• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 56500UZS
Размер 67.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 29 Май 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Sami Salih

Дата регистрации 02 Май 2025

0 Продаж

Movarounnahrda Qoraxoniylar davlati tashkil topishi va davlat boshqaruvi

Demak, Shili xoqon o‘z nomiga «qoraxon» unvonini qo‘shish bilan «ulug‘ xon» h isoblangan. Bu esa ushbu unvonni o’ sha davrning rasm-rusmiga ko‘ra davlatchilik an’anasi sifatida qa dr langanligi va xoqon nomlarida unvon sifatida keng ravishda qo‘llanganligini tasdiqlaydi tarixiy manbalarda h am qadimgi turkiy podsholar nomi o‘rnida «qoraxon» atamasi ko‘p marotaba takrorlanadi. Masalan, Abulg‘oziy «Mo‘g‘ulxon ular bo‘lgonida ulug‘ o‘g‘li Qoraxonni o‘z o‘rnida qo‘yib ketdi», deb o‘z asarida O‘g ’ uzxonning otasi sifatida ta’riflangan Qoraxon nomli xonga qisqacha to‘xtalib o‘tgan. Demak, turkiy sulolalarda xoqon nomlarida «qoraxon» unvoni Qoraxoniylar davlati davrigacha mavjud bo‘lib kelgan. Lekin shunday bo‘lsada, ushbu atama unvon sifatida Qoraxoniylar davriga kelib barqaror turga kirib borgan. Chunki Qoraxoniylar saltanat darajasiga erishib, kuch- qudratga to‘lgan davr, ya’ni X asrning ikkinchi yarmidan boshlab barcha davlat xodonlari «qoraxon» unvoni bilan ulug‘langan. “Qoraxon” atamasi va davlatning nomlanishiga do i r masalalarni chuqur va teran anglash uchun o’ sha davrning tarixiy jarayonlari asosida kechgan davlatchilik boshqaruvining tadrijiy rivoji, tizimiyligiga e’tiborni qaratsak masala birmuncha oydinlashadi. Chunki ushbu davlatning nomlanish tarixi h am xuddi shu jarayonlarga va davlatning etnik asosi, tarkibiy xususiyati h amda davlat boshqaruvi tizimi bilan bevosita bog‘liqdir. Ikki muhim bosqichga bo‘lgan edik. Bunga ko‘ra birinchi bosqich — VIII asrning 60 yillari - IX asrning birinchi yarmini o‘z ichiga oladi. Bu bosqichda h okimiyat «Qarluq davlati» nomi bilan yuritilgan. Chunki Qoraxoniylar davlati tizimining yuzaga kelishi va shakllanishi Qarluqdarning qabila ittifoqi negizi asosida tashkil topgan edi. IX asrning o‘rtalaridan Qarluq, chigil, yag‘mo, tuxsi, uyg ’ ur, o’g’uz va bosh qir d turkiy qabilalarning h arbiy ittifoqi yuzaga kelishi bilan davlat yanada kengayib, kuch qudrati ortgan. Davlat turkiy qabilalarning yirik ittifoqi, uyushmasi asosida to‘zilgani uchun qabila totemlari bilan bog‘liq unvonlar, masalan chigil qabilasining totemi «arslon»xon, yag‘mo qabilasining totemi «bug‘ro»xon kabi unvonlar xoqon nomlariga qo‘shib aytilgan 1 . Bu albatta 1 А.Аскаров Узбек халкининг етногетез ва етрил тарихи.Т. : УНВЕРСИТЕТ. 2007 . 32 b. 24 Tinch-osoyishta vaqtlarda jabg‘u va beklarning faoliyati u qadar sezilmagan. Lekin turli urushlar yuz berganda davlat ta ’ siri ularning h arbiy qobiliyati va qudratiga h ar jihatdan bog‘liq bo‘lib qolgan. Odatda, bunday vaziyatda jabg‘uning buyrug‘i bilan barcha qabila va urug‘ boshliqlari bo‘lgan ta ’ si r hamda beklar o‘zlariga tegishli h arbiy jangchilar bilan belgilangan joyda saf tortishgan. Jumladan, jabg‘u buyrugiga binoan Beklid shahri - 3000, shu shadar atrofida yashovchi chigillar — 7000, turkashlar istidomat qiluvchi Xut-Kuel shahri - 5000, Barsagon shaxri - 6000, Yor qishlog‘i - 3000, Qulungaj qishlog‘i esa - 300 jangchi yigitlari bilan to‘planishgan 1 . Demak, har bir sha h ar va qishloqni boshqaruvchi kishilar xunida o‘z h arbiy askarlari bo‘lgan. Ular o‘z h ududlarini boshqarishda h am shu h arbiy kuchlarga tayanishgan. Ushbu davlatda belgilangan vaqtda urug‘ va qabila boshliqlari jabg‘u h uzurida yig‘in o‘tkazib turishgan. Yig‘inda urush qilish, sul h tuzish, qabilalararo munosabatlar, jabg‘uni saylash va boshqa muhim masalalar ko‘rib chiqilgan. Bunda albatta qadimdan shakllanib kelgan urug‘ qabilaviy udumlarga qat’iy rioya qilingan. Unga ko‘ra, yoshi ulug‘ sardorlarning obru- e’tibori baland bo‘lib, ular tomonidan bildirilgan fikr-mulo h azalar davlat boshqaruvida o‘z ta’sir kuchiga ega bo‘lgan. Qoraxoniylar davlati IX-X asrlar davomida o‘z tarkibiga juda ko‘p turkiy qabilalarni uyushtirib bordi. Qoraxoniylar davlati katta davlatga aylangach (XI-XII asr) davlat xoqonlari endi «qoraxon» unvoni bilan taxtda o‘tirishgan. Ular ayni vaqtda «Bug‘raxon», «arslonxon», «to‘nga» va «tavg‘achxon» unvonlari bilan h am ulug‘langan. Xoqon oliy h ukmdor sifatida mutloq vakolatlarga ega bo‘lgan. U mamlakat h ayotiga do i r «yorlig‘», deb nomlangan muhim farmonlar chiqargan. farmonlarga uning «to‘g‘riq» nomli muhri h am bosilgan. Xoqon qarorgo h i poytaxt h isoblangan Bolasog‘un shahrida joylashgan edi. U shu yerda turib butun saltanatni o‘zining a’yonlari yordamida boshqargan. Tadqiqotchi O. Pritsakning fikricha, davlat h ukmdori bo‘lgan qoraxon mamlakatni Sherikxon bilan birga idora etgan. Sherikxonning qarorgo h i Konnarda bo‘lib, ayni vaqtda u Bug‘raxon unvoni bilan ulug‘langan. Olim fikrini yana 1 Ш онийозов. K Карлуклар давлати ва карлуклар . –T .: 1999., - 56 б. 32 h ukmron doiraning nasabini anglatmagan, balki shu sulolaning xoqonlari nomiga qo‘shib aytilgan ulug‘lovchi unvonlardan biri bo‘lgan ekan. Shu o‘rinda «qora» atamasiga izoh bersak. «Qora» so‘zi qadimgi turkiylarda «ulug‘», «buyuk», «o‘lkan» degan ma ’ nolarni anglatgan. Albatta, bu so‘z boshqa bir necha ma’nolarda h am ishlatilavergan. Lekin biz fikr yurita yo tgan «qoraxon» atamasidagi «xon» bu ma’lum tushuncha, ya’ni davlat h ukmdori - do ’ koni bo‘lsa, «qora» atamasi esa «ulug‘», «buyuk», degan ma’nolarda ishlatilgan. Demak, «qoraxon» atamasi bu «ulug‘xon», «buyuk xon», ya’ni xonlar-xoni, sultonlar- sultoni degan tushunchani bildirgan. Qoraxoniylar davlatining poytaxti bo‘lgan Bolasog‘un sha h rining h am bir necha nomlari bo‘lib, odatda uni «Qora O‘rda», deb atash h am bo‘lgan. «Qora O‘rda» iborasi bu o‘rinda «buyuk xon» Qoraxon unvoniga nisbatan mos va h amo h ang keluvchi ulug‘vor nom bo‘lib, u odatda xoqonning poytaxt shahri, ulug‘ o‘rdasi, ya’ni bosh qarorgoxi ma’nolarini anglatadi. Odatda xon o’ rdasi, eng oliy bosh qarorgoh bo‘lib, davlat h ayotiga do i r barcha asosiy, katta masalalar shu yerda h al etilgan. Shuning uchun h am hukmdorning poytaxt shahri b unga munosib ravishda ulug‘vor nom bilan atalgani tab i iydir. «Buyuk», «ulug‘», «ulkan» va «katta» ma’nolarini anglatuvchi «qora» atamasi boshqa joy nomlarida h am ko‘p uchraydi. Jumladan, Qora h isor (Qorasaroy), Qoraqurum (Mo‘g‘ullar imperiyasining ulug‘ o‘rdasi, qarorgoxi), Qoraqum (O‘rta Osiyo janubida joylashgan Osiyodagi eng katta qumli chullardan biri) va xokazo. Umuman olganda, yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, «qora» atamasi h aqiqatdan h am «ulug», «buyuk» ma’nolarida keng qo‘llanilib kelingan. Jumladan, Xitoy manbalari asosida yozilgan A.Xujaev, K.Xujaevlarning «Qadimgi manbalarda xalqimiz o‘tmishi» nomli risolasida bayon etilishicha, 621 yil Sharqiy Turkiy xoqonligining h ukmdori Chuluk-xoqon (Chuluk-kagan 619-621) olamdan o‘tgach, o‘rniga ukasi Shili xoqon qilib tayinlanadi (621-630) va unga Qoraxon nomi beriladi 1 . 1 Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. - Т .: Янги аср авлоди, 2012. 95 b 23 Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati : Mavzu doirasida olib borilgan tadqiqotlar va olingan natijalar o‘zbek davlatchiligi tarixini, xususan, qoraxoniylar davridagi davlat boshqaruvi va uning tuzilishi, tadrijiy rivoji kabi masalalarni yoritishda muhim o‘rin tutadi. Kurs ishida keltirilgan ma’lumotlar va ilmiy xulosalardan O‘zbekiston tarixining tegishli bo‘limlarini yozishda, shuningdek, O‘zbekiston va Markaziy Osiyo yirik tarixiy shaxslar faoliyati tarixi bo‘yicha oliy o‘quv yurtlari va umumta’lim muassasalari uchun darsliklar va boshqa turdagi o‘quv adabiyotlari yaratishda foydalanish mumkin. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi : Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, tadqiqot umumiy 47 betni tashkil etadi. Kurs ishining kirish qismida Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi, tadqiqot obyekti, predmeti, maqsadi, vazifalari, ilmiy yangiligi, tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari, tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili), tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi, tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati, ish tuzilmasining tavsifi kabi masalalar yoritilgan . Kurs ishining birinchi bobida Qoraxoniylar davlati tashkil topishi shart- sharoitlari, ungacha mavjud bo’lgan siyosiy,ijtimoiy, etnik jarayonlar, turkiy qabilalar qoraxoniylar davlatiga asos solishi haqida so’z boradi. Ikkinchi bobda esa mavjud qoraxoniylar davlatining markaziy va mahalliy davlat boshqaruvi haqida ma’lumot beriladi. 