
Al-Mashriq tushunchasiga esa ular Xuroson va Movarounnahr yerlaridan tashqari,
Hindiston, Xitoy yerlarini va hatto Hind va Tinch okeanlaridagi Yaponiyagacha
bo lgan orollarni kiritganlar (Ibn Xurdodbeh).
ʻ
Movarounnahr istilohi hudud jihatdan ayrim manbalarda Sug d va Xorazm,
ʻ
boshqalarida esa Sug d va Shimoliy Tohariston yerlarini o z ichiga olgan. Ma no
ʻ ʻ ʼ
jihatdan esa bu atama endi Turkiston, ya ni Qoraxoniylar davlati, keyinchalik esa
ʼ
Xorazmshohlar, Chig atoiylar, Temuriylar va Shayboniylar davlatlarining
ʻ
tarkibidagi ma muriy birlikni anglatgan.
ʼ
Arab xalifaligi, shuningdek, Somoniylar, Qoraxoniylar, Xorazmshoxlar va
boshqa davlatlarning tarkibiga ma muriy birlik sifatida kirgan. Bu atama haqida
ʼ
turli manbalarda keltirilgan ma lumotlarning yig indisi ham hududiy jihatdan
ʼ ʻ
"O rta Osiyo" atamasini anglatadigan Turkiston tabiiygeografik o lkasining barcha
ʻ ʻ
yerlarini qamrab olmaydi. Chunki, mazkur mintaqa tarkibiga kirgan Shimoliy
Xuroson (Turkmaniston), Yettisuv (Qozog iston) va Janubiy Tohariston
ʻ
(Afg oniston) yerlari hech qanday manbalarda Movarounnahr tarkibiga
ʻ
kiritilmagan. Shuning uchun, Movarounnahr atamasining o rta asrlarda ishlatilgan
ʻ
eng keng ma nodagi tushunchasi tarkibiga shartli ravishda
ʼ
faqat Amudaryo va Sirdaryo oralig ida joylashgan yerlarni kiritish mumkin
ʻ
Arablar O’rta Osiyoni bosib olgach bu hududdagi hamrna shaharlaf aholi
joylarida o’z qo’shinlarini joylashtirdilar. Bu harbiy kuchlar o'z vaqtida mahalliy
6

2.2. Muqanna qo'zg'oloni: oqibati va ahamiyati
Muqanna qo‘zg‘oloni(VIII asrning 40-yillari) — arab bosqinchiligiga qarshi
Movarounnahr va Xurosonda yuzaga kelgan yirik xalq qo‘zg‘oloni bo‘lib, bu
voqea mintaqadagi islomlashuv jarayoniga qarshi ko‘tarilgan birinchi yirik
harakatlardan biri hisoblanadi. Muqanna qo‘zg‘oloni arab xalifaligi va uning
shaxsiy hukmdorlariga qarshi, mahalliy xalqlar va zodagonlarning mustaqillik
uchun kurashining bir namunasidir.
Muqanna (asl ismi Muhammad ibn ‘Ali) Xurosonning isyonchi
rahbarlaridan biri bo‘lib, u o‘zini yangi diniy shaxs sifatida tanishtirdi. U, o‘ziga
xos ravishda, bir vaqtning o‘zida diniy va siyosiy yetakchi sifatida tanilgan.
Muqanna o‘zini Allohning o‘g‘li deb da’vo qilgan va o‘ziga sodiqlikni jalb qilish
uchun diniy va siyosiy ta’sirni birlashtirgan. Bu uning xalq orasida katta nufuzga
ega bo‘lishiga yordam berdi.
Muqanna qo‘zg‘olonining asosiy sabablaridan biri arab xalifaligining
iqtisodiy va siyosiy tizimiga qarshi norozilik edi. Arablar o‘z hukmronliklarini
davom ettirib, mahalliy xalqlarga og‘ir soliqlarni solgan, diniy va siyosiy tuzumni
majburan o‘rnatganlar. Bu vaziyat mahalliy aholi orasida katta norozilikni keltirib
chiqardi. Xuroson va Movarounnahrda, xususan, arablar o‘rnatgan zulmga qarshi
kurashish istagi kuchayib, Muqanna rahbarligida birlashgan qo‘zg‘olon
boshlanadi.
Muqanna isyonni boshlashdan oldin, o‘ziga sodiqlikni jalb qilish uchun
muridlar to‘pladi. U o‘zini diniy va siyosiy maqsadlar bilan qo‘llab-quvvatlagan
ko‘plab kishilarni jalb etdi. Unga bo‘ysunganlar orasida, ayniqsa, Xurosondagi
o‘zboshimchalik va mustabid hukumatga qarshi norozilikda bo‘lgan odamlar ko‘p
edi. Shu tariqa, Muqanna Xurosonning markaziy qismlarida kuchli qo‘zg‘olonchi
kuchlarni yaratdi.
Muqanna qo‘zg‘oloni, 744-yilda, Xurosonning shimoliy qismlarida
kuchayib, keng tarqaldi. Muqanna o‘z qo‘shinlarini boshqarish va arablarni
27

