Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 134.5KB
Покупки 3
Дата загрузки 14 Февраль 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

96 Продаж

Muhazmmad Hakimxon To’raning «Muntahab at-tavorix» asari

Купить
MUHAMAD HAKIMXON TO‘RANING «MUNTAHAB AT-TAVORIX» ASARI MUN DA RIJ A KIRISH .......................................................................................................................................................... 2 I.BOB. MUHAMMAD HAKIMXON TO‘RA VA UNING ILMIY FAOLIYATI ......................................................... 7 II.BOB. «MUNTAHAB AT-TAVORIX» NING O‘RTA OSIYO TARIXINI O‘RGANISHDAGI O‘RNI ........................ 14 XULOSA ...................................................................................................................................................... 27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI ................................................................................................ 28 1 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . Muhamad Hakimxon To‘raning «Muntahab at-tavorix» asari, o‘zining tarixiy, ilmiy va madaniy ahamiyati bilan diqqatga sazovor. Asar, umuman olganda, o‘z davrining tarixiy jarayonlarini tahlil qilishda katta ahamiyat kasb etadi. To‘raning ushbu asari turli tarixiy voqealar, shaxslar va urushlar haqida muhim ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan. «Muntahab at-tavorix» asari tarixchi uchun beqiyos manba bo‘lib, O‘rta Osiyo, Xorazm va boshqa mintaqalarning siyosiy, ijtimoiy va madaniy tarixini tushunishga yordam beradi. To‘ra, o‘z asarida, o‘z zamonasi uchun muhim bo‘lgan ijtimoiy va siyosiy masalalarni o‘rgangan holda, tarixiy voqealarning asliyatiga yondashadi. Bu asar, o‘z vaqtida sodir bo‘lgan voqealarning keng tasviriga ega bo‘lib, bugungi kunda ham o‘zining dolzarbligini saqlab qoladi. Tarixiy asar sifatida «Muntahab at-tavorix» tarixni o‘rganuvchi va shuningdek, o‘z vaqtidagi siyosiy hayotni anglashda yordam beradi. Asarda ko‘plab tarixiy shaxslarning nomlari, ularning yutuqlari va ular o‘z davrida qanday ta’sir o‘zgartirishlar yaratganligi haqida ma’lumotlar keltiriladi. Bu esa, tarixni nafaqat ilmiy, balki siyosiy va madaniy nuqtai nazardan ham tahlil qilishga imkon beradi. Shu nuqtai nazardan, «Muntahab at-tavorix» asarining mavzusi hozirgi kunda ham dolzarb bo‘lib, tarixni o‘rganishga qiziqqanlar uchun muhim ahamiyatga ega. Tarixiy asarlar bugungi kunda nafaqat o‘tgan davrni, balki hozirgi zamonning qiyinchiliklari va imkoniyatlarini tushunish uchun ham foydalidir. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Muhamad Hakimxon To‘raning «Muntahab at-tavorix» asari o‘zining ilmiy va tarixiy ahamiyati bilan ajralib turadi. Asarning maqsad va vazifalari, tarixni to‘g‘ri yoritish, o‘z davrining siyosiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlarini aniq va chuqur tahlil qilishda muhim o‘rin tutadi. 2 To‘ra, asarda, o‘z davrining siyosiy va ijtimoiy jarayonlarini yoritib, tarixiy voqealarni keng qamrovli tasvirlashni maqsad qilgan. Ushbu voqealar nafaqat O‘rta Osiyo, balki undan tashqaridagi hududlarda ham yuzaga kelgan. Asar, o‘z zamonasidagi mashhur shaxslar va ularning faoliyatini ta’riflash orqali, o‘z davrining siyosiy hayoti va ijtimoiy muhitini tushunishga yordam beradi. To‘ra, tarixiy shaxslar va ularning ta’sirini o‘rganish orqali, o‘sha davrning muhim omillarini aniqlashga harakat qiladi. To‘ra, asar orqali tarixiy ma’lumotlarni jamlab, kelajak avlodlarga yetkazish, tarixiy tafakkurni rivojlantirishni maqsad qilgan. Bu asar, tarixiy bilimlarni birlashtirish va saqlashning bir vositasi sifatida ham xizmat qiladi. To‘ra, asarda tarixiy voqealarni tahlil qilish orqali o‘z davrining siyosiy tuzilishini va ijtimoiy muhitini chuqurroq anglashga xizmat qiladi. U o‘z zamonasi voqealarini o‘z vaqtida sodir bo‘lgan shaxslar, janglar, ijtimoiy kurashlar va siyosiy inqirozlar orqali ko‘rsatadi. Asar tarixni faqat bitta nuqtai nazardan emas, balki turli manbalardan yoritishga harakat qiladi. Bu, o‘z davrining tarixiy haqiqatini aniq va ishonchli tarzda taqdim etishga yordam beradi. To‘ra, «Muntahab at-tavorix» asari orqali o‘quvchini tarixiy tafakkurga, ilmiy izlanishga va mustahkam dalillarga asoslangan tahlilga undaydi. Bu asar, o‘quvchiga tarixni faqat voqealar yig‘indisi sifatida emas, balki ular orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tushunishga yordam beradi. Kurs ishining nazariy-metodologik asoslari . Muhamad Hakimxon To‘raning «Muntahab at-tavorix» asari, tarixiy manba sifatida, nazariy va metodologik jihatdan katta ahamiyatga ega. Asar, tarixiy voqealarni yoritishda To‘raning o‘ziga xos yondashuvini va tarixni tadqiq etishdagi metodologik uslublarini ko‘rsatadi. Asarning nazariy-metodologik asoslari asosan tarixiy tahlil, manbalarni sinchiklab o‘rganish va tarixiy haqiqatni izlash tamoyillariga asoslanadi. To‘ra, «Muntahab at-tavorix» asarida tarixiy voqealarni xronologik tartibda, ya’ni ketma-ketlikda taqdim etadi. Bu usul voqealarni chuqurroq tushunishga va 3 ularning o‘zaro bog‘liqligini aniqlashga yordam beradi. To‘ra voqealarni faqat sodir bo‘lgan hodisalar sifatida emas, balki ularning sabab va oqibatlarini, shuningdek, har bir voqeaning jamiyat va davlat uchun qanday ta’sir ko‘rsatganini tahlil qiladi. To‘ra, tarixiy ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil qilishda an’anaviy tarixiy manbalarga tayangan. Asar, avvalo