6 bo‘lib kelgan. Demak, yag‘mo qabilasining Qoraxoniylar davlati h ayotida to‘tgan o‘rni va ahamiyati katta bo‘lgan. Shunday bo‘lsada, Qoraxoniylar davlatini tashkil topishida birgina yag‘mo qabilasi sabab bo‘ l magan. Yag‘molar bu h ududlarga ya’ni Farg‘ona vodiysining shimoliy tog‘li h ududlari va Qoshg‘ar yaqiniga kelib o‘rnashgunlariga qadar, Qoraxoniylar davlatining asosiy poydevori yaratilgan edi (766-840). Q olaversa, davlatning shakllanishi va uning etnik asosi, bu juda murakkab, o‘ziga xos jarayonlarning maxsuli bo‘lib, biz bu haqi da o‘z fikr- mulo h azalarimizni manbalarga asoslangan h olda bildirib o‘tsak 1 . Ma’lumki, qoraxoniylar davlatining h ududi Yettisuv, Isfijob viloyati, Shosh vohasi, Sharqiy Turkistonning G‘arbiy qismi va Farg‘ona vodiysidan iborat edi. Bu h ududlarda esa qadimdan turkiy qabilalar istiqomat qilishgan. Turkiy xoqonligi va uning parchalari asosida yuzaga kelgan Turkash davlati bunga misol bo‘la oladi. Qoraxoniylar davlati h am ana shunday jarayonlar asosida yuzaga kelgan bo‘lib, Qarluq qabilasi h aqida Mahmud Koshg‘ariy o‘z asarida «ular turklarning bir turi bo‘lib, o ’ g‘uzlardan boshqadir», deb ma’lumot berad i. Muallifi noma’lum «Hudud u l olam» nomli mash h ur asarda Qarluqlar davlati shimol va sharqdan Elsuvi daryosi vodiysigacha, Chigil qabilasi yaylovlarigacha; g arbdan ʻ O g uz ʻ ʻ yurti va Farg ona vodiysi ʻ ; janubda esa yag molar ʻ vohasi va Sharqiy Turkiston bilan chegaralangan. Arab sayyo h i Abu Dulafning Xitoyga borish uchun qarluqlar o‘lkasi bo‘ylab 25 kun y o’ l bosganligidan h am anglash mumkinki, Qarluqlar bu davrda juda katta h ududlarda h ukmronlik qilishgan.Qarluq qabilasi h aqida keyingi davrlarda yaratilgan manbalarda h am ko‘plab ma’lumotlar mavjud. Masalan, Abulg‘oziy ular h aqida quyidagilarni qayd etadi: «Qarluq eli Mo‘g‘ulistonda berk tog‘larning ichinda yurt qilib o‘ltururlar, ekin ekarlar erdi va mollari bulur erdi. Bir yaxshisini podsho ko‘tarib, ul ulsa yana birisini va ko‘p ermaslar edi. Go h tuzuk bo‘lganda ikki ming evlik bo‘lur edi» 2 . Abulg‘oziyning bu axborotlaridan 1 Григорьев B.B. Караханиды в Мавераннахре по Тарих . – M.: 90 c . 2 Худаеназаров. X – Ш ажараи турк ва унинг урганилищ - T .: 1993.-90 c . 19 “Bug‘raxon davlati”, “Xoqoniya o‘lkasi”, “Qoraxon yurti”, kabi nomlar bilan atab kelingan. Davlatning nomlanishi masalasi uning davlatchilik tarixi bilan bevosita bog‘liqdir. Yuqorida qayd etilgandek, ushbu davlat tarixining birinchi bosqichida qarluq qabilasi yetakchilik qilgan va hukmdor “ jabg‘u” unvoni bilan atalgan. Lekin davlat saltanat darajasiga erishgach uning tarkibidagi barcha qabilalar teng huquqli asosida faoliyat olib borgan. Ularning x ohish irodasi ifodasi sifatida xoqonlar qabila totemlari bo‘lgan “arslonxon”, “bug‘roxon”, kabi unvonlar bilan ulug‘langan. Shu sababli biz V.V. Grigorev tomonida rasmiy nomlangan Qoraxoniylar davlatini “Qarluq Qoraxoniylar” davlati nomi bilan atashni tarixan maqsadga muvofiq deb topdik. Shuningdek davlat nomidagi qoraxoniylar so‘zidagi “iy” qo‘shimchasi ham noo‘rin qo‘llanilib kelinmoqda. Chunki yuqorida aytib o‘tganimdek qoraxon atamasi hukmdor sulola nomi yoki qabila, joy, urug‘ nomi ham emas. Bu davlat boshqaruvida qollanilgan hukmdorning oliy unvonidir. Davlatning ijtimoiy – iqtisodiy hayoti ham o‘ziga xos rivojlanish bosqichiga ega bo‘lib, dastlabki davrlarda davlatning asosini ko‘chmanchi – chorvadorlik tashkil etgan. Keyinchalik Qoraxoniylar davlati katta hudularga ega bo‘lgach, o‘zining murakkab tarkibiy xususiyatga ko‘ra ham dasht ham shahar madaniyatini yagona mintaqalar aro yirik davlat asosida birlashtirgan edi. Uning ijtimoy - iqtisodiy negzini ko‘chmanchi chorvadorlik bilan dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo – sotiq ham tashkil etgan. Bu borada qadimdan kuchli iqtisodiy – madaniy markaz bo‘lib kelgan Movarounnahrning o‘troq aholisi davlatning shimoliy – sharqida yashovchi aholiga o‘zining madaniy ta’sirini o‘tkazgan. Shu bilan birga Movarounnahrning markaziy hududlarida qadimdan yashab kelayotgan va keyinchalik kirib kelgan ko‘chmanchi turkiy qabilalarning ko‘pchiligi ham o‘troqlashib dehqonchilik, va hunarmandchilik sohalari bilan shug‘ullana boshlagan. Ushbu davlatning tarixini o‘rganishda hozirgi kunda kadrlar yetishmasligi oqibatida juda sekinlik bilan o‘rganilib kelinmoqda. Xususan tarixchi olim Karim Shoniyozov ushbu xalqning etnik tarixni o‘rgangan va o‘zining ilmiy kitoblarida, maqolalarida yozib qoldirgan. O‘zbekiston tarixi 37 faniga talluqli darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarida qayd etilgan “Qarluq davlati” hamda “Qoraxoniylar davlati” nomli mavzularni ham shunga muvofiq ravishda yaxlitlash va uni kengaytirilgan shaklda qayta tuzish, o‘zbek xalqining xalq sifatida shakillanishining mihoyasida Qarluq Qoraxonlar davlatining o‘rni va roli beqiyosdir. Umuman olganda xulosa qilib shuni takidlash joizki, O‘zbek xalqi etnogezi va etnik tarixi” faniga oid dasturlarda mazkur davlat tarixiga bag‘ishlangan qo‘shimchalar ajratish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari 1. Mirziyo y ev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016. I. Asosiy adabiyotlar 1. Ahmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. – Toshkent : 2001. 38 turlicha belgilashgan. Ular orasida albatta ushbu davlatni tashkil etishda Qarluqlarning xissasi katta ekanligini e’tirof etgan olimlarning (V.V. Grigorev, N.A. Aristov, O. Pritsak, K.Sh Shoniyozov) fikrlari e’tiborlidir. II BOB. M O VAROUNNAHRDA QORAXONIYLAR DAVLATINING HUKMRONLIGI VA MAHALLIY HOKIMIYAT BOSHQARUVI 2 . 1. M o varounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topish Ma’lumki, O‘rta Osiyoda yuzaga kelgan ko‘pgina turkiy davlatlar o‘z nomlarini sulola asoschisi nomi bilan bog‘lashadi. O‘rganayotgan mazkur Qoraxoniylar davlatining nomlanish masalasi shu jihatlari bilan ajralib turadi. Bu masalada sharqshunos olim V.V. Grigorev o‘z asarlarida davlat h ukmdorlarining nomida ulug‘lovchi unvon sifatida «qora», «qoraxon» atamasi ko‘p marotaba takrorlangani tufayli mazkur davlatni shartli ravishda «Qoraxoniylar davlati», davlat h ukmdorlari nasablarini esa «Qoraxoniylar sulolasi» deb ko‘rsatgan edi. Undan keyin bu iboralar bir qancha boshqa tadqiqotchilar tomonidan h am takrorlanib, ular tarix sa h ifalarida mustahkam o‘rnashib qoldi . Ushbu keltirilgan qaydlardan ko‘rinib turibdiki, davlat nomidagi «qora», «qoraxon» atamasi bu 22 h amda VI asrning boshlarida Oltoyda Ashina qabilasi boshchiligida turkiy qabilalarning ittifoqi yuzaga kelgan edi 1 . 551 yil ushbu qabilalar ittifoqi sardori Bumin o‘zini «xoqon» deb e’lon qilgach. O‘rta Osiyoda yangi davlatga ya’ni Turkiy xoqonligiga asos solindi. Turkiylar tez orada Yettisuv, Sharqiy Turkiston va unga tutash xududlarda yashovchi qabilalarni bo‘ysundirib, Sirdaryo va Orol dengiziga qadar bo‘lgan o‘lkalarni zabt etishdi. VI asrning oxirlariga kelib, xoqonlik chegaralari Enasoyning yuqori oqimidan to Amudaryo bo‘ylarigacha, Manchjuriyadan to Kimmeriy Bosforigacha bo‘lgan juda katta h ududlarni o‘z ichiga olgan, o‘lkan davlat tashkil etildi. Albatta, bu buyuk davlat o‘z davrining qudratli davlatlari ya’ni Xitoy, Eron h amda Vizantiya bilan siyosiy-iqtisodiy munosabatlar o‘rnatib, ular bilan tengma-teng raqobatda bo‘lgan edi.Ushbu davlatning siyosiy tarixi alohida asarlarda keng yuritilgan.Shuning uchun biz bu h aqda ortiq to‘xtalib o‘tmasdan, asosan mazkur davlatning etnik tarkibiga e’tiborni qaratsak.Xoqonlik tarkibida dulu, nushibi, turkash, Qarluq va boshqa ko‘plab turkiy qabilalar mavjud bo‘lgan. Ularning ayrimlari yirik qabilalar ittifoqi darajasida bo‘lgan. Xoqonlik Sharqiy va G‘arbiy xoqonlikka bo‘linib ketgach, g‘arbiy xoqonlikda h okimiyat uchun asosan dulu va nushibi qabilalari o‘rtasida keskin kurash ketgan. Xoqonlik tarkibidagi boshqa qabilalar h am mazkur kurashlarda ishtirok etib, go h u go h bu tomonni qo‘llab quvvatlab turgan. Lekin vaqti kelib, ularning h ar biri imkoniyatlari doirasidan kelib chiqib, o‘zlari h am h okimiyat uchun kurash olib borganlar. Bu davrda O‘rta Osiyoda turkiyzabon aholi bilan birga fors-eron tilli xalqlar h am birgalikda istiqomat qilishgan. Ular o‘rtasida o‘zaro madaniy ma’naviy va etnik aloqalar bu davrda ham davom etib, yanada rivojlangan. Umuman olganda, xoqonlik tarkibidagi xalqlar ijtimoiy- iqtisodiy xo‘jalik faoliyatiga ko‘ra uch guruhga bo‘lish mumkin. B u lar qadimdan o‘trok dehqonchilik, h unarmandchilik, savdo-sotiq bilan shug‘ullanuvchi qishloq v a shahar aholisi; yarim o‘troq hayot kechirayotgan etnik guru h lar, bo‘lar qisman dehqonchilik bilan birga an’anaviy chorvachilik bilan h am shug‘ullanishgan; uchinchi guru h esa ko‘chmanchi chorvador qabilalar bo‘lib, ular asosan 1 Ш онийозов .K Карлуклар давлати ва карлуклар . –T. : 1999., -b 67. 15 2 .2. Qoraxoniylar davlatining markaziy va mahaliy boshqaruv tizimi Qoraxoniylarning davlat boshqaruv tarixi shu davrga qadar alohida tadqiqot mavzusi sifatida chuqur o‘rganilmagan. Buni shu davlat tarixi buyicha yirik tadqiqotchi olim h isoblangan O.K. Qorayev h am qayd etgan.Shuning uchun, tadqiqotimizning ushbu qismida asosan Qoraxoniylar davlat boshqaruvi va uning o‘ziga xos jihatlari haqida so‘z yuritamiz. Qoraxoniylar davlat boshqaruv tizimi alohida xususiyatga eta bo‘lib, uning dastlabki tarixiy bosqichida (VIII asrning 60 yillari — IX asrning 1-yarmi) boshqaruv tizimi oddiy ko‘rinishga eta bo‘lgan bo‘lsada, keyingi rivojlangan davrida (XI-XII asrlar) esa bu yo‘nalish ancha murakkablashib, takomillashgan tusga kirib bordi 1 . Ushbu davlat Qarluq qabilalar ittifoqi negizida tashkil topgan dastlabki davrda davlat boshlig‘i bo‘lgan jabg‘uning vakolat doirasi u qadar keng bo‘ l magan. Jabg‘u qabilalar ittifoqi tarkibidagi har bir qabila sardorining x ohish-irodasi bilan h isoblashishi shart edi. Qabila sardorlari esa birinchi navbatda o‘z qabilasining manfaatlarini h imoya 1 Asqarov. A – O’zbek xalqining etnogezi va etnik tarixi. T .: 2007.-92 b . 