e'tibor berdilar. O’rta Osiyo aholisi ichida e'tiqod qilayotgan zardushtiylik,
moniylik, buddizm, nasroniy va boshqa dinlar soxta deb e'lon qilindi. Ayniqsa
zardushtiylikka qarshi keskin kurash olib borildi. Bosib olingan yerlarda bu
dinning barcha ibodatxonalari yo’q qilindi. Uning o’rniga masjidlar barpo qilina
boshlandi. Zardushtiy adabiyotlar , xususan diniy kitoblar, so’g’d tilidagi nomalar,
xalq adabiyoti yo’q qilinib yuborildi.
"Qutayba ibn Muslim Xorazm xattotlarini qatl ettirdi va din Peshvolarini
qirib lashlab, ularning kitob va qo’lyozmalarini yoqib yuborgandan keyin, deb
yozgan edi. Beruniy, xorazmliklar savodsiz bo’lib qoldilar, ularning faqat yodda
saqlab qolgan xotiralarigina qoldi, ammo vaqt o’tishi bilan bu unutilib, faqat
o’zlari uchun mos b о ’lgan xotiralargina saqlanib qoldi", So’g’d tilidagi dunyoviy
adabiyotlar yo’q qilib tashlandi. Islom dinini qabul qilgan, musulmon bo'lgan
mahalliy aholi vakillari dastlabki yillarda xiroj va juzya soliqlaridan ozod etilib,
ularga anchagina imtiyozlar berildi. Namoz o’qish uchun masjidlarga borgan
shaxslarga 2 dirhamdan pul ham berilar edi. Juzya solig’ini o’z vaqtida to’lamagan
kishilar tutib olinib bo’yinlariga "qarzdor" deb taxtachalar osib qo’yilgan.
Qutaybaning o’limidan so’ng arab hokimiyatining Movarounnahrdagi
mavqeyi biroz zaiflasha bordi. Xurosonning yangi noibi Al-Jarroh (717-719) yangi
musulmon aholisiga islomga zid ravishda shafqatsiz munosabatda bo’la boshlaydi.
Sulaymon vafotidan so’ng taxtga o’tirgan yangi xalifa Umar ibn Abdulaziz (717-
719)-Umar II xorijiylar ta'limoti tarafdori edi. Xorijiylar shialardan ajralib chiqqan
guruh bo’lib ilk islom ta'limoti tartiblarini va umumiy tenglik g’oyalarini ilgari
surar edilar. Umar II Movarounnahrdagi murakkab vaziyatni hisobga olib,
bo’ysundirilgan xalqlar bilan murosachilik siyosatini yurgiza boshladi. U
Movarounnahr aholisini islomni qabul qilishga chaqirib, katta ahamiyatli farmon
qabul qildi. Unga ko’ra arablarga yangi yerlarni zabt etish man qilindi va
moliyaviy islohotlar o’tkazish ko’zda tutildi. Arablar bilan bir qatorda yangi
musulmonlardan ham juzya va xiroj solig’i olish bekor qilindi. Umar II soliq
8

qarorgoh qilib oladi. Butun Qashqadaryo vohasi qo’zg’olonchilar qo’liga o’tadi.
Muqanna ta’limoti umumiy mulkiy tenglik va arablarni O’rta Osiyodan haydab
chiqarish g’oyalarini targ’ibot etar edi.
Muqanna ta'limoti So’g’d, Iloq (Oxangaron), Shoshda ham yoyila boshladi.
Qo’zg’olonda turli ijtimoiy guruhlar vakillari qatnashib, ulani bir fikr istilochilarini
mamlakatdan haydab chiqarish, mustaqil davr barpo qilish g’oyasi birlashtirib turar
edi.
Qo’zg’olonga zarba berish uchun xalifa Abu Ja'far 776-yilda Jabroill ibn
Yahyo boshliq katta harbiy kuchni Movarounnahrga yuboradi. Biroq Jabroil
qo’zg’olonchilariga yengiladi. U katta talofatlar berib bazo'r Samarqandga yetib
keladi. 10.000 askar bilan Jabroilga yordamga yuborilgan Uqba ibn Salim Kesh va
Samarqand oralig’ida, boshliq 14.000 kishilik qo’shin Termiz yaqinida
qo’zg’olonchilar tomonidan tor-mor keltiriladi. Natijada Chag’oniyon
qo’zg’olonchilar qo’liga o’tadi.
Qo’zg’olon markazi Narshaxda , Buxoro atrofida joylashadi. Shu yili
Narshax yaqinida Buxoro hokimi Xusayn ibn Muvoz va Samarqand noibi
Jabroilning birlashgan qo’shini o’rtasida to’rt oy jang bo’ladi. “Oq kiyimlilar” bu
jangda qo’llari avval ustun keladi, keyinchalik son jihatdan ko’p b о ’lgan arablar
Narshax qal'asi devor ostidan uzunligi 50 gazlij chuqur qazib, uni qulatib qal’aga
kiradilar. Narshax qal'asi arablar tomonidan egallanadi. Kesh va Samarqand
endilikda qo’zg’olonning asosiy markazlariga aylanib qoladi.
Kurashning oxirgi bosqichi Kesh vohasi (Qashqadaryo)da juda avj oladi.
Muqanna qarorgohi b о ’lgan Som (Sanam) qal'asini qamal qilish Xaroshiyga
topshiriladi. Uzoq vaqt qamaldan so’ng muqannachilar taslim bo’ladilar (VIII asr
80-yillari boshlarida).
O’z davrining eng qudratli davlati b о ’lgan xalifalikni larzaga solgan
Muqanna boshchiligidagi qo’zg’olon shu tariqa tugaydi. Bu qo’zg’olonning
yengilishiga bir necha sabablar bor edi. Avvalo, qo’zg’olonchilar uyushqoqlik
16

Murakkab reja, kirish, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat mukammal kurs ishi!

Купить