Muhammad Alixon devonning janriy tarkibi - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	101.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

ibrohim muxtorov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2024

26 Sotish

Muhammad Alixon devonning janriy tarkibi

Sotib olish

Muhammad Alixon devonning janriy tarkibi
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. MUHAMMAD ALIXON HAYOT YO ‘ LI.
1.1.Muhammad Alixonning hayoti va ijodiga doir ilmiy asarlar va
maqolalar tasnifi……………………………………………………….
………………….7
1.2.Nodira ijodida Muhammad Alixon timsolining ifodasi (oltin beshik
voqeasi misolida)…………………………………………………………….13
II BOB. SHOIRNING POETIK MAHORATI
2.1.Xonning lirik merosi…………………………………………………….21
2.2.Muhammad Alixon lirikasining janr va mavzu ko‘lami va uning ijodida
badiiy san’atlar in’ikosi……………………………………………………...26
XULOSA…………………………………………………………………………31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..33

2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Adabiyotshunoslikda mumtoz turkiy
adabiyot qiziqish bilan o ‘ rganilib kelinadi. Mumtoz adabiyotda badiiyat
masalasi, adabiy muhit va adabiy tanqidning o‘rni haqidagi tekshirishlarni
amalga oshirish dolzarb vazifalarni keltirib chiqarishi bilan birga tadqiqotlarning
ko‘lamini kengaytirish zaruratini ham ko‘rsatmoqda.
Mamlakatimizda ilm-fan sohasida istiqlol yillarida amalga oshirilayotgan
islohotlar zamirida “o
‘ zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda
o‘rganish va targ‘ib qilish, ko‘p qirrali bu mavzuni bugungi kunda dunyo adabiy
makonida yuz berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog‘liq holda tahlil
etib, zarur ilmiy-amaliy xulosalar chiqarish katta ahamiyatga ega” 1
bo‘lib, mazkur
ilmiy jarayonlar natijasida ijodi nisbatan kam o‘rganilgan Muhammad Alixon
adabiy merosini monografik planda o‘rganish adabiyotshunosligimizni yangi tahlil
va qarashlar bilan boyitishga xizmat qiladi.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Ajdodlarimiz qoldirgan boy
ma’naviy merosga, ularning hayoti va ijodiy faoliyatiga bo‘lgan qiziqish
yurtimizda yildan yilga ortib bormoqda. Zero, mustaqillik, eng avvalo,
o‘zlikni anglash demakdir. Har bir xalq o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritar
ekan, o‘z o‘tmishi, urf-odatlari va qadriyatlarini tiklash hamda ularni
saqlab qolish uchun qayg‘uradi. Mustaqillik tufayli o‘zbek xalqi qo‘lga
kiritgan eng katta ne’matlardan biri– bu ma’naviyat sohasida ro‘y bera
boshlagan istiqloliy jarayonlar bo‘lib, zero, har qanday jamiyatdagi
ijtimoiy-siyosiy voqelik, avvalo, uning ma’naviy jihatdan mushohada
etilishi bilan izohlanadi. Qo‘lga kiritilgan milliy istiqlol milliy o‘zlikni
1
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг «Ўзбек мумтоз ва замонавий адабиётини
халқаро миқёсда ўрганиш ва тарғиб қилишнинг долзарб масалалари» мавзусидаги халқаро конференция
иштирокчиларига йўллаган табриги // Халқ сўзи. 2018 йил 8 август.
3

anglashgagina emas, balki uning butun hayotiy faoliyatiga, xususan
ma’naviy turmushiga sifat jihatidan yangi tus berdi. Ayniqsa, bu holat
uning nodir xazinasi, ya’ni ma’naviy merosiga bo‘lgan e’tiborda yaqqol
ko‘zga tashlanadi. Darhaqiqat, madaniy-ma’naviy merosimiz, asriy
an’analar – o‘tmishdan avlod- ajdodlarimizdan bizlarga yetib kelgan,
bugungi hayotimiz uchun xizmat qilayotgan eng katta boylik ma’naviy
boylik, buyuk xazinadir. 2

“ Ma’naviyat, – degan edi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A.
Karimov, – taqdirning ehsoni emas. Ma’naviyat inson qalbida kamol
topishi uchun qalban va vijdonan, aql va qo‘l bilan mehnat qilishi kerak.
Bu hazina insonga hayotda barqarorlik bag‘ishlaydi, uning qarashlari
shunchaki boylik orttirish yo‘lida kun ko‘rishga yo‘l qo‘ymaydi, fojialar
vaqtida omon saqlab qoladi va moddiy qiyinchilik kunlarida irodani
mustahkamlaydi” 3
.
Mazkur fikrlardan kelib chiqib aytish mumkinki, hayoti va ijodi kam
o‘rganilgan ajdodlarimiz asarlarini o‘rganish davr talabi sanaladi. Xuddi
shu ma’noda Muhammad Al i( Xon ) ijodini o‘rganish ham muhim
masalalardan biridir.
Tadqiqotning maqsadi. Muhammad Alixon ijodining o‘zbek
adabiyoti tarixida tutgan o‘rni, shoirning poetik fikrni ifoda eta olish
mahorati, shoir lirikasi mavzu ko‘lami, shoir ijodiga aloqador manbalar,
ularning mazmun-mohiyati, shoir ijodidagi o‘ziga xos jihatlari, shoir
2 Туленов Ж. Ғ афуров З. Муста қ иллик ва миллий тикланиш. Т., 1996. – 189 б.
3 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли.Т.: Ўзбекистон 992.- 72 б.
4

lirikasi badiiyatini tadqiq etish va ilmiy-nazariy umumlashmalar chiqarish
dissertatsiyamizning maqsadi hisoblanadi.
Tadqiqotning vazifalari :
- Muhammad Alixon hayoti va ijodiga aloqador materiallarni
to‘plash;
- Muhammad Alixon lirikasining mavzu ko‘lamini tadqiq etish;
- shoir ijodida salaflarining ta’siri masalasini atroflicha yoritish;
- shoir ijodida tasvirlangan obrazlarning mazmuni va poetik fikr
uyg‘unligi, badiiy tasvir vositalarining ijodkor tafakkurini aks ettirishdagi
o‘rni, ijodkor badiiy mahorati masalalarini tahlildan o‘tkazish;
- magistrlik dissertatsiyasi natijalaridan nazariy umumlashmalar
chiqarish.
Tadqiqotning obyekti Qo‘qon xonligining madaniy va siyosiy, adabiy
hayotida alohida ahamiyatga ega bo‘lgan ham xon, ham ijodkor bo‘lmish
Muhammad Alixon shaxsi va u tomonidan tuzilgan devon hisoblanadi.
Tadqiqotning predmeti ni Xonning Qo‘qon xonligida adabiyot va madaniy
hayot sohalari jumladan, maorif, musiqa-qo‘shiqchilik, teatr, askiya, me’morchilik
va xalq amaliy san’ati, tarixnavislikning rivojlanishiga qay darajada hissa
qo‘shganligini izchil o‘rganish va tahlil qilish, yozuvchi ijod namunalarini keng
miqyosda o‘rganishni tashkil etadi.
Tadqiqot usullari Tadqiqotni amalga oshirishda eng, avvalo, tanlab olingan
manbalarning tadqiqot predmetiga mosligi, tarixiylik, obyektivlik, ilmiylik
tamoyillariga asoslanilgan holda taqqoslash, analogiya,qiyosiy tadqiqot metodlari,
xronologik tahlil kabi tadqiqot usullaridan foydalanildi. Nazariy fikr va xulosalar
nazariy bilish usullaridan biri bo‘lgan ideallashtirish orqali Xon shaxsiyati hamda
ijodini kamchiliklarsiz ochib berish va bunda psixologik, biografik, sotsiologik,
germenevtik metodlardan foydalaniladi. Biografik metod orqali esa, yozuvchi
5

shaxsiyati ijtimoiy hayotini o‘rganish va hayot tarzining ijodiga ta’sirini aniqlashda
katta yordam beradi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ushbu
tadqiqot natijalari o‘zbek mumtoz adabiyotidagi yana bir kemtik o‘rinni
to‘ldirish uchun xizmat qiladi. Magistrlik dissertatsiyasi natijalari asosida
Qo‘qon adabiy muhitida yashab ijod qilgan, biroq ijodi keng monografik
aspektda o‘rganilmagan Muhammad Alixonning hayoti va ijodi mustaqillik
mafkurasi asosida o‘rganiladi
Bizning ushbu magistrlik ishimiz mavzusining amaliy ahamiyati
shundaki, u bu borada qilinadigan katta-katta tadqiqotlar debochasi bo‘lib
qoladi.
Tadqiqotning yangiligi . Mazkur dissertatsiyada ilk bor Muhammad Alixon
ijodi to ‘ liq holda talqin va tahlil etiladi. Bugungacha bu mavzu bo‘yicha uning
she’riyati ko‘lami, undagi badiiy tasviriy vositalarning qo‘llanilish darajasi va o‘rni
,badiiy san’at turlaridan foydalanish xususiyatlari, uning ijodiga kim va nima ta’sir
ko‘rsatganligi haqida fikr ma’lumotlar mavzuning bir qisminigina adabiy tahlil va
talqin qilgan va biz buni umumiy qilib o‘rganishdan iborat. Xonning ijod
namunalarini devonida chop etilmagan, teginilmagan g‘azallarni aniqlash va ularni
ilmiy maydonga chiqarishdir.
Ish tuzilmasining tavsifi. Ushbu ilmiy tadqiqot “Kirish” va ikkita
asosiy bob: “Muhamma Alixon hayot yo‘li ”, “Shoirning poetik mahorati”,
“Shoir ijodida an’ana va adabiy ta’sir masalasi”, “Xulosa”, “Foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati” qismlaridan iborat .

