Moyni deparafinlash jarayoni kimyosi va texnologiyasi

Moyni deparafinlash jarayoni kimyosi va
texnologiyasi
MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………………2
I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI
1.1 Moylarni selektivligini o’rganish ………………………………………..3
1.2 Neft moylari sinflari………………………………………..…………….5
II BOB. TAJRIBA QISMI
2.1 Yoqilg’i moylarni deparafinlash…………………………………………..7
2.2 Yoqilg’i moylarini kristallizatsiya qilish………………………………..11
III BOB. OLINGAN NATIJALARNING UMUMIY MUHOKAMASI
3.1 Moyni deparafinlash jarayoni texnologiyasini o’rganish………………..23
Xulosa………………………………………..………………………………29
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. …………………………………………30
1 Kirish
O`zbekiston   Respublikasi   1-   prezidenti   Islom   Karimovning   mamlakatimiz
2015-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016- yilga mo`ljallangan
iqtisodiy   dasturning   eng   muxum   ustivor   yo`nalishlariga   bag’ishlangan   vazirlar
maxkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma`ruzasi.
Mamlakatimiz iqtisodiyotini tarkibiy o`zgartirish, tarmoqlarni modernizatsiya
qilish,   texnik   va   texnologik   yangilashga   doir   loyihalarni   amalga   oshirish   uchun
investitsiyalarni jalb qilish borasida bajarilayotgan ishlar alohida e’tiborga loyiq.
Ana shunday muhim obyektlar haqida gapirganda, janubiy koreyalik investor
va   mutaxassislar   bilan   hamkorlikda   Surg’il   koni   negizida   barpo   etilgan   Ustyurt
gazkimyo   majmuasini   alohida   ta’kidlamoqchiman.   Umumiy   qiymati   4   milliard
dollardan oshadigan ushbu majmua dunyodagi eng zamonaviy, yuqori
Texnologiyalar   asosida   ishlaydigan,   yirik   korxonalardan   biri   bo`ldi.   Majmuaning
ishga   tushirilishi   yiliga   83   ming   tonna   noyob   polipropilen   mahsulotini   ishlab
chiqarish   imkonini   beradi.   Holbuki,   bu   mahsulot   ilgari   mamlakatimizga   chetdan,
katta   valyuta   hisobiga   olib   kelinar   edi.   Ayni   vaqtda   mazkur   korxona   polietilen
ishlab chiqarish hajmini  3,1 barobar ko`paytirish, mingdan ziyod yuqori  malakali
mutaxassislarni   ish   bilan   ta’minlash   uchun   imkoniyat   yaratishi   bilan   ulkan
ahamiyatga egadir.
Mamlakatimizning   2016-yilga   belgilab   olingan   marra   va   maqsadlari,
ijtimoiyiqtisodiy   rivojlanishining   asosiy   ustuvor   yo’nalishlarini   aniqlab   olishda
jahon miqyosidagi  hali-beri   davom   etayotgan global   inqiroz  bilan bog’liq yuzaga
kelayotgan jiddiy muammolarni hisobga olmasligimiz mumkin emas, albatta. Ana
shu   muammolar   tufayli   bugungi   kunda   dunyo   bozorlarida   talabning   keskin
kamayib,   noaniqlik   saqlanib   qolayotgani,   shafqatsiz   raqobatning   tobora   kuchayib
borayotgani,   ishlab   chiqarish   sur’atlarining   pasayishi   jahondagi   ko`pchilik
davlatlarga   salbiy   ta’sir   ko`rsatayotganining   guvohi   bo`lmoqdamiz.   Bunday   o`ta
murakkab   vaziyat   barchamizdan   ertangi   kunimizni   ko`rishda,   istiqbolimizni
belgilab   olishda,   avvalo,   eskicha   qarashlar   qolipidan   voz   kechishni,   umrini   o`tab
bo`lgan, aytish mumkin, inersion usullardan to`liq voz kechishni  talab etadi.
2 I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI
1.1 Moylarni selektivligini o’rganish
Neft   moylarni   ishlab   chiqarishda   asosiy   jarayonlaridan   biri   tanlab   (selektiv)
tozalash   jarayonidir.   Bu   jarayonlar   orqali   moylarni   ishlatishning   muhim
xususiyatlari,   ya`ni   oksidlanishga   barqarorligi   va   issiqlik   –   qovushqoqlik
xususiyatlarini   yahshilash   imkoniyati   mavjud.   Jarayon   neft   moy   xom   ashyosidan
maxsus   tanlangan   erituvchilar   yordamida   oltingugurt   va   azot   birikmalari,   qisqa
yon   zanjirli   ko’p   siklli   aromatik   va   naften   –   aromatik   uglevodorodlarni,
to’yinmagan   uglevodorodlar   va   smolali   moddalardan   tozalashga   asoslangan.
Sanoat miqyosida tanlangan (selektiv) erituvchilar sifatida fenol, furfurol va bug’li
erituvchi aralashmalardan keng foydalaniladi. 
Selektiv   tozalashni   barcha   qurilmalari   texnologik   tizimda   quyidagi   asosiy
jarayonlar kiradi. Bunda uzluksiz ishlovchi  jihozlarda xom ashyo komponentlarni
ekstraksiya orqali ikki faza hosil qilish, rafinatli va ekstraktli erituvchidan haydash
yo’li   orqali   erituvchini   uzluksiz   qayta   tiklash   hamda   erituvchini   suvsizlantirish
o’tkaziladi. 
Moylarni tanlab eritadigan erituvchilar yordamida tozalash. 
Moy   fraksiyalari   uglevodorodlarning   har-xil   sinflari   va   geterosiklik
birikmalarining aralashmalaridan iboratdir. Uglevodorodlarni fizik xossalari ularni
ma`lum   sinflarga   mansub   ekanligiga   va   molekulyar   massalariga   boqliqdir.
Geterosiklik uglevodorodlarni fizik xossalari boshqalardan farqi bo`lib, ular qarxil
haroratlarda har-xil tezlikda organik erituvchilarda tanlanib eriydilar. 
Tanlab   yoki   selektiv   erituvchilar   deb,   shunday   suyuq   moddalarga   aytiladiki,
ma`lum   haroratda   neft   mahsulotlari   aralashmasidan   faqat   keraksiz,   tozalanishi
kerak   bo`lgan   komponentlarni   ajratib   oladigan,   bu   jarayonda   boshqa
uglevodorodlarni   eritmasdan   va   ularda   erimasdan   qoladigan   moddaga   aytiladi.
Tozalash   maqsadlari   uchun   shunday   erituvchilar   tanlab   olinadiki,   ular   birbiridan
keskin farqlanadigan erkin haroratda har-xil moddalarni eritadigan bo`lsin. 
Ba`zan   erituvchilar   uglevodorodlarni   yaxshi   eritadi   va   keraksiz   komponentlar
eritmalardan   cho`ktirilib,   osongnna   ajratiladi.   Shu   tamoilga   asosan   smola-
3 asfal'tenli   birikmalar   (deasfal'tizatsiya)   va   qattiq   uglevodorodlar   (deparafinlash)
ajratib olinadi 1
. 
Boshqa   jarayonlarda   esa,   buni   teskarisi   bo`lib,   erituvchilar   kerakli
komponentlarni   eritmasdan,   keraksiz   komponentlarni   eritib   yuboradi.   Bu   usul
moylarni   fenol   va   furfurol   bilan   selektiv   tozalashda   qo`llaniladi.   Tozalangan
mahsulot   va   keraksiz   komponentlarning   kontsentrati   har   xil   jarayonda   o`zini
nomiga ega. Masalan: deasfal'tizatsiya jarayonida tozalab olingan moy deasfal'tizat
deyiladi,   smolali-asfal'ten   moddali   kontsentrat   esa   smola-asfal'ten   moddalari
deyiladi. 
Deparafinlash jarayonida olinadigan maxsus-deparafinlangan moy, (depmaslo,
deparafinat), qattiq uglevodorodlarni esa gach yoki petrolatum deyiladi. Fenol yoki
furfurol   bilan   tozalanganda   toza   moy-rafinad   va   smolaasfal'tenli   va   polosiklik
aromatik uglevodorodlar aralashmasi - ekstrakt deyiladi. 
Erituvchilarni selektiv ideal emas, ya`ni erituvchi fazalardan birini to`liq eritadi
va   ikkinchisini   qismandir.   Masalan:   fenol   polisiklik   aromatik   uglevodorodlarini
yaxshi   eritadi,   lekin   shu   bilan   birga   moyni   uglevodorodlarini   qam   qisman   eritshi
mumkin. 
1   Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining 
and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013.  Р .154 
4 1.2 Neft moylari sinflari
Moylarni tozalash jarayonida tanlovchi (selektiv) erituvchilardan foydalaniladi.