tarixiy manbalarni tanqidiy tahlil qilishga asoslangan. To‘ra, tarixiy voqealar va shaxslar haqida mavjud ma’lumotlarni solishtirish, ularning ishonchliligi va aniq ekanligini tekshirishga katta e’tibor beradi. Bu metodologiya orqali, To‘ra tarixni soxta ma’lumotlardan ajratib, haqiqiy voqealar va faktlarni yoritishga harakat qiladi. To‘ra, tarixni nafaqat voqealar yig‘indisi sifatida, balki ular ortidagi ijtimoiy va siyosiy jarayonlarni tahlil qilish orqali ko‘rsatadi. U o‘z asarida, har bir tarixiy voqeani ijtimoiy, siyosiy va madaniy kontekstda baholaydi. Bunday yondashuv, To‘rani nafaqat tarixiy faktlarni, balki ular yuzasidan yaratilgan ijtimoiy-siyosiy tafakkurni ham chuqurroq tushunishga olib keladi. To‘ra, «Muntahab at-tavorix» asarida tarixiy voqealarni holistik (yakuniy) yondashuv asosida tahlil qiladi. Bu degani, tarixiy voqealar bir-biri bilan bog‘liq va bir vaqtning o‘zida bir nechta omillarning ta’siri ostida sodir bo‘ladi. U turli voqealar va jarayonlarni o‘zaro bog‘lab, tarixiy murakkablikni yanada aniqroq tushunishga yordam beradi. To‘ra, o‘z asarida tarixiy haqiqatni topish uchun ob’ektivlikni saqlashga harakat qiladi. U tarixiy voqealarni tasvirlashda o‘zining sub’ektiv fikrini, hissiy qarashlarini kamaytirishga intiladi. Bu esa asarni ishonchli manba sifatida qabul qilishni osonlashtiradi, chunki u tarixiy faktlarni nisbatan ob’ektiv tarzda taqdim etadi. To‘ra, asarida, tarixiy jarayonlarni faqat siyosiy va ijtimoiy jihatdan emas, balki madaniy va axloqiy nuqtai nazardan ham tahlil qiladi. Bu yondashuv tarixiy voqealarni to‘liq anglash va ularni jamiyat va insoniyat nuqtai nazaridan ko‘rish imkonini beradi. 4 «Muntahab at-tavorix» asarining nazariy-metodologik asoslari tarixiy tahlil, manba tanqidi, ijtimoiy-siyosiy tahlil va holistik yondashuvlarga asoslangan. To‘ra o‘z asarida tarixni ob’ektiv va keng qamrovli tarzda tahlil qilishni maqsad qilgan, bu esa uning asarini nafaqat tarixchi, balki keng auditoriya uchun ham qimmatli manbaga aylantiradi. Kurs ishining amaliy ahamiyati. Muhamad Hakimxon To‘raning «Muntahab at-tavorix» asari tarixshunoslikda nafaqat ilmiy, balki amaliy ahamiyatga ham ega. Ushbu asar o‘zining tarixiy voqealar va jarayonlarni chuqur tahlil qilishi, shuningdek, ularning zamonaviy jamiyat va davlat hayotiga ta’siri orqali amaliy jihatdan ham qimmatli manba hisoblanadi. To‘ra asarida taqdim etilgan tarixiy tafakkur va tahlil usullari hozirgi kunda ham turli sohalarda qo‘llanilishi mumkin. Quyida «Muntahab at-tavorix» asarining amaliy ahamiyatini ko‘rib chiqamiz: «Muntahab at-tavorix» asari o‘z davrining voqealarini aniq va ishonchli tarzda tasvirlab beradi. Bu tarixiy asar, o‘zining boy manba bazasi va to‘plangan ma’lumotlari bilan kelajak avlodlar uchun muhim ilmiy resurs hisoblanadi. O‘tgan zamonning siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotiga oid qimmatli ma’lumotlar saqlanib qolgan bo‘lib, ular bugungi kunda ham tarixiy tadqiqotlarda, ta’limda va boshqa sohalarda foydalaniladi. Asarda keltirilgan tarixiy voqealar va ularning oqibatlarini tahlil qilish, zamonaviy siyosatchilar, davlat arboblari va hukumatlar uchun muhim ahamiyatga ega. To‘ra o‘z asarida o‘z davrining siyosiy tizimi, siyosiy kurashlar va davlat boshqaruvi haqidagi fikrlarini yoritgan. Bunday tahlillarni o‘rganish, siyosiy strategiyalarni ishlab chiqishda, davlat boshqaruvi va diplomatik munosabatlarni tartibga solishda yordam beradi. Tarixiy xatolardan o‘rganib, hozirgi siyosiy qarorlar va harakatlar samaradorligini oshirish mumkin. To‘ra o‘z asarida o‘z davrining madaniy va axloqiy qadriyatlarini yoritgan. Bu orqali jamiyatdagi ijtimoiy jarayonlar, urf-odatlar, axloqiy me’yorlar va madaniy an’analar haqida muhim ma’lumotlar olish mumkin. Hozirgi kunda bu 5 tafakkurlarni jamiyatdagi madaniy va ijtimoiy munosabatlarni yaxshilashda, turli madaniyatlar o‘rtasida hamkorlik o‘rnatishda qo‘llash mumkin. «Muntahab at-tavorix» asari nafaqat tarixiy faktlarni, balki ularning tafakkuriy, metodologik va ijtimoiy tomonlarini ham yoritadi. Bu tarixchilar va ilmiy tadqiqotchilar uchun qimmatli manba hisoblanadi. Asar o‘quvchilarga tarixni tahlil qilish va tafakkur qilishda yordam beradi, shuningdek, tarixiy jarayonlarning o‘zaro bog‘liqligini tushunishda amaliy yordam beradi. Tarixiy asarlar, shu jumladan, «Muntahab at-tavorix», milliy kimlik va tarixiy ongni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. To‘ra asarida O‘rta Osiyo va uning xalqlarining tarixiy tajribalari tasvirlanadi, bu esa milliy xotira va tarixni qadrlashga undaydi. Ushbu asar, o‘z tarixini bilgan va unga e’tibor beradigan jamiyatlar uchun muhim ahamiyatga ega. To‘ra o‘z asarida siyosiy va ijtimoiy jarayonlarning qanday rivojlanishini va qaysi xatolarni takrorlashdan saqlanishni ko‘rsatadi. Tarixiy voqealarni tahlil qilish, bugungi kunda davlatlar va jamiyatlar uchun qimmatli saboqlar beradi. Har bir xatoni tahlil qilish orqali ularni kelajakda takrorlamaslik, o‘zgarishlar qilish va rivojlanishga erishish mumkin. Muhamad Hakimxon To‘raning «Muntahab at-tavorix» asari nafaqat tarixiy ilm-fan uchun, balki siyosat, madaniyat, ijtimoiy hayot va ta’lim uchun ham katta amaliy ahamiyatga ega. Asar orqali tarixiy tahlil, madaniy qadriyatlar, siyosiy qarorlar va milliy ongni shakllantirishda qo‘llaniladigan ko‘plab amaliy yondashuvlar va saboqlarni olish mumkin. Bu asar zamonaviy jamiyatlar uchun tarixiy jarayonlarni to‘g‘ri tushunish va kelajakda yanada samarali siyosat yuritishda muhim yo‘l-yo‘riq bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishining tarkibi. Kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat.ʻ 6 I.BOB. MUHAMMAD HAKIMXON TO‘RA VA UNING ILMIY FAOLIYATI Muhammad Hakimxon To‘ra (yoki Muhammad Hakimxon ibn Muhammad Shayboniy) — O‘rta Osiyo tarixida muhim shaxs bo‘lib, nafaqat siyosiy arbob, balki ilm-fan va madaniyat sohasida ham katta hissa qo‘shgan tarixchi va olim sifatida tanilgan. Uning ilmiy faoliyati O‘rta Osiyo tarixining rivojlanishida muhim o‘rin tutadi, ayniqsa uning eng mashhur asari «Muntahab at-tavorix» orqali. Quyida Muhammad Hakimxon To‘raning ilmiy faoliyati haqida batafsil ma’lumot keltiriladi. Muhammad Hakimxon To‘ra, Shayboniylar sulolasiga mansub bo‘lib, O‘rta Osiyo hududidagi eng yirik siyosiy va tarixiy shaxslaridan biridir. U, o‘z davrida davlatni boshqarish va ilmiy faoliyatni rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan hukmdor edi. Hakimxon To‘ra o‘z ilmiy faoliyatida tarixshunoslikka alohida e’tibor qaratgan va o‘zining «Muntahab at-tavorix» asari orqali O‘rta Osiyo tarixini yoritishda muhim ishlarni amalga oshirgan. Muhammad Hakimxon To‘ra ilm-fanga qiziqishi va tarixni o‘rganishga bo‘lgan ehtirosi yoshligidan boshlangan. U o‘z davrining bilimdon olimlari bilan yaqindan aloqada bo‘lib, ilmiy bilimlarni to‘plash va tarixiy materiallarni tizimli ravishda yozish ishlarini amalga oshirgan. Uning ilmiy faoliyati ko‘pincha tarixiy voqealarni tahlil qilish va o‘rganish, mavjud tarixiy materiallarni saralashga qaratilgan edi. Hakimxon To‘ra tarixni yozishda metodologik yondashuvni o‘zlashtirgan holda, turli manbalar va faktlarga asoslanib, o‘z asarlarini yaratdi. Muhammad Hakimxon To‘ra tomonidan yozilgan «Muntahab at-tavorix» asari uning ilmiy faoliyatining eng muhim natijasi sifatida qabul qilinadi. Bu asar O‘rta Osiyo tarixining turli davrlarini, xususan, Shayboniylar va Temuriylar sulolalarining tarixini yoritadi. Asarda, o‘sha davrning siyosiy va ijtimoiy hayoti, urushlar, diplomatik aloqalar va madaniy rivojlanish haqidagi tafsilotlar keltirilgan. «Muntahab at-tavorix» asari tarixiy faktlarni aniq va tizimli tarzda taqdim etganligi bilan ahamiyatlidir. Asar o‘zida o‘sha davrning siyosiy tuzilmalarini, 7 hukmdorlar o‘rtasidagi munosabatlarni, urushlar va tinchlik davrlaridagi iqtisodiy va madaniy faoliyatlarni yoritadi. Bu asar nafaqat tarixshunoslik, balki boshqa ilmiy sohalarda ham, xususan, madaniyatshunoslik va siyosatshunoslikda asosiy manba sifatida qo‘llaniladi. 1 Hakimxon To‘ra o‘zining tarixiy tadqiqotlarida zamonaviy tarixshunoslik metodlarini qo‘llagan. U tarixni faqat voqealar ketma-ketligi sifatida emas, balki ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar nuqtai nazaridan tahlil qilgan. Hakimxon To‘ra tarixiy voqealarni o‘z davrining ijtimoiy va siyosiy sharoitlariga bog‘lab ko‘rsatgan va ular orasidagi o‘zaro aloqalarni ajratib ko‘rsatgan. Uning ilmiy yondashuvi aniq faktlarga asoslanib, tarixni tahlil qilishning yangi usullarini ishlab chiqishga yordam berdi. Muhammad Hakimxon To‘ra o‘z asarida tarixni yozishda faqat siyosiy voqealarni emas, balki o‘sha davrda yashagan insonlar, ularning faoliyati va hayotini ham tasvirlashga intildi. Uning ilmiy faoliyatidagi asosiy maqsadlaridan biri – xalqning tarixini, madaniyatini va urf-odatlarini tushunishga yordam berish edi. Shuningdek, o‘z davrining siyosiy jarayonlarini tahlil qilib, o‘sha davrda yuzaga kelgan muammolarni tushuntirishga harakat qilgan. Muhammad Hakimxon To‘raning ilmiy merosi O‘rta Osiyo tarixini o‘rganish uchun katta ahamiyatga ega. Uning «Muntahab at-tavorix» asari bugungi kunda ham tarixiy tadqiqotlar uchun qimmatli manba bo‘lib xizmat qiladi. Bu asar nafaqat o‘rta asrlar tarixini, balki O‘rta Osiyo xalqlari va ularning madaniyatini tushunishga yordam beradi. Asar, shuningdek, O‘rta Osiyo va uning atrofidagi hududlardagi siyosiy va madaniy o‘zgarishlarni tahlil qilishda ham dolzarbdir. Muhammad Hakimxon To‘ra, o‘zining ilmiy faoliyati va tarixshunoslikdagi o‘rni bilan O‘rta Osiyo tarixining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Uning «Muntahab at-tavorix» asari O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda muhim manba bo‘lib qoladi va ularning siyosiy, madaniy, ijtimoiy jihatlarini chuqurroq tushunishga yordam beradi. Hakimxon To‘ra o‘z asari orqali tarixshunoslikka zamonaviy 1 Muhammadhakimxon To’ra. Muntaxab at- tavorix.- Fors- tojik tilidan tarjima, muqaddima, izohlar muallifi Sh. Vohidov. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2010. 716 bet. 8 yondashuvni olib kirgan va uning ilmiy merosi bugungi kunda ham davom etmoqda. 2 Muhammad Hakimxonning “Muntaxab at-tavorix” nomli asari Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligi tarixiga oid nodir manba hisoblanadi. Mazkur asar besh bob, o‘n ikki toifadan (fasldan) iborat bo‘lib, uning xronologik hududi “olamning yaratilishidan” to XIX asrning 40-chi yillarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Asarning beshinchi bobi o‘n birinchi toifasi Buxoroda hukmronlik qilgan Mang‘itlar sulolasi tarixiga bag‘ishlanib, amirlikning XVIII – XIX asrning birinchi yarmida vujudga kelgan muhim siyosiy, harbiy, iqtisodiy vaz’iyati o‘z aksini topgan. Muhammad Hakimxon o‘z asarini yaratishda turli tarixiy, adabiy xarakterga ega bo‘lgan adabiyotlardan foydalangan. “Muntaxab at- tavorix”da X- XIX yashagan 30 ga yaqin manbalar muallifi va taqriban 20 ta shoirlar nomlari zikr qilingan.