30 h okimiyatni o‘zida mujassam etgan «buyuk xon», qoraxon turgan. Xoqon nomlarida unvon sifatida «qoraxon» atamasi bilan birga «Bug‘raxon», «arslonxon» va «tavg‘achxon» kabi boshqa ulug‘vor unvonlar h am birday qo‘llanilgan. Bu unvon sifatida qo‘llanilgan atamalarning ba’zilari qabila totemlari bilan bog‘liq bo‘lsa, ba’zilari esa mazmun jihatdan yuksak nufuz va darajani anglatgan 1 . Ma’lumki, Qoraxoniylar davlati tashkil topgach, o‘zining siyosiy faoliyatini davom ettirayotgan vaqtda Movarounnahr va unga tutash xududlar aholisining asosiy qismi islom diniga o‘tgan edi. Movarounnahrning o‘troq aholisi bilan etnik madaniy aloqalar natijasida ular h am asta-sekin islom dinini qabul qila boshlashdi. Shunday qilib, islom dini ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholi orasida h am keng tarqaldi. Movarounnahr va Xorazm o‘lkalarida, ularning atrofida yashovchi chorvador qabilalar turgun aholi bilan deyarli bir vaqtda islom diniga o‘tgan edilar. Sirdaryo sohilida va uning shimolidagi mintaqalarda yashovchi ko‘chmanchi qabilalar esa IX-X asrlar davomida islom dinini qabul qilganlar. Birgina 960yilning o‘zida 200 ming xonadon, ya’ni turkiy aholi islom diniga o‘tgan edilar. Qoraxoniylar davlati rahbarlari xam islom dini ahamiyatini chuqur tushunib yetgan h olda, islom madaniyati rivojiga rahnamolik qilishdi. Jumladan, Sotuk Qoraxon turkiy xonlarning ichida birinchi bo‘lib islom dinini qabul qiladi va shundan keyin uning musulmoncha nomi Abulkarim (tulik nomi va unvoni Abulkarim Sotuk Qoraxon) bo‘ladi. Sotuk Qoraxon davrida Qarluq, chigil, xalach, yag‘mo va boshqa qabilalar birin-ketin islom diniga o‘tishgan. Bu xodisa albatta davlatning birlashuvida h am katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Biz so‘zni bevosita Qoraxoniylar davlati tarkibidagi aholini islom diniga o‘tish jarayonidan boshladik. Albatta, buning o‘ziga xos sabablari va qabila totemlariga bog‘liq jihatlari bor. Gap shundaki, turkiy xalqlarda qadimdan mavjud bo‘lib kelgan Ko‘k tangri dini, shomonlik e’tiqodi va totemistik qarashlarning izlari aynan shu davrlarda, ya’ni Qoraxoniylar davlati islom diniga to‘liq o‘tgan vaqtda h am turkiy qabilalar ongida 1 Ш a мсутдинов Р. Каримов. Ш . Ватан тарихи. (XVI-XX аср бощларида. ) иккинчи китоб – T . : ЩАРК . 2010 . - 59 б. 26 qabilalarga h am begona emasligini anglatadi. Lekin bizning nazarimizda, Qoraxoniylarda bu unvonning xoqon nomlarida mustahkam o‘rin egallashiga sabab bo‘lgan boshqa jihatlar h am mavjud. Demoqchimizki, «bug ’ ra» atamasi boshqa qabila xoqonlari nomida h am unvon sifatida ishlatilgan bo‘lishi mumkin, lekin Qoraxoniylar davlatiga xon nomidagi bu ulug‘lovchi sifatning kirib kelishiga yag‘mo qabilasi sabab bo‘lganligi ehtimolga yaqinroqdir. Bu bilan biz «bug ’ ra» unvoni yag‘mo qabilasiga tegishli ekan, demak podsholar h am shu qabilaga mansub bo‘lgan, demokchi emasmiz. Fikrimizni davom ettiradigan bo‘lsak, davlat h ukmdori nomidagi bu unvon totem sifatida qaysi qabilaga tegishli bo‘lsa, shu Qabila ning mazkur davlat tarkibida ekanligini tasdiqlovchi h olatdir. Yag‘molarni avval h am aytganimizdek, davlatda to‘tgan o‘rni juda ahamiyatli bo‘lgan. Ularning jangovarlik ruhiyatiga ega h arbiy bo‘linmalari siyosiy ko‘rashlarda faol qatnashib kelgan. Yag‘mo qabilasi Qoraxoniylar davlati tarkibida bo‘lib kelgan boshqa qabilalar kabi o‘zaro etnik-madaniy aloqalarda ishtirok etib kelishgan. Bu jarayonlarning natijasida ular h am asta-sekin davlat boshqaruviga oid muhim masalalarni h al qilishda qatnasha boshlashgan 1 . Ayniqsa, Qoraxoniylarning taxt uchun o‘zaro kurashlarida yag‘mo qabilasining h arbiy qo‘shinlari h al qiluvchi ta’sir kuchiga ega bo‘lgan. 1 Maxmudov B. Qoraxoniylar davlatchilik tizimining xususiyatlari . T. : 2010.-78b. 29 XULOSA Qoraxoniylar davlati mintaqaning k a tta qismini ( Yettisuv, Isfijob, Shom viloyatlari Sharqiy Turkistonning g‘arbiy qismida, XI asrning boshlaridan esa Mavarounnahr xududlarida) o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy jihatidan yetilgan shart-sharoitga ko‘ra hamda shu h udu d larda yashovchi ko‘chmanchi, o‘troq aholining o‘zaro munosabatlarining h osilasi sifatida tashkil topdi va rivojlanib bordi. Qoraxoniylar davlatining shak l lanishi va uning boshqaruv tizimi qarluq qabilalar ittifoqi asosida tashkil topgan Qarluq davlatiga borib taqaladi. Shuning uchun davlat tarixini ikki bosqichga bo‘lish mumkin. Uning birinchi bosqichi VIII asrning 60-yillaridan IX asrning boshlarini o‘z ichiga olsa. B u davrda davlat boshqaruvida qarluq qabilasi yarimini o‘z ichiga oladi. B u davrda davlat boshqaruvida qarluq qabilasi yetakchilik qilgani uchun qarluq davlati nomi bilan yuritilgan. IX asrning o‘rtalaridan qarluq,chigil,yag‘mo, to‘xsi, uyg‘ur, o‘g‘uz va bos h qa juda ko‘plab turkiy qabilalarning bu davlat tarkibida uy u shib borishi bilan uning hududiy jihatidan chegaralari kengayib kuch qudrati ortadi. Davlatning yuksalib borish natijasida, uning hukmdori “qoraxon” ya’ni buyuk xon nomi bilan atalgan. Aynan shu davrdan boshlab davlat “ Xoqoniya”, ya’ni “Qoraxonlar davlati” nomi bilan mashhur bo‘lgan. BU davr qoraxoniylar davlatining ikkinchi bosqichi sifatida tavsiflanadi. Davlatni “Qoraxoniylar” nomi bilan atagan V.V. Grigorev bu haqda o‘z asarlarida XIX asr oxirida yozgan edi. Manbalarda esa kuzatganimizdek davlat nomi tilga olinganda shu vaqtda hukmronlik qilayotgan xoqon ismi va unvonlari bilan birgalikda mazkur xoqonlik 36 birga Qoraxoniylar davlati Qarluq davlatining davomi ekanligi, bu ikki nomdagi davlat aslida bir davlat bo‘lganligi va mazkur dovonlik qarluq qabilasi tomonidan 840 yilda tashkil topganligi to‘g‘risida o‘z fikr-mulo h azalarini bildirib o‘tgan. Qoraxoniylar h ukmronlik qila boshlagan davr to‘g‘risida mavjud manba va adabiyotlardagi ma’lumotlar o‘zaro qarama - qarshi bo‘lib, biz bunda ularning bir- birini inkor etuvchi ziddiyatli jihatlarni ham anglashimiz mumkin.Jumladan, K. Shoniyozovning fikricha, Qoraxoniylar davlatini 840 yildan to 1212 yilgacha, ya’ni to‘rt asr mobaynida qarluq xoqonlari idora qilgan. Atoqli sharqshunos olim V.V. Bartold Qoraxoniylar davlati 940 yilda yuzaga kelgan deb qayd etsa, ayrim tarixiy asarlar bu masalada X asrning 90 yillari, ya’ni undan ham kechroq davrni ko‘rsatmoqda 1 . Qoraxoniylar davlatining tashkil topgan sanasiga oid bu ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, tadqiqotchilar o‘rtasida bu masalada h atto, bir- birlariga yaqinroq fikrni ham uchratmaymiz. Aksincha, ularning ko‘pchiligi, shu jumladan, O. Pritsak, K. Shoniyozov davlatga asos solingan yil deb 840 yilni belgilashsa, boshqa tadqiqotchilar guruhi V.V. Bartold, O.K. Qora y ev va boshqalar esa bu davlatni 940 yilda tashkil topgan, deb h isoblashadi. Ular o‘rtasidagi farq ko‘rinib turganidek yuz yil, ya’ni bir asrlik vaqtni tashkil qilmoqda. Albatta, tadqiqotchilarning bu darajada katta farqli xulosaga kelishlariga mavjud manbalardagi bu masalada berilgan to‘ s iksiz va kamchil ma’lumotlar sabab bo‘lgan. Ularning h ar biri o‘z mulo h azalarini ma’lum bir asoslar bilan isbotlashga, dalillashga h arakat qilishgan. Shuning uchun ularning fikrlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri inkor etish yoki qo‘llab-quvvatlash ancha murakkab masaladir.Bu o‘rinda, K. Shoniyozovning yuqorida keltirilgan fikrlarini to‘g‘ri, deb qabul qiladigan bo‘lsak, mazkur Qoraxoniylar davlatini to‘rt yuz yil mobaynida bir sulola vakillari boshqargan bo‘lib chiqadi. O‘rta Osiyo xalqlari davlatchilik tarixidan ma’lumki, davlatni boshqargan sulolalarning bu qadar uzoq h ukmronlik q ilgan h olatlari juda kamdan-kam uchraydi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, V.V. Bartold Qoraxoniylar 1 Бартолд.В . В . T уркэстан в эпоху монголского в завоэвания // с o чинэния т . 2. — M.: « наука », 1964. - B 87. 8 MUNDARIJA K IRISH .............................................…..........…................ 3 I BOB. QORAXONIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHINING TARIXIY SHART-SHAROITI 1 .1. Movarounnahrda IX-X asrlarda siyosiy holat va turk qabilalarinig faollashuvi .................................................... .............8 1 .2.Xoqonlikning etnik asosi va uning tarkibiy xususiyatlari.....…………. … ............................................................. 1 7 II.BOB. MOVAROUNNAHRDA QORAXONIYLAR DAVLATINING HUKMRONLIGI VA MAHALLIY HOKIMIYAT BOSHQARUV I 2 .1.M o varounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi………... ………………………………………………………….…… ... 2 7 2 .2. Qoraxoniylar davlatining markaziy va mahalliy boshqaruv tizimi …. ………………………………………………………………….….. .... 3 7 II bobga xulosa...............................................................................41 XULOSA……………………………………………………………………. ....44 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………..