Tanlovchi   yoki   selektiv   erituvchilar   suyuq   modda   bo`lib   ma`lum   haroratda
aralashmadan   faqat   ma`lum   komponentlarni   (boshqalarini   eritmasdan   va   ularda
o`zi   erimasdan)   ajratib   beradi.   Ba`zan   erituvchilar   uglevodorodlarni   yaxshi
eritadilar   va   keraksiz   komponent   cho`kmaga   tushadi,   yengili   ajratib   olinadi.
Deasfal'tizatsiya va deparafinizatsiya ana shunga asoslangan. Erituvchilarga (fenol,
furfurol,   N-metilpirrolidon   dixlor   etan,   suyultirilgan   propan,   karbamidlar)   suv,
benzol   va   toluol   qo`shib,   ularning   selektivligini   va   erituvchanlik   qobiliyatini
o`zgartirish yoki nazorat qilish mumkin bo`ladi. 
Suv,   benzol   va   toluollarni   qo`shib   aralashtirish   erituvchilarni   selektivligini
o`zgartirib   yuboradi.   Suv   qo`shilganda   selektivlik   oshib,   umumiy   erituvchanlik
pasayadi. Benzol  va toluol  qo`shilganda esa erituvchilarning selektivligi pasayadi
va umumiy erituvchanlik ortadi 2
. 
Erituvchilar quyidagilarga javob berishi kerak: 
1. Erituvchi   katta   harorat   oraliqida   yaqqol   ko`rinib   turuvchi   tanlab   eritish
xossasiga ega bo`lishi kerak. 
2. Erituvchi tozalanayotgan mahsulotda erimasligi kerak. 
3. Erituvchini   va   boshlanqich   xom-ashyoni   zichligidagi   farqi   katta   bo`lishi
kerak chunki, bunda faza tez ajraladi. 
4. Erituvchi   xom   ashyoga   nisbatan   kimyoviy   barqaror,   inert,   zaharsiz,
portlovchi emas va qurilmani korroziyaga uchratmasligi kerak. 
5. Erituvchi   yengil   va   to`la   regeneratsiyalanadigan   bo`lishi   kerak.   Buning
uchun qaynash harorati moyning qaynash haroratidan past bo`lishi kerak. 
Fenolni tanlovchanligi past xisoblansada lekin umumiy erituvchanlik qobiliyati
yuqoridir. Selektivlikni pastligi natijasida ekstrakt tarkibida moyning qimmatbaqo
komponentlarni ham erib qolishi mumkin, deasfal'tizatga esa smola va asfal'tenlar
2   Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining 
and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013.  Р .154 
5 o`tib   ketadi.   Birinchi   qodisada   moyning   %   miqdordagi   chiqishi   kamaysa,
ikkinchisida esa deasfal'tizatni sifati pasayadi. 
II BOB. TAJRIBA QISMI
2.1 Yoqilg’i moylarni deparafinlash
Yoqilg’i   va   moylarni   deparafinlash.   Yoqilg’i   va   moylarni   deparafinlash
tozalanadigan   mahsulotlarning   qotish   haroratini   pasaytirish   uchun   mo’ljallangan
mahsulotlarni   tozalashda   chiqarib   yuborilgan   suyuq   va   qattiq   parafinlar
qimmatbaho kimyoviy   х om ashyo bo’lib hisoblanadi. YOqilg’ilarni deparafinlash
uchun   karbamidli   deparafinlash   va   adsorbsion   ajratib   olish   jarayonlarini
qo’llaydilar.   Moyli   fraksiyalarni   tozalashda   erituvchilardan   foydalanadigan
kristallash usuli eng keng tarqalgandir. 
Selektiv   tozalash   rafinatlaridan   qattiq   parafinlarni   to’liq   ajratib   olish   uchun
х om   ashyoni   juda   chuqur   sovitish   kerak.   Ammo   sovutilganda   rafinatning
qovushqoqligi ancha oshadi, bu esa parafin kristallarining o’sishini qiyinlashtiradi.
Aniqlashlaricha   erituvchi-ning   qo’shilishi   х om   ashyo   qovushqoqligini
ko’tarmasdan   uni   chuqur   sovutishga   va   shu   bilan   birga   parafinlarning   ajralib
chiqishini ta`minlashga imkon beradi 3
. 
Kristallashning   birinchi   bosqichi   bo’lib   o’ta   to’yingan   kristal-lanadigan
moddaning   mayda   zarrachalarini   ajratib   olish   hisoblanadi.   Undan   keyin   kristallar
o’sadi,   o’sish   kristall   zarrachalarining   o’tkir   burchaklarida   juda   oson   amalga
oshadi.   Agar   kristall   zarrachalarning   soni   katta   bo’lmasa,   unda   kristallash
jarayonidan   yirik   kristallar   hosil   bo’ladi.   Kristallash   markazlarida   kristallarning
o’sish tezligi quyidagi tenglama bo’yicha aniqlanishi mumkin: 
              
  dx 
  DS 
( x 
  x
1 )    
dt  
bu   erda   dx/dt   –   vaqt   birligida   kristallanib   chiqqan   modda   miqdori;   D   –
to’yingan eritmada uglevodorod molekulalarining diffuziyalanish koeffisienti;   δ   –
3   Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining 
and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013.  Р .154 
6 diffuzion yo’lning o’rtacha uzunligi; S – ajralib chiqqan qattiq faza yuzasi;  х  – o’ta
to’yingan   eritmaning   konsetrasiyasi;   х
1   –   kristall   zarrachalarning   disperslik
darajasiga qarab eruvchanligi. 
Diffuziya koeffisienti D ni tenglama bo’yicha topiladi: 
RT 1
V     
N 6 r 
bu   erda:   R   –   unversal   doimiysi;   T   –   kristallanishning   absolyut   harorati;   N   –
Avagadro   soni;   r   –   qattiq   uglevodorod   molekulasining   o’rtacha   radiusi;   η   –
muhitning dinamik qovushqoqligi. 
Diffuziya   koeffisienti   D   ning   tenglamasini   birinchi   tenglama   qo’yib,   uni
quyidagi ko’rinishga keltirish mumkin: 
D ST
V    ( x    x
1 )  
6 N r 
Demak, qattiq fazali eritmadan ajratib olish tezligi muhitning qovushqoqligiga,
diffuzion   yo’lning   o’rtacha   uzunligiga,   qattiq   uglevodorod   molekulalarining
o’rtacha   radiusiga   va   eritma   konsetrasiyasi   hamda   T   haroratda   ajralib   chiqqan
qattiq fazaning eruvchanligi orasidagi farqga bog’liq bo’ladi. 
Deparafinlash jarayonlarining samaradorligiga  х om ashyo sifati, tabiati, tarkibi
va   х om   ashyoga   qo’shiladigan   erituvchini   o’tkazib   berish   karraligi,   х om   ashyo
eritmasini sovutish tezligi ta`sir ko’rsatadi. 
Deparafinlashda   qattiq   uglevodorodlarni   ajratib   olishning   to’liqligi   moyli
distillyatlarni   fraksionirlash   aniqligiga   bog’liq   bo’ladi.   Keng   fraksion   tarkibli
distillyatlar   tuzilishsi   jihatidan   ancha   farq   qilidigan   qattiq   uglevodorodlarning
molekulalarini   saqlaydi,   bu   ayrim   guruh   uglevodorodlari   rivojlanmagan
kristallarining   evtektik   aralashmalari   hosil   bo’lishiga   hamda   qattiq   fazani   suyuq
fazadan   keyin   ajralishiga   olib   keladi.   SHuning   uchun   tor   fraksiyalarni
deparafinizasiyalash   afzalroqdir.   Qaynab   chiqish   haroratining   ko’tarilishi   bilan
moyli   fraksiyalari   qovushqoqligining   oshishi   qattiq   uglevodorodlar
7 molekulalarining   kristallanish   markazlariga   diffuziyalanishini   qiyinlashtiradi.   Bu
holda   qo’shimcha   kristallanish   markazlari   paydo   bo’ladi,   kristallarning   so’nggi
o’lchamlari   kichrayadi,   qattiq   uglevodorodlarni   ajratib   olish   sharoitlari
yomonlashadi.   SHuning   uchun   qattiq   uglevodorodlarni   moyli   fraksiyalarni
bevosita   sovutish   bilan   ajratib   olish   faqat   kam   qovushqoqli   parafinli   distillyatlar
uchun   mumkin   bo’ladi.   Boshqa   hollarda   deparafinlashni   erituvchilar   ishtirokida
sovutish amalga oshiriladi. 