6

I BOB . MUHAMMAD ALIXON HAYOT YO ‘ LI
1.1. Muhammad Alixonning hayoti va ijodiga doir ilmiy asarlar va
maqolalar tasnifi
Muhammad Alixonning shaxsiyatiga oid manbalarni ko ‘ rib chiqar ekanmiz
unda ijobiy fikrlar bilan bir qatorda salbiy ma’lumotlar borligi ham ko ‘ zga
tashlanadi. Shu bilan birga undagi she’riyatni sevishi, adolatli bo ‘ lish, shoirlarga
keng yo ‘ l ochib berishi kabi oliyjanob tuyg ‘ ular ham mujassam ekanligini
ko ‘ rishimiz mumkin. Is’hoqxon Ibratning “Tarixi Farg’ona “ asarida quyidagi
ma’lumotlar berilgan.”Umarxon vafotidan so ‘ ng Muhammad Alixon o ‘ g ‘ li o ‘ n
besh yoshlarinda taxtga julus etdi. Xalq muni sifati madh ilan Ma’dalixon deb,
ya’ni manbai adl-u adolat deb zikr qilur erdilar. Bul vaqtda Jahongirxo ‘ ja
g ‘ alabasida bul kishi ham Qoshg ‘ arga Xitoy ilan g ‘ azot qilmoq bo ‘ lub borib,
Gulbog ‘ degan mavze’da Xitoy ilan muhoraba qilib, g ‘ oziylik laqabiga sodiq
bo ‘ lubdurki, Xo ‘
qand xonlaridan mundan bo ‘ lak hech kishi kuffor bilan muhoraba
qilmay g ‘ oziylik laqabiga noyil o ‘ lmag ‘ on ekan. Ushbu ma’lumotlardan
ko ‘ rinadiki Muhammad Alixon shaxsining naqadar bilimli va yurt tinchligini
o ‘ ylaydigan xon ekanligi.
Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romanining “Amir Umarxonning
kanizi “ qismida ham Madalixon shaxsiyati va tarixiga oid ma’lumot ham
keltirilgan . Shu bo ‘ yicha Abdulla Qodiriy alohida roman yozmoqchi bo ‘ lib
manbalar to ‘ plagani ham ma’lum. Uvaysiyning “Voqeayi Muhammad Alixon”
manzumasida ham Muhammad Alixonning ijodiga to ‘ xtalib o ‘ tgan.
Tarix va adabiyot bir-biriga chambarchas bog‘liq. Zero, ular biri
ikkinchisini to‘ldirib, jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi. Tarix muayyan
makon va zamon, ma’lum shaxslar hayoti bilan bog‘liq voqealar haqidagi
real ma’lumotlarni o‘zida mujassam etsa, badiiy adabiyotning vazifasi
7

o‘zgacharoq. Chunonchi, badiiy adabiyot muayyan tarixiy hodisa yoki
shaxslar kechmishini badiiy jihatdan sayqallab, ohorli tashbeh va
metaforalar orqali tasvirlaydi. Ijodkor asarida tarixiy jarayon va tarixiy
shaxs faoliyati bilan bog‘liq tasvirlarda o‘ta mubolag‘ali chizgilardan ham
foydalanishi mumkin. Natijada tasvir ob’ekti bo‘lgan hodisaning o‘quvchi
ongi va shuuriga ta’sir kuchi bir necha barobar oshadi, tarixiy shaxs
obraziga nisbatan ijobiy yoki salbiy fikr shakllanishiga zamin yaratiladi.
Qo‘qon adabiy muhitining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan
Umarxon – Amiriy va Nodirabegimlarning farzandi ham hukmdor va ham
ijodkor sanalmish Muhammad Alixonning hayoti va ijodiga bag‘ishlangan
ilmiy va badiiy asarlar talaygina. Ma gistrlik dissertatsiyasining ushbu
faslida ana shu asarlarni tasnif etishga harakat qilamiz.
Dastlab “Tazkirai Qayumiy”dagi qaydlar bilan tanishaylik. Unda Xon
haqida quyidagicha ma’lumot berilgan: Xon – bu shoir Shohruhiylar
sulolasidan bo‘lub, Xo‘qand shahrida tug‘ilmishdur. Nomi Muhammad Ali
bo‘lib, Umarxonning katta o‘g‘lidur. Onasi sobiqqo‘zik shoira Komila
xonim Nodiradur. 1822 yili otasidan so‘ngra xonliq mansabiga o‘lturub
1842 yilda o‘ldirildi. (bu voqea “Xo‘qand tarixi” asarimizda to‘la bayon
etilgan). Dahmai shohonda madfundur (Qo‘qon shahrida. A.Q.).
Bu shoir Fuzuliyga ergashib yozmishdur... 4
“Tazkirai Qayumiy”da mazkur ma’lumotlardan so‘ng shoir
she’rlaridan ayrimlari keltirib o‘tiladi.
4 Пўлотжон Домулла Қаюмов. Тазкираи Қаюмий. Тошкент. ЎзРФА қўлёзмалар институти
таҳририй нашриёт бўлими. 1999. 720 бет. 170-бет.
8

Muhammad Alixon haqida xabar beruvchi yana bir manba
O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasidir. Unda Xonning hayoti va ijodi
haqida shunday yoziladi:
Muhammad Alixon (taxm. 1803/ 06-1842, Qo‘qon) – Qo‘qon xoni
(1822-41). Umarxon va Nodiranmng o‘g‘li. Otasi Umarxon vafotidan keyin
17 yoshida taxtga o‘tirgan. Hukmronlik davrida xonlik hududini
kengaytirishga uringan. Janubiy Olay tog‘ etagidagi tojiklar
bo‘ysundirilgan. Qorategin butunlay, Darvoz, Shug‘non, Roshan, Vohon
faqat nomigagina zabt etilgan. 1829 yil Qashqarga yurish qilgan. Uning bu
harakatidan foydalangan Qashqar musulmonlari xitoylarga qarshi bosh
ko‘targan. Mag‘lub bo‘lgan uyg‘urlardan 70 mingi Muhammad Alixon
bilan birga qaytib, Qo‘qon xonligidagi shaharlarga (jumladan, Toshkentga)
joylashtirilgan. Muhammad Alixon Qashqarga qilgan qayta-qayta hujumi
natijasida Sharqiy Turkiston shaharlaridan boj yig‘ish huquqini olgan.
Muhammad Alixon hukmronligi davrida sug‘orish ishlari yo‘lga qo‘yilgan.
Toshkent yaqinida Xonariq qazilgan. Toshkent hokimi Lashkar qushbegi
Muhammad Alixonning yaqin maslahatchisi bo‘lib qolgan. Rossiya bilan
savdo va diplomatik aloqalar yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. 1828 yil Qo‘qondan
Sankt-Peterburgga elchilar boradi va ular yaxshi kutib olinadi. 1830 yil
Qo‘qonga Rossiya elchisi xorunjiy Potanin keladi.
Muhammad Alixonning hukmronlik davrida Qo‘qon-Buxoro
munosabatlari keskin yomonlashadi. Ular orasida bo‘lib o‘tgan urushlar
natijasida Buxoro amiri Nasrullaxon Qo‘qon qo‘shinini tor-mor qiladi.
9

Muhammad Alixon o‘zini noiloj amirning noibi deb e’tirof qiladi. Oradan
ikki yil o‘tgach, 1841 yil oktyabrda Qo‘qonda xon zulmiga qarshi xalq
qo‘zg‘oloni ko‘tariladi.
Muhammad Alixon ichkilikbozlik va axloqsizlikka beriladi. Buxoro-
Qo‘qon o‘rtasidagi munosabatlar yomonlashuvi va tez-tez takrorlanib
turadigan harbiy to‘qnashuvlar shunga olib keldiki, Muhammad Alixon
1841 yilning noyabrida ukasi Sulton Mahmud foydasiga taxtdan voz
kechadi, shunday bo‘lsa ham 1842 yil aprelda Buxoro amiri Nasrullaxon
Qo‘qonni zabt etdi va Muhammad Alixonni, ukasi Sulton Mahmudxonni,
onasi Nodira begimni qatl ettiradi 5
.
Tarix zarvaraqlarida qora hariflar bilan muhr etilgan bu mudhish
voqea juda ko‘p tarix asarlarida yoritilgan 6
. Mazkur manbalarga asosan bu
voqeani quyidagicha aks ettirish mumkin 7
.
XIX asrning birinchi va ikkinchi choragidagi voqealarga nazar
tashlasak, Chor Rossiyasi hukmron doiralari bu xonliklarga savdogar,
sayyoh niqobida ketma-ket josuslar yo‘llab, xonliklardagi haqiqiy ahvoldan
puxta xabardor bo‘lgach, ularning bosqinchilik rejalarida aldam-qaldam
deplomatsiyasi tobora ko‘proq o‘rin egallay boshlaydi. Bunda ular, bir
tomondan, Qo‘qon, Buxoro va Xivadan Rossiyaga yuborilgan elchilardan
o‘z yovuz maqsadlarini yashirib, xonliklarga yaqin hududlarda harbiy
5
Ўзбекистон Миллий энциклопедиясидан олинган ушбу маълумотлар қуйидаги адабиётлар асосида
ёритилган: Мирзоолим Мушриф, Қўқон хонлиги тарихи, Т., 1995; Бобобеков Ҳ. Н., Қўқон тарихи, Т.,
1996; Набиев Р. Н., Из истории Кокандского ханства, Т., 1973. Ҳайдарбек Бобобеков
6
Бу воқеа Исҳоқхон тўра Ибратнинг «Тарихи Фарғона», Мирзоолим Мушрифнинг “Ансобус-салотин ва
таворихул-хавоқин” асарларида, шунингдек, адабиётшунос олим Ш.Юсуповнинг “Тарих уммони сирлари”
асарларида батафсил ёритилган.
7 Қуйидаги маълумотлар Ш.Юсуповнинг «Тарих уммони сирлари» асаридан олинди.
10

istehkomlar qo‘rish, daryo portlarini kelajakdagi hujumlari uchun
muvofiqlashtirish kabi nomatlub ishlarini go‘yo xonliklar manfaati yo‘lida
qilinayotgan ishlar sifatida ko‘rsatmoqchi bo‘ldilar. Ikkinchi tomondan,
Turonzaminga bosqin onlari yaqinlashgani sari bu yerdagi xonlar orasidagi
nizoni ataylab kuchaytirishga qaratilgan manfur diplomatiyani imperator
va uning eng yaqin a’yonlari ishtirokida amalga oshirishga erishadilar.
Bu aldam-qaldam diplomatiyaning namunalaridan biri 1842 yil
bahorida Qo‘qon xonligi amir Nasrullo tomonidan bosib olingach, tez
orada Rossiya impiratori Nikolay birinchining amirga yo‘llagan maktubi
edi. Ikki xonlik o‘rtasidagi bu adolatsiz urushning bosh sababchisi amir
Nasrullo ekanligini yaxshi bilgan imperator amirning Qo‘qondagi
g‘alabasidan mamnun ekanini bildiradi. Unga go‘yo iltifot
ko‘rsatayotgandek bunday deb yozgan edi: “Qo‘qondagi taxt uchun
kurashlarni bartaraf qilish zarur. Shundan keyin Turkiston va Toshkent
bilan Sirdaryo bo‘yigacha bo‘lgan yerlar, Jizzaxdan boshlab O‘ratepa,
Xo‘jand, Qo‘qon, Marg‘ilon va Qoshg‘ar chegarasigacha bo‘lgan yerlar Siz
Hazrati oliylarining qo‘llarida bo‘lib, hukmronlik qilishingizni istaymiz”.
Vaholanki, bu maktubdan atigi uch oy chamasi avval, 1842 yil 25
fevralda xonlik elchisi Muhammad Halil Sohibzoda orqali Muhammad
Alixonga yo‘llangan maktubida Nikolay birinchining xuddi o‘zi: “Sizning
qudratli Rossiya davlati bilan muntazam ravishda do‘stona aloqalarda
bo‘lish istagingizni bilish Biz uchun g‘oyat yoqimli bo‘ldi. Sizning bu
yaxshi niyatlaringizni Biz o‘z tomonimizdan kamoli ehtirom ila qabul
11