“Muntaxab at- tavorix”da memuar xarakterga ega bo‘lgan ma’lumotlardan ham keng foydalanilgan. Muhammad Hakimxon tomonidan zikr qilingan Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligiga oid bir qator dalillar otasi Ma’sumxon, Sultonxon eshon va asarda nomi qayd etilgan , tarixiy voqealar shohidi bo‘lgan kishilar nomidan keltirilgan.Buxoro amirligi tarixini tasvirlash jarayonida Muhammad Hakimxon turli rasmiy mansabdorlar, jumladan amir Nasrullo saroyida nufuzli mansabdor shaxslardan biri bo‘lgan naqib Eshon To‘ra Hoji ma’lumotlaridan foydalangan. Bundan tashqari “Muntaxab at- tavorix”da Buxoro amirligining XVIII asrning oxiri va XIX boshlariga oid voqealar tafsiloti Tehronda yashovchi, Eron shohi Fathalishohning nabirasiga uylangan, amirlikda kechayotgan voqealardan doim xabardor bo‘lgan, amir Shohmurodning (1785- 1800) o‘g‘li Dinnosir xabari asosida bayon etilgan .Shohmurod hukmronlik davri keng o‘rganilgan. Aqilli va farosatli bo‘lganShohmurod davrida hokimiyat ancha mustahkamlanadi. Otasi hukmronligi davrida davlat idorasi tepasida turgan yuqori lavozimdagi amaldorlarini o‘z qullari bilan qatl ettiradi. P.P. Ivanovning ta’kidlashicha Amir Shohmurod fa’oliyatining ilk yillarida Eron shohi Nodirshoh 2 https://namdu.uz/media/Books/pdf/2024/12/24/NamDU-ARM-14887 QOQON_XONLIGI_TARIXI.pdf? ysclid=m6gwsxindj612698297 9 afshorning harbiy yurishlari natijasida bosib olingan Amudaryoning chap sohilidagi mulklarni qayta qo‘lga kiritib, amirlikka bo‘ysindiriladi. Buxoro amirligiga markazi Marv bo‘lgan hozirgi Turkmanistonning yirik hududlari ham kiritildi. Markaziy hokimiyatni mustahkamlagan Amir Shohmurod ichki va tashqisiyosatida muhim o‘zgarishlarni amalga oshiradi. Uning hukmronligi davrida moliyaviy, ma’muriy, qozi hakamlar va harbiy sohalarida islohotlar tadbiqetildi.o‘rta Osiyo davlatlariga tahdid qiluvchi va o‘sha vaqtd siyosiyjihatdan birmuncha zaiflashgan Eron davlatiga harbiy yurishlarni amalga oshirdi. 1789- 1790 yillarda Marvda hukronlik qilayotgan eronlikBayramaliga qarshi kurashib, o‘ziga bo‘ysindirdi va 30 mingdan (ayrim manbalarda yuz ming) oshiq marvlik shia mazhabidagilarni Buxorova Samarqandga ko‘chirdi. Bundan tashqari amir Shohmurod Ahmadshoh Durroniy (1747-1773) davrida bosib olingan Balx, Maymana, Andxud mulklari uchun afg‘on hukrdori Temurshoh (1773-1793) bilan kurash olib bordi va natijada sulh shartnomasi imzolandi.Muhammad Hakimxon asarida Mang‘itlar sulolasining mashhur vakili amir Shohmurodning shaxsiyati, insoniy fazilatlari, amalga oshirgan islohotlari haqida boshqa tarixiy manbalarda uchramaydigan nodir ma’lumotlarni keltiradi. Amir Shohmurod hukmdor bo‘lishiga qaramay oddiy turmush tarzini ma’qul bilar, oddiy bo‘lgan, o‘zi uchun kundalik xarajati bir tangadan oshmagan, eb ichishi o‘z sharafiga turli dabdabali tadbirlar uyushtirishga yul qo‘ymagan. Shuning uchun ham oddiy xalq uni “amiri ma’sum” ya’ni “begunoh amir” deb atashgan. Muhammad Hakimxon amir Shohmurodning shaxsiy hayoti va fazilatlari haqida quydagi ma’lumotlarni keltiradi: “Alqissa, Shohmurodbiy valna’mi Buxoroga etgach, bir necha kun yo‘l xordig‘ini yozib dam olib, davlat yumishlari va xalqning arzu dodini so‘rash ishlari bilan mashg‘ul bo‘ldi. Aytishlaricha, bayt- ul-mol, ya’ni davlat xizinasidan o‘zining shaxsiy ehtiyojlari uchun birfulus ham xarj qilmas ekan. Kiyim-kechak, eb-ichish bo‘yicha qanday chiqim bo‘lsa, barchasi mamlakatdagi g‘ayridin aholichidan undiriladigan jizya solig‘i qisobidan amalga osharkan. Aytibdilarki, bir gal Samarqandga kelganida bir necha kun o‘sha viloyatda qolib ketibdi, sarflaydigan xarajat puli tugabdi vabisotida bitta 10 po‘stinidan bo‘lak biron narsasi qolmabdi. Noiloj, o‘shapo‘stinini sotish uchun bozorga berib yuboribdi. Po‘stinning xaridori topilmabdi. Nihoyat, deyarli tekin bahoda, aniqrog‘i, yarim dirhamga sotib qaytishga majbur bo‘lishibdi. Sotib olgan xaridor kambag‘al bir mullo kishi bo‘lib, ertasi kuni po‘stinni qaytarib olib kelib, “po‘stinning aybi bor ekan, savdoni bekor qilaman, olmayman”, debdi. Shohmurodbiy valna’mi “nima aybi bor ekan?” deb so‘rabdi. Haligi odam “butun dunyoning biti shu po‘stin ichiga yig‘ilgan ekan. Kechasi tanimda bir misqol ham et qolmasligiga sal qoldi” debdi. Mullo bu po‘stinning Shohmurodbiyga tegishli ekanidan xabari yo‘q ekan. tushirib,po‘stinni mulloga sotish bo‘yicha qaror chiqarmoqchi bo‘libdi. Ammo, mullo bunga ko‘nmabdi va “bu po‘stindan bezor bo‘lganman, bir fususga ham olmayman, pulimni qaytaring”deya oyoq tirab olibdi. Valna’mi esa olishini so‘rayveribdi. Chunki po‘stindan qo‘lga kiritgan kechagi ikki tangani ishlatib bo‘lgan, yonida mulloga qaytarib berish uchun boshqa puli yo‘q ekan. Xullas, ancha tortishuvlardan so‘ng mullo rozi bo‘libdi va valna’mi mojarodan qutilibdi. Aytishlaricha, Eron yurishidan qaytayotgan mahal bisotida biron tanga pul qolmagan bo‘lib, Buxoroga yaqin erda qorni ochiqibdi va doimgidek, so‘fiylar ravishi bo‘yicha, haloldan luqma eyishga odatlangan valna’mi oyog‘idagi juft kovushni echib, baqqolga beribdi va evazigi biror egulik olib, tanovul qilibdi. Buxoroga esa oyog‘ida kovushsiz kirib boribdi. 