Deparafinlashda   qo’llaniladigan   erituvchilar   quyidagi   х ossalarga   ega   bo’lishi
kerak: 
1) jarayon haroratida  х om ashyoning qattiq uglevodorodlarini eritmaslik kerak,
suyuqlarni eritish kerak; 
2) deparafinlash   va   deparafinlangan   moyning   haroratlarini   orasida   minimal
farqni ushlab turishga imkon berish, bu haroratlar orasidagi farq deparafinlashning
harorat effekti deb ataladi ; 
3) deparafinlash haroratida kristallanmasligi uchun ancha past qotish haroratiga
ega bo’lishi kerak; 
4) korrozion – tajovuskor bo’lmasligi kerak. 
Erituvchi   sifatida   deparafinlashda   qutbsiz   moddalar   –   propan,   tor   benzinli
fraksiya (nafta) va qutbli aseton, metiletilketon, diхloretanlarni qo’llaydilar. 
Qutbsiz   erituvchilar   moyning   suyuq   qismini   to’liq   eritadilar,qutbli
erituvchilarda esa u kam eriydi. Qattiq uglevodorodlar ham qutbsiz erituvchilarda
yaхshiroq eriydi. Qutbli erituvchilarning eritish qobiliyatini oshirish uchun ularga
qutbsiz   uglevodorodlarni   qo’shiladi,   aseton,   metiletilketon,   diхloretan   kabi   qutbli
erituvchilarning benzol va toluol yoki faqat toluol bilan aralashmalarini ishlatiladi. 
Sovutishning   optimal   tezligini   tanlash   хom   ashyoning   fraksion   tarkibiga,
erituvchining   turiga   va   хom   ashyoga   nisbatan   erituvchining   yetkazib   berilish
karraligiga bog’liq bo’ladi. Sovutishning yuqori tezligi (300   0
S/sekund) juda ko’p
sonli   kristallash   markazlarining   hosil   bo’lishiga   va   uning   natijasida   kichik
kristallarining   paydo   bo’lishiga,   deparafinlangan   moy   chiqishining   va   filtrlanish
tezligining   pasayishiga,   qattiq   fazada   qoldiqli   moylar   miqdorining   oshishiga
8 yordam   beradi.   Sovutish   tezligi   sovutishning   boshlang’ich   davrida
kristallanishining   birlamchi   markazlari   hosil   bo’lish   vaqtida   juda   muhim   rol
o’ynaydi.  Keyinchalik sovutganda sovutish tezligi oshirilishi mumkin. 
Neft   mahsulotlariga   quyiladigan   asosiy   talablardan   biri   ularni   past
temperaturadagi   harakatchanligidir.   Moy   va   yoqilg’ilarni   harakatchanligini
yo’qolishiga   asosiy   sabab   qattiq   uglevodorodlarni   -parafin   va   serezinlarni
temperaturalarini   pasaytirganda   neft’   fraksiyalarini   eritmasidan   krisstallanib
cho’kmaga   tushib   qolishidir.   Bunda   strukturalangan   sistema   hosil   bo’lib   suyuq
fazani   bog’lab   qo’yadi.   Past   temperaturada   qotadigan   neft   moylarini   olish   uchun
ularni   ishlab   chiqarish   te х nologiyalariga   deparafinlash   -   qattiq   uglevodorodlarni
ajratib   olish   jarayoni   kiritilgan.   SHu   bilan   birga   qattiq   uglevodorodlar   parafin,
serezin va ular asosida ishlab chiqariladigan mahsulotlar uchum qimmatbaho   х om
ashyodir. 
Neftni   fraksiyalarini   qattiq   uglevodorodlari   х uddi   suyuq   uglevodorodlar   kabi
normal   tuzilishga   ega   bo’lib   har- х il   malekulyar   massalilardir:   Izoparafinli   -
molekuladagi   uglevodorodlar   soni   turlicha,   har   х il   tarmoqlangan,   naftenli   -
aromatik   va   naften   aramatik   -   х alqalar   soni   turlicha   butan   va   yonbosh   zanjirlar
normal va izo strukturali bo’lgan uglevodorodlar. 
Qattiq   uglevodorodlarni   kimyoviy   tarkibi   fraksiyalarni   qaynash
temperaturalarining chegarasiga bog’liq. 
Past   temperaturada   qaynaydigan   moy   fraksiyalarida   asosan   normal   tuzilishga
ega   bo’lgan   qattiq   parafin   uglevodorodlar   bo’ladi.   Qaynash   tem-peraturasiming
ortishi   bilan   n-alkanlarning   miqdori   kamayadi,   izoparafin   va   siklik
uglevodorodlarni,   asosan   naften   uglevodorodlarni   miqdori   ortadi.   Mazutni
haydalgandan   so’ng   qolgan   qoldiq-serezinda   qattiq   uglevodorodni   asosiy
komponentlarini yonbosh zanjirli izo-tuzilishga ega bo’lgan naften uglevodorodlari
tashkil   qiladi.   Fraksiyalarni   qaynash   temperaturasini   ortishi   bilan   ularda   qattiq
uglevodorodlarni miqdori ortadi va erish temperaturasi ko’tariladi. 
Deparafinlash   jarayonining   vazifasi   qattiq   uglevodorodlarni-suyuq   fazadan
ajratishdir.   SHuning   uchun   ularni   krisstallik   strukturasi   katta   rol’   o’ynaydi,   ya`ni
9 kristallarni formasi  o’lchamlari fazalarni ajratish jarayonining tezligi va aniqligini
belgilaydi. 
Qattiq   uglevodorodlar   asosan   izomorf   moddalarga   kiradi,   ular   siklik
uglevodorodlar   bo’lib   yonbosh   zanjirlarida   normal   tuzilishga   ega,   shuning   uchun
birga   krisstallanganda   aralash   kristallar   hosil   qiladi,   temperatura   pasayganda
birinchi   navbatda   yuqori   temperaturada   yumshaydigan   uglevodorodlarni  
krisstallari  ajraladi  Ularni  krisstal  panjaralarida  ketma-
ket  past   temperaturada   qotadigan   uglevodorodlarni   krisstallari   hosil   bo’ladi 4
.
Neft mahsulotlarini deparafinlash bir necha usulda bajariladi: 
 Qattiq uglevodorodlarni past temperaturada kristallash; 
 Х om   ashyoni   eritmasidagi   qattiq   uglevodorodlarni   tanlovchi   (saylovchi)
erituvchilar bilan; 
 Karbamid bilan kompleks hosil qilish yuli bilan; 
 Qattiq   uglevodorodlarni   katalitik   usulda   past   temperaturada   qotadigan
mahsulotlarga aylantirish usuli bilan; 
 Х om   ashyoni   adsorbsiya   usuli   bilan   yuqori   va   past   temperaturada
kristallanadigan mahsulotlarga ajratish yuli bilan;    Biologik ta`sir bilan. 
 
4   Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining 
and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013.  Р .154 
10 2.2 Yoqilg’i moylarini kristallizatsiya qilish
Bu   jarayon   qattiq   va   suyuq   uglevodorodlarni   ba`zi   bir   erituvchilarda   past
temperagurada   har- х il   eruvchailigiga   asoslaigan.   Bu   jarayonni   barcha   fraksiya
tarkibli   moy   х om   ashyosi   uchun   ishlatsa   bo’ladi.   Moy   fraksiyalarini   qattiq
uglevodorodlari  polyar va polyar   bo’lmagan erituvchilarda cheklangan miqdorda
eriydi.   Bunday   uglevodorodlarni   eruvchanligi   qattiq   moddalarni   suyuqlikda   erish
nazariyasiga bo’ysunadi va quyidagilar bilan  х arakterlanadi: 
a) Qattiq uglevodorodlarni eruvchanligi fraksiyalarni qaynash temperaturasi 
va zichligi ortishi bilan kamayadi; 
b) Bir   х il   temperatura   oralig’ida   qaynovchi   fraksiyalar   uchun   bir   gomologik
qatoridagi   qattiq  uglevodorodlarni   eruvchanligi   ularni   malekulyar   ssalarni   orgishi
bilan kamayadi; 
v) Qattiq uglevodorodlarni eruvchanligi temperatura ortishi bilan pasayadi. 
Deparafinizasiya   jarayonida   ishlatiladigan   eruvchi   quyidagi   talab-larga   javob
berish kerak: 
Erituvchi   jarayonni   temperaturasida   х om   ashyodagi   suyuq   uglevo-   arni   eritib
qattiq uglevodorodlarni eritmasligi kerak. 
Deparafinlash   temperaturasini   o х irgi   nuqtasi   bilan   moyni   qotish
temperaturalari   oralig’i     minimal     farqni   ta`minlashi     kerak     va   qattiq
uglevodorodlarni   yirik   kristallarini   hosil   qilinishi   kerak.   Ko’rsatilgan
temperaturelar   oralig’idagi   farqni   «Deparafinlashning   temperatura   effekti»
deyiladi. 