aylaymiz. Biz ishonamizki, Sizning o‘zaro do‘stona qo‘shnichilik
aloqalarini yo‘lga qo‘yish haqidagi samimiy g‘amxo‘rligingiz kelgusi
muvaffaqiyatli natijalarga olib keladi. Sizga barcha ezguliklarni tilab
qolamiz”, -deb yozgan edi 8
.
Rossiyadek olamga tanilgan qudratli davlatning imperatori uch
oygina avval dunyoning barcha yaxshiliklarini tilab qolgan Qo‘qon
xonligiga endi yomonliklarni ravo ko‘radi. Lekin oradan birmuncha vaqt
o‘tib xuddi shu amirlik va Xiva xonligi impiratorlikning vassaliga
aylantirilishidan tashqari Qo‘qon xonligining nomi jahon harpitasidan
butunlay o‘chirildi.
Yuqorida amir Nasrullo tomonidan 1842 yilda Qo‘qon xonligida
amalga oshirilgan ishlar sof ma’nodagi adolatsiz urush bo‘lganligi borasida
so‘z yuritgan edik. Nega? Shuning uchunki, o‘sha vaqtdagi Qo‘qon
hukmdori o‘z yurtining amirlik tomonidan shafqatsizlarcha bosib olinishi
o‘zi, ukasi, volidasi, farzandlari va boshqa yaqinlari bilan tumonat oldida
ochiqchasiga qatl etilishiga arziydigan biror ish qilmagan edi.
O‘sha davrning halol muarrixlari bu xususda bizga aniq ma’lumotlar
qoldirishgan. Ular barchasi bu mudhish bosqinni katta va tuzatib
bo‘lmaydigan tarixiy xato sifatida baholashgan.tarixiy manbalardan
ma’lumki, amir Nasrullo o‘z bosqinchilik yurishini oqlash uchun go‘yo
Muhammad Alixon otasi uylanmoqchi bo‘lgan kanizakni nikohga olib,
shariatga xilof ish tutdi, degan da’vo bilan chiqqan. Is’hoqxon Ibrat
“Tarixi farg‘ona” nomli asarida amir Nasrulloning bu ishiga aslida nimalar
8 Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архиви, 715-жамғарма, 1-қайд, 4-иш, 16-саҳифа
12

sabab bo‘lgani xususida quyidagichi yozadi. Muhammad Alixon onasini
oldi, degan so‘z rost bo‘lmay, buxoriylar qatllarini aybini satri uchun
qilg‘an qabihlarini tavjig‘a chiqarilmish so‘zlari ekan. Asl muddao bo‘lak
ekan. Chunonchi, Umarxon: “Olaman” degan Podshohxon oyimning
husnuni eshitub g‘oyibona maftuni jamol bo‘lub, muni anga sabab qilib
kelgan ekan... muhammad Alixonni xalqni ko‘ziga osiyu gunahkor
ko‘rsatib, shariatni poyimol qildi, tanbih darkor, tanbih darkor, deb kelib,
qancha xonzodau mazluma oyimlarni qatli bag‘ayri Haq qilib oxirul amr
murod o‘shal oyim ekan, olub, muddaosig‘a yetib, Buxorog‘a olib ketti”.
Mirzo Olim Mushrifning “Ansobus- salotin va tavorixu-l-xavoqin”ida
esa amir Nasrullo bosqinining boshqa bir sababiga urg‘u beriladi. “1252
sanada Farg‘ona xoni Muhammad Alixon birla amir Nasrullo oralarida
Bashog‘ir nom qal’a ta’miri xususida munozaat bo‘ldi... Bashog‘ir qal’asi
munze’i va ham boshqa sabablar ila amir Nasrullo Bahodirxon qo‘shin
jamlab farg‘ona o‘lkasiga yurish qilib, nizomiy askarlari birla osonlik bilan
Bashog‘irg‘a istilo qilib, andin O‘ratepa va Xo‘jand shaharlarig‘a doxil
bo‘lub, andin dorul mulki Farg‘ona bo‘lub turgan Xo‘qand ustiga kelib qatl
aylab Buxoroga jo‘nadi”.
O‘sha davrdagi boshqa muarrixlarning asarlarida ham amir Nasrullo
qo‘qonga qilgan bu bosqin sabablari xususida hamfikrlik ko‘zga
tashlanadi. Ular barchasi bosqin sababini, avvalo, Muhammad Alixon
Qo‘qon xonligi sarhadlarini mustahkamlash uchun amirlikka chegaradosh
Bashog‘ir qal’asini yangilaganida, qolaversa, Muhammad Alixon nikohiga
13

olgan kanizak Podshohxonning husn-jamoli ta’rifini eshitgan amir unga
g‘oyibona “oshiq” bo‘lib qolganida ko‘radilar.
Amir Nasrulloning bu vahshiyona bosqini va boshqa ko‘pdan-ko‘p
nojo‘ya ishlari borasida gap borganida o‘sha davrning tarixchilari xalq
undan qattiq norozi bo‘lib amirni o‘z ismi bilan emas, balki “botir qassob”
laqabi bilan atay boshlaganini qayd etadilar.
Xonning hayoti va ijodi sobiq ittifoq davrida ham ayrim asarlarda
yoritilgan. Biroq unda anchagina salbiy bo‘yoqlar ustunlik qiladi. Olimjon
Sharofiddinov tomonidan 1940 yilda yozilgan “O‘zbek adabiyoti
xristomatiyasi”da shunday ma’lumotlar bor:
Ma’dalixon Umarxon o‘g‘li 1808 yilda Qo‘qonda tug‘ilgan. Uning
onasi mashhur shoira Nodiradir. Ma’dalixon yoshligidan boshlab Umarxon
saroyining dabdabali muhitida tarbiyalanadi. Aysh-ishrat majlislariga ,
adabiy o‘tirishlarga qatnashib o‘sdi. Bu adabiy majlislar unga jiddiy ta’sir
qoldirgan va yosh ma’dalixonni “majnun sifat” bir shoir o‘laroq
tarbiyalanishiga sababchi bo‘lgan edi.
Ma’dalixon otasi o‘lgach, uning o‘rniga 1822 yilda xon ko‘tarildi va
yigirma bir yil hukm surdi.
Ma’dalixon to‘g‘risida yozgan tarixchilarning ko‘pchiligi uni tentak
va o‘ta ketgan maishatparast xon sifatida tasvirlaydilar. Chindan ham
olgan tarbiyasining halokatli natijasi uning shaxsiy hayotida o‘zini ochiq
ko‘rsatadi. Ma’dalixon ham otasi singari aysh-ishratga qattiq berilgan,
kaptarbozlikni, xo‘roz va tuya urishtirishni sevar, shu ishlarning ahllarini
14

saroyga tortgan ham edi. Biroq, uning xonlikni idora qilishda aytib o‘tish
lozim bo‘lgan va idora ishlarida u qadar tentak emasligini ko‘rsatadigan
ishlari ham bor.
1.2.Nodira ijodida Muhammad Alixon timsolining ifodasi (Oltin beshik
voqeasi misolida)
Nodira she’riyatida “Oltin beshik” voqeasi bilan bog‘liq qarashlarga
bir qancha o‘rinlarda duch kelinadi. Bu voqea tafsilotiga ko‘ra, Oltin
beshik Zahiriddin Muhammad Bobur avlodidan bo‘lib, Qo‘qon xonlarining
shajarasi undan boshlanadi. Nodirabegimning Umarxon va uning
xonadonini vasf etuvchi baytlarida mazkur voqeaning aks sadolari qizil ip
bo‘lib o‘tadi. Chunonchi, shoira quyidagi baytida:
Siyodat xonadoni, shohi Bobur nasli pokiman,
Xudoyo, rahmat ayla, barcha ajdodi izomimni,-deb
o‘zining ham Bobur avlodidan ekanligini aytib faxrlanadi 9
.
Bu bayt mashhur bo‘lgan. Shu bois bir qator tadqiqotchilar unga
e’tibor qaratganlar. Jumladan, A.Qayumov: “Qo‘qon xonlarining Bobur
avlodi ekani ular uchun ayon edi. Shu bilan faxr etar edilar. Qo‘qon xoni
9 Нодира-Комила. Девон. –Т.: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2001. –Б. 297.;
Shuningdek, o’zini Bobur orqali temuriylar shajarasiga bog’lash holati Umarxon devoni debochasida ham
uchraydi. Debochada Amiriy mana bunday yozadi: “ Bu oshufta tasvidot roqimi va bu parishon abyot nozimi
andoq bayoni hol va sharhi mofi al-bol qilurkim, vujudum gulbuni Temur Ko’ragon gulistonining shajarasi
samarasidindur, asolat bo’lstonida izzat bahorining obu havosi tarbiyati birla bosh chekib nash’u namo paydo
qildi. Va xilqatim niholikim, Bobur Sulton chamanining navbodasidur”.Амирий. Дебоча. ЎзРФА Алишер
Навоий номидаги Давлат адабиёт музейи қўлёзмалар фонди. 403-рақамли қўлёзма. 25а-б-варақлар.
15