3 Shohmurodbiyning eydigan taomlari ham kishi eydigan darajada bo‘lmay - o‘lan va sut-qatiq, suzma va dukkaklilarning hammasini birga aralashtirib,atalaga o‘xshash bir nima pishirtirib er ekan. Boshqa ovqatlarga qiyo hamboqmas ekan. Amir Shohmurodning amalga oshirgan islohotlari va qo‘lga kiritgan muvaffaqiyatlari aka-ukalar o‘rtasida dushmanlik munosibatlarini vujudgakelishiga olib keldi. S. Ayniyning ta’kidlashicha Amir Shohmurod ibn Doniyol atoliq mang‘itlarning uchinchi amiri hisoblanadi. Doniyolbiy atoliqning Ma’sum, Mahmud, Umar, Fazl, Sultonmurod, Rustam, Kenjaali,Yoqub, Tuqtamish, Darvesh va Rajabali nom o‘n bir o‘g‘li bo‘lishiga qaramay 3 https://namdu.uz/media/Books/pdf/2024/12/24/NamDU-ARM-14887-QOQON_XONLIGI_TARIXI.pdf? ysclid=m6gwsxindj612698297 11 Doniyolbiyning vasiyatiga ko‘ra Shohmurod hokimiyat teppasiga keldi. Muhammad Hakimxon amir Shohmurodga nisbatan muvaffaqiyatsiz amalga oshirilgan suiqasd haqida quydagi ma’lumotni keltiradi: “Aytishlaricha,inilari unga nisbatan xoinlik yo‘lidni tutibdilar va akasini o‘ldirishmaqsadida ikki nafar battol nomusulmonga ko‘p narsalar va’da qilib, ularni ayollar qiyofasida Arkka yuboribdilar. Ul tarror (firibgar, kazzob, aldoqchi) haromilar bir yo‘l bilan haram ichkarisiga kirib olishibdi va saroy ahli yurish-turushdan tinchigach, ul ikki it siyrat Shohmurod valna’mi uxbal yotgan joyiga kelib, duch kelgan eriga pichoq ura boshlabdi va shu zayl tani-badanini ilma-teshik qilib, yaralashibdi. Ammo, hazrati vojibi taoloning o‘zi qarovchi- yu, saqlovchi bo‘lsa va qazo etmagan esa qioich ham ish bermaydi, deganlaridek, valna’mi tirik qolibdi. Qonxo‘rlar ishni bitkizgan hisoblab, topshiriq bergan mirlar yoniga qaytib kelishibdi va Buxoro saltanati qo‘lga kirgani bilan tabriklashibdi. Mirlar esa “valna’mining boshi qani?” deya so‘rashibdi. Jallodlar “ming jonidan bittasi ham qutulmadi, boshini so‘rab nima qilasiz”, deyishibdi. Mirlar orasidanSultonmurod qushbegi esa “bularning ishi xom bo‘lib chiqmasa go‘rga edi” deya tashvish bildiribdi. Biror fursatdan so‘ng valna’mi qo‘zini ochibdi va “dushmanlar mening ishimni bir yoqlik qilishda sizlar esa bir balo qilib, meni paxtaga g‘rang va tashqariga olib chiqing, odamlar mening tirikligimni krishsin, bo‘lmasa ish qo‘ldan chiqadi”, debdi. Saroy ahli buyruqni u aytgandek qilib bajarishdi va tong otgach, bu xabar butun shahar bo‘ylab yoyildi. Bu qabih ishni qilgan inilar esa valna’mining sog‘ omonligini bilib, chuqur o‘ygirdobigabotishdi.Shohmurodbiy ukalari oldiga dam yuborib, shunday deb ayttirdi: “Sizlar pastkash bir dunyo uchun undan ham pastkashroq ishga qo‘l urdingiz. Ammo, biz bunday razillikni qilmaymiz, balki shavqat va marhamatni afzal bilamiz.Ko‘nglingizga biron yomon fikr va gumon kelib o‘tirmasin”.Ukalarivalna’mining bu so‘zlarini eshitgach, o‘zlarining Buxoroda qolishini or-nomus yuzasidan ep ko‘rmay, har biri bir tarafga bosh olib ketishdi. Chunonchi, Sultonmurod qushbegi haj irodasini qilib, yo‘lda olamdan o‘tdi. Mahmudbiy Xo‘qand sari yo‘l oldi”. Muntaxab at-tavorix” asari muallifi Muhammad Hakimxon amir Shohmurodning vafoti sababini uning Xujandga 12 amalga oshirgan navbatdagi harbiy yurishi bilan bog‘lab shunday ma’lumotni keltiradi: “Shohmurodbiy boshiga yana Xo‘jandni bosib olish hoyu – havasi tushib, katta qo‘shin bilan viloyat kelinchagi tomon yo‘naldi. Bir necha masofani bosib o‘tgach, ul shaharni uzukning qoshidek o‘rtaga oldi. Xudoyorbiyning to‘ng‘ich o‘g‘li Bekmurodbiy o‘qu tufang otishga mashg‘ul bo‘ldi. Uch kundan so‘ng Shohmurodbiy Xo‘qand tomondan vahimaga tushib, qaytib ketdi. Ammo, Xo‘jandning xosu omi va qishloqlarini talon – toroj qilib, aholisini Samarqandga ko‘chirib ketdi. Tun yarmidan oqqanda esa Shohmurodbiy u erdan ham ko‘chib, Jizzaxga keldi. 4 Uning oldida mash’allar yoqib borishardi. Shohmurodbiy Xo‘janddan ko‘chirib keltirgan odamlarini Samarqandda joylashtirdi va ularni Samarqandni obod qilish ishlariga buyurdi. o‘zi esa Buxoro tomonga qaytdi. Bu so‘fi sifat amirning karomatli va odatdan tashqari ishlaridan biri shu bo‘ldiki, o‘sha Xo‘jand safaridan qaytishda kasalga chalingach, ko‘rgan odamiga qarab “bizning ishimizni valiylar sultoni Muslihiddin Xo‘jandiy (Muslihiddin Xujandiy- XIII asrda yashagan shayx va olim. Maqbarasi Xujand shahrida joylashgan. Uning qabri xalq va hukmdorlar tomonidan juda qadrlangan. Amir Temur 1390-1391 yillari To‘xtamishga qarshi qo‘shin tortganda, qish faslida Xujandga borib, shayx maqbarasini ziyorat qilib, 10 ming dinor narzu niyoz bergan) bir yoqlik qildi. Tag‘in xudo biladi-yu, bu kasaldan tuzalmasam kerak”, degan ekan. Ittifoqan, bir necha kundan so‘ng borliq etagini bu nopoydor xokdondan yig‘ishtirib, yuzini oxirat tomon qaratdi vao‘sha bir ming ikki yuz o‘n ikkinchi yili (1800) haqning chaqiruv xitobiga“labbayka” deya javob berdi”. 5 Xulosa, Muhammad Hakimxonning “Muntaxab at- tavorix” asari Buxoro amirligida hukmronli qilgan mang‘itlar sulolasi tarixini birlamchi nodir ta’rixiy asar hisoblanadi. 