Erituvchini qaynash temperaturasi juda yuqori va juda past bo’lmasligi kerak. 
Erituvchini   qotish  temaeraturasi  past   bo’lishi   kerak   deparafin  temperaturasida
kristallanib qolib fil’trlarni berkitib quymasin. 
Korroziyaga agressiv bo’lmasligi kerak. 
Sanitariya   normalariga   javob   berishi   kerak   arzon,   topish   mumkin   bo’lishi
kerak. 
Deparafinlash   jarayoni   moy   ishlab   chiqarishda   murakkab,   ko’p   me х nat   talab
qiladigan   va   qimmat   bo’lib   uni   effektivligi   suspenziyani   fil’trlash   zichligiga
11 bog’liq. Bu esa o’z navbatida qattiq uglevodorodlarni kristallarni strukturasi bilan
bog’liq   ( х om   ashyoni   erituvchi   bilan   sovutganda   tushadigan)   bo’lib   ularni
o’lchamlarini   katta   yoki   kichikligi   qattiq   fazami   suyuq   fazadan   ajratishni   va
tezligini belgilaydi. 
Qattiq   uglevodorodlarni   kristalaniish   to’yingan   eritmadai   kristallarni
«zarod ы shi» ajralib chiqishi bilan boshlanadi. Eritmani sovitib davom ettirilganda
kristallanish   paydo   bo’lishi   kristallanish   markazlarida   boradi.   Kristalanish
jarayonida   yirik   kristallarni   olish   uchun   «zarod ы sh»larni   soni   kam   bo’lishi   kerak
chuiki kristallanish shu markazlarda boradi 5
. 
Bundan   ko’rinib   turibdiki,   qattiq   fazani   eritmasdan   ajratib   х os1   bo’lishi
muhitni   qovushqoqligiga,   diffuziyalanishni   o’rtacha   yo’liga,   qattiq   fazani   shu
temperaturasidagi   uglevodorodni   malekulasini   o’rtacha   radiusiga   va   eritmani
konsentrasiyasini ayirmasiga, ajralib eruvchanligiga bog’liqdir. 
rasm.  Deparafinlash qurilmasining prinsipial s х emasi. 
1-aralashtirgich,   2-isitgich,   3-sovutgich,   4-Regenerativ   kristallizator.   5-
ammiakli   kristallizator,   6-   vakuum   kristallizator,   7-   deparafinlangan   "moy
eritmasidan   erituvchini   ajratib   olish   otdeli,   8-gach   va   petrolatumdan   erituvchini
regenerirlash otdeli. 
Liniyalar :   I-   х om   ashyo,   II-erituvchi,   III-   х om   ashyo   eritmasi,   IV-   qattiq
uglevodorodlar   suspenziyasi,   V-   deparafinlangan   moy   eritmasi.   VI-   gaz   yoki
petrolatum   eritmasi.   VII-   deparafinlangan   moy.   VIII-qattiq   uglevodorodlar   (gaz
yoki petrolatum). 
5   Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining 
and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013.  Р .154 
12  Deparafinlanishi kerak bo’lgan  х om ashyo I va erituvchi II aralashtirgichda (1)
ma`lum   nisbatda   aralashtirilib   parli   isitgichda   (T)   Qizdiriladi.   Agarda   kdoilmaga
berilayotgan   х om   ashyoni   tempera’turasi   60°S   dan   yuqori   bo’lsa   uni   isitilmaydi.
So’ngra   х om   ashyo   eritmasi   III   oldin   suvli   sovutgichda   (3)   ,   keyii   regenerativ
kristallizatorda (4) sovutiladi. Bunda sovitish uchun deparafinlangan moy eritmasi
V (fil’trat) dan foydalaniladi, va ni х oyat ammiakli kristall izatorda ammiak bnlan
sovutiladi.   (15)   Agarda   sovutishtemperaturasi   -   30°   Sdan   past   bo’lsa   sovutgich
sifatida   etan   ishlatiladi.   Moy   tarkibidagi   qattiq   uglevodorodlarni   sovuq
suspenziyasi IV fil’trga beriladi. (6) va bu erda qattiq faza suyuq fazadan ajratiladi.
Fil’trda qolgan qattiq uglevodorodlarning qoldig’i sovuq erituvchi II bilan yuviladi
va   shnekga   yuboriladi.   Fil’trlash   natijasida   deparafinlangan   moyni   eritmasini
olinadi.Uni   tarkibida   75-80%   erituvchi   bo’ladi.   SHu   bilan   birga   qattiq
uglevodorodlarni   (gaz   va   petrolatum)   eritmasi   ham   olinadi.   Ularni   tarkibida   moy
kamroq   bo’ladi.   Ikkala   eritmani   ham   regenirlash   seksiyasiga   (7,8)   yuboriladi.
Erituvchi   regenerasiya   qilib   olingandan   keyin   qolgan   deparafinlangan   moy   VII-
qayta   tozalashga   yuboriladi,   qattiq  uglevodorodlar   VIII   (gach   yoki   distillyat   moy
qayta   ishlangan   bo’lsa,   petrolatum   -   qoldiq   х om   ashyo   qayta   ishlangan   bo’lsa)
parafin   va   serezin   olish   uchun   yuboriladi.   Regenerasiya,   qilnngan   erituvchi   х om
ashyo bilan aralashtirish uchun qaytariladi. 
  Ikki   bosqichda   filtrlash   yo’li   bilan   moylarni   Moy   fraksiyalarini   juft
erituvchilar-   astetotoluol   ishtirokida   deparafinlash   qurilmasida   past   qotish
temperaturali   moy   va   ikkinchi   bosqichda   GACh   va   petrolatumdan   moy   ajratib
olinadi. Qurilmaga xom-ashyo sifatida selektiv tozalangan rafinat beriladi. Asosiy
olinadigan   mahsulot   deparafinlangan   moy.   Parafinsizlantirilgan   moyning   chiqimi
65-80% (mass.) xom-ashyoga nisbatan. Qurilmaning asosiy bo’limlari: 
1. Kristallash; 
2. Filtrlash; 
3. Erituvchini regenerastiyalash. 
13 rasm. Moy fraksiyalarini juft erituvchilar yordamida tozalash  
1-bosqich   2-filtratdan   olingan   qoldiq   erituvchi   bilan   aralashtirilib   olingan
suspenziya   3-yig’gichda   yig’iladi.   Bu   erdan   suspenziya   9-nasos   orqali   olinib,
4ig’gicha yig’ilib, 2-bosqich 5-vakuum filtrga beriladi. 2-bosqich filtrati 8vakuum
yig’gichda   yig’ilib,   23-nasos   orqali   21-kristallizatordan   so’ng   20kristallizatordan
chiqayotgan sovuq suspenziyaga qo’shiladi. 2-bosqich filtratidagi qoldiq erituvchi
bilan   yuvilib   6-yig’gichda   yig’iladi,   u   erdan   suspenziya   erituvchini
regenerastiyalash bo’limiga uzatiladi. 
Xom-ashyo   rafinat   10-nasos   orqali   11-sovutkichdan   o’tib,   13,16   regenerativ
kristallizatorlarga   beriladi.   Bu   erda   rafinat   1-bosqichdan   olingan   filtrat   bilan
sovutiladi.   Xom-ashyo   sovuq   erituvchi   bilan   3ta   joyda   13,14   va   15
kristallizatorlardan chiqishda aralashtiriladi. Regenerativ kristallizatorlardan so’ng
xom-ashyo   eritmasi   18,20-ammiakli   kristallizatorlarga   kiradi   va   bu   erda   filtrlash
haroratigacha   sovutiladi.   Moy   eritmasida   qattiq   uglevodorodli   sovutilgan
suspenziya   1-yig’gichga   tushib,   u   erdan   2-vakuum   filtrning   1bosqichiga   oqib
14 o’tadi. 1-bosqich filtrati 7-vakuum yig’gichda yig’iladi. 17nasos orqali regenerativ
kristallizatorlardan   o’tib,   12-   issiqlik   almashgichdan   o’tib,   erituvchini
regenerastiyalash   bo’limiga   uzatiladi.   Qoldiq   22kristallizatorlarda   sovutilgan
sovuq erituvchi bilan yuviladi. 
jadval.  Distillyat va qoldiq xom-ashyoni filtrlash haroratlari 
Distillyat xom-ashyosi Qoldiq xom-ashyosi
1- bosqich -25 ÷ -28 -23 ÷ -25
2- bosqich -15 ÷ -18 -13 ÷ -15
 
Diхloretan-metilenхlorid eritmasida deparafinizasiyalash 
Di-Me (erituvchilarning birinchi harflari bo’yicha) deb nomlangan bu jarayon
chet el zavodlarida ham distillyatli, ham qoldiqli past haroratda qotadigan moylarni
ishlab   chiqarish   uchun  qo’llaniladi.  erituvchi   bo’lib  diхloretan  (50-70  %)   -   qattiq
uglevodorodlarning cho’ktiruvchisi va metilenхlorid (50-30 %)-moy erituvchisidan
iborat aralashma хizmat qiladi.  