…………… ....47 nufuzli qabilalardan biri sifatida ta’riflab o‘tgan. «Devon»da yag‘molarni urf- odatlari va til xususiyatlaridan tashqari, ularni h arbiy jihatdan jangovar qabila ekanligi ta’kidlanadi. Yusuf Xos Xojib ham o‘zining «Qutadg‘u bilig» (Saodatnoma) asarida yag‘mo beglari h aqida bir necha bor to‘xtalib o‘tib, quyidagilarni yozgan: «Yag‘mo begi nima deydi, yaxshilab eshit, h amma ishlarga farosati yetgan (kishi): elchiga ishonilsa maktub nega kerak, ishonch topilgach h ozirlik nega kerak». Ushbu satrlarning mazmunidan ko‘rinib turibdiki, yag‘mo qabilasi va uning begi h aqidagi bu ijobiy fikrlar o‘sha davrda xoqonlikda yag‘molarni o‘rni alohida ahamiyatga ega bo‘lganligini ko‘rsatadi 1 . Ma’lumki, Yusuf Xos Xojib qoraxoniylar davlatida xoqon saroyida xizmat qilgan. Yusuf Xos Xojib o‘zining bu asarini XI asrda yozganligini e’tiborga olsak, bu davrga kelib qoraxoniylar davlatining ijtimoiy-siyosiy h ayotida va davlat boshqaruvida yag‘mo qabilasining mavqei o‘sganligini tushunishimiz mumkin. Chunki yag‘mo begi bir necha bor odil kishi sifatida ta’riflangan bu asardagi ma’lumotlar, mazkur qabila va uning sardorini davlat bosharuvida ma’lum bir ta’sir kuchiga ega bo‘lganligini anglatadi. Lekin shu o‘rinda Yusuf Xos Xojibni Qoraxoniylar davlati yuzaga kelgan davrdan ancha keyingi sanada yashab, ijod qilganligiga xam e’tiborni qaratishimiz kerak. Balki mazkur muallifning davriga kelib, xoqonlik tarkibidagi qabilalarning o‘rni va roli u yoki bu darajada o‘zgargandir. Umuman olganda, xoqon saroyida nufuzli lavozimda xizmat qilgan Yusuf Xos Xoji b axborotlari o‘zining tarixiy asoslariga ega, deb o‘ylaymiz. Biz asarda yag‘molarni qo‘shni qabilalar ichida eng jangovari h isoblanganligini h isobga olsak, yuqoridagi ma’lumotlarda ma’lum bir asoslar borligini anglaymiz. Shubhasiz, o‘rta asrlarda h arbiy jangovar kuchlar h ar bir davlatning asosiy tayanchi h isoblangan. Ular o‘z h ukmdorlar o‘z siyosatlarini amalga oshirishlari mumkin emas edi. Chunki davlatning qudrati h am birinchi navbatda uning iqtisodiy ahvoliga bog‘liq bo‘lsa, ikkinchisi uning h arbiy kuchlari qay darajada bo‘lishi bilan belgilangan. H ar bir davlatning, sulolaning h ukmronligi uning h arbiy qudrati bilan chambarchas bog‘liq 1 Махмуродов . Б. Х. Корахонийлар давлатчилик тизтимининг хусусиятлари.-Т.: 2010. -231 b . 18 ko‘proq tashqi dushmanlarning ta’sir kuchi ostida yuz bergan. Umuman olganda, 630 yilda G‘arbiy xoqonlikda ichki qabilaviy nizolar keskinlashib ketadi. Bu davrda xoqonlikda h okimiyat uchun kurash asosan ikki, ya’ni dulu va nushibi qabilalari o ‘rtasida kechgan. Mavjud og‘ir vaziyatdan chiqish va a h volni yaxshilash uchun xoqon Ishbara (634-639) ma’muriy islohot o‘tkazadi. Unga ko‘ra, xoqonlik tarkibidagi qabilalarni ikkiga bo‘lib, beshtasini duluga, qolgan beshta qabilani esa N ushibiga taqsimlab beradi. Lekin xoqon Ishbaraning ikki yirik qabilani o‘zaro kelishtirish y o’ lidagi tadbirlaridan h ech bir natija chiqmaydi. Sulola tayanchi bo‘lgan bu ikki qabila O‘rtasidagi nizolar esa xoqonlikni zaiflashtiradi. Odatda, qaysi davlatni ichki nizolar cho‘lg‘ab olib, uni kuchsizlantirsa, o‘sha davlatga qo‘shni davlatlarning bosqini muqarrar bo‘lib kelgan. 658-659 yillarda uning asosiy h ududi bo‘lgan Yettisuvning katta qismini egallaydi. Unga tegishli h ududlarda esa 707 yilda Turkash davlati tashkil topadi 1 .Turkashlarning asosiy qismi bu vaqtlarda (VIII asrning ikkinchi yarmida) Il i daryosi vodiysida, Shimoliy Tyanshan yonbag‘irlarida joylashgan bo‘lib, dulu qabila ittifoqi tarkibida bo‘lib kelgan. Xitoy h ukmdorlarining bu niyatini o‘z vaqtida anglab, shunga mos h olda siyosat olib borgan do‘konlar h am bo‘lgan.Umuman olganda, Turkash davlati o‘zining qisqa umri davomida og‘ir a h volni boshidan kechirdi. Chunki aynan shu davrda, ya’ni sharqiy chegaralarni h imoya qilib dushmanlar bilan kurash olib borayotgan bir vaqtda, g‘arbdan arab xalifaligining Movarounnahrga boshlagan h arbiy yurishlari turkashlar a h volini yanada og‘irlashtirdi 2 . Chunki Movarounnahr ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy jihatdan ularning asosiy tayanch h ududlari h isoblangan. Bu o‘lkalarda qadimdan juda ko‘p turkiyzabon aholi yashab kelgan. Shuning uchun Turkiy xoqonligi va Turkash davlati mazkur h ududlarni h imoya qilinshi o‘z vazifasi, burchi deb bilgan. 707 yil Turkash xoqoni Sore o‘zining atrofiga katta h arbiy qo‘shin yig‘ib, Qutayba boshliq arab h arbiy qo‘shiniga qattiq talofat yetkazadi. Ammo shu vaqtda turkashlarda ichki qabilaviy nizolar h am avj 1 Э ш ов . Б . Узбекистон тарихи . – Т.: 2010.-31b. 2 Xo’jayev. A, Xo’jayev. K – Qadimgi manbalarda xalqimiz o‘tmishi., – T . : Ma’naviyat. 2001. -64b. 11 qiziqish bilan qarab, uni ilmiy jihatdan o‘rganishga o‘z h issalarini qo‘shishgan. Jumladan H. Vamberi o‘z asarida bir qancha arab-fors tildagi manbalardan foydalangan holda Qoraxoniylarning Buxoro shahrini zabt etishi, ularning qo‘shni davlatlar ya’ni, g‘aznaviylar va saljuqiylar bilan o‘zaro munosabatlariga oid siyosiy jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni qayd etgan. Qoraxoniydar davlat tarixini ilmiylik asosida chuqur o‘rganishga kirishilgan. Bu o‘rinda albatta, V.V. Bartoldning xizmatlarini ham eslab o‘tish joizdir. V.V. Bartold Sharq xalqlari tarixi, geografiyasi, madaniyati va etnografiyasiga oid jami 685 ta asarni nashr etgan bo‘lsa, shulardan 320 tasi O‘rta Osiyo tarixiga bag‘ishlangan. Bu asarlarda ushbu hududda yashagan turkiy xalqlarning tarixiga oid muhim masalalar yoritilgan. Jumladan, uning asarlarida qoraxoniydar sulolasi, davlatning tashkil topishi, uning siyosiy tarixi, davlat tarkibidagi qabilalarning etnik asosi, ularning kelib chiqishiga doyr bir qancha fikrlar manbalar asosida keltirilgan 1 . Mustaqillik yillarida vatanimiz tarixini xolis va yangicha yo‘sinda o‘rganish imkoniyati tug‘ildi. Jumladan, qoraxoniylar davri tarixini yoritishda uni davlatchiligimiz taraqqiyotining o‘ziga xos bosqichi sifatida tadqiq etish imkoniyati tug‘ildi. Bu davrga oid eng muhim tadqiqot ishlaridan biri bu - K.Shoniyozovning asarlaridir. Darhaqiqat, akademik K.Shoniyozov Qoraxoniylar davlatchilik tarixini o‘rganishda yangi jarayonni boshlab berdi. Olim o‘zining tadqiqot ishlarida Qoraxoniylar davlatchilik tarixiga oid bir qator masalalarni o‘rganib, ularning yechimini topishga harakat qilgan. Bu o‘rinda tadqiqotchi Qoraxoniylar davlatini yuzaga kelishida qarluq qabilasining xissasi yuksak darajada bo‘lganligini ta’kidlab, davlat tarkibidagi qabilalar, ularning kelib chiqishi, etnik tarkibi, davlat hayotidagi o‘rni va qabilalarning o‘zaro munosabatlari hususida ham keng ma’lumot bergan 2 . 1 Бартолд.В . В . T уркэстан в эпоху монголского в завоэвания // с o чинэния т . 2. — M.: « наука », 1964. 2 Ш оний o зов. K Карлуклар давлати ва карлуклар . –T .: 1999. 5 o’ sha qabilalarning davlat h ayotidagi yuksak o‘rinni anglatadi. Lekin shu o‘rinda davlat tarkibidagi barcha ko‘chmanchi va turkun aholini birlashtirib turuvchi, ularning eng katta h ukmdori «buyuk xon» ma’nosida «qoraxon» atamasi ulug‘vor unvon sifatida xoqon nomlarida qo‘llangan. Davlatning nomini h am shunga munosib ravishda «Qoraxonlar davlati», deb atash bo‘lgan. Albatta davlatning nomini o‘z davrida manbalarda faqat mazkur nom bilan atashmagan. Balki o‘sha davrda davlat nomi o‘rnida boshqa iboralar h am ishlatilib kelingan. Jumladan, Qoraxoniylar davlati davrida yashab faoliyat ko‘rsatgan yirik tilshunos olim Mahmud Koshg‘ariy Qoraxoniylar davlati tarkibidagi turkiy qabilalarning umumiy so‘zlashuv tili h aqida so‘zlayotib, ko‘pchilikka tushunarli tilni «Xoqoniya» tili, deb yozgan. Bu yerda muallif ko‘pchilikka tushunarli til, deb bevosita davlat nomini ya’ni «Xoqoniya» so‘zini h am qayd etmoqda. Mahmud Koshg‘ariyning bu ma’lumotlariga asoslangan h olda fikr yuritadigan bo‘lsak, ma’lumki, IX-XI asrlarda Qoraxoniylar davlati tarkibida juda ko‘p turkiy qabilalar istiqomat qilishgan. Mahmud Koshg‘ariy Qoraxoniylar davlatini «Xoqoniya» o‘lkasi deb atagan bo‘lsa, shu davrning boshqa manbalarida ushbu davlatni turlicha nomlar bilan atashgan. Bunda biz aksariyat h ollarda Qoraxoniylar davlati xususida so‘z ketayotganida davlatning shu davridagi h ukmdorining nomidagi ulug‘lovchi unvonlari bilan atalganini kuzatishimiz mumkin. Qoraxoniydar davlati ulkan saltanat darajasiga erishganidan so‘ng, (XI- XII asr) uning davlat boshqaruvida h am o‘ziga xos tartib qoidalar yuzaga keldi. Bu davlat boshqaruviga oid tartib-doidalar turkiy xalqlarning davlatchilik tajribasida avvaldan mavjud bo‘lib kelgan bo‘lsada, uni mazmun mohiyat jihatdan yangicha yo‘sinda takomillashtirishda Qoraxoniylar katta xissa qo‘shishdi.Qoraxoniydar davlatining davlat boshqaruvini biz asosan ikki pog‘onali tizimga bo‘ldik. Unga ko‘ra birinchi pog‘ona markaziy davlat boshqaruvi xisoblanib, uni odatda «oliy h okimiyat», deb atash mumkin. Ikkinchi pog‘onani esa «mahalliy h okimiyat» tashkil etgan. O‘z o‘rnida u h am bir necha bosqichga bo‘linadi. Qoraxoniydar davlati tepasida butun oliy 25 oladi. Xitoy imperiyasi esa o‘z h arbiy tazyiqini yanada kuchaytiradi. Natijada, turkashlarning harbiy kuchlari bo‘linib, ularning bir qismi sharqda Xitoy qo‘shinlariga qarshi ko‘rash bilan band bo‘lsa, ikkinchi bir qismi xalifalik qo‘shinlariga qarshi tashlagan edi. Uchinchi qismi esa, ichki qabilaviy kurashlar bilan ovora bo‘lgan. Albatta, har bir davlat uchun tashqi dushmandan ko‘ra, ichki nizolar va u asosda yuz beradigan o‘zaro qirg‘in barot urushdanda kattaroq xavf bo‘lmaydi. Yettisuvda turkashlarning ikki etnik guruhi «sariqlar» va «qoralar» o ‘rtasida hokimiyat uchun kurash bir necha yillardan buyon davom etib kelar edi. Ular o ‘rtasidagi bu nizolar 738-759 yil l arda nihoyatda kuchayib, o‘zaro qirg‘inga aylanib ketadi. B u larning barchasi Turkash davlatini zaiflashtirib, uni barham topishiga sabab bo‘ladi. Mavjud vaziyatdan foydalangan Qarluq qabilasi 759 yilda turkashlar hududiga bostirib kiradilar. 