4 https://www.researchgate.net/publication/369977912_Temur_Va_Temuriylar_davri_manbalaridan_- Temurnoma_asari_haqida 5 https://namdu.uz/media/Books/pdf/2024/12/24/NamDU-ARM-14887-QOQON_XONLIGI_TARIXI.pdf? ysclid=m6gwsxindj612698297 13 II.BOB. «MUNTAHAB AT-TAVORIX» NING O‘RTA OSIYO TARIXINI O‘RGANISHDAGI O‘RNI «Muntaxab at-tavorix»(Saylangan tarixlar kitobi) asari muallifi Muhammadhakimxon ibn Ma’sumxon to‘ra Qo‘qon tarixnavislik maktabining yirik namoyandasi hisoblanib, muallif haqidagi ma’lumotlar asosan shu yozma yodgorlikning o‘zida keltirilgan, shuningdek, bu tarixiy manba va uning yaratuvchisi borasida Abdulla Qodiriy, Aleksandr Aleksandrovich Semyonov, Aziz Qayumov, Ahror Muxtorov, Bo‘riboy Ahmedov, Enver Xurshut, Shodmon Vohidov kabi olimlar qimmatli fikrlar bildirishgan. Akademik Aziz Qayumov esa ushbu satrlar muallifi bilan bo‘lib o‘tgan suhbatlarda Muhammadhakimxon qalamiga mansub «Muntaxab at-tavorix»ning ko‘p jihatlari bilan Bobur podshohning mashhur memuar asari «Boburnoma»ga o‘xshashligi xaqidagi nuqtai nazarni o‘rtaga tashlagan edilar. Eslatib o‘tish joizki, ushbu qo‘lingizdagi o‘zbekchaga tarjima xam ana shu qarashlarga ko‘ra aynan Aziz Qayumovning maslahati va qo‘llovi bilan amalga oshdi. O‘zbekistonda manbashunos olim Enver Xurshut tamonidan «Muntaxab at-tavorix» maxsus o‘rganilgan. E.Xurshut o‘z tadqiqotlarida asarning nusxalari, uning manbalari, tarixiy va adabiy manba sifatidagi ahamiyati, memuar janridagi ushbu muqaddimani yozishda E.Xurshutning mazkur tadqiqotlaridan xam keng foydalanildi. «Muntaxab at-tavorix» asarini Muhammadhakimxon fors-tojik tilida Kitob va Shahrisabz shahrida 1259/1843 yilning yozlarida yozib tugatgan. Mazkur asar Qo‘qon tarixnavislik maktabining g‘ayrirasmiy tarixiy asarlari sirasiga kiradi. Uning ilova qismi esa 1844 yilning oxiri yoki 1845 yilda yozilgani borasida ham ishonch bilan fikr bildirishimiz mumkin. Muallif nusxasidan shu 1843 yili yana o‘nta nusxa ko‘chirilgani xam ma’lum. Muhammadhakimxon asari xonlik hududlarida keng tarqalishidan o‘zi xam manfaatdor bo‘lgani uchun undan nusxalar ko‘chirishga ancha sa’y-xarakat qilgan. Yuqorida ta’kidlanganidek, 14 «Muntaxab at-tavorix»ning o‘zbek tilidagi qisqartirilgan tarjimasi xam mavjud. Biroq, mazkur nusxani E. Xurshut P.P.Ivanovga o‘xshab asarning o‘zbek tilidagi talqini deb qabul qilishni tavsiya qiladi. Izlanishlar natijasidan ma’lum bo‘ldiki, o‘zbek tilidagi «Muntaxab at-tavorix»ning nusxasi asl fors-tojik tilidagi matnidan ancha yiroqlashib ketgan. Unda ko‘plab xatolar, voqea va sanalarning chalkashligi, tarjimon(lar) tomonidan muallif uslubini soddalashtirish yoki matnga o‘zgartishlar kiritish hollari ko‘zga tashlanadi. 6 Bugungi kunda «Muntaxab at-tavorix»ning O‘zbekiston, Tojikiston va Rossiya qo‘lyozma xazinalarida 12 ta nusxasi mavjud. Ulardan №S 470 (Rossiya), №63 (Tojikiston) va №592 (O‘zbekiston)dagi nusxalar matnlarning to‘laligi va yaxshi saqlanganligi bilan o‘z qiymatiga ega qo‘lyozmalar hisoblanadi. Asarning Shahrisabzda Muhammadamin kotib tomonidan ko‘chirilgan bir nusxasining faksimilesi ikki jildda 1984 yili Dushanbeda chop etildi. 2006 yili Muhammadhakimxon asarining ikkinchi jildi arab yozuvida Tokioda xam bosilib chiqdi. Asarning tuzilishi: I bob. Payg‘ambarlar. II bob. Qadimiy Eron sulolalari. III bob. Chin va Farang shohlari. IV bob. Chahoryorlar, umaviylar va abbosiylar xalifalari haqida. V bob. 1) Safforiylar, 2) Somoniylar sulolasi. 3) Ol Bo‘ya hukmronligi. 4) G‘aznaviylar. 5) Saljuqiylar. 6) Xorazmshohlar saltanati. 7) Chingiz va chingiziylar xonadoni. 8/ Temuriylar. 9) Shayboniylar. 10) Ashtarxoniylar. 11) Mang‘itiya saltanati. 12) Mingiya toifasi. «Muntaxab at-tavorix» nusxalaridan Sankt-Peterburg nusxasida (S 470) yana ilova ham bor. Bu ilova xam Muhammadhakimxon qalamiga mansub bo‘lib, unda Sheralixon davri (1842-1845 y.) hamda Xudoyorxonning taxt ustiga chiqishi bayon etilgani (689-707 betlar). «Muntaxab at-tavorix»ning manbalari juda xam ko‘p 6 https://www.researchgate.net/publication/369977912_Temur_Va_Temuriylar_davri_manbalaridan_- Temurnoma_asari_haqida 15 bo‘lgan. Qo‘qon tarixchilarining asarlari fors-islomiy tarixnavisligi asosida shakllangan bo‘lib, ularda umumjahon va lokal (mahalliy) tarixga bag‘ishlab yozilgan asarlar uchraydi. «Muntaxab at-tavorix» asari umumjahon tarixiga bag‘ishlangani bois muallif tarixni olam va odam yaratilishidan boshlab, XIX asrning o‘rtalarigacha bayon qilgan. Shuning uchun taqdim etilayotgan ma’lumotlarning dastlabki qismi boshqa ko‘plab tarixiy va adabiy manbalar asosida bitilgan. Shu sababli ular originallik kasb etmay, asarning qolgan qismi uchta mavzuga, ya’ni Buxoro mang‘itlari tarixi, Qo‘qonda hukm surgan minglar sulolasi xamda muallifning chet ellarga sayohati bayoni bo‘yicha taqsimlanar ekan, bu ma’lumotlarning barchasi Muhammadhakimxonning o‘z qalamiga mansub qimmatli manba hisoblanadi. To‘g‘ri, muallif aniq qilib ko‘rsatgani kabi, Muhammadhakimxon o‘z asarining mang‘itlar qismini yozishda Muhammadvafo Karminagiy va Olimbek ibn Niyozqulibek qalamlariga mansub «Tuhfat al-xoniy», Muxammadsharif ibn Muhammadnaqiyning «Toj at-tavorix» va boshqa mualliflarning asarlaridan foydalangan. Bunga asarni tadqiq qilgan olim E.Xurshut o‘z vaqtida aniqlik kiritgan edi. Shuningdek, Muhammadhakimxon o‘sha davr voqealarining bevosita ishtirokchilaridan ham talaygina ma’lumotlarni eshitgan va muallif bu faktlarni «Muntaxab at-tavorix»da maxsus qayd etib o‘tadi. Minglar va mang‘itlarning hukmronligi, ya’ni Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligi tarixiga oid ma’lumotlar o‘ta muhim va birlamchi manba sifatida biz uchun qimmatlidir. Shuning uchun ham mazkur manba Qo‘qon tarixnavislik maktabida (Buxoro tarixnavisligida xam) o‘zining originalligi va rasmiy tarixchi tomonidan yozilmagani bilan ajralib turadi. Asar muallifining sayohat va esdaliklari tafsiloti, shubhasiz, yana ham qimmatli manba bo‘lishi bilan birga ularning adib Muhammadhakimxon tilidan jonli va ta’sirchan uslubda bayon qilinishi asarga badiiylik ham bag‘ishlagan, ya’ni aytish mumkinki, muallif qismatining mahorat bilan badiiy bo‘yoqlarda ifoda etilishi «Muntaxab at-tavorix»ni qahramon- yozuvchining ichki kechinmalariga ham boy bir sarguzasht-roman