  Bunday   erituvchini   qo’llaganda   rafinatlarning   deparafinizasiya-lanishini
oхirga   sovutish   va   fil’trlash   haroratlarda,   ya’ni   deparafinizasiyalangan   moyning
qotishi   harorati   yaqin   bo’lgan   haroratda   (DHE   0   dan   -1   0
C   gacha)   o’tkazish
mumkin,   bu   esa   sovuqni   tejashga   olib   keladi.   Хom   ashyoni   erituvchi   bilan
suyultirishning umumiy karraligi (1:3)-(1:5) (hajm). Deparafinizasiyalashda qotish
harorati 20  0
C bo’lgan moyni va moyning miqdori 2-6 % (mass) bo’lgan parafinni
olish mumkin 6
. 
Jarayonning   afzalliklaridan   biri   qattiq   uglevodorodlar   suspenziyasining
fil’trlanish   tezligi   yuqoriligidadir-200   kg   (m 2
/soat)   gacha   хom   ashyo   bo’yicha
fil’trning to’la yuzasiga. erituvchilar portlovchi aralashmalarni hosil qilmaydilar va
yonmaydigan   moddalar   bo’lib   hisoblanadi,   shuning   uchun   qurilmalarda   inert   gaz
sistemasi yo’q. 
6   Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining 
and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013.  Р .154 
15 Bu   jarayonning   kamchiligi   bo’lib   erituvchilarning   130-140   0
C   da   korrozion
agressiv   parchalanish   mahsulotlarini   hosil   qilish   bilan   sodir   bo’ladigan   termik
barqarorligi  hisoblanadi.  Di х loretan-metilen х lorid  eritmasidagi
deparafinizasiyalash   х uddi   ketonotoluolli   eritmada   deparafinizasiyalashni
o’tkazadigan   qurilmasiga   o’ х shagan   qurilmada   o’tkaziladi.   Di-Me   jarayoni
o’tkazish sharoitlari turli moylar uchun quyidagicha:         
Industrial Mashina
uchun Silindr uchun
Aralashmada erituvchilar
nisbati: % (mass) 50:50 50:50 35:65
Х om ashyoga erituvchining
sarfi,%(hajm)  х om ashyoga 300 380 600
Fil’trlash harorati  0
C -20 -20 -20
Distilyat   moy   fraksiyalari,   odatda,   deasfal'tizatsiya   qilinmaydi.   Distillyat   va
qoldiq   moylarni   umumiy   texnologik   sxemasi   shu   bilan   farq   qiladi.   Moy
(fraksiyalari   tozalanganidan   so`ng   moylarning   rangi   o`zgaradi,   ular   ancha
rangsizlanadi. Smola va polisiklik aromatik uglevodorodlardan tozalash natijasida
moylarni   kokslanishi   va   yopishqoqlik   indeksi   ortadi.   Smola   va   to`yinmagan
uglevodorodlardan   tozalash   moyni   termik   barqarorligini   (stabilligini)   oshiradi.
Kislota   xususiyatiga   ega   bo`lgan   uglevodorodlardan   tozalash   esa   korroziya
aktivligini   pasaytiradi   va   qattiq   uglevodorodlardan   tozalash   qotish   haroratinini
pasaytiradi. 
Moylarni   tovar   qolatiga   keltirib   tayyorlash   kompaundlash   qurilmasida   olib
boriladi. yengil, o`rta va og’ir distillyat qamda qoldiq komponent bo`lsa moylarni
xoxlagan navini (sortini) tayyorlash mumkin. 
Erituvchilarning   tasnifi.   Qutbli   erituvchilarning   tabiati,   uning   tarkibi   va
molekulalar strukturasi tozalash jarayonining unumdorligiga ta`sir qiladi. 
16 Erituvchining   tabiati,   uning   bir   tomondan   xom   ashyoning   aromatika
uglevodorodlariga   nisbatan,   ikkinchi   tomondan   parafin   uglevodorod-lariga
nisbatan tanlab eritish xossalarini baqolashda to`liq o`zini namoyon etadi. 
Erituvchining   uglevodorodlarga   nisbatan   tanlash   va   eritish   xossalarini
o`rganish   uchun   Gamet   tengligidan   foydalanish   maqsadga   muvofiqdir.   Erituvchi
molekulasiga   geteroatomlarni   va   Gammet   -   Taft   konstantasining   yuqori
ko`rsatkichli   atom   guruhini   (O
2 ,   N,   CO
2 ,   F,   CN
4 )   kiritish,   erituvchini
donorakseptor   xossali   uglevodorodlarga   nisbatan   tanlab   eritish   xossasini   yuqori
qiladi. Alifatik birikmalar siklik va geterosiklik analoglariga o`tishi, erituvchining
aromatika   va   to`yinmagan   uglevodorodlarga   nisbatan   tanlab   eritish   xossasini
sezilarli darajada yaxshilaydi. 
Mineral   moylar   ishlab   chiqarish   sanoatida   keng   ko`lamda   amaliy   jiqatdan
fenol, furfurol va N-metilpirrolidon erituvchilaridan foydalaniladi. 
 Fenol erituvchisi. Ma`lumki, fenol oltingugurt birikmalari va smolani, qisman
sul'fidlarni yaxshi eritadi. Shuning uchun erituvchilar orasida fenol moylarni tanlab
eritishda   unumli   erituvchi   qisoblanadi.   Aynan   uning   xossalarini   inobatga   olgan
qolda   neftni   qayta   ishlash   zavodlarining   moybloklari
loyiqalangan. 
Fenol formulasining strukturasi:  C
6 H
5 OH,
 
 
jadval.  Fenolning fizik-kimyoviy xossalarining ko’rsatkichlari 
1 Zichlik, 20 o
C da, kg/m 3
1071
2 Molekulyar og’irlik 94,11
3 Sindirish ko`rsatkichi, 41  o
C 1,5425
4 Kritik harorat,  o
S 419
5 Kritik bosim,  MPa 6,05
6 Issiqlik siqimi, 45  o
C da,  kDj/(kg*grad) 2,11
7 qovushqoqlik 45  o
C da   kinematik,  mm 2
/s   dinamik,   Pa*s 3,8
17 4,0
8 harorat,   o
C
chaqnashi 79
buqlarning qavoda alangalanishi 430
atmosfera bosimida qaynashi 181
erishi +41
9 Fenolning suvda eruvchanlik %, harorati  o
S
20 8,2
40 9,6
10 Suvning fenolda eruvchanligi %, harorati  o
C
40 33,2
11 Buqlanish entalpiyasi,  kDj/mol' 45
12 Suv bilan azeotrop aralashmaning qaynash harorati
atmosfera bosimida,   o
S 99,6
13 Suv bilan azeotrop aralashmadagi fenolning tarkibi % 9,2
14 Dipol' momenti 1,7
15 Dipol' momenti 5
 Berilganlardan ko`rinib turibdiki, fenolning zichligi deyarli katta emas, bu esa
rafinatli va ekstraktli eritmalarni to`qnashtirgandafazaldar ajralish sharoitiga sal'biy
ta`sir qiladi. Haydash haroratining yuqori bo`lishi quvurli o’choqlarda yoqilqining
ko`p sarf bo`lishiga va qurilmalarda isitish xarajatlarining ko`payishiga olib keladi.
Fenolning   boshqa   kamchiliklari:   kristallanish   haroratining   balandligi,   bunda
ekstraktor   kolonnasida   ishchi   harorat   diapazoni   qisqaradi;   yuqori   qovushqoqligi,
bunda   kolonnada   oraliq   oqimlarni   to`qnashtirganda   fazalar   muvozanatini   hosil
bo`lish   tezligi   pasayib,   modda   almashinish   jarayoni   yomonlashadi;   yuqori
zaharliligi; kolonna tipidagi qurilmalarda emultsiyalanishga moyilligi baland. 
Fenol   bilan   tozalaganda   uning   tanlash   xossasini   ko`tarish   uchun   qo`shimcha
ravishda etil yoki metil spirtini ikkinchi erituvchi sifatida qo`shish mumkin. 
18 Fenol-etanol   erituvchisi   bilan   ekstraktsiyalaganda   rafinat   chiqishi   4-5   %   ga
quruq fenol bilan tozalaganga nisbatan ko`payadi. 
Fenolning   ajratish   xossasini   ko`tarish   uchun   unga   qo`shimcha   yengil   benzin
fraksiyasi,   spirtlar,   sirt   aktiv   moddalar   qo`shiladi.   Anna   shu   barcha   qo`shilgan
qo`shimchalar fenolning tanlash xossasini ko`taradi. 