766 yilga kelib Qarluqlar Yettisuv, Talos, Chu vodiysini egallab, G‘arbiy Tyanshanga qadar bo‘lgan hududlarga kirib borishadi. Qarluqlar qadimda Oltoyning g‘arbiy mintaqalarida yashaganlar. Ular Turkiy xoqonligi davrida esa siyosiy jarayonlarda faol ishtirok eta boshlashgan 1 . Xoqonlik tashkil topgan vaqtda Qarluqlar G‘arbiy Oltoydan chi qib , Irtish daryosining sohillariga, Oltoyning janubiy yonbag‘irlarida n to Ila daryosini shimoligacha bo‘lgan hududlarda joylashgan edi. 646 yil Oltoy Qarluqlarini Sharqi y xoqonlik o‘ziga bo‘ysundirib oladi. O‘z vaqtida g‘arbiy xoqonlik h ukmdori Ashina Xelu h am Tarbagatoyda yashovchi Qarluqlarni o‘z tasarrufiga oladi. Shunday bo‘lsada qarluq qabilalari o‘z erkinliklari uchun doimiy ravishda kurash olib boradilar. Ularning bu kurashlari o‘sha davrdagi tosh bitiklarda h am mu h rlanib qolga n . Shunday qilib, Qarluqdar 766 yilda zaiflashib qolgan turkashlar ustidan g‘alaba qozonib, Yettisuvni egallashadi. Ularning h okimlarining qarorgo h i Chu daryosi vohasidagi Suyob shahri edi, Shu vaqtdan boshlab Qarluq jabg‘ulari Jung‘oriya tog ’ laridan to Sirdaryoga qadar bo‘lgan h ududlarni boshqara boshlaydilar. Ular ayni vaqtda, qudratli Turk xo qon ligi va undan so‘ng qisqa davr mobaynida h ukmronlik qilgan Turkash davlatining vorisi sifatida h am faoliyat 1 Ш a мсутдинов . Р . Каримов . Ш . Ватан тарихи . (XVI-XX аср бощларида .) иккинчи китоб – T .: 2010.-90b . 12 Bundan tashqari ulug‘ h ojib saroyda qonun-qoidalar, rasm-rus u mlar tartibini nazorat qilib borgan. Saroydagi xazinachi, kotib kabi turli xizmatchilar faoliyatiga rahbarlik qilgan. Boshqa davlatlardan kelgan elchi va mehmonlarni qabul qilish, ularni xoqon bilan uchrashuvini ta’minlash, tegishli sovg‘a-salomlarni topshirish kabi vazifalar ham ulug‘ h ojibning vakolat doirasiga kirgan. Shuningdek, ulug‘ h ojib oddiy xalq a hv olidan yaqindan xabardor bo‘lib, ularning arz-dodini hukmdorga yetkazib turgan. Xoqonlikda yana bir katta lavozim bu - «dapugboshi» bo‘lgan. Mahmud Koshg‘ariy «dapug» atamasini eshik ma’nosida kelishini aytib o‘tgan. 35 chorvachilik bilan kun kechirishgan. Demak, bo‘larning barchasi xoqonlik tarkibidagi etnik guru h lar va qabilalarni tashkil etib, xoqonlik o‘z h ududida siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy h ayotni boshqarishda ularga tayangan h olda faoliyat olib borgan. Davlatning markaziy h okimiyatini boshqarishda esa asosan yuqorida tilgan olingan qabilalar katta rol o‘ynagan. Ular o‘rtasidagi h okimiyat uchun tinimsiz davom etgan o‘zaro nizolar esa o‘z navbatida saltanatni yemirilishiga sabab bo‘lgan.G‘arbiy xoqonlik yemirilgach uning xududida 707 yil Turkash xoqonligi vujudga keldi 1 . Lekin Turkash davlati, Turkiy xoqonligi kabi siyosiy- iqtisodiy jihatdan yirik saltanat darajasiga erisha olmadi. Bunga davlat vujudga kelgan davridan boshlab tinimsiz davom etgan ichki qabilaviy nizolar va tashki hujumlar sabab bo‘lgan. Nixoyat, 766 yilda ushbu davlat h am tanazzulga uchrab, h ududda h ukmronlik qarluqlar qo‘liga o‘tadi.Tadqiqotchi K.Sh. Shoniyozovning qayd etishicha, turkashlar etnik jihatdan tele va xatto ashina turklaridan h am farq qilgan. Turkash xoqonligi h am qabilalar ittifoqi negizida tashkil topgan davlat bo‘lib, buni biz ularni «sariq» va «qora» turkash guru h lariga bo‘linganidan h am anglashimiz mumkin 2 . L.N. Gumilev fikricha «sariq» turkashlar Yettisuv h ududlarida qadimdan yashab kelgan zabila h isoblansa, «qora» turkashlar bu h ududlarga keyinchalik kelib o‘rnashgan abar etnosidan tashkil topgan.Turkashlar davlati ko‘pgina boshqa turkiy qabilalarni h am o‘ziga biriktirib olgan bo‘lib, ularni h arbiy qo‘shinining soni eng rivojlangan davrida 300 ming kishini tashkil etgan 3 . Qoraxoniylar davlatini qaysi etnik asosda tashkil etilganligi h aqida tadqiqotchilarning fikrlari turlicha bo‘lib, avval h am aytib o‘tganimizdek, ko‘pgina tarixiy asarlarda mazkur davlatni yag‘molar tashkil etgan, degan fikrlar mavjud. Ushbu masalaga oydinlik kiritish uchun yag‘mo qabilasi xususida alo h ida to‘xtalib o‘tsak.Manbalardan ma’lumki, yag‘molar dastlab Qarluq qabilasi tarkibidan bo‘ l magan. Ularni ayrim manbalarda tugo‘z ya’ni uyg‘urlar tarkibida 1 Э ш ов . Б . Узбекистон тарихи . – Т . : 2010.-47 b. 2 . Бичурин Н.Я - Собрание svedeniy . – Т.: -53 c . 3 Ш онийозов. K Карлуклар давлати ва карлуклар . –T .: 1999 16 yuritishgan. Ularning barchasini yuqorisida «jabg‘u» turgan. Jabg‘u butun qabilalar ittifoqining boshlig‘i bo‘lib, uni qabilaviy yig‘inda saylov yo‘li bilan shu vazifaga tayinlashgan. Qarluqlar Yettisuvni egallagandan so‘ng (VIII asrning 60 yillari) ushbu tartib-qoidalar biroz o‘zgarib, endilikda jabg‘uning vakolat doirasi ilgariga nisbatan ancha kengayadi. K.Shoniyozovning ta’kidlashicha, Qarluqlarda davlat to IX asr o‘rtalarigacha bo‘lmagan 1 . Bu davrdagi Qarluqlarning boshqaruv usulini u «yirik Qarluq qabila ittifoqi birligi» deb nomlaydi. Qarluqlarning mazkur davlat boshqaruv usulini «yirik qabilalar ittifoqi», deb shartli ravishda nomlash e h timol balki to‘g‘ridir. Lekin bizning fikrimizcha, bu o‘rinda «davlat» iborasini qo‘llashda turkiy qabilalarning o‘ziga xos xususiyatlari, jumladan, davlat boshqaruvidagi udumlari, mafkuraviy qarashlari h amda ma’naviy xususiyatlarini h am h isobga olish kerak. O‘rta Osiyoning Oltoy janubiy yonbag ’ irlaridan boshlanadigan sharqiy qismida, markaziy Tyanshan etaklarida, Chu, Il i va Norin daryolari vodiylari bo‘ylab, to Pomirgacha bo‘lgan h ududlarda turkiy tilda gaplashuvchi qabilalar uyushmasi yashagan.Bu o‘lkani h ududda yashagan aholi tarkibiga turkiy qabila va urug‘larning juda ko‘plab guru h lari, ya’ni qarluq, chigil, yag‘mo, tuxsi, uyg‘ur va o’ g ’u z kabi qabilalar kirgan. Qarluqlar egallagan bu h ududlar esa Qoraxoniylar davlati vujudga kelgan o’ lka h isoblanadi. Bundan Qarluqlar va ularga tegishli h ududlarda ya sh agan qabilalar Qoraxoniylar davlatining negizini tashkil etadi yuqorida qayd etilganidek, Turkiy xoqonligi (VI- VI I I asrlar), Turkash davlati (VIII asr boshlari) va Qarluqlarning h ukmronligi davrida mazkur h ududlarda yuqorida nomlari zikr etilgan qabilalar yashagan. 2 Qoraxoniylar davlati qarluq, chigil, yag‘mo, tuxsi, o’g’u z, uyg‘ur va boshqa juda ko‘plab turkiy qabilalarning o‘zaro uyushuvi-ittifoqi asosida yuzaga kelgan. Tarixiy asarlarda h am bu davrda ko‘pro q Qoraxoni y lar davlati haqida so‘z ketib, ular Movarounnahr sar h adida kechgan tarixiy voqealarda markaziy o‘rinni egallashgan. Qoraxoniylar davlatining tarixi ikki bosqichga bo‘linadi. Uning 1 Xo’jayev. A, Xo’jayev. K – Qadimgi manbalarda xalqimiz o‘tmishi., – T . : Ma’naviyat. 2001. - 78b 2 Shamsutdinov R. , Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. – T . : 2010 . - 98b. 13 davom ettirib, Qoraxon vafot etgach uning o‘rnini Sherikxon egallab, Qoraxon unvonini h am qabul qilgan, deb qayd etadi 1 . O. Pritsakning bu fikriga K.Sh. Shoniyozov h am alohida e’tiborni qaratgan. Lekin bu ma’lumotlarni manbalarga asoslanmaganligi uchun unga tanqidiy munosabatini o‘z fikr-mulohazalari orqali bildirib o‘tgan. Agarda biz O. Pritsakning qayd etilgan fikrlariga chuqurroq nazar solib, mantiqiy mulohaza yuritsak, undagi kamchiliklar bilan birga ma’lum bir to‘g‘ri ji h atlari borligini h am ko‘rishimiz mumkin. Uning bu boradagi fikrlarini tahdil etadigan bo‘lsak, Qoraxoniylar davlatida Qoraxon bu — «buyuk xon» xisoblangan. Davlatning eng ulug‘ h ukmdori sifatida u mutloq vakolatlarga ega bo‘lgan. Boshqa turli mansabdorlardan tortib oddiy fuqarolargacha bo‘lgan barcha kishilar uning xizmatchilari, deb yuritilgan. Shuning uchun h ukmdorga davlat boshqaruvida teng kishi sifatida Sherikxonning bo‘lganligi h aqidagi fikrga qo‘shilib bo‘lmaydi. Bu turkiy xalqlarning davlat boshqaruviga oid mafkuraviy qarashlariga h am to‘g‘ri kelmaydi. Undan tashdari O. Pritsakning davlat boshqaruvida Qoraxon nomiga «arslonxon», Sherikxon nomiga esa «Bug‘raxon» unvoni qo‘shib aytilgani va arslonxon unvonidagi kishi chigil qabilasiga, Bug‘raxon unvonidagi kishi esa yag‘mo qabilasiga tegishli kishilar bo‘lganligi xususidagi fikrlariga h am qo‘shilib bo‘lmaydi. Xoqonlar shub h asiz bir sulolaga mansub bo‘lib, ularda eng yoshi ulug‘ kishi bo‘lgani tartibida «qoraxon» unvoni bilan taxtga o‘tirgan. Endi tadqiqotchining Sherikxon Qoshg‘arda turgan degan fikri xususiga kelsak va Qoshg‘arni Ordukent nomi bilan atalganini esga olsak, h aqiqatdan h am O. Pritsakning bu ma’lumoti e’tiborlidir. Ordukent nomidagi «ordu» bu - qarorgoh, h ukmdor turar joyi, «kent» — atamasi esa turkiylarda ba’zan qishloq, ba’zan shahar ma’nosini anglatgan 2 . Albatta, bu o‘rinda shahar m a’nosida kelgan. Demak, Qoshg‘arga bejizga Ordukent nomi berilmagan. Uning mamlakat h ayotidagi iqtisodiy-madaniy jihatdan tashqari ma’muriy markaz sifatida h am 1 Икто ва давлат тузилищи. Рузматов Мирзабек. –T .: 2001.-80 b . 2 Бэлэнтслшй A.M., Бэнтович И . Б ., Болщаков O. Г . C р e дн e в e к o вий город Срэдний Азии . — Л .: « наука », 1973 . -73 b . . 