Umarxonning rafiqasi Mohlar oyim Nodira bu to‘g‘rida yozgan” 1 0
,-deb
yuqoridagi baytni havola qiladi.
Nodiraning “Oltin beshik” voqeasi bilan bog‘liq orzu-istaklari 14
banddan iborat “Saltanat bahrida paydo bo‘ldi yakto gavhare” deb
boshlanuvchi muhammasida ham ko‘rinadi. Muhammasda bir shahzodaning
tug‘ilganligi aytilgan bo‘lsa-da, uning kimligi qayd qilinmagan.
Fikrimizcha, muhammas shoiraning Umarxon bilan birgalikdagi
turmushining dastlabki yillarida Muhammad Alixonning dunyoga kelishi
munosabati bilan yozilgan ko‘rinadi. Zero, uning oxirgi bandida:
Keldi chun dunyog‘a ul shahzodai oliy guhar,
Nodira 1 1
qildi duoyi xayr ila so‘z muxtasar,
Ravshan o‘ldi sham’i bazmi hazrati sulton Umar,
Do‘stlar dilshodu dushman xotiri zeru zabar,
Shohdur oyini iqbolni ravshangariy 1 2
.
misralari bo‘lib, ular ushbu fikrni quvvatlaydi. Muhammasning birinchi
bandida shoira bunday yozadi:
Saltanat bahrida paydo bo‘ldi yakto gavhare,
Subhi davlatdin tulu’ etti humoyun axtare,
Munfaildur mahruxidin oftobi xovariy,
Sa’di akbardur haridori jamoli mushtari,
Kim erur oliynasab – shahzodalarni sarvari. (262 A) -
10 Қаюмов А. Асарлар. 5-жилд. –Т.: Мумтоз сўз, 2009. –Б. 14.
11 Нодира шеърларининг 2001 йилги нашрида тахаллуси “Комила” деб ўзгартирилган.
12 Нодира. Асарлар. Биринчи жилд. –Т.: Адабиёт ва санъат, 1968. –Б. 264. (Бундан кейинги шоиранинг
ўзбек тилидаги ғазаллари шу нашрдан олинади ва саҳифаси қавс ичида (А деб) кўрсатилади).
16

Ma’lum bo‘ladiki, muhammasning ilk bandida dunyoga kelgan
shahzodaning otasi ham, onasi ham shohlar avlodidan bo‘lganligi sababli
aslzoda ekanligiga urg‘u beriladi. Shundan keyin oltinchi bandga qadar
tug‘ilgan shahzoda ko‘pchilik orzu qilgan farzand ekanligi, bundan hamma
xursandligi aytilib, uning umri uzoq bo‘lishi tilangan. Oltinchi bandda:
Bahri davlatdin bashorat sizga, ey ahli jahon,
Bir humoyun tifl Bobir naslidin bo‘ldi ayon,
Navniholi bo‘stoni Temuri sohibqiron,
Umrdin bar topqay ul shahzodai oliynishon.
Jilvagar mohi jamolidin asolat javhari. (263 A)
-deydi va bu bilan shoira yangi mehmonning oliynasab deyilishiga asos
bor, chunki u Temur avlodidan bo‘lgan Bobur naslidan, buni jahon ahli
bilib qo‘ysinlar, deydi. Chaqaloqning oliynasabligi keyingi banddagi:
Tifl erur shahzoda, sultoni muzaffar bo‘lg‘usi,
Shohi davron o‘g‘lidur, olamg‘a sarvar bo‘lg‘usi,
Lutfi haqdin davlati uzmo muyassar bo‘lg‘usi,
Xonadoni saltanat andin munavvar bo‘lg‘usi,
Soyai taxti falak, xurshidi tobon afsari. (263 A)
misralari bilan yana bir bor tasdiqlanadi. Ko‘rinayotganidek, bandda yangi
tug‘ilgan shahzodaning otasi ayni zamonda hukmdor ekanligi, kelgusida u
ham otasi singari taxt sohibi bo‘lishi uqdirilmoqda. Albatta, bu
keltirilganlarda shoiraning ham turmush o‘rtog‘iga, ham o‘g‘liga bo‘lgan
cheksiz muhabbati, ularning xalq xotirasida yaxshi nom bilan qolishini
17

nihoyatda qattiq istashi badiiy talqin etilgan. Shu bois bo‘lsa kerak, bu
istak va tilaklar uning “Keldi” radifli g‘azaliga ham ko‘chgan. Jumladan,
g‘azalning matla’ida yuqorida aytib o‘tganimiz kabi, yangi tug‘ilgan
chaqaloqning ota-bobolari barchasi toju taxt egasi bo‘lib, yurt
boshqarganligi “xon ibni xon” so‘zlari orqali ifodalangan:
Zamona ahlidin g‘am ketti, ayshi jovidon keldi,
Adamdin olami ijod aro xon ibni xon keldi.
Nodira g‘azalning uchinchi, to‘rtinchi va beshinchi baytlarida:
Bashorat sizga, ey ahli jahonkim, mulki dunyog‘a
Charog‘i mahfili Oltinbeshik, Bobirnishon keldi,
Zihi tifli humoyunfar, muborak ro‘y, farrux rux,
Jahon ahlig‘a andin mujdai ruhi ravon keldi,
Asolat bahrida zohir bo‘lib mavji karam andin,
Duri yakto tirozi domani oxirzamon keldi. (228 A)
Muxammasda bo‘lgani singari, g‘azalda ham chaqaloqning nasl- u
nasabi “Oltin beshik” voqeasi orqali Boburga borib taqalishi aytilib,
“asolat bahri” – “aslzodalik dengizi”dan olingan dur 1 3
ekanligi
ta’kidlanadi.
Bu voqea tafsilotlari Qo‘qon xonligi tarixnavisligining doimo diqqat
markazida bo‘lgan. Ayni chog‘da hozirgi zamon vatanimiz va chet el
olimlarining tadqiqotlarida ham mazkur voqeaga turlicha munosabat
bildirilgani kuzatiladi. Mazkur munosabatlarni Oltin beshik voqeasini
13 Нодира. Асарлар. Биринчи жилд. –Т.: Адабиёт ва санъат, 1968. –Б. 228-229.
18

tarixiy haqiqat deb hisoblovchi birinchi va afsona deb hisoblovchi ikkinchi
guruhga bo‘lish mumkin.
Ibrat “Tarixi Farg‘ona” asarida Oltin beshik bilan bog‘liq “Tarixi
Shohruxiy”da berilgan tafsilotlarning bayonini keltiradi. O‘z navbatida
Ibratning qayd qilishicha, Oltin beshikning obro‘sini xalq orasida oshirish
maqsadida turli xil so‘zlar o‘ylab topilgan 1 4
.
N.Abdulhakim va T.Alimardonovlar Mulla Olim Maxdum Hojining
“Tarixi Turkiston” asarida Oltin beshik voqeasi keltirilgani haqida yozar
ekan, Qo‘qon tarixiga oid ilmiy adabiyotlarga havolalar berib: “Bu
faktlardan shunday xulosa qilish mumkinki, Qo‘qon xonlari shajarasining
ildizi Boburga borib taqaladi”, degan xulosaga keladilar 1 5
. Ko‘rinadiki, bu
ikki olim Oltin beshik voqeasini tarixiy haqiqat, deb hisoblaydi.
Q.Ergashev ushbu voqea haqidagi qarashlarga qandaydir kechmish
sabab bo‘lgandir, degan fikrni bayon qiladi. U ham Oltin beshik voqesini
tarixiy haqiqat deyishga moyillik bildiradi 1 6
.
SH.Yusupov mazkur voqea Qo‘qon tarixiga oid bir qancha tarixiy va
ilmiy asarlarda bayon etilgani, ularda hech qanday manfaat
ko‘zlanmaganligini qayd qilib, tarixiy haqiqat sifatida qabul qilinishini
14 Ибрат. Тарихи Фарғона. –Т. Камалак, 1991. –Б. 286. О.М.Масалиеванинг “Тарихи Шоҳруҳий”га баҳо
бериб ўша давр воқеаларининг бевосита гувоҳи бўлган шахс ёзганлиги билан қимматлидир дейди.
Қаранг: Масалиева О.М. ХХ аср инглиз-америка тарихшунослигида Бухоро, Хива ва Қўқон хонликлари.
Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. Т., 1999. –Б. 106.
15 Абдулҳаким Н., Алимардонов Т. “Агар тарих сори айлагунг майл...”. – Мулла Олим Махдум Ҳожи.
Тарихи Туркистон. Қарши, “Насаф” нашриёти, 1992, 3-4-бетлар.
16 Эргашев Қ. Нодирабегим ва Олтинбешик афсонаси. //Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 1992 йил 4
сент.
19

ma’qullaydi 1 7
. Olim o‘z o‘rnida aytilganlardan yuqorida Qo‘qon xonligi
tarixnavisligida Oltin beshik voqeasi borligiga qaramay, “Boburnoma” va
unga zamondosh bo‘lgan ko‘plab tarixchilarning asarlarida nima sababdan
uchramasligiga ham izoh beradi. Uningcha, agar bunday ma’lumot o‘sha
davr asarlarida uchraganda, Boburning dushmani bo‘lgan shayboniylar
farzandini omon qo‘ymasliklari aniq bo‘lgan 1 8
.
Xususan, T.Ye.Beysembiyev “Tarix-i Shaxruxi” kak istoricheskiy
istochnik” mavzuidagi nomzodlik dissertatsiyasida “Oltin beshik”
voqeasining ikki og‘zaki varianti mavjudligini aytgan. Uning birinchisi
mana bunday: Bir zamonlar Qo‘qon atrofida qandaydir bir podshoh ov
qilib yurgan edi. Shohruxxon o‘sha paytda 18 yoshda bo‘lib, u o‘zining
ovchilik mahorati bilan mashhur bo‘lgan. U nayza bilan yo‘lbarsni yarador
qilib qo‘lga oladi. Shundan keyin podshoh unga o‘sha atrofdagi yerlarning
hokimligini beradi. Umrining oxirigacha Shohrux Targava va Chamashbiy
degan joylarda yashaydi. Uning Abdurahimbiy, Abdukarimbiy va Shodibiy
degan o‘g‘illari bo‘lgan. U Eski qo‘rg‘on degan ariq va qal’a qurgan.
Afsonaning ikkinchi variantiga ko‘ra, Qo‘qon atroflarida Targava,
Chamashbiy, Jonkent, Palaxon, To‘qaytepa, Partak, Tepaqo‘rg‘on, Qaynar
va boshqa qishloqlar bo‘lgan. Ularda o‘zbek va sartlar yashagan. O‘sha
qishloqning o‘zbeklari Chodak xojalaridan ozod bo‘lish maqsadida
17 Юсупов Ш. Тарих ва адаб бўстони. –Т.: Маънавият, 2003. –Б. 87.
18 Яна ўша китоб, -Б. 86.
20