Furfurol   erituvchisi.   Furfurol   bilan   tozalashning   afzalligi:   rafinat
distillyatlarining   ko`p   chiqishi   bilan   va   xom-ashyoning   kuchli
dearomatizatsiyalanishi bilan baqolanadi. 
Furfurol   -   yoqimli   non   qidini   eslatadigan   rangsiz   suyuqlikdir.   U   tarkibida
pentozan   saqlagan   chiqindilarni   gidrolizlash   va   kislota   qo`shib   qaynatish   yo`li
bilan olinadi. 
Kimyoviy   tabiati   bo`yicha   furfurol aromatik
al'degidlarga   o`xshab   ketadi;   uning formulasining
strukturasi: C
4 H
3 OCHO,  
                                           
Past   haroratda   furfurolda   (30-40 o
C)   qattiq   parafinlar   va   asfal'tenlar   erimaydi,
oltingugurt   birikmalari   va   smolalar   sekin   va   narafin-naften   uglevodorodlari
judayam sekin eriydi. 
400 o
C   dan   yuqori   haroratda   qaynaydigan   yuqorimolekulyar   aromatik
uglevodorodlar,   60-80 o
C   da   yaxshi   eriydi.   Eritish   xossalarini   yaxshilash   uchun
benzol, atseton, spirtlar, xloroform va boshqa yuqorimolekulyar organik birikmalar
qo`shiladi. 
Furfurol   uglerodning   turli   guruhlarini   tanlashi   xom   ashyoning   tarkibiga,
ekstraktsiyaning  harorat  rejimiga,  erituvchining xom-ashyo bilan nisbatiga  boqliq
bo`ladi. 
Tozalash sharoitiga qarab rafinat va ekstraktning uglevodorod tarkibi o`zgarib,
furfurol   bilan   tozalaganda   taqsimlanish   koeffitsienti   fenol   bilan   tozalaganga
nisbatan   ancha   yuqoridir.   Erituvchining   keng   qo`llanilishiga   qaramay   furfuro   bir
qancha   kamchiliklarga   ham   ega.   U   kam   zaharli   bo`lsada,   yuqori   harorat   va   qavo
kislorodi ta`sirida oksidlanib, o`zining dastlabki xossalarini yo`qotadi. 
19  
jadval.  Furfurolning fizik-kimyoviy xossalarining ko’rsatkichlari 
1 Zichlik, 20  o
C da, kg/m3 1160
2 Molekulyar oq’irlik 96,03
3 Sindirish ko`rsatkichi, 41  o
C 1,5261
4 Kritik harorat,  o
C 396
5 Kritik bosim,  MPa 5,43
6 Issiqlik siq’imi, 45  o
C da,  kDj/(kg*grad) 1,59
7 qovushqoqlik 45  o
C da
kinematik,  mm 2
/s 0,907
dinamik,   Pa*s 1,02
8 Harorat,  o
C
chaqnashi 59
atmosfera bosimida qaynashi 162
erishi -39
9 Suvda eruvchanligi %, harorati  20  o
C
furfurol suvda 5,9
suv furfurolda 4,5
10 Buqlanish entalpiyasi,  kDj/mol' 44
11 Suv bilan azeotrop aralashmaning qaynash harorati
atmosfera bosimida,   o
C 97,5
12 Azeotrop aralashmadagi furfurolning tarkibi % 35
13 Dipol' momenti 3,57
                       
N-metilpirrolidon  erituvchisi.   N-metilpirrolidon  -   qiyin  uchuvchan  erituvchi
bo`lib,   ijobiy   ekologik   va   toksikologik   xarakterga   ega.   Qulay   erituvchanligi   va
yuqori   tanlash   xossasiga   ega   bo`lgani   uchun   u   neft   va   kimyo   sanoatida   keng
ko`lamda ishlatilmoqda. 
20 N-metilpirrolidonning   yuqori   qutbligini   molekula
strukturasining assimmetrikligi izoqlaydi: 
 
 
  jadval.  N-metilpirrolidonning fizik-kimyoviy xossalarining ko’rsatkichlari 
1 Zichlik, 25  o
C da, kg/m3 1028
2 Molekulyar oq’irlik 99,13
3 Kritik harorat,  o
C 451
4 Kritik bosim,  MPa 4,78
5 Harorat,   o
C
yonish nuqtasi 245
atmosfera bosimida qaynashi 204,3
erishi -23,6
6 Buqlanish entalpiyasi, 20  o
C da,  kDj/mol' 550
7 Kritik hajmi, m3 / kmol' 0,316
8 Sirt tarangligi, 25  o
C da, N/m 0,041
9 Portlash chegarasi, hajmiy ulushda, %
pasti 1,3
yuqorisi 9,5
10 Dipol' momenti 1,7
N-metilpirrolidon kuchli qutbli erituvchi qisoblanadi. U - rangsiz, qarakatchan
suyuqlik   bo`lib,   kuchsiz   amino   sifatli   hidi   bor.   N-metilpirrolidon   cheksiz
proporsiyada suv va ko`pincha organik erituvchilar bilan aralashishi mumkin 7
. 
N-metilpirrolidon   suv   bilan   azeotrop   aralashma   hosil   qilmaydi   va   qoniqarli
termik barqaror hisoblanadi. Moylar ishlab chiqarishda yarim tayyor mahsulotlarni
tozalashda   N-metilpirrolidon   aromatik   uglevodorodlarni   va   geterobirikmalarni,
jumladan   organik   oltingugurtlarni   tanlab   eritadi.   Parafin   uglevodorodlarini
7   Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining 
and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013.  Р .154 
21 eritishda   inert   bo`lgani   uchun   u   furfurolga   va   ayniqsa   fenolga   raqobatbardosh
hisoblanadi. 
Moylarni tanlovchi erituvchilar bilan tozalash jarayoni uchun quyidagi omillar
muximdir: 
1. Jarayonning harorati. 
2. Moy fraksiyasini erituvchida erituvchanligining kritik harorati 
3. Xom ashyo va erituvchilarning nisbati. 
4. Erituvchini xom ashyo bilan o`zaro ta`sir usuli. 
5. Bosim   ostida   suyultirilgan   gazlarni   erituvchi   sifatida   ishlatilganda   (propan,
oltingugurtli uglevodorod gazi) o`z ta`sirini ko`rsatadi. 
Erituvchini   moy   eritmasidan   va   kerak   bo`lmagan   komponentlar   eritmasidan
regeneratsiyalash bir necha bosqichda amalga oshiriladi: 
- Erituvchi yuqori haroratda yoki atmosfera bosimida qaydab ajratiladi. 
- Suv buqi bilan qaydab olinadi. 
- Vakuum ostida qaydab ajratiladi. 
Tozalangan   mahsulotda   erituvchining   qoldiq   miqdori   0,005-0,02   %   dan   ortiq
bo`lmasligi kerak. 
22 III BOB. OLINGAN NATIJALARNING UMUMIY MUHOKAMASI
3.1 Moyni deparafinlash jarayoni texnologiyasini o’rganish
Moylarning   qimmatbaqo   uglevodorodlari   gach   yoki   ekstraktga   o`tib   ketishi
mumkin.   Bu   asosan,   erituvchining   yetarli   darajada   selektiv   bo`lmaganligi   sabali
yuz   beradi.   Buning   natijasida   qimmatbaqo   va   keraksiz   komponentlar   oraliqida
turgan   uglevodorodlar   yo`qotiladi.   Bu   komponentlar   ichki   rafinat   deyiladi.   Bu
komponentlarning yo`qotilishi asosiy mahsulot chiqishini pasaytiradi. 
Eng   ko’p   tarqalgan   tozalash   mujassamlashtirilgan   (ikki   oqimli)   qurilmalarda
fenol va furfurol yordamida o’tkaziladi. Bunday qurilmalarning ahamiyatli tomoni
shundaki,   ularda   bir   vaqtning   o’zida   distillyatli   va   qoldiq   xom   ashyoni   qayta
ishlash imkonyati mavjud. 
Rafinat   chiqishini   oshirish   va   ekstrakt   bilan   birgalikda   chiquvchi   kerakli
komponentlar   yo’qolishini   kamaytirish   uchun,   shuningdek,   turli   tarkib   va
xususiyatdagi   ikki   rafinatlarni   olish   maqsadida   ikki   bosqichli   fenolli   tozalash
qo’llaniladi.   Bunday   holatda   qurilma   ikki   ekstrakcion   kolonna   bilan   jihozlanadi.