33 bo‘lganligi ta’kidlangan. Lekin yag‘molarning kelib chiqishini uyg‘urlardan deyishga asoslar yetarli emas, Chunki tugo‘z qabilasining o‘zi t o’ li q nomlanishi tug‘uz-o‘guz deyiladi. Bunday nomlanish esa qabila nomini emas, balki jamlovchilik ma’nosiga ega bo‘lgan etnik nom, ya’ni bir ittifoqga birlashgan qabilalarni anglatgan. Demak, tugo‘z-ugo‘z - bu to‘qqiz qabilaning o‘zaro ittifoqi bo‘lib, tarixda ular Uyg‘ur xoqonligi nomi bilan shuhrat qozongan. Yag‘molarni uyg‘urlar bilan uyg‘un h olda anglashilishi h am bizningcha VIII asrning o ‘rtalaridan to 840 yilga qadar mavjud bo‘lgan Uyg‘ur xoqonligi tarixi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Chunki yag‘molar shu va q t ichida mazkur davlat tarkibida faoliyat yuritib kelishgan. Albatta, bundan yag‘molarni uyg‘urlardan, degan ma’no kelib chiqmasligi kerak. Aytish mumkinki, shu davrlar mobaynida yag‘molar Uyg‘ur xoqonligi tasarrufida bo‘lib, o‘zaro etnik-madaniy aloqalar natijasida, ular O‘rtasida ma’lum darajada yaqinlik yuzaga kelgan bo‘lishi mumkin. Qoraxoniylar davlati vujudga kelgan h ududlarda qarluq, chigil, xalach, argu, tuxsi va ularga kelib qo‘shilgan yag‘mo qabilalari ittifoqchilik asosida yashashgan. Davlat h am aynan shu qabilalarni o‘zaro birikmasi asosida tashkil topgan. yag‘molarni bu h ududlarga keyinro q kelib joylashgan. E h timol, ularning ayrim guruhlari qadimdan shu o‘lkalarda yashab kelgandir. Lekin ularning asosiy qismi IX asr o‘rtalaridan kirib kelishgan. Bunga qadar ular yu qorida qayd etilganidek, Uyg‘ur xoqonligi tarkibida bo‘lishgan. Uyg‘ur xoqonligi 840 yilda qirg‘izlar tomonidan tor-mor etilgach, inqirozga uchrab, parchalanib ketadi. Ularning tarkibidagi qabilalar esa guruh - guruh bo‘lib, ajralib turli h ududlarga tarqalib ketgan. Jumladan, yag‘mo qabilasi h am qarluqdarga tegishli bo‘lgan h ududlarga ya’ni Farg‘ona vodiysining shimoliy tog‘li h ududlari va Qoshg‘ar yaqiniga kelib o‘rnashadilar 1 . Bu esa o‘z navbatida yag‘molarni bundan keyingi h ayoti bevosita, yangi turkiy Qoraxoniylar davlati bilan bog‘lanib ketishini anglatadi.Yag‘molarni X-XI asrga ta al luqli tarixi xususida o‘sha davrda yaratilgan manbalarda ko‘plab ma’lumotlar bor. Jumladan, Mahmud Koshg‘ariy o‘z asarida yag‘molar xususida ko‘p marotaba to‘xtalib o‘tib, ularni o‘sha davrdagi eng 1 Худаеназаров. X – Ш ажараи турк ва унинг урганилищ - T .: 1993. 17 yag‘mo qabilasining jangovar h arbiy kuchlari yordamidan sulola xonadoniga mansub kishilar h okimiyatni egallash yo‘lida foydalanganliklari tabi i ydir. Qoraxoniylar davlatini tashkil topgan sanasini X asrning 90- yillari, deb belgilangan asarlar xususiga kelsak, ko‘rsatilgan davrdan h am anglash mumkinki, bunda asosan 990 yillar, ya’ni Somoniylar davlatini Qoraxoniylar tomonidan tugatilganlik voqeasining ta’siri bor. Albatta, aynan shu davrdan boshlab, Qoraxoniylar davlati h aqida ko‘pgina tarixiy asarlarda so‘z yuritilib, ular o‘z davrining qudratli xoqonligi sifatida ta’riflanadi. Lekin bundan Qoraxoniylar davlati 990 yillardan e’tiboran o‘z faoliyatini boshladi, degan mazmun kelib chiqmaydi. Ko‘pgina tarixiy asarlarda Qoraxoniylar davlati bilan Somoniylar davlati o ‘rtasidagi mavjud bo‘lgan ziddiyatlarga ortiqcha urg‘u berish xollari mavjud. Albatta, bunday mulohazalarni xolis, deb bo‘lmaydi. Tarixdan ma’lumki, Somoniylar davlati h am, Qoraxoniylar davlati h am O‘rta Osiyo tarixida o‘z o‘rniga ega 1 . H ar ikki sulola davrida h am ajdodlarimiz ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan yuksalish yo‘lidan borgan, Somoniylar davlatining inqirozga uchrashi va uning o‘rniga Qoraxoniylar sulolasining taxt tepasiga kelishining o‘ziga xos tarixiy sabablari bor. Somoniylar davlatining tanazzulini esa t o’liq ravishda Qoraxoniylarning h arbiy tazyiqi bilan bog‘lik h olda tushunmaslik kerak. Markaziy h okimiyat esa ularga qarshi h ech bir chora ko‘ra olmaydigan darajada zaiflashib qolgan edi. Demak, Qoraxoniylar davlatining tashkil topgan sanasini X asrning 90- yillari, deb ko‘rsatuvchi tarixiy asarlarga nisbatan aytish mumkinki, Qoraxoniylar davlati bu vaqtda tashkil topmagan, balki bu davrga kelib, xoqonlik o‘z chegara sar h adlarini kengaytirib; ilgarigi doirasiga nisbatan endilikda yanada kuch- qudratga to‘lib h arbiy h arakatlarni qo‘shni h ududlar tomon kengaytirgan 2 . Turkiy xoqonligi tashqi dushmanlar bilan olib borilgan urushlar va ichki qabilaviy nizolar natijasida 603 yil G‘arbiy va Sharqiy h ududlarga bo‘linib ketadi. Xoqonlikning bo‘linib ketishi davlat tarkibidagi turkiy xalqlarning xo h ish irodasiga zid ravishda, 1 Махмуродов . Б. Х. Корахонийлар давлатчилик тизтимининг хусусиятлари. – Т.: 2010.-22 b . 2 Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. – T. : 2007. -86 b. 10 I BOB. Qoraxoniylar davlati tashkil topishining tarixiy sharoiti 1 .1. Movarounnahrda IX-X asrlarda siyosiy holat va turk qabilalarining faollashuvi O‘tmishda diyorimiz tuprog‘ida juda ko‘p davlatlar yuzaga kelgan, taraqqiy etgan va vaqti kelib o‘z o‘rnini boshqa sulolaga bo‘shatib bergan. Yurtimiz tarixiga do i r h ar bir davlatning yuzaga kelish jarayoni siyosiy, ijtimoiy-iktisodiy omillar bilan u zviy bog‘liqdir. Afsuski, ko‘pgina tarixiy asarlarda, davlatchilik tarixini yoritishda, davlatning shakllanish va yuzaga kelish jarayonini shunchaki bir sha xs faoliyati bilan yoki biror-bir siyosiy voqea- h odisalarga bog‘lik h olda izo h lab o‘tilgan. Shuning uchun davlatning tarixini yoritishda uning ijtimoiy va i q tisodiy h ayotini h am chuqurroq o‘rganish zarur ma’lumki, IX-XII asrlar Movarounnahr tarixida turkiy x alqlar sulolalarining h ukmronlik mavqe yi musta h kamlanganligi bilan ajralib turadi. Ular o‘z tarixlari davomida bir qancha mustaqil markazlashgan davlatlarni tashkil etishdi. Ana shunday davlatlardan biri Qoraxoniylar davlatidir 1 . Qoraxoniylar davlati to‘g‘’risida shu davrga ta ’ luqli tarixiy asarlarning deyarli barchasida so‘z ketsa-da, ushbu davlat qachon va qaysi etnik asosda tashkil topganligi munozarali masala bo‘lib kelmoqda. Qoraxoniylar davlati to‘g‘risida tarixchi olim K. Shoniyozov h am o‘z asarlarida keng to‘xtalib o‘tgan. Shu bilan 1 Ш онийозов. K Карлуклар давлати ва карлуклар . –T .: 1999., - b 67. 7 qilgan. Ittifoq tarkibidagi qabilalar asosan ko‘chmanchi-chorvachilik bilan kun kechirishgan. Shu sababli, ular orasida ya x shi yaylov yerlari uchun kurash, o‘zaro kelishmovchiliklar bo‘lib turgan. Davlat h ukmdori bo‘lgan jabg‘u bunday vaziyatda qabilalar o‘rtasidagi nizolarni imkon qadar bartaraf etishi zarur h isoblangan. Chunki davlatning yashovchanlik qobiliyati, uning tarkibidagi qabilalarning o‘zaro baham yaxlitligi bilan bog‘liq edi. Davlat boshqaruviga ko‘ra eng yuqorida «jabg‘u» unvonidagi h ukmdor tursa, undan so‘ng «taksin» yoki «eltibor» unvonidagi qabila boshliqlari turgan. Urug‘ boshliqdari esa «bek» unvoni bilan atalgan. Jabg‘u unvoni Qoraxoniylar davlati saltanat darajasiga erishgunga qadar eng yuqori martabali unvon xisoblangan. Lekin keyinchalik bu unvon xoqon o‘rinbosarlariga berilib, ular davlat boshqaruvida xoqondan keyingi o‘rinni egallashgan. Avval h am aytganimizdek, Kushon saltanatida h am dastlabki davrda h ukmdorlar o‘zlariga «sha h ansho h » unvonini olgunga qadar jabg‘u unvoni bilan atalgan. Qabila boshliqlarining unvoni bo‘lgan «taksin» yoki «eltibor» atamalari xususiga kelsak, «eltibor» unvonining ma’nosi xadida biz manbalarda biron-bir ma’lumotlarni uchratmadik. Lenin «taksin» atamasi Mahmud Koshg‘ariy asarida «tuksin» shaklida qayd etilib, unga «xalq orasidan chiqdan xondan uch darajada past amaldagi kishi», deya izox berilgan 1 . Demak, Qoraxoniylar davlatining dastlabki davrida jabg‘udan so‘ng ikkinchi o‘rinda turgan taksin unvonidagi kishi keyinchalik davlat boshqaruvida keyin uchinchi darajali mansab egasiga aylangan. Mahmud Koshg‘ariy bu ma’lumotlarni o‘z davrining (XI asr) voqea- h odisalari asosida yozganiga e’tiborni qaratsak, masala o‘z o‘zidan oydinlashadi, ya’ni vaqt o‘tishi mobaynida davlat boshqaruviga oid bo‘lgan tartib-qoidalar, davlat unvonlari va mansablari o‘z nufuz, darajasini h am o‘zgartirib borgan. Ammo urug‘ boshliqlarining unvoni bo‘lgan «bek» atamasi mazmun-mohiyatini uzoq saqlab kelgan.Bu davrda jabg‘u qabilalar ittifodining h ukmdori sifatida o‘z tasarrufidagi qabilalarni tashqi h ujumlardan h imoya qilgan. Qulay vaziyat tug‘ilganda esa qo‘shni davlatlarning yerlarini egallash h isobiga o‘z h ududini kengaytirib borgan. 1 Икто ва давлат тузилищи. Рузматов Мирзабек. T .: 2001.-96 b . 31 birinchi bosqichi VIII asrning 60-yillari - IX asrning birinchi yarmini o‘z ichiga oladi. Bu bosqichida h okimiyat «Qarluq davlati» nomi bilan yuritilgan 1 . 