Shohruxxonni – Boburning o‘g‘li “Oltin beshik” avlodidan deb e’lon
qiladilar 1 9
.
Qo‘qon xonlari tarixi, shohruxiylar sulolasini o‘rganishda Fazliy
Farg‘oniyning “Umarnoma” asari ham muhim manba hisoblanadi 2 0
. Asar
42 bobdan iborat bo‘lib, debocha muqaddimadan keyin “Xoni
sohibqironning nasli va Temur avlodidan bo‘lganligining bayoni” bobi
mavjudligi uning bu voqeaga munosabatini ko‘rsatib turibdi. Asarning
yagona nusxasi Sankt-Peterburg shahrida saqlanadi. Biz asarni ko‘zdan
kechirish imkoniyatiga ega bo‘la olmadik. Lekin shunga qaramay,
Sh.Vohidovning dissertatsiyasida berilgan tavsifga ko‘ra, asarda xon
avlodining temuriylarga borib ulanishini ko‘rsatishga u qadar katta o‘rin
ajratilmagan. Tadqiqotchining e’tiroficha, unda “Oltin beshik” voqeasi
uchramaydi. Shu bois “Umarnoma” o‘z davrida e’tibor topmagan 2 1
.
Olimning fikricha, Qo‘qon tarixnavisligida birinchi bo‘lib Mushrif ming
qabilasining kelib chiqishini “Oltin beshik” afsonasi asosida bayon
qilgan 2 2
.
Fazliy Farg‘oniy Umarxonga bag‘ishlab yozgan va “Majmuai
shoiron”ga kirgan qasidasida bunday yozadi:
Vasfi tu ro kardaam zevari husni xayol,
19 Бейсембиев Т.К. Тарих-и Шахрухи как исторический источник. Диссертация на соискание ученой
степени кандидата исторических наук. –Т.: 1983. –С. 126.
20 Ш.Воҳидов ушбу асарни Қўқон тарихнавислигига оид илк ёзма асар сифатида қайд қилган. Қаранг:
Воҳидов Ш. Ҳ. XIX-ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида тарихнависликнинг ривожланиши. Тарих
фанлари доктори илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация. –Т.: 1998. –Б. 114.
21 Воҳидов Ш. Қўқон тарихчилари Фазлий ва Мушриф. –Т.: 1996. –Б. 10-11.
22 Yana shu asar. – Б. 134-135.
21

Madhi turo soxtam zebi arusi suxan.
Zubdai oli nabi, sarvari xalqi jahon,
Mohiyi zulmu bade’, homiyi shar’u sunan.
Yofta sad obru az qadamat Toshkand,
Mardumi in mamlakat gasht xalos az huzan.
Mamlakati du jahon peshi bu manzur nist,
Saydi dili xalq bud maqsud az in omadan 2 3
.
Mazmuni:
Sening vasfingni xayoliy go‘zallik zevari qildim,
Sening madhingni so‘z kelinchagining bezagi qildim.
Payg‘ambar oilasining mag‘zi, jahon xalqining sarvari,
Zulm va yomonlikni yo‘q qiluvchi, shariat va sunan homiysi.
Toshkent sening qadamingdan yuz bor obro‘ topdi,
Bu mamlakat xalqi g‘am-g‘ussadan xalos bo‘ldi.
Ikki dunyo mamlakati sening nazaringda manzur emas,
Xalqning ko‘nglini olish edi dunyoga kelishingdan maqsad.
Qo‘qon xonlari shajarasiga oid keyingi davrlarda yaratilgan “Tarixiy
Shohruxiy” asari ham qimmatli. Chunonchi, ushbu asarda ham shajaraning
shakllanish jarayonlari biroz boshqacha talqinga ega. Unga ko‘ra,
temuriylardan bo‘lgan Bobur Farg‘ona vodiysi qo‘ldan ketayotganda
chaqaloq o‘g‘lini qamalda o‘z odami Iskandar xojaga topshirib, uni shu
yerlik aholi topib olib ketmaguncha kuzatib turishni buyuradi. Bolani
23 Фазлий Намангоний. Мажмуаи шоирон. ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги Давлат адабиёт музейи
қўлёзмалар фонди. 3-рақамли босма китоб. –Б. 35.
22

bo‘lajak Qo‘qon atrofidagi Targava, Saroy, Jonkent qishloqlarining
odamlari topib oladilar. Bola bilan birga qoldirilgan qimmatbaho buyumlar
(jumladan oltin beshik)ga qarab, uning biror oliy nasab oila farzandi
ekanligini anglagan o‘zbeklar uning narsalarini o‘zaro chek tashlash
asosida uchga bo‘ladilar: bolani Targava qishlog‘i, narsalarini Saroy
qishlog‘i, beshikni Jonkent qishlog‘i odamlari oladi. Targava o‘zbeklari
bolani bir porso ayolga tarbiyalash uchun topshiradilar. Qo‘qon xonlari
shajarasiga asos solgan bolaning ismi Oltin beshik edi. Oltin beshikning
chevarasi Muhammad Amin Sulton bo‘lib, u o‘zini sulton deb atashiga
Boburning bola bilan birga qoldirgan taqinchog‘i ichidagi muhr bilan
tasdiqlangan xatda aytilganlari asosi bo‘lgan. Unga ko‘ra, bolaning oliy
nasab oila farzandi ekanligi tasdiqlangan va avlodlari o‘zlarini sulton, xon
yoki mirzo deb atashlari mumkinligi aytilgan 2 4
.
24 Бейсимбиев Т.К. “Тарих-и Шахрухи” как исторический источник. Диссертации на соискание ученой
степени кандидата исторических наук. –Т.: 1983. –С. 117.
23

II BOB. SHOIRNING POETIK MAHORATI
2.1. Xonning lirik merosi.
XIX asr birinchi yarmiga mansub iste’dodli o‘ zbek shoirlaridan biri
bo‘lmish Muhammad Alixonning she’rlari mavjud qo‘lyozmalar u qadar
ko‘p emas. Hozirgi kunga qadar aniqlanganlari quyidagilar:
1.Rossiya FA Sank-Peterburg sharq qo‘lyozmalari instituti fondi D400
raqamli qo‘lyozma. Bu terma devonlar majmuasi bo ‘ lib, unda Navoiy,
Fuzuliy va Xon she’rlaridan saylanma qilingan. Qo ‘ lyozmaning xati
chiroyli nastaliq, sahifalar rangli va zarhal jadvalga olingan. Taxminan
1830-1840 yillar oralig ‘ ida ko ‘ chirilgan.Paleografik xususiyatlariga ko ‘ ra
va boshqa manbalarga qiyoslanganda kotibini mashhur xushnavis xattot
Muhammad Sharif Dabir deya taxmin etish mumkin.
Ahamiyatli jihati shundaki, avvalo, u Muhammad Alixonning
buyrug ‘ I bilan tartib berilgan, dastlabki uch sahifada nasriy debocha
berilgan.Qolaversa, uni Xon ijodiyotidan namunalar jamlangan ilk
qo ‘ lyozma,deyish mumkin. Bu manbada Xonning o ‘ zbekcha 20 g ‘ azal
(to ‘ liq, noto ‘ liq) va 2 muxammas, forscha 1 ruboiy va 3ta fardi o ‘ rin olgan.
Shu bilan birga, debochada Xonning she’riy iqtidori, Navoiy va Fuzuliyni
ko ‘ p o ‘ qigani haqida ma’lumot berilgan. Jumladan “…Va bu sultoni
oliqadrning muborak xotirig ‘ a barcha musannifotlardan devonlarikim
alfozi hahar bilan tasnif topgan bo ‘ lsa marg ‘ ubroq edi. Va bu nav
24

devonlardin,xususan,musannifoti janobi Amiri haha hazrat Amir Alisher
jannatmasir va devoni donoyi arjumand Fuzulii xiradmand mahbubroq edi.
Bu jihatdin bu ikki azizning devonlaridin oncha g ‘ azaliyotkim husni ishq
avsofida sabt topgan bo ‘ lsa, bu avroqda bir sabil intixob maktub o ‘ ldi. Va
andin so ‘ ng,ancha g ‘ azaliyotkim muxammasotkim, zodai ta’bi salim va
hamin mustaqim ul olihazrat kayvoni manzilatdur marqum bo ‘ ldi.
2.O ‘ zR FA Alisher Navoiy nomidagi Davlat adabiyot muzeyi fondi, 157
raqamli qo ‘ lyozma “Ash’ori Fuzuliy va Xon” deya nomlanadi. Bunda har
ikki ijodkor she’rlardan namunalar o ‘ rin olgan. O ‘ ziga xosligi shumdaki
bundagi Fuzuliy g ‘ azallariga Xon tatabbu (javobiya)lari ketma-ket
joylashtirilgan. Qo ‘ lyozma Qovqon novvotrang, nafis qog ‘ oziga nastaliq
xati bilan ko ‘ chirilgan.Har sahifasi jadvalga olingan.U ham 1835-1840-
yillarda ko ‘ chirilgan bo ‘ lib, otibini Muhammad Sharif Dabir, deya taxmin
qilamiz.Muqovasi ham juda kam uchraydigan qizil rangli, tamg ‘ ali
muqovadir. Manbada Xonning o ‘ zbekcha bitilgan 36 ta g ‘ azali kiritilgan.
3.Parijdagi Fransiya Milliy kutubxonasi 1446 raqamli qo ‘ lyozma. 2 5

Chiroyli nastaliq xatida hijriy 1251 (milodiy 1836) yil ko ‘ chirilgan. Matn
rangli jadvalga olingan. Kotib Muhammad Sharif Dabir. Bayoz shaklidagi
bu kichik qo ‘ lyozmada Xonning ikki o ‘ zbek g ‘ azali, Dabirning fors tilida
yozilgan Muhammad Alixonga bag ‘ ishlangan qasidai- muammosi va
25
Erkinov A. Un temoin important du mecenat de Muhammad Ali Khan, le manucript suppelement person 1446 de
la BNF//Studia Iranica tom 37.2008.Pp 129-138.
25