Xom   ashyoni  birinchi   kiritishda   tozalash   uchun  talab  etiladigan  fenolni   tahminan
yarim   miqdorida   beriladi.   Bu   kolonna   yuqorisidan   “og’irlashtirilgan”   rafinat
eritmasi chiqariladi. Bu “og’irlashtirilgan” rafinat ikkinchi bosqich tozalash uchun
ikkinchi   ekstrakcion   kolonnaga   yuboriladi   va   bu   kolonnaga   qolgan   qism   fenol
kiritiladi.   Ikkinchi   kolonna   yuqorisidan   yakuniy   rafinatli   eritma   erituvchini   qayta
tiklash jihoziga kiritiladi. Tozalashdagi I va II bosqich ekstrakli eritmalarni fenolli
qayta tiklash tizimiga yuboriladi 8
. 
Kam   qovushqoqli   past   haroratda   qotuvchi   moylarni   olish   uchun   yengil
distillyatlarni   tozalash   nisbatan   past   temperatura   (35   –   40 0
C)   larda   amalga
oshiriladi. Qurilma texnologik sxemasiga sovitish tizimi kiritilgan. Sovutish tizimi
ekstrakciya   kolonnasi   pastki   qismidan   resirkulyatsiyalanuvchi   xom   ashyo   va
ekstrakli   eritma   uchun   sovutkichlarda   foydalaniladigan   suvni   3   –   8 0
C   ga   sovitib
8   Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining 
and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013.  Р .154 
23 berishga   mo’ljallangan.   Bundan   qurilmalar   erituvchini   qayta   tiklash   kolonnalari
siqib ketishini oldini olish uchun ko’p sondagi tarelkalar o’rnatiladi. 
Xom   ashyodagi   smolali   moddalar   miqdori   yuqori   hollarda   qurilmaga
qo’shimcha xom ashyoni deasfal’tlash bitumi eritmasidan erituvchini qayta tiklash
tizimlari kiritiladi. 
Selektiv   tozalash   qurilmalarni   ishlatish   vaqtida   katta   e`tibor   jarayonni
avtomatik   boshqarishga   qaratiladi.   Qurilmadagi   oqimlar   sifatini   analizatorlar
yoritib turadi:  xom  ashyo uchun – zichlik va  qovushqoqlik o’lchagichlari, rafinat
uchun   –   refraktometr,   kolorimetr,   erituvchi   miqdor   analizatori;   ekstrakt   uchun   –
zichlik va qovushqoqlik o’lchagichlari, erituvchi miqdor analizatori; oqova suvlari
uchun   –   erituvchi   miqdor   analizatori.   Xom   ashyodan   rafinat   chiqishi   64   –   85   %
(massa)   ni   tashkil   etadi,   yuqori   indeksli   moylarni   qayta   ishlashda   40   –   60%
(massa).  
  Moyli   xom   ashyolarni   tozalashda   qo’llaniladigan   ekstraksion   kolonnalar
tavsifini   quyida   ko’rib   chiqamiz.   Tozalash   jarayonidan   asosiy   maqsad-fenol
erituvchisi   yordamida   xom   ashyo   tarkibidan   keraksiz   komponentlarni   chiqarish
yo’li  bilan rafinat  olishdir. Rafinatni  chiqishi  boshlang’ich xom  ashyo  sifatiga va
tozalash   darajasiga   bog’liq.   Xom   ashyo   sifatida   moy   distillyatlari   yoki
deasfal’tizatdan   foydalaniladi.   Rafinat   olish   qatorida   jarayonda   ekstrakt   hosil
bo’ladi. 
Qurilmaning   asosiy   bloklariga   quyidagilar   kiradi:   fenol-suv   azeotropik   bug’li
aralashmadan fenol xom ashyosini absorbsiyalash, ekstraksiyalash, rafinatli eritma
tarkibidan   fenolni   regenerasiyalash   va   ekstraktli   eritma   tarkibidan   fenolni
regeneratsiyalash.   Qurilma   texnologik   sxemasi   quyidagi   ko’rinishda   keltirilgan
(22-rasm). 
Distillyatli yoki qoldiq xom ashyo 1-nasos yordamida 2-issiqlik almashtirgich
beriladi   va   u   tahminan   90 0
C   gacha   qizdirilib,   3-bug’li   qizdirgich   orqali   o’tib,   5-
absorberni   yuqori   tarelkasidan   beriladi.   Xom   ashyoni   absorberga   kirishdagi
temperaturasi 110-115 0
C ga teng. Absorberning pastki qismidagi suyuqlik sathiga
24 ko’ra   xom   ashyoni   uzatish   boshqarilib   turiladi,   buning   uchun   qizdirish   liniyasida
klapan o’rnatilgan. 
Absorberning   pastki   tarelkasi   ostidan   azeotropik   aralashma   bug’lari   kiritiladi.
Xom   ashyo   oqimi   ko’tarilayotgan   bug’lar   bilan   to’qnashib,   undan   fenol
absorbsiyalanadi(yutiladi).   Suv   bug’lari   absorberdan   chiqishi   bilan   4kondensator-
sovitkichga tushadi va hosil bo’lgan kondensat suv bug’i ishlab chiqarish tizimiga
yuboriladi. 
25 2622-rasm. M
oy xomashyosini fenolli tozalash qurilmasi texnologik sxemasi:
 	
1	
, 6, 9, 11, 13, 18, 22, 19, 31, 33, 37 
– nasoslar; 2, 17, 23, 24 - issiqlik almashtirgichlar; 3, 12 – qizdirgichlar; 4 – kondensator-sovitkich; 5 – absorber; 	
, 8, 26 	
7	
– sovitgichlar; 10 – ekstraksion kolonna; 14, 15, 28, 34 
– yig’gichlar; 16, 30 – quvurli pechlar; 19, 35 –havoli sovitish jihozlari; 20 –rafinatni 	
uchirish kolonnasi;   21- rafinatni bug’latuvchi kolonna; 25 
– qaynatgich;27 – quritish kolonnasi; 32 – ekstraktni uchirish kolonnasi;  36 
– ekstraktni 	
bug’latuvchi kolonna; 38 – tomchqaytargich.  Xom   ashyo   unda   absorbsiyalangan   fenol   bilan   birgalikda   absorber   pastki
qismidan 6-nasos yordamida yig’ilib, 7-sovitkich orqali 10-ekstraksion kolonna 
o’rta   qismidan   beriladi.   Kolonnalar   nasadkali   yoki   tarelkali   tipda   bo’lishi
mumkin.   Kolonna   yuqorisidagi   temperatura   erituvchining   kritik   temperaturasidan
tahminan 8-12 0
C past holda ushlanadi, odatda qoldiq xom ashyo uchun 115 0
C dan
oshmagan holda va kam qovushqoqli xom ashyo uchun 50 0
C.  
Kolonnalar  yuqorisi   va pasti  orasidagi   hosil   qilinadigan temperatura gradienti
10-30 0
C   ni   tashkil   etadi.   Moy   distillyatlarini   tozalashda   fenolning   karrasi   xom
ashyoga nisbatan 1,2-2 oralig’ida, deasfal’tizatni tozalashda esa 2,54 bo’ladi. 
Tarkibi   0,005%   (mass.)   dan   ko`p   bo`lmagan   fenol   saqlagan   rafinat   22nasos
yordamida 17-issiqlik almashtirgich orqali va oxirgi sovitgichdan so`ng rezevuarga
jo`natiladi.
10-kolonnadan chiqariladigan ekstraktli eritma 11-nasos yordamida 24- issiqlik
almashtirgich   (bunda   25-qaynatgichdan   chiqayotgan   qaynoq   fenol   bilan
qizdiriladi) va 23-issiqlik almashtirgich orqali 27-quritish kolonnasiga beriladi. Bu
kolonnaga   ekstraktli   eritmani   kiritilishdagi   temperaturasi   150-160 0
S   teng.   Yarim
berk   tarelkalar   yordamida   ikki   qismga   bo`lingan   27-kolonna   yuqori   qismi   12   ta
tarelka   bilan   jiqozlangan   va   pasti   -   kub   qismidir.   Ekstraktli   eritma   va   unga
birlashtiriladigan fenol-suvli kondensat 27-kolonnada suvsizlantiriladi. 