1 .2. Xoqonlikning etnik asosi va uning tarkibiy xususiyatlari. Ma’lumki, turkiy qabilalar tomonidan tashkil etilgan ko‘pgina davlatlarning etnik asosi murakkab bo‘lib, bu uning bir necha qabilalarning davlat tarkibidagi birlashuvi bilan izo h lanadi. Jumladan, Qoraxoniylar davlatchilik tarixi bilan bog ’ liq muammolar h am aynan shu jihatlarga kelib taqalmoqda.Tadqiqotning dastlabki qismida Qoraxoniylar davlatini tashkil topgan sanasi h aqida fikrlashgan edik. Ushbu masala esa uning mantiqiy davomi bo‘lib, bunda asosan davlatni qaysi etnik asosda barpo etilganligi xususida imkoniyat doirasida mulo h aza yuritamiz.Qoraxoniylar davlati garchi Yettisuv, Markaziy Tyanshan h ududlarida qadimdan yashab kelayotgan turkiy qabilalarning o‘zaro ijtimoiy-siyosiy va iqdisodiy-madaniy munosabatlarining sharoitida shakllanganligi aniq bo‘lsada, ushbu davlatni qaysi etnik guru h tomonidan tashkil etilganligi masalasi fanda h anuzgacha turli ba h s-munozaralarga sabab bo‘lib kelmoqda. Qoraxoniylar davlatining etnik asosi va uning tarkibidagi qabilalar xususida so‘z yuritishdan oldin, mazkur davlat h ududidagi ilgari tashkil topgan va faoliyat yuritgan turkiy sulolalar boshqargan Turkiy xoqonligi va Turkash davlatining etnik asosi h aqida h am ma’lum bir tushunchaga ega bo‘lishimiz kerak.V asrning ikkinchi yarmi 1 14 davlatini 940 yilda yag‘molar tashkil etgan, deb yozgan edi. K.Shoniyozov ta’kidlaganidek, V.V. Bartoldning bunday fikrga kelishiga, Nizomulmulkning “Siyosatnoma” asaridagi 940 yil “Bolasog‘un shahrini musulmon bo‘magan majusiylar ishg‘ol qildi”, degan axboroti h amda 1126 yil noma’lum muallif tomonidan ko‘chirma tarzida yozilgan “Madjmal at-tavorix” deb nomlangan asardagi “bug‘ro” yag‘mo podsholarining unvoni bo‘lgan, deb keltirgan ma’lumotlari sabab bo‘lgan. Demak, ko‘rinib turibdiki, tadqiqotchilar Qoraxoniylar davlatini tashkil topgan davrini aniqlashda, davlatda qabilalarning o‘rni va xoqon unvonlarining nomlanishiga e’tibor berishgan (Bu xaqda ishimizning keyingi qismida so‘z yuritamiz).V.V. Bartoldning Qoraxoniylar davlati 940 yilda tashkil topgan deb keltirgan qaydlari, tarixiy asarlarning deyarli barchasida asos sifatida qabul qilingan 1 . Masalaning murakkabligi h am shundaki, tadqiqotchi o‘z fikrlarini yuqoridagi manbalarga asoslanib keltiradi. Shuning uchun uning mulohazalarini inkor etmagan xolda, tanqidiy yondashib tahdil qilsak, foydadan holi bo‘lmaydi. Nizomulmulk 940 yilda musulmon bo‘ l magan majusiylar Bolasog‘un shahrini ishg‘ol etdi, degan axborotni beradi. Bu ma’lumot bilan Sotuk Bug‘raxon 940 yilda o‘zini Qoraxon (Ulug‘xon) deb e’lon qilganini esga olsak, gap yagona voqea- h odisalar xususida ketayotganligi oydinlashadi. Sotuk Bug‘raxon garchi Qarluq davlatining asoschisi Bilga Qul Qodirxonning nevarasi bo‘lgan bo‘lsada, yag‘molarning jangovar h arbiy kuchiga tayangan h olda h okimiyatni egallashi va «bug‘ro», «qoraxon» kabi unvonlar bilan ulug‘lanishi oqibatida ba’zi tarixiy asarlarda ushbu davlatni yag‘molar tashkil etgan, degan fikrlar paydo bo‘lgandir. Qoshg‘arda va uning atrofiida esa yag‘molar joylashgan edi. Yag‘mo, chigil, xalach va boshqa ko‘pgina turkiy qabilalar aynan Sotuk Bug‘raxon davrida islom dinini qabul qilishgan. Demak, yag‘molar Sotuk Bug‘raxon h okimiyatni qo‘lga olgunga qadar islom dinida bo‘ l maganlar. Agarda Nizomulmulk 940 yilda Bolasag‘unni egallagan majusiylar, deb yag‘molarni nazarda to‘tgan bo‘lsa, yuqoridagi ma’lumotlar bir-birini to‘ldiradi 2 . Shunday ekan, 1 Ш онийозов. K Карлуклар давлати ва карлуклар . –T .: 1999. -46 b . 2 А.Аскаров Узбек халкининг етногетез ва етрил тарихи – Т.:. 2007. - 43 b . 9 jabg‘uni vakolat doirasi dan kengayadi. VIII asrning oxiri - IX asr boshlarida Yettisuv, Sharqiy Turkistonning G‘arbiy vohalarida va Farg‘ona vodiysining shimolida yashovchi turkiy qabilalarda mulkiy munosabatlar rivojlan i b, qabilalar o‘rtasida o‘zaro raqobat h am kuchayib borgan. Bunda qabilalar ittifoqiga qarashli viloyatlarga egalik qilib kelayotgan ayrim qabila sardorlari o‘zlariga tegishli h ududlardan kelayotgan foyda natijasida, tobora boyib borishgan. Buning oqibatida qabila sardorlarining jabg‘uga itoat etmaslik va o‘zboshimchalikka intilishi h am kuchaygan. Bu esa o‘z navbatida qabilalar o‘rtasida turli nizolarga sabab bo‘lib turgan. Ammo bu davrda qabilalarda birlashishga bo‘lgan intilish, h ayotiy e h tiyoj darajasida kuchayib b or gan. Natijada, juda ko‘p qabilalarni bir ittifoqga uyushishi bilan, yangi bir yirik davlatga asos solindi. Biro q bu Qoraxoniylar davlatini yuzaga kelishida fa q at qarluq qabilasi ishtirok etgan, degan ma’noni anglatmaydi. Balki bu yirik davlat ko‘pgina turkiy qabilalarni birikib, uyushib borishi natijasida xosil bo‘lgan. Chigillar Mahmud Koshg‘ariy asarida asosiy o‘rinni egallagan. «Devon»da yozilishicha chigil qabilasi qadimiy qabilalardan bo‘lib, Iskandar Zulqarnayn Movarounnahrga yurish q ilganida aynan shu qabilalarga duch kelgan. Chigil qabilasi Qoraxoniylar davlati hayotining barcha jabhalarida muhim rol o‘ynagan. Qoraxoniylar davlati tarkibidagi yana bir nufuzli turkiy qabila bu - xalachlardir. Xalach qabilasi qarluq qabilalar ittifoqi va keyinchalik Qoraxoniylar davlati h ayotida ahamiyatli o‘rinda turuvchi qadimiy turkiy zabon etnoslardan xisoblanadi 1 . Mahmud Koshg‘ariy ma’lumotlariga ko‘ra, xalachlarning ikki guruhi Yettisuvda joylashgan. Abulg‘oziy ma’lumotlarida esa Xurosonda h am xalachlarning ayrim guruhlari joylashganligi qayd etilgan. Ko‘rinib turibdiki, xalach qabilasi h am chigillar kabi guruh-guruh bo‘lib, bir necha h ududlarda yashaganlar. Qoraxoniylar davlati tarkibidagi qabilalar va ularning mamlakatni siyosiy jarayonlaridagi ishtiroki xususida tadqiqotchi olimlar qabilalarning o‘rnini 1 Бэлэнтслшй A.M., Бэнтович И . Б ., Бол ш аков O. Г . C р e дн e в e к o вий город Срэдний Азии . — Л .: « наука », 1973.67 c . 21 saqlanib kelgan 1 . Buning tasdig‘ini esa biz xon unvonlarida aks etgan totem nomlaridan h am ko‘zatishimiz mumkin. Turkiy qabilalar shu davrga qadar sig‘inib kelgan Ko‘k tangri, shomonlik va totemistik qarashlar bu vaqtga kelib bar h am topgan bo‘lsa-da, uning belgilari sa qla nib q olgan.Yuqoridagi mulo h azaga tayanib aytish mumkinki, bu ji h atlar bevosita Qoraxoniylar davlatining h ukmdorlari nomida h am uyg‘unlashgan, ya’ni Qoraxoniylar xoqonlari islomiy ism bilan birgalikda eski diniy qarashlar asosidagi qabilalar totemlariga bog‘liq nomlar bilan h am ulug‘lanib kelingan. Ma’lumki, turkiy qabilalarda qadimdan totemistik diniy tasavvurlar mavjud bo‘lgan 2 . Shuning uchun turkiy xonlarning nomlari va unvonlarini tilga olganda, buri, arslon, tonga, bug‘ri kabi totem bilan bog‘liq ulug‘vor unvonlarni uchratamiz. Bu h odisa barcha turkiy davlatlarda bo‘lgani kabi Qoraxoniylar davlati h ukmdorlari nomlarida h am mavjud bo‘lgan.Qoraxoniylar xoqonlari «bug ’ ra» unvoni bilan ulug‘langani h aqida yuqorida qayd etgan edik «bug‘ro» atamasining ma’nosi h aqida manbalarda turli xil fikrlar mavjud. Jumladan, bu h aqda Mahmud Koshg‘ariy «bugra - erkak tuya. Bug‘raxon ismi h am shundan olingandir», deb ma’lumot beradi. Bugungi kunda ko‘pgina tarixiy asarlarda «bugra» — bu ikki o‘rkachli tuya ma’nosida keladi, deb qayd etilgan. Bu xususida A.R. Muhammadjonov esa «bug ’ ra» — bu og ’ ir yuk ko‘taradigan bichilgan tuya ma’nosini anglatadi, deya fikr bildirgan. 3 Ma’lumki, «bug ’ ra» yag‘mo qabilasining totemi h isoblanadi. Yag‘mo qabilasi esa chorvador bo‘lib, ko‘chmanchi h ayot tarziga ega bo‘lgan. Ko‘chmanchilik turmushi albatta mashaqqatli bo‘lib, o‘z chorva mollarini voxamavoxa, manzilma-manzil qaydab yurish osonlikcha kechmagan. «Bug ’ ra» bu — tuya hayvoni ekanligi aniq. Lekin h ar qanday tuya h am totem bo‘lavermagan. Chunki yuqorida keltirilgan turmush sharoitida ko‘prok og‘ir yuk ko‘taradigan nortuyalar katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Bunday tuyalar sirasiga esa bichilgan erkak tuyalarni kiritish mumkin. A.R. Muhammadjonovning fikrlarini to‘g‘ri, deb 1 Ш a мсутдинов Р. Каримов. Ш . Ватан тарихи. (XVI-XX аср бощларида. ) иккинчи китоб – T . : 2010 . 36 б. 2 Ш онийозов. K Карлуклар давлати ва карлуклар . –T. : 1999., -24 б. 3 Maxmudov B. Qoraxoniylar davlatchilik tizimining xususiyatlari . T .: 2010.-86 б . 27 tushunish mumkinki qarluqlar h am dehqonchilik h am chorvachilik bilan shug‘ullanib, yarim o‘troq h olatda yashashgan. Lekin asardagi «ular bir yaxshisini podshoh ko‘tarib, ul bo‘lsa yana birini», deb qaysi davrni, sananing nazarda tutilganligi h aqida bir nima deyish kiyin, albatta.Ma’lumki, Qarluqlar dastlab Turkiy xoqonligiga tobe bo‘lishgan. Keyinchalik, tinimsiz ravishda o‘z mustaqilliklari uchun kurash olib borishlari natijasida Qarluq qabila ittifoqi buzilib, bir necha guruhlarga bo‘linib ketishgan. K.Sh. Shoniyozov ana shu jarayonda yuzaga kelgan yangi etno hududiy Qarluq guru h larini joylashgan o‘lkalariga qarab to‘rt guruhga bo‘lib ko‘rsatadi. Bular quyidagilar: 1) Ila daryosining shimolida joylashgan etnik guruh; 2) Xangay tog‘i etaklarida Tannu Olada joylashgan guruh; 3) Sharqiy Turkistonning G‘arbiy mintaqalarida joylashgan etnik guruh; 4) Toxaristonda va H indistonning shimoliy viloyatida vujudga kelgan etnik guruhlari. Bu etnik guruhlar ichida eng katta kuchga va nufuzga ega bo‘lgani Ila daryosining shimolida joylashgan qaruqlar edi. 1 Yuqorida keltirilgan bu ma’lumotlarga suyangan h olda aytish mumkinki «qarluq» nom i bu - alohida bir qabilaning nomi emas, balki bir necha qabilalarning birlashmasiga umumiy nom sifatida q o‘llani l gan nomdir. Lekin uning keyingi davridagi, ayniqsa VIII asrdan boshlangan tomonlama olib borgan keng faoliyatini hisobga olsak, ularni alohida bir qabila, deb tushunish bizningcha to‘g‘ri emas.Demak, qarluqlar avval dam qayd etganimizdek 766 yilda turkashlar ustidan g‘alaba qozongach, Yettisuv hududida o‘zlarining yirik qabilalar ittifoqidan iborat bo‘lgan davlatlarini tashkil etishgan. Qarluq qabilalar ittifoqi tuzilgan sana (766 yil) Qoraxoniylar davlatining poydevori o‘rnatilgan vaqtni o‘zida ifoda etadi. Shunday ekan bu davrdagi qarluq qabilalar ittifoqi va unga vaqt o‘tishi mobaynida qo‘shilib borgan turkiy qabilalar, turli etnik guruhlar jarayonlarning bevosita ishtirokchisi hisoblanadi. Q arluq l ar Yettisuvni egallab, o‘z hududlarini kengaytirib, qo‘shni qabilalarni tobe etishgach, ilgarigi qabila sardori ya’ni 1 Вамбери Г. История Бохары или Трансоксании с древнейших времен до настоящего. T . : 1. - СПб.. 1873.