Abdurahmon Jomiyning Sulton Husayn Boyqaroga bag ‘ ishlangan qasidai-
muammosi o ‘ rin olgan.
4.O ‘ Zr FA Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondi 1808
raqamli qo ‘ lyozma. Ko ‘ chirilgan joyi, kotibi va yili ma’lum emas. Yashil
rangli fabrika qog ‘ oziga qora siyoh bilan ravon nasta’liq xatida
ko ‘ chirilgan.(Taxminan XX asr birinchi yarmi). Bu manba “Devoni Xon “
deya yuritilsa- da, unda Xon ijodidan ayrim namunalar devon tartibida
joylashtirilgan,xolos. O ‘ zbek tilidagi 48 ta g ‘ azal va 1ta muxammasi
berilgan.
5.O ‘ zR FA Davlat adabiyot muzeyi fondi,401 raqamli qo ‘ lyozma.XIX
asr ikkinchi yarmiga mansub ushbu bayozning 209-210 varoqlarida
Xonning Fuzuliy g ‘ azallariga ikki taxmisi o ‘ rin olgan.
6. G ‘ afur G ‘ ulom nomidagi Qo ‘ qon adabiyot muzeyi fondi, 256
raqamli qo ‘ lyozma. XIX asrga mansub ushbu bayozning 173-174
varoqlarida “Muxammasi hazrati Muhammad Alixon marhum sarlavhasi
bilan “Ajab yorlardur, ajab yorlar“ she’rining to ‘ liq (10 band) nusxasi bor.
Yana 1907-yil Toshkentdagi Yakovlev Tipo-litografiyasida chop etilgan
“Bayozi maa gulshani ash’or” to ‘ plamining 143-144 sahifalarida ham
yuqoridagi muxammas o ‘ rin olgan. Lekin hahar boshqa manbalarda bu
she’r noto ‘ liqdir.
Vozeh ham o ‘ z tazkirasida Xon haqida qisqa boshqa manbalarda
bo ‘ lmagan qiziq ma’lumot 1 ta o ‘ zbekcha g ‘ azal va 2 ta ruboiysini bergan.
26

So ‘ ngra, Po ‘ latjon Qayumiyning “Tazkirayi Qayumiy” tazkirasi va
“Xo ‘ qand tarixi va uning adabiyoti” asarlarida Xon haqida ma’lumot va
she’rlaridan namunalar berilgan. 2 6

Ta’kidlash zarurki, yuqoriroqda zikr etilgan dastlabki uch qo ‘ lyozma
manba bevosita Xonning ishtiroki va tahriri bilan amalga oshgan. Shu
jihatdan ham ular matn nuqtai nazaridan ishonchli bo ‘ lib shoir asarlarining
nashriga to ‘ la asos bo ‘ la oladi. Yana ulardagi she’rlarning hammasi ham
o ‘ zaro aynan qaytariq emas.Birida berilgan she’r keyingisida yo ‘ q.Misol
uchun D400 raqamli qo ‘ lyozmadagi Xon asarlari, ayniqsa, forscha
manzumalari boshqalarida uchramaydi. Ma’lum bo ‘ ladiki Xonning
kichikroq hajmda devoni bo ‘ lgan. Fikrimizcha, mazkur manbalardagi
Xonning ijod namunalari aynan shu devondan olingan. 2 7
Ayniqsa,1808
raqamli qo ‘ lyozmaning tuzilishi shunday tasavvur beradi. Negaki, undagi
Xon g ‘ azallari bir- ikkitadan bo ‘ lsa-da, mumtoz devon an’anasiga ko ‘ ra
sirasi bilan joylashtirilgan.”Tazkirayi Qayumiydagi “Inju dishi jon qulzumi
ichra guharimdur…” misrasi ila boshlanuvchi 6 bandli muxammasi boshqa
manbalarda kelmaydi. Bundan tashqari Muhammad Alixonning qalamiga
mansub ikki maktub ma’lum bo ‘ lib, ulardan biri axloqiy, ikkinchisi
siyosiy-diplomatik mavzudadir.
Mustabid tuzim davrida Xon ijodi deyarli o ‘ rganilmagan. Faqat
asarlaridan bir ikkita namunalar berilgan “O ‘ zbek adabiyoti
26
Qayumiy P.D. Tazkirai Qayumiy.Toshkent,1998.170-174-betlar.
27
О.Журабоев.Хон адабий меросига доир.//Узбек тили ва адабиёти,2017.6-сон, -Б.125
27

xrestomatiyasi” va “O ‘ zbek adabiyoti” kitoblariga kiritilgan, xolos.
Fuzuliyga taqlidan “Layli va Majnun “ dostonini yozganligi ham aytiladi.
Mustaqillik davrida esa, A.Qayumov, M.Qodirova , A.Erkinovning
ba’zi ishlarida shoir va uning asarlari haqida ayrim fikrlar bildirilgan.
Biroq, Qo‘qon xonligi tarixiga oid tadqiqotlarda uning siyosiy-ijtimoiy
faoliyati hamon biryoqlama baholanib kelmoqda. Xonning ijodidiga ijobiy
fikrlar bilan yozilgan ishlar ham mavju. Ular quyidagilar:
1) Dabirning qasidai muammosi;
2) Jahonotin Uvaysiyning “Voqeoti Muhammad Alixon” dostoni va
Xonga bag ‘ ishlangan “Oshkor o ‘ lur bu kun tab’I sh’eri pinhonlar…”
deb boshlanuvchi muxammasi;
3) Niyoziyning madhiya-qasidasi (Tazkirayi Qayumiy, 180-bet)
4) Dilovarning marsiyasi(Xo ‘ qand tarixi va adabiyoti 117-118-betlar);
5) Maxmurning bag ‘ ishlovlari 5 ta “Sitoyishu madxat Muhammad Ali
Xoni G ‘ oziy salorallohu”, “Ta’rixi baxususi podshohzodai jahon
Muhammad Alixon”, “Dar madhi Xoni G ‘ oziy”, “Sitoyishi hazrati
Muhammad Alixon”, “Masnaviyi bobi shukru sitoyish hazratlari
Xoni G ‘ oziy xaladalloxu mulkaxu”.
Mazkur asarlarning har birida Muhammad Alixon yaxshi sifatlar
bilan ta’riflangan,ezgu ishlari maqtalgan.
Demak, shu kunga qadar aniqlangan Xon ijodiy merosi 100 ta atrofidagi
she’r va bir necha maktubdan iborat. G ‘ azal, muxammas, musaddas, ruboiy
va fard janridagi bu she’rlar Xonning iqtidoridan darak berib, o ‘ ziga xos
28

iste’dod egasi ekanligini ko ‘ rsatib beradi. Ruboiy va fardlarigina fors tilida
bo ‘ lib, qolgan she’rlari o ‘ zbekcha.
U ko’p she’rlarida Fuzuliy an’analarini davom ettirgan bo ‘ lsa-da,
Alisher Navoiy ijodini ham qadrlagani ma’lum. Rossiya FA Sank-
Peterburg sharq qo‘lyozmalari instituti fondi D400 raqamli qo‘lyozmadan
o‘rin olgan bir g‘azalida “Navodir un-nihoya” dagi mashhur 93-g‘azal: “Ey
sabo, holim borib sarvi xiromonimg‘a ayt…” misrasini tazmin sifatida o‘z
she’rlarida keltiradi. Yana, u Navoiy ijodiyotini keng miqyosda targ‘ib
ham etgan.1838-yilda uning maxsus farmoyishi bilan “Xazoyin ul-maoniy”
asarini 300 nusxada ko‘chirtirilib, xonlikning turli shaharlariga tarqatilgan.
Muhammad Ali(Xon) ning adabiy merosiga hozirgi adabiyotshunoslik
bir oz befarq qarab keldi. Uning she’rlaridan namunalar Olim
Sharafiddinovning “O‘zbek adabiyoti xrestomatiyasi” da va Po‘latjon
domulla Qayumovning “Tazkirayi Qayumiy “kitobida bosilgan, xolos.
1998 yili Qo‘qondagi ilmiy anjumanda Aftondil Erkinov Xon ijodiy merosi
to‘g‘risida doklad bilan chiqdi. Ammo bu ish o‘z davomini topmadi. 2 8
Jaho otin Uvaysiy Xon o ‘ ldirilgandan so ‘ ng yozilgan “Voqeoti
Muhammad Alixon” dostonini yozgan. Unda shoira deydi:
Xon erdi ajab shoir bir to ‘ tiyi shakkor kor,
Bazmi shuaro ichra mazmuni suxan ketdi.
28
Қайюмов А. Қўқон адабий муҳити (XVIII – XIX асрлар). – Тошкент: ЎзФА нашриёти, 1961. б.
29

Muhammad Alixon qatlidan so ‘ ng unga zamondosh va Xon xizmatida
bo ‘ lgan shoirlardan biri Dilovar kattagina marsiya yozgan. Unda shoir
Muhammad Alixon hukmronlik qilgan davrni bunday tasvirlaydi:
Topib davrinda mulk orom,
Ichar suv barcha oltin jom,
Birikmay ishqi qildi xom,
Shahidi begunoh xonim.
Bo ‘ lib bazm ahliga ustod,
Zamoni xon hahar obod,
Tarab angez, mardum shod,
Shahidi begunoh xonam…
Bunda shoir Dilovar o ‘ z xoniga sadoqat va hurmatini tan olish kerak.
Bundan tashqari Dilovar o ‘ z xonini “Salim erdi,yo ‘ q ozori” deb ham
ta’riflaydi.
Xonning lirik merosi kichik to ‘ plamlarda bo ‘ lsa-da anchagina
salmoqlidir. Shu maqsadda uning ijodi ko ‘ p jihatdan ham badiiy ,ham
tarixiy nuqtayi nazaridan chuqurroq o ‘ rganilishi lozim.