Bu kolonna yuqorisidan azeotrop aralashma buqlari (taxminan 91% mass. suv,
qolgani   fenol)   chiqariladi,   pastki   qismidan   esa-fenolni   asosiy   massasi   va
ekstraktdan   tarkib   topgan   suvsiz   eritma   chiqariladi.   Kolonna   yuqorisidan
chiqarilayotgan   azeotrop   aralashma   buqlarini   bir   qismi   5-absorberga,   qolgan
miqdori   esa   19-qavoli   sovitgichga   yuboriladi.   Bu   erda   hosil   bo`lgan   suv-fenolli
kondensat 15-yiqgichga tushadi. 27-kolonnaning yarim berk tarelkasida yiqiluvchi
ekstraktli   eritma   25-qaynatgichga   o`tadi.   U   bu   erda   32-kolonnadan   chiqayotgan
kondensattsiyalanuvchi   fenol   buqlari   bilan   qizdiriladi.   Suvsizlantirilgan   ekstraktli
eritma   27-quritish   kolonnasi   pastki   qismidan   29-nasos   yordamida   olinib,   30-
zmeevikli   pechda   250-260 0
S   gacha   qizdirilgan   qolda   32-buqlatish   kolonnasiga
beriladi.   Eritmaning   bir   qismi   32-kolonna   pastki   qismi   va   30-pech   oraliqida
27 retsirkulyattsiyalanadi.   31-nasos   yordamida   30-zmeevikli   pech   orqali   amalga
oshiriladigan   eritma   sirkulyatsiyasi   ekstraksion   kolonna   pastidagi   temperaturani
taxminan   330 0
S   gacha   oshiradi.   Bu   orqali   kolonna   qoldiq   mahsulotidagi   fenolni
miqdorini   kamaytirishga   erishiladi.   32-kolonna   0,20,3MPa   ortiqcha   bosimda
ishlaydi.   Kolonna   yuqorisidagi   temperatura   ishchi   bosimda   fenolni   qaynash
temperaturasiga   teng.   U   230-240 0
S   chegarasida   o`zgarib   turadi.   32-kolonnaning
yuqori   tarelkasidan   to`yintirish   (sovuq   quyilish)   sifatida   fenol   beriladi.   Tarkibida
2-5%   (mass.)   fenol   saqlagan   ekstraktli   eritma   32-kolonna   pastki   qismidan   o`z
oqimi   bilan   36-buqlatuvchi   kolonnaga   o`tadi   va   u   erda   suv   buqi   bilan
shamollatiladi.32-kolonnadan chiquvchi fenol buqlari 25-qaynatgich uchun issiqlik
tashuvchi   hisoblanadi.   Qayta   tiklangan   fenol   24-   issiqlik   almashtirgich   va   26-
sovitgich   orqali   28-   quruq   fenolli   yiqgichga   tushadi.   36-kolonnadan   chiquvchi
fenol   va   suv   buqlari   35-jiqozda   kondensattsiyalanadi   va   ekstraktli   eritma   bilan
birgalikdagi kondensat aralashmasi 27-quritish kolonnasiga beriladi. 36kolonnadan
ekstrakt   37-nasos   yordamida   2-issiqlik   almashtirgich   orqali   hamda   oxirgi
sovitkichdan so`ng rezervuarga chiqariladi. 
28 Xulosa
Neftni   birlamchi   kayta   ishlash   va   olingan   maxsulotlarni   kayta   ishlash
natijasida olingan maxsulotlarni yonilgi, surkov moyi yoki kimyo sanoatida xom
ashyo sifatida tugridan tugri ishlatish mumkin emas. Ulardan sifatli maxsulot olish
uchun   kushimcha   ravishda   keraksiz,   tayyor   maxsulotni   sifatiga   salbiy   ta’sir
kursatuvchi moddalardan tozalash kerak.
Buning   uchun   kerak   bulmagan   moddalarni   ba’zi   bir   reagentlar   bilan
kimyoviy birikmalar shaklida chikazib tashlanadi / masalan kislotalar, ishkorlar va
boshkalar   {   yordamida/.   Ba’zan   neft   maxsulotlarini   fizikaviy   usul   bilan
uglevodorod   tarkibini   uzgartirmagan   xolda   ma’lum   kismlarga   ajratiladi   /   tanlab
ta’sir etuvchi erituvchilar, adsorbentlar yordamida, deparafinlash va boshkalar/.
Neft yonilgilarining asosiy turlari va sifati
Neft   maxsulotlaridan   olinadigan   yonilgilardan   foydalanish   nisbatan   kulay
bulgani uchun ular xalk xujaligida keng foydalaniladi.
Neft yonilgilarini kuyidagi turlari bor:
1/   Porshenli   dvigatellarda   ishlatiladigan,   tashkaridan   ta’sir   k^'rsatib   ut
oldiriladigan / avtomobil va aviatsiya benzinlari/.
2/   Porshenli   dvigatellarda   ishlatiladigan,   sikilish   natijasida   alanga
oladigan /dizel yonilgilari/.
3/ Reaktiv dvigatellar uchun.
4/ Gaz-turbinalari dvigatellar va ustanovkalar uchun. {
5/ Bug kozonlari uchun.
Benzinlar   uchun   ularning   detoganatsiyaga   chidamliligi   asosiy
kursatgichlardan   xisoblanadi.   Dvigatel   silindlarida   benzin   buglari   va   xavo
aralashmasi tashkaridan ut berilmaguncha oksidlanishga chidamli bulishi zarur.
Dizel   dvigatellarida   esa   yonilgi   sikilgan   xavoni   kizishi   xisobiga   alanga
oladi.   Bu   yonilgilar   kiska   vaktda   alanga   olishi   kerak,   Kiyinlik   bilan   oksidlanadi
yonilgi ishlatilsa alangalanish davri chuzilib ketadi, natijada yonish kameralarida
29 kup   mikdordagi   yonilgi   alanga   olib   kamerada   bosim   kutarilib   ketadi   va
dvigatellarni ish kobiliyati yomonlashadi.
30 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1. I.A. Karimov. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo`llari va choralari. Toshkent, «O`zbekiston»., 2009.-54 b.
2. Xalq so`zi gazetasi. 2010 yil 28 yanvar’, № 19 (4934) soni. O`zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvar’ kuni bo`lib o`tgan qo`shma
majlisidagi «Mamlakatni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir» mavzusidagi ma`ruzasi 
3. I.A. Karimov. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yilda
mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mo`ljallangan
iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga bag’ishlangan majlisidagi
ma`ruzasi.
4. YU.J. Salomov, S.A. G’aybullaev va Sayfullaev J. Neft va gazni qayta
ishlash texnologiyasi. Toshkent.: CHo`lpon, 2006 y.
5. Jumaev Q.K. va boshqalar Neft va gazni qayta ishlash korxonalari jihoz va
qurilmalari. Toshkent.: O`zbekiston, 2009 y.
6. Fozilov S. F., Mavlonov B.A., Jumayev Q.K., G’aybullayev S.A.,Xamidov
B.N Neft va gaz mahsulotlarining fizik-kimyoviy tahlili (darslik). Toshkent- «ILM
ZIYO», 2010. 232 b.
7. Fozilov S. F., Xamidov B.N., Saydaxmedov SH.M.,Mavlonov B.A Neft va
gaz kimyosi (darslik).Toshkent «Muharrir» nashriyoti -2014. 588 b.
8. S.M. Turobjonov, D.X. Mirxamitova, V. N. JO`rayev, S.E. Nurmonov, O.
e.Ziyadullayev.  Neft-gaz kimyosi-  fizikasi. Toshkent  «TAFAKKUR  BO`STONI»
2014.
9. Kapustin V.M. Neftyanie i al’ternativnie topliva s prisadkami i dobavkami.–
M.: KolosS, 2008. –232 s.
10. Kapustin V.M., Rudin M.G. Ximiya i texnologiya pererabotki nefti. – M.: 
Ximiya , 2013. –495  s .
31 11. Расчети основних жараёнов и аппаратов нефтепереработки: Справочник /
Под ред. Э.Н.Судакова. -М.: Химия, 1979.
12.   Сарданашвипи   А,Г.,   Лъвова   А.И.   Примери   и   задачи   по   технологии
переработки нефти и газа. — М.: Химия, 1980.
13. Эрих В.Н., Расина М.Г., Рудин М.Г. Химии и технология нефти и газа. -
Л.: Химия, 1985.
14. Танатаров М.А. и др. Технологическиэ расчети установок переработки
нефти. — М.: Химия, 1987,
15.   Рудин   М.Г.,   Драбкин   А.Э.   Краткий   справочник   нефтепереработчика.   —
Л.: Химия, 1980.
16.   Рудин   М.Г.,     Смирнов   Г.Ф.   Проэктированиэ   нефтеперераба-тиваюших   и
нефтехимических заводов. —Л.: Химия, 1984.
17. Смидович  Э.В. Технология переработки нефти и газа: В 2 ч. Крекинг
нефтяного сиръя и переработка углеводородних газов. - М.: Химия, 1980. 
18. Справочник нефтепереработчика / Под ред. Г.А. Ластовкина, 
Э.Д.Радченко и М.Г.Рудина. -Л.: Химия, 1986. 
19. D. Ismatov, SH. Nurullaev, S. Tillaev, A.Ikromov «Neftni kayta ishlash» 
20.  www.arxiv.uz  
21.  www.ziyonet.uz  
32