- 87 c 20 muhim o‘rni bo‘lgan. Lekin bizning fikrimizcha bu shaharda O. Pritsak aytganidek Sherikxon emas, balki valia h d istiqomat qilgan. Turkiy davlatlarda bo‘lajak h ukmdor xoqon saroyidan tashqarida, ko‘pgina h ollarda muhim strategik ahamiyatga ega bo‘lgan chegara viloyatlarga jo‘natilgan. U shu yerda turib, davlatni mustaqil boshqarishning sir-sinoatlarini o‘ziga biriktirilgan kishilar yordamida o‘rgangan. Bu qoida davlatchiligimiz tarixida XVI-XVII asrlarda h am mavjud bo‘lgan. Jumladan, Shayboniylar va Ashtraxoniylar davlatida valia h d shahzoda chegara h udud h isoblangan Balx viloyatida G‘arbiyalangan. Qoshg‘ar vo h asi h am Qoraxoniylar davlatining muhim sharqiy h ududi h isoblanib, bu yerni valia h d sha h zoda o‘ziga berilgan ulus sifatida boshqarganligi e h timoldan h oli emas. Albatta, bu bizning fikrimiz, bu haqida izlanishlar h ali davom etadi, deb o‘ylaymiz.Qoraxoniylarda xoqon davlatni dargo h va devon ko‘magida idora etgan. Dargo h va devon markaziy davlat boshqarmasining ikki bo‘limi sifatida faoliyat yuritgan. Dargoh bevosita xoqon qarorgo h i h isoblansa, devon u tomondan chiqarilgan farmon va ko‘rsatmalarni mamlakat uzra ijrosini ta’minlagan 1 . Davlat boshqaruvida juda ko‘p nufuzli mansab egalari ish olib borishgan. Ular ichida eng nufuzli darajaga ega bo‘lgan mansabdor bu — «yugrush» bo‘lib, u vazirlik darajasidagi kishi h isoblangan. Yugrush xoqonga eng yaqin kishilardan bo‘lib, davlat boshqaruvida h ukmdordan keyingi o‘rinda turgan. Bunday lavozimga a dol atli, sinalgan va ko‘pincha yoshi ulug‘ kishilar tayinlangan. Odatda, bunday lavozimdagi kishi eng og‘ir vaziyatlarda xam o‘z xoqoniga to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsata biladigan shaxs sifatida davlat boshqaruvida katta tajribaga ega bo‘lgan. Qoraxoniylar davrida ulug‘ h ojib lavozimiga ham katta e’tibor berilgan. Bunday darajaga keng bilimli, yuksak axloqiy h islatlar egasi bo‘lgan kishilargina sazovor bo‘lishgan. Yusuf Xos Xojib va Mahmud Koshg‘ariydek ulug‘ olimlarning bu mas’uliyatli vazifani bajarganligi bejiz emas, albatta. Ulug‘ xojib va vazifasi el- yurt va viloyatlar bilan xoqon saroyi o‘rtasidagi munosabatlarni uyg ’ unlashtirish bo‘lgan. Bu masalada ular xoqonning eng yaqin masla h atchisi h isoblanishgan. 1 Ш a мсутдинов Р. Каримов. Ш . Ватан тарихи. (XVI-XX аср бощларида. ) иккинчи китоб – T. : 2010 . -65 б . 34 Tadqiqotning obyekti: Markaziy Osiyoning ilk o‘rta asrlar tarixi kontekstida Qoraxoniylarning Movarounnahr davlatchiligi tarixida tutgan siyosiy o‘rnini tadqiq etish hisoblanadi Tadqiqotning predmeti: Qoraxoniylar davrida Movarounnahr davlatchiligida sulolaviy boshqaruv va uning rivojlanishida yuz bergan jarayonlarni ochib berishdan iborat etib belgilandi. Tadqiqotning maqsadi: Qoraxoniylar ning Movarounnahr davlatchiligida tutgan o‘rnini tadqiq qilishdan iborat bo‘lib, Unda ijtimoiy-siyosiy voqealar o‘zida aks etgan manbalar ham turli davrlardagi tadqiqotlar tahlili orqali ochib berish Tadqiqot ishing vazifalari. Mazkur maqsadni amalga oshirish o‘z navbatida quy I dagi vazifalarni belgilab olindi : - Qoraxoniylar davlatining tashkil topish jarayonini yoritish, davlatning boshqaruv tizimini tahlil etish; - Qoraxoniylar davlatining ijtimoiy va iqtisodiy ahvolini tahlil etish; - Qoraxoniylar davlatining tashkil topishini nazariy jihatdan o‘rganish va tahlil qilish; - Qoraxoniylar davlatining ijtimoiy tuzumini nazariy jihatdan o‘rganish va tahlil qilishdir. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili) : Mazkur mavzu bo‘yicha yaratilgan manba va adabiyotlarni quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiqdir: - XX asr 20-yillarigacha olib borilgan tadqiqotlar. - Sovet hukmronligi davrida olib borilgan tadqiqotlar. - Mustaqillik yillarida olib borilgan hamda davom ettirilayotgan izlanishlar, tadqiqotlar va chop etilgan adabiyotlar. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida ushbu davlat tarixiga V.V. Grigoryev, H. Vamberi 1 , V.V. Radlov kabi juda ko‘p tadqiqotchilar katta 1 Вамбери Г. История Бохары или Трансоксании с древнейших времен до настоящего. Т.1. - СПб.. 1873. 4 h isoblash mumkin. Haqiqatdan h am «bug ’ ra» bu - ogir yuk ko‘taradigan, bichilgan tuya bo‘lib, tuyaning kattasi, ya’ni nortuya h isoblangan. Ko‘chmanchi chorvador yag‘mo qabilasi bejizga bu kuchli h ayvonni o‘zlariga totem-ibtido sifatida tanlashmagan. Albatta, o’ sha davrda tuya uzoq, mashaqqatli yullarda tegishli manzilga yetkazib boruvchi transport vositasi sifatida h am juda qadrlangan.Shunday qilib, «bug ’ ra» - bu ogir yuk kutaruvchi bichilgan tuya bo‘lib, yag‘mo qabilasining totemi h isoblangan, keyinchalik Qoraxoniylar davlati xoqonlari nomiga unvon o‘rnida qo‘llanilgan. Lekin «bug ’ ra» atamasini unvon o‘rnida qachondan boshlab, nima uchun xoqon nomida qo‘llanilgani h aqida manbalarda anik aytilmagan. Qoraxoniylar davlati tarixini o‘rganish jarayonida biz xoqon unvonidagi «bug ’ ra» atamasini asosan keyingi davrlarda, ya’ni davlat tashkil topgan vaqtlarda emas, balki X asrning 2- yarmidan keyingi davrda ko‘proq kuzatamiz 1 . Sotuk Bug‘raxon davlat asoschisi bo‘lgan taqdirda h am, davlatni yag‘molar tashkil etgan, degan fikrlar asossizdir. Chunki Sotuk Bug‘raxon - bu dastlab qayd etganimizdek, Qarluq h ukmdori bo‘lmish Bilga Kul Qodirxonning nevarasi edi. Shu o‘rinda, bir mulo h azali savol tug‘iladi. Nima uchun «bug ’ ra» atamasi yag‘mo qabilasi ibtidosi h isoblansa-da, davlat h ukmdorlari Qarluqlardan bo‘la turib, ushbu unvon bilan ulug‘langan. Bu murakkab, chigal masalada K.Sh. Shoniyozov quyidagicha fikr bildiradi: «Tilga olingan atamalar (bug ’ ra, arslon) mavjud bir qabila (chigil yoki yag‘mo)ning un v oni (tamgasi) bo‘ l magan. Bu atamalar davlatni boshqarayotgan xonning jamiyatda tutgan o‘rniga, mavqeyiga, mahoratiga va islom diniga bo‘lgan munosabatlariga qarab berilgan bo‘lib, ularni nomlariga qo‘shib aytilgan». Tadqiqotchining fikriga ko‘ra «bug ’ ra» — bu fa q at yag‘mo qabilasiga tegishli totem bo‘magan. U fikrini davom ettirib, ushbu unvon boshqa xodonlarda h am mavjud bo‘lganligini misol tariqasida keltirib o‘tadi.Olimning bu qaydlari albatta e’tiborga molik bo‘lib, h ar bir totem nomi bilan bog‘liq bu unvonlar boshqa turkiy 1 Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. – T .: 2001. -87b. 28 2. Azamat Ziyo “ O ‘ zbek davlatchiligi tarixi ” . - T oshkent : “ Sharq ” 2001. 3. Gumil yo v N . “ Qadimgi turklar ” . T oshkent : 2007. 4. Muqimov Z. O'zbekiston davlati va huquqi tarixi.Toshkent: Adolat , 2003 5. Xo‘jayev A. Xo‘jayev K. Qadimgi manbalarda xalqimiz o‘tmishi. – Toshkent: Ma’naviyat , 2001 , 2005. 6. Xo'jayev A. Qoraxoniylar xoqonligi tarixi xitoy olimlari tadqiqotlarida. Fan ziyosi, 2021. 7. А Аскаров . Узбек халк , ининг етногетез ва тарихи. Т o шк e нт УНВЕРСИТЕТ , 2007 8. Бартолд.В . В . T уркэстан в эпоху монголского в завоэвания // с o чинэния T . 2. — M.: « наука », 1964. 9. Б е л е нтслшй A.M. , Б е нтович И . Б ., Болщаков O. Г . C р e дн e в e к o вий город Срд е ний Азии . - Л .: «Н аука », 1973. 10. Вамбери Г. История Бухары или Трансоксании с древнейших времен до настоящего. Т.1. - СПб.. 1873. 11. Григорьев B.B. Караханиды в Мавераннахре по Тарихи 12. Икто ва давлат тузилищи. Рузматов Мирзабек. Т oш к e нт . 2001. 13. Махмуд Ко ш гарй Дэвони лугату турк.Т oш к e нт .1978. -37б. 14. Махмуродов Б.Х. Корахонийлар давлатчилик тизимининг хусусиятлари. - Т , 2010. 15. Мунаджимбаши в османском тексте // ТВОРАО. - СПб., 1874. Ч. XVIII. 16. Худаеназаров. X – Ш ажараи турк ва унинг урганилищ й T oш к e нт , 1993. 17. Шa мсутдинов Р . Каримов Ш . Ватан тарихи. (XVI-XX аср бо ш ларида. ) иккинчи китоб – T о ш кент :. ЩАРК . 2010 18. Ш ониеозов. K Карлуклар давлати ва карлуклар . –Toш к e нт .1999., 19. Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2012 20. Эшов.Б. Узбекистон тарихи. - Т oш к e нт , 2010. 39 KIRISH Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi : O‘zbekiston Respublikasining mustaqilligi yillarida xalqimizning ma ’ naviy merosining asosi bo‘lgan o‘tmish tarix e’tibor kuchayib, uning har tomonlama, chuqur va haqqoniy yoritilishiga e‘tibor kuchaydi. Yurtboshimiz ta’kidlagandek, tarix millatning haqiqiy tarbiyasiga aylanib bormoqda, buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib yangi fuq a rolik ongini shakllantirmoqda. O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz haqida quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizningʻ ʻ mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz ʻ ʻ kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi, ʻ ʻ katta ma naviyat olib ketishi zarur” ʼ 1 .IX asrning so‘nggi choragi va XII asrning birinchi yarmida Qoraxoniylar davlati Markaziy Osiyo tarixiy jarayonlariga katta ta‘sir ko‘rsatgan siyosiy kuchga aylanib, o‘zining yirik davlatini shakllantira oldi. Qoraxoniylar o‘ ziga xos davlat boshqaruv tizimi, ma‘muriy-hududiy tuzilmaga ega bo‘lib mazkur davlat , bu borada o‘zidan oldingi barcha hukmron bo‘lgan mamlakatlar tajribasiga suyandi. Qoraxoniylar davlati Koshg‘ardan Amudaryogacha cho‘zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg‘ona va qadimgi So g d yerlarini o z ichiga olgan. ʻ ʻ ʻ Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun g aznaviylar davlatiga ʻ qarshi muntazam urushlar olib borishadi, XI asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan davlatiga tobe bo lib qolishadi. Mazkur davlat chegarasida islom dini ʻ keng yoyilgan. Qoraxoniylar o z davlat chegarasini somoniylar sulolasiga tegishli ʻ hududlar hisobiga kengaytirish siyosatini olib borishgan. 1 Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – T .: 2016. 3

Qoraxoniylar  davlati va boshqaruvi haqida aniq va izchil ishlangan kurs ishi

Купить