2.2.Muhammad Alixon lirikasining janr va mavzu ko‘lami va uning
ijodida badiiy san’atlar in’ikosi .
Ma’lumki, har qanday adabiyot o‘zining rivojlanishi bosqichida o‘z badiiy
tizimiga ega bo‘ladi. Shu bois, adabiyotning ma’lum bir bosqichdagi poetikasini
tadqiq etishi barobarida mavjud barcha adabiy-badiiy tizim evolyusiyasini adabiy
30

shakllarning merosiyligi nuqtai nazaridan o‘rganish juda muhim ahamiyat kasb
etadi.
Taniqli rus adabiyotshunosi A.N. Veselovskiy she’riyatning vujudga kelish
jarayonini o‘rganishda diqqat-e’tiborni kuyidagi masalalarga qaratadi: a) inson
faoliyatining muhim sohasi sifatida alohida mavqe kasb etishi, xalq she’riyatining
ilk sinkretizmidan poetik janrlarning ajralib chiqishi, poetik qismlarning
diferensiyalashuvi; b) shoirning jamiyatdagi o‘rni va she’riyatning ijtimoiy
vazifasi; v) poetik tilning paydo bo‘lishi va rivojlanishi, poetik uslub evolyusiyasi;
g) syujetlar poetikasi 29
.
Muhammad Alixon lirikasi xususida so‘z yuritilganda , avvalo, mavjud
badiiy tizim usqurtmasi, undagi yo‘nalishlarning xususiyatini keltirib
o‘tish lozim. Sharq mumtoz she’riyatining badiiy tizimi ustqurmasi asosini
aruz vazni tashkil etsa, uning kengayib borishi bahrlar evolyutsiyasi
evaziga yuz beradi. Sharq xalqlari islomdan keyingi davrda milliy adabiyot
tizimlarini hukmron g‘oya, hukmron adabiy ta’sir doirasida o‘zlashtirib,
o‘z adabiy jarayonlarini yangilashga muvaffaq bo‘ldilar. Uning yadrosini
aruz bilan almashtirdilar. Ona tillari qonuniyatlari – so‘z boyligi, fonetik
jihatlari, semantik xususiyatlari talablaridan kelib chiqib aruzning ko‘plab
bahrlaridan eng moslarini tanlab oldilar va uni avvalgi badiiy tizimning
mukammallik kasb etgan fazilatlari bilan rivojlantirishga erishdilar.
Turkiy mumtoz adabiyotda tamsil, tashbih, syujetli obrazlar
mohirona qo‘llangan tengi yo‘q adabiyot hisoblanadi, xususan, badiiy
tafakkurning namoyon bo‘lishi shakllari janrlar badiiy tizimining rang-
barangligi, go‘zalligi, jozibasini belgilab beruvchi qonun-qoidalar tizimi
29
Проблемы исторической поэтики литератур Востока. – Москва: Наука, 1988. – 311 ст. 3-
ст.
31

ekanligidan tashqari, badiiy tizim taraqqiyotiga xizmat qiluvchi,
iste’dodning imkoniyatlarini o‘zida aks ettiruvchi mezonlar vazifasini ham
o‘taydi.
Mumtoz adabiyotimizda 16 ta janr shakllangan bo‘lsa 30
, ularning barchasida
janr qonuniyatlariga bo‘ysungan holda ijodkorning nuqtai-nazari, qarashlari,
munosabati, individualligi, mahorati bo‘y ko‘rsatadi. Janr badiiy tizim ustqurtmasi
tevaragida mustaqil harakatlanuvchi, lekin undan aslo uzilib ketmaydigan umum
yaxlitlikning qismidir. Mustaqil harakatlanuvchi qism – janr, albatta, sifat
o‘zgarishlariga uchrashi tabiiy. Lekin bu o‘zgarishlar ichki evolyusiya tarzida
kechadi.
Tadqiqotimiz ob’ekti – Muhammad Alixon – Xon ijodi mumtoz
adabiyotimizning ushbu qonuniyatlari, badiiy tizim an’analarini qamrab
olgan, o‘z qarashlari va iste’dodi darajasida uni qayta jonlantirgan ijoddir.
U o‘z devoniga bir necha janrga oid asarlarni kiritgan. Diqqatga sazovor
jihati shundaki, ushbu devonlarda aks etgan asarlar shoirning arab, fors va
turkiy she’riyat tajribalaridan shunchaki foydalanib yozilgan emas. Bu
asarlarda keskin o‘zgarayotgan ijtimoiy makonning yangi talablari: she’riy
obrazlar hissiy-emotsional yukining orttirish, mavzuning tezkor talqini va
yengil qabul qilinishi uchun ohangdor illyustratsiyalar kiritilgan va boshqa
zamonaviy poetik tasvir vositalari mahorat bilan qo‘llanilgan. Garchand
shoir lirikasida g‘oya ba’zi o‘rinlarda tasvir pardalari orasiga yashirinib
qolsa-da, uning sirliligi va ko‘p ma’noda tovlanib turishi kishini
hayratlantiradi. Muhammad Alixon poetik maqsadini janrlar qonuniyati
asosida ifoda etish uchun juda ko‘p badiiy usullarga murojaat qiladi.
30
Исҳоқов Ё. Навоий поэтикаси («Хазойинул маоний» асосида) . –Тошкент : Фан, 1983 . –
168 б. 19-бет.
32

Xonning g‘azal va muxammaslari go‘zal, jarangdor, nurma’nodir.

Yuzu qaddinga ermas bu chamanning sarv ra’nosi,
Suv hayvon chashmasiga bo ‘ lsa, bil, Isoning anfosi.

Jununim har dam afzun o ‘ lsa, ey xush ahli, ayb etmang,
Ajab muhlik emasmu,olloh-olloh,ishq savdosi.
Bu g ‘ azal sharq she’riyatiga xos bo ‘ lgan baxtsiz sevgi mavzuiga
Xonning qo ‘ shgan bir ulushi. Lekin har bir baytda shoirning o ‘ ziga xos
ifoda uslubi, jarangi, dardlihayajonlari sezilib turadi. Shoirning biror
mavzuni takrorlashi emas, bu takrorning qanday amalga oshirganligi
muhim.
Birinchi baytda yorning sarv qomati to ‘ g ‘ risida fikr yuritiladi. Bizga
ma’lumki, mumtoz adabiyotda sarv daraxti tik va chiroyli bo ‘ lganligi
yorning qaddi – qomatiga mengzaladi. Chaman sarvlari unga tenglasha
olmaydilar.Agar hayot chashmasining suvi, Iso nafasi qanchalar
hayotbaxsh bo ‘ lsa, yorning yuzi va qadami ham shunchalar.
Ana shunday go ‘ zal mahbuba yo ‘ lida lirik qahramoning jununi avj
olmoqda. Buning ajablanarli joyi yo ‘ q. Axir ishq savdosi, sevgi
sahrosining Olovi oshiq kishining tobini qochirishi tabiiy.
Demak, mahbubaning go ‘ zalligi oshiqning jununi oshmog ‘ iga sabab
bo ‘ ladi. Ana endi oshiqning qaro ro ‘ zg ‘ ori ayriliq tufayli paydo bo ‘ lagani
ma’lum bo ‘ ladi. Sababi esa o ‘ sha surtma surtgan go ‘ zalning shahlo ko ‘ zlari
oshiq sari bir qiyo boqmasligida.
33

Keyingi ikki baytda ul mahvashining o ‘ rnashgan yeri falakni bezab
turgani,oshiqning osmonini qoplagan ohlari Surayyodan yuqori ko ‘ tarilib
ketgani to ‘ g ‘ risida so ‘ z boradi. Xonning charx paymo ohi shunchalar
kuchli.
Bu besh baytli g ‘ azalda oshiq ko ‘ nglini to ‘ ldirgan behisob ohi
faryodlari o ‘ z aksini topgan. Boshqa bir g ‘ azal ham shu mavzuda.Unda
lirik qahramon deydi:

Solur hijrona cho ‘ x zulmi ila charxi kiynavor bilmam,
Magarkim, ko ‘ rsatur yuz ming sitam bir notavon ko ‘ rgach.
Qiyomat bo ‘ lmaguncha chaqmayur jon bulbuli nogah,
Gulistonlar sari ko ‘ yingga o ‘ xshash bo ‘ ston ermas.
Yorning yuzini quyoshga o ‘ xshatish ifodasini Xon topgan:
Munavvar orazing tobina betob o ‘ ldug ‘ im andin,
Ki,qilmas zarracha orom xurshidi jaqon ko ‘ rgach.
Ammo o ‘ sha nomehribon agarda sevguchi yigitning ahvolini so ‘ ragudek
bo ‘ lsa, bu so ‘ z Xon uchun saltanat havosidan ham balabdroq va
qimmatliroq bo ‘ lar edi.
Ta’kidlaganimizdek, Muhammad Alixon ijodida muxammaslar bilan
birgalikda g‘azal janri yetakchi sanaladi. Biz xonning she’rlari to‘liq nashr
etilmagani bois, biz ushbu dissertatsiyani bajarish jarayonida Muhammad
34

Alixon she’rlar to‘plamining Toshkent Davlat adabiyot muzeyida 157
inventar raqami ostida saqlanayotgan nusxasidan foydalandik. To‘plam
asosan Fuzuliy va Xon she’rlaridan tarkib topgan.
To xirom etding gulsiton ichra, ey rashki chaman,
Arg‘ivonu sarvi shamshodi qading hayronidur.
Yorning xirom etishi-da go‘zal. Uning bir bora chaman aro xirom
etishi chamanzordagi barcha gullarning rashkini qo‘zg‘atadi.arg‘ivon, sarv
va shamshoddek tik o‘suvchi daraxtlar esa sening (yorning) qadi
go‘zalligiga hayronu loldirlar.
Ko‘rinib turibdiki, Xon mazkur baytda bira to‘la ikkita san’atni
ustamonlik bilan qo‘llagan. Dastlabki san’at husni ta’lil. Yorning go‘zal
xirom etishi chamanzorning rashkini qo‘zg‘agan. Aslida chamanzor uchun
yorning nazokatli xiromiga hech qanday e’tibor yo‘q. Uning, ya’ni
chamanzorning rashk qilishi esa tashhis san’atini hosil bo‘lishiga omil
bo‘lgan. Arg‘uvon, sarv va shamshodlarning hayron bo‘lishlari ham ayni
tashhisning ko‘rinishidir.
Nola naqdi jon ila cheksam sirishkim guharin,
To xayoli la’likim ko‘nglum uyi mehmonidur.
35

XULOSA
O‘zbek adabiyoti vakillari asrlar davomida avloddan-avlodga o‘tib
kelayotgan turkiy va musulmon xalqlari tarixiga oid materiallardan
foydalangan holda o‘z fikrlarini ifodalashga intilganlar.
Muhammad Alixon lirik asarlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, ijodkor
ularda g‘oyaviy yaxlitlikka intiladi, matla’dagi fikrni g‘azal so‘ngiga qadar
izchil davom ettirishga, boshlama misrada aytilgan g‘oyani baytma-bayt
ochib, dalillab borishga va ohorli umumlashma bilan yakunlashga harakat
qiladi.
XIX asrda mumtoz adabiyotimiz – Buxoro, Xiva, Kattaqo‘rg‘on,
Qo‘qon adabiy maktablarining iste’dodli vakillari ijodiy faoliyati
natijasida yangi, original mushohada usuliga ega haqsizlik va zulmga
ma’naviy yuksalish bilan javob qaytarishga moyil shiddatli, umummilliy
adabiy jarayonga asos soldi.
Bulardan, shu davrdagi Qo‘qon adabiy muhiti keskin ajralib turadi.
Bu keskin badiiy munozaralarda ishtirok etgan va o‘z ijodi va siyosati
orqali davr bilan bog‘liq munosabatlarning yechimini topishga uringan
iste’dodli shoir Muhammad Alixonning hayoti va faoliyati keyinchalik
mustabid tuzumning g‘oyaviy ta’qiqlariga uchradi. Vaholanki, u o‘z
zamonasining yetuk intellektual salohiyatga ega vakili va zabardast davlat
arbobi edi.
Muhammad Alixon serqira ijodkor, tafakkur olami keng, sinchkov va
ziyrak, har bir so‘zning benazir mahorat bilan ishlata oladigan, uning
36

semantik, stilistik strukturaviy o‘zgarishlarini, istilohlarini chuqur va puxta
bilar edi.
Muhammad Alixon dunyoqarashi, g‘oyalari, bashariyat haqidagi
hikmatona fikrlari, badiiy talqinlari bugungi tarbiya jarayonida ham
ma’lum ahamiyat kasb etadi. U butun ijodi bilan otasi va onasi izidan
borib, inson manfaatlarini kuyladi, vatanparvarlik va insonparvarlikning
sharqona axloqiy poklikka asoslangan tizimini yaratishga harakat qildi.
Inson qalbiga ezgulikni jo aylash, oqil va fozil kishilarni tarbiyalash
deyarli barcha jamiyatlar uchun dolzarb masala bo‘lib kelgan. Bu kabi
qarashlarning asl manbai sharqona qadriyatlar, ajdodlar an’analari va
tajribalari, diniy-axloqiy mezonlar bo‘lib, Muhammad Alixon o‘z ijodiy
faoliyatida bu sarchashmalardan ilhom olgan, undan bor iste’dodini ishga
solib foydalangan.
Qo‘qon adabiy muhiti o‘zbek so‘z san’ati tarixida alohida o‘rin
tutadi. Bu maktab vakillari o‘zbek adabiyotining barhayot an’analarini
muvaffaqiyatli davom ettirdi, yangicha munosabatlar kontekstida
rivojlantirdi. Har biri iste’dodi darajasida mumtoz she’riyat xazinasini
yangi usullar, tashbihu timsollar bilan boyitdi. Shubhasiz, bu jarayonlar
Muhammad Alixon ijodiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. U xususan, Navoiy
Fuzuliy ijodiga ko‘proq ergashdi. Ayniqsa Fuzuliy ijodiga oshuftalik Xon
she’rlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu holatni biz dissertatsiyaning
maxsus faslida misollar va dalillar bilan ko‘rsatishga harakat qilganmiz.
37

Fuzuliy she’rlari turkiy adabiyotimizga ta’sir maydoni juda ham
keng. Biz buni nafaqat Qo‘qon adabiy muhiti balki barcha adabiy muhit
shoirlarida ko‘rishimiz mumkin. Shuning uchun ham dissertatsiya Xondan
tashqari Muqimiy va Muhyilarning tatabbu’ va naziralari haqida ham so‘z
yuritdik.
Xonning Fuzuliyga ergashishi natijasida dunyoga kelgan g‘azallari
ham badiiy jihatdan yuksak. Xonning ayrim tatabbu’larida Fuzuliy
mazmunidan o‘zgacha mantiqning ifodalanganini ko‘rish mumkin, biroq
tatabbu’larning aksari vazn, qofiya, radaf va mazmun jihatidan Fuzuliyga
juda yaqin turadi.
38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar:
1. Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш- халқимиз
маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир. Ўзбекистон
Республикаси Президентининг мамлакатимиз ижодкор зиёлилари вакиллари
билан учрашувидаги маърузаси // «Жаҳон адабиёти» 2017. № 8
2. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият,
2016. – ... б.
3. Мирзиёев Ш. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз
билан бирга қурамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – 486 б.
4. Мирзиёев Ш.М. Андижондаги «Бобур ва жаҳон маданияти»
музейига қилган ташрифидаги нутқи // www.uza.uz . 2017 йил, 2-июнь.
5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг
Олий Мажлисга Мурожаати // Халқ сўзи. 2020 йил, 29 декабрь.

II. Ilmiy-nazariy adabiyotlar :
1. Абу Наср Фаробий. Шеър санъати. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1979. –
186 б.
2. Аристотель. Поэтика. (Поэзия санъати ҳақида). – Тошкент: Адабиёт ва
санъат, 1980. – 152 б.
3. Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадойиъус- санойиъ. Т.: Ғ.Ғулом номидаги
Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981.-Б.174.
4. Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. – Тошкент: Ўзбекистон, 2002. –
557 б.
5. Валихўжаев Б. XIX асрнинг 2-ярмидаги ўзбек поэмачилигида Алишер
Навоийнинг традициялари // Адабиёт ва ҳаёт. – Самарқанд, 1969. 13-20-б.
6. Валихўжаев Б. Ўзбек эпик шеърияти тарихидан. – Тошкент: Фан, 1974.
– 151 б.
7. Воҳидов Ш. Қўқон тарихчилари Фазлий ва Мушриф. –Т.: 1996. –Б.
10-11.
39

8. Жалолов Т. Гўзаллик оламида (мақолалар, адабий тадқиқотлар). –
Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1979. – 326 б.
9.
Ибрат. Танланган асарлар (Ибрат. Сидқий Ажзий. Сўфизода) / Тўпловчи,
нашрга тайёрловчи, сўз боши ва луғат муаллифлари: Б.Қосимов,
С.Аҳмедов, У.Долимов. таҳрир ҳайъати О.Шарофиддинов ва бошқ. –
Тошкент: Маънавият, 1999. – 239 б.
10. Ибрат. Тарихи Фарғона. –Т. Камалак, 1991. –Б. 286
11. Исҳоқов Ё. Навоий поэтикаси («Хазойинул маоний» асосида) . –Тошкент :
Фан, 1983 . – 168 б.
12. Каримов Ғ. Ўзбек адабиёти тарихи. 3-китоб. – Тошкент: Ўқитувчи,
1987. – 320 б.
13. Мирза Алим ибн Мирза Рахим Тошканди. Ансаб ас-салатин ва
таварих ал-хавакин. Т., 2007. –С. 78.
14. Мирзоолим Мушриф. Қўқон хонлиги тарихи. –Т.: Ғафур Ғалом
номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1995. –Б.1
15. Муҳиддинов М.Қ. Комил инсон – адабиёт идеали. – Тошкент: Маънавият,
2005. – 208 б.
16. Муҳиддинов М.Қ. Нурли қалблар гулшани. – Тошкент: Фан, 2007. – 168 б.
17. Орзибеков Р. Туюқ поэтикаси. – Тошкент: Ўзбекистон, 1985 . – 23 б.
18. Орзибеков Р. Ўзбек адабиёти тарихи (миллий уйғониш даври).
– Самарқанд: СамДУ нашри, 2003. – 238 б.
19. Орзибеков Р. Ўзбек лирик шеърияти жанрлари . – Тошкент : Фан , 2006. – 352
б.
20. Раҳмонов В. Шеър санъатлари. – Тошкент: Ёзувчи, 2001, – 72 б.
21. Раҳмонов Ш. Мусаммат, ташаккул ва таҳаввули он. – Душанбе: Дониш,
1987. – 172 с.
22. Салоҳий Д . «Бадоеъ ул-бидоя» малоҳати . – Тошкент : Фан , 2004. – 135 б.
23. Султонов И. Адабиёт назарияси. – Тошкент : Ўқитувчи , 1980. – 392 б.
40

24. Умуров Ҳ. Адабиёт назарияси. Дарслик .– Тошкент: Шарқ, 200 2 . – 256 б.
25. Ҳазиний. Асарлар. Сўз боши, луғат-изоҳлар муаллифлари А.Мадаминов,
О.Жўрабоев. Махсус муҳаррир, сўнг сўз муаллифи Ш.Юсупов. – Тошкент.
Маънавият, 1999. – 176 б.
26. Юсупов Ш. Тарих ва адаб бўстони. – Тошкент: Маънавият, 2003. – 167 б.
27. Юсупов Ш. Фурқат йўлларида . – Тошкент: Адабиёт ва санъат , 1984. – 224 б.
28. Абдуғафуров А. Ўзбек демократик адабиётида сатира. Т: Фан, 1961. Б. –
148.
29. Ўзбек классик адабиёти асарлари учун қисқача луғат. – Тошкент: ЎзФА
нашриёти, 1953. – 454 б.
30. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 5 -том. – Тошкент: Давлат илмий
нашриёти, 2003. 704 б.
31. Қайюмов П. Тазкираи Қайюмий. III жилдлик, 3-жилд. Тошкент – 1998.
32. Қайюмов А. Қўқон адабий муҳити ( XVIII – XIX асрлар). – Тошкент:
ЎзФА нашриёти, 1961. – 361 б.
33. Қаюмов А. Асарлар. 5-7-жилдлар. –Т.: Мумтоз сўз, 2009. –Б. 14.
34. Қосимов Й. Қўқон хонлиги тарихи очерклари. –Тошкент-
Наманган, 1994. –Б. 9.
35. Қосимов Б. ва бошқалар. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти. –
Тошкент: Маънавият, 2004. – 464 б.
36. Ҳаққулов И. Навоийга қайтиш. – Тошкент : Фан , 2007. – 224 б.
37. Ҳожиаҳмедов А. Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия. – Тошкент: Шарқ,
1998.
38. Ҳожиаҳмедов А. Ўзбек арузи луғати. – Тошкент: Шарқ, 1998. – 224 б.
39. Ҳожиаҳмедов А. Мумтоз бадиият малоҳати. – Тошкент: Шарқ, 1999.
– 240 б.
40. Ҳожиаҳмедов А. Ҳусни таълил санъати. Т.: Янги аср авлоди, 2008
.-Б.156-158..
41

41. Ҳусайний А. Бадоеъу- с-саноеъ.-Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти,
1981. -Б. 225.
42

Sotib olish