darajasiga ko‘targan. Kitobda, shuningdek, inglizlardan yengilib Buxoroga amir Nasrulloh oldiga kelgan afg‘onlar hukmdori Do‘stmuhammadxon va uning o‘g‘illari 16 Akbarxon, Sultonxon hamda akasi Muhammadalixondan so‘ng ozgina vaqt xonlik taxtiga o‘tirgan, ammo ungacha quvg‘inlikda Shahrisabzda hayot kechirgan Sulton Mahmudxon va boshqa ayrim nufuzli ruhoniy, amaldor, shoirlar qismati ular hikoyalari va muallifning shaxsiy kuzatishlari orqasida vujudga kelgan fikrlar asnosida tilga olinadi. «Muntaxab at-tavorix»da muallif uchun manba vazifasini bajargan maktublar (Do‘stmuhammadxonning Hindiston general-gubernatori V.Maknotenning kotibi Lotga maktubi; Sulton Mahmudxonning amir Nasrullohga xati; amir Nasrullohning Qo‘qon xoni Muhammadalixonga xati va boshqalar)ning hujjat sifatida havola etilishi esa asarning tarixiy qiymatini yana ham oshirishga xizmat qilgan. Hatto ular afg‘on, hind tarixchilarining ma’lumotlarini to‘ldirishga ham yaroqlidir. Bundan tashqari asarda muallif sharq shoir va adiblaridan Ibn Sino, Firdavsiy, Umar Xayom, Sa’diy, Pahlavon Maxmud, Nizomiy, Alisher Navoiy, Bedil, Xusrav Dehlaviy, Inoyatulloh Kanbu, Ahmad ibn Yusuf, qo‘qonlik shoirlar Fazliy, Akmal Sher Ho‘qandiy, Nusrat, Behjat, Amiriy (amir Umarxon), Xorazm xoni Muxammadrahimxon I she’rlaridan namunalar keltiradi. Asarning badiiy bezaklari sifatida fors-tojik, o‘zbek, arab xalqlarining maqol va masallaridan unumli foydalanilgan. E.Xurshutning aniqlashicha, muallif, hatto bitta xitoy xalqi maqolini ham keltirgan. 7 Hakimxon taniqli sayyidlar va xonlar avlodiga mansub oilada 1217/1802-03 yili tavallud topgan. U ona tomonidan Qo‘qon hokimi Norbo‘tabiyga (1770-1798) nabira va uning vorisi Olimxonga (1798-1810) jiyan edi. U yoshligida Qo‘qonning bo‘lg‘usi hokimi Muhammadalixon (tav.1806 y. hukmronligi 1822-1842) bilan birga tarbiyalanadi. Muhammadhakimxonning bobosi Hakimxonto‘ra o‘sha davrning taniqli shaxslaridan hisoblanardi. Unga eng obro‘li odamlar, hatto davlat boshliqlari ham maslahat va yordam so‘rab murojaat etishardi. Hakimxonto‘raning aralashuvi bilan bir necha janjallar, ayniqsa O‘ratepa bilan Buxoro amirligi o‘rtasidagi qonli nizolarning oldi olingan. Hakimxonning otasi Ma’sumxon to‘ra Olimxonning singlisi Oftoboyimga uylangan edi. Olimxon uni Isfaraga hokim etib 7 https://zenodo.org/records/5896132 17 tayinlaganda u bu lavozimdan o‘z ixtiyori bilan voz kechgan. Ma’sumxon o‘ta yumshoq ko‘ngilli bo‘lib, uning iltimosi bilan bir necha ming kishi o‘lim jazosidan qutulib qolganlar. Hakimxon yashayotgan oila sayyid va xo‘jalar avlodiga mansub bo‘lishi tufayli xonlikda alohida hurmat va mavqega ega bo‘lgan. Umarxon davrida oila boshlig‘i Ma’sumxon to‘ra davlat ishlariga ham faol aralashgan. Lekin bu oilaning tinchligi, orttirgan mavqei uzoqqa bormadi. 1822 yil oxirida Muhammadalixonning hokimiyat tepasiga kelishi bilan hammasi ostin- ustun bo‘lib ketdi. Hakimxonlar oilasi ham boshqa ko‘plab kishilar kabi yangi hukmdorning g‘azabiga uchradi. Bu davrlarda Qo‘qon xonligi eng kuchli davlatlardan biriga aylangandi. Uning qo‘shnilari ham bu davlat bilan hisoblashmasdan ilojlari yo‘q edi. Qo‘qon xonligiga asosan 1709 yildan boshlab asos solingan. Bu paytda mazkur xonlik Buxoro amirligidan alohida mustaqil ravishda shakllanib, Norbo‘tabiy hukmronligi yillarida Farg‘ona vodiysi va Xo‘jand (xozir Tojikistondagi So‘g‘d viloyati) hududlarini o‘z ichiga olgan. Olimxon hukmronligi yillarida bu xonlik chegaralari yanada kengayib, Toshkent va Chimkent shaharlarini ham o‘z ichiga oldi. Umarxon xonligi davrida esa Turkiston shahri, Yettisuvdan Ili vodiysigacha Qo‘qon xonligi tarkibida edi. Muhammadalixon hukmronligi davrida Qo‘qon xonligiga qozoq va qirg‘izlar yashaydigan katta hududlar ham bo‘ysundirildi. Uning davlat chegaralari janubdan Jizzaxgacha, g‘arbdan Turkiston shahri atroflarigacha, shimoldan qirg‘izlarning butun hududi bo‘ylab, Balxash ko‘li va Ili daryosidan to Sharqdagi Qoshg‘argacha cho‘zilgan edi. Muhammadalining davlat tepasiga kelishi kuchli tazyiq va quvg‘inlar bilan ajralib turadi. U ko‘pgina kishilar, birinchi navbatda Ma’sumxon va Hakimxonning ham o‘z yurtidan bosh olib chiqib ketishiga sababchi bo‘ldi. Buning zamirida aslida yangi xonning yakkahokimlikka intilishi, ilgari nufuzga ega bo‘lgan xo‘jalarni hokimiyatdan chetlatish maqsadi tursa-da, Muhammadhakimxon to‘ra mazkur kitobida ko‘pincha bunda adovatchi, hasadgo‘y amaldorlarning ichi qoraligini sababchi qilib ko‘rsatishga mayl bildirib, 18 ularning qutqusi orqasida Ma’sumxon va uning o‘g‘li, ya’ni o‘zi kabi ziyoli kishilarning badarg‘a etilganiga urg‘u beradi. Rus olimi V.Nalivkinning ta’riflashicha, «o‘z davrining yorqin fikr egasi bo‘lgan, o‘sha mash’um tuzumda insonparvarligi bilan ajralib turuvchi», yuksak bilim egasi, yuqori tabaqaga mansub bo‘lishidan qat’i nazar, o‘z umrini quvg‘inlik va darbadarlikda o‘tkazgan Ma’sumxon hayoti fojiali yakunlanadi. 8 Xonlikdan Ma’sumxonni chiqarib yuborishga erishgan Muhammadalixon ko‘p o‘tmay Hakimxon to‘raning tadbiriga tushgandi. Biroq, xon el orasida Hakimxon to‘ra kabi e’tibor topib ulgurgan xo‘jazoda to‘rani o‘ldirishga botina olmaydi va nihoyat uning yolg‘iz o‘zini, go‘yo hajga ruxsat bergan bo‘lib, ammo, uyidan bir tanga ham olishiga yo‘l qo‘ymagan holda yarim kechasi Qo‘qondan, undan o‘tib esa xonlik sarhadidan posbonlar hamrohligida chiqarib yuboradi. Hakimxonning mashaqqatli sarguzashtlari boshlanadi. U odam yurmas cho‘l- biyobonlardan o‘tib, Rusiyaga qarashli Shamay shaxriga yetib keladi. Uning chet el davlat tuzumi va siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayoti bilan tanishishi ana shu Shamaydan boshlanadi. «O‘tkan kunlar» qahramoni Otabekka o‘xshab u ham rus davlat tizimidagi ko‘p tartib-qoidalarni maqtab tilga oladi. Hakimxonto‘ra Sibirning bir necha guberniyalarida bo‘ladi. Lekin ziyrak Hakimxon qaysi guberniyaga borsa ham u yerning gubernatori yoki mansabdor shaxslari bilan uchrashmaslikka harakat qiladi. Uchrashuvga rozi bo‘lmasligining sababi ularning Peterburgga borish haqidagi yoqimsiz suhbatini eshitmaslik edi. Biroq, taqdirdan qochib qutilib bo‘lmaydi. Hakimxonning Orenburgda turishi o‘sha vaqtlarda Sibir bo‘ylab sayohat qilib yurgan Aleksandr I ning bu shaharga tashrifi vaqtiga to‘g‘ri kelgan bo‘lib, podshohning buyrug‘iga muvofiq, Hakimxonni uning huzuriga olib boradilar. Rus hukmdori Hakimxonni katta izzat-ikrom bilan qarshi oladi. Mazkur uchrashuvda podshoh Hakimxondan O‘rta Osiyodagi siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy vaziyat haqida ham ma’lumot oladi va bu haqda muallif shunday yozadi: «…Men bilan podshoh o‘rtamizdagi suhbat esa juda ham qizib, avjiga minganidan o‘sha kechasi boshqa xech kimsani huzuriga taklif qilmadi. Men bilan har to‘g‘rida 8 https://zenodo.org/records/5896132 19 so‘zlashdi. Ayniqsa, Movarounnahr ahvoli borasida ko‘p so‘rab-surishtirdi. Saharga yaqingina kaminaga ketish uchun ijozat berdi…» Shu yerda biroz rus podshohning Hakimxon shaxsiga qiziqishi va muallifning nimadandir cho‘chib, suhbatlar mazmunini bir satr orqali bo‘lsa xam yoritmagani, hatto, boshqa yo‘llar bilan ishora qilmagani ustida fikr yuritsak. Albatta, muallifning o‘z siri sifatida buni aytmaslikka haq-huquqi bor. Ammo, bizni qiziqtirgani shuki, Hakimxon to‘raning o‘quvchini bu mavzudan chalg‘itish uchun hadeb o‘zini gubernatorlar va rus podshox bilan uchrashishga noloyiq «bir sayyoh» sifatida ko‘rsatishi yoki «Movarounnahr ahvoli borasida ko‘p so‘rab-surishtirgan» Aleksandr I bilan amalga oshgan suhbat mazmunini sira xam eslatmaslik yo‘lidan borib, bu xas-po‘shlash orqali bizdan nimani yashirmoqda? Birinchidan, Hakimxon to‘ra aynan ana shunday uchrashuvlarga o‘ta loyiq kishi bo‘lib, u ham xon avlodidan ekani, ham ruhoniylar xonadonidan chiqqani bilan davlatga da’vogarlik huquqiga ega shaxs-ku! Shundan kelib chiqib, ayta olamizki, bu kabi shaxslar Hakimxondan ilgari ham, keyin ham (masalan, akasi tazyiqidan qochgan Buxoro shahzodasi Din Nosirning Peterburgga borishi) O‘rta Osiyo yerlariga ko‘pdan beri ko‘z tikkan rus davlatini qiziqtirib kelib, ulardan foydalanishdan hech qachon voz kechishmagan. Chunki, buning O‘rta Osiyo davlatlarini o‘z ta’siri doirasiga olishda juda ham qo‘l kelishi aniq edi. Ko‘rganimizdek, Aleksandr I mazkur o‘tirishga chingiziy avloddan qozoq aslzodalarini xam taklif etgan. Rus hukmdori garchi ulardan ijirg‘ansa-da, mensimay ustlaridan kulsa ham ular bilan uchrashishdan tortinmagan. Hakimxondek o‘qimishli va zukko, dono aslzoda bilan uchrashish esa nur ustiga nur bo‘lib, bunda u faqat Movarounnahr haqida shunchaki ma’lumot olishnigina ko‘zda tutmagan. 9 Tarixdan bilamizki, Rus podshohi Pavelga suiqasd uyushtirilib, o‘ldirilishi oqibatida uning Napoleon Bonapart bilan hamkorlikda Angliya vassali Hindiston ustiga harbiy yurishi rejasi amalga oshmay qoldi. Bu yurish Eron usti orqali uyushtirilishi lozim edi. Ayni paytga kelib esa Aleksandr I ham ana shunday yurish 9 http://portal.guldu.uz/download-edfiles-15040.pdf 20 payiga tushib, Hindistonga O‘rta Osiyo va Afg‘oniston orqali o‘tishni rejalashtirgan, afg‘onlar sarzamini esa inglizlar tomonidan ishg‘ol qilinib, har ikki davlat O‘rta Osiyoga ham ko‘z tikayotgan edi. Qolaversa, ikkala Rus-Eron urushidan (1814, 1824) so‘ng Qafqozni o‘z ta’sir doirasiga olgan Rossiya davlati Eronning shimoli-g‘arbiy hududlarida ham nazorat o‘rnatishni ko‘zlayotgandi. Shuning uchun ruslar O‘rta Osiyo davlatlari bilan yaxshi ittifoqchi, yoki bo‘lmasa Xiva, Buxoro yerlarini bosib olishga qasd qilgan edilar. Albatta, bunday holda biror siyosiy fitna uyushtirib, bu singari mojarodan ham foydalanishlari hech gap emasdi. Ana shu maqsadda esa ularga Hakimxon to‘raga o‘xshash siyosiy siymoning asqotishi turgan gap edi. Rossiya hukmdori shuning uchun xam Orenburgdagi uchrashuvga qaramay, Qo‘qon davlatining norasmiy vakilini Peterburgga taklif etib, o‘z rejasini harbiy boshliqlar orqali unga yetkazish, ya’ni o‘z davlatidan norozi va alamzada Hakimxondan yangi hukmdor «yasamoqchi» bo‘lgan esalar ajabmas. Balki, boshqa kishi bo‘lganda bunga ko‘nar yoki biroz vaqt bo‘lsa-da, shu maqsadda harakat qilishi mumkin edi. Biroq, yuqorida ko‘rganimiz kabi vatanparvar va dinparvar Hakimxon garchi Movarounnahrning siyosiy va iqtisodiy ahvoli haqida gapirib bergan bo‘lsa-da, asl maqsad va uning oqibatlarini yaxshi anglagach, Peterburgga borish, aniqrog‘i, u yerda voqealar girdobiga tushib qolishdan o‘zini qutqargancha, hajga borish xaqidagi qasamini yaxshigina ro‘kach qilgan ko‘yi tezroq Rossiya hududidan chiqib ketishga oshiqadi. Shundan so‘ng Rossiya davlati uning ko‘ziga yomon ko‘rinaveradi, hatto, Astraxanda tutqunlikda turgan cherkas shohzodasini noqonuniy hujjat bilan ta’minlab, asirlikdan qutqaradi va asarining ayrim o‘rinlarida rus davlati mansabdorlarini yomonlab tilga oladi. Orenburgda payti Aleksandr I Hakimxonni tomosha qildirish uchun turmaga olib kiradi. Bu yerdagi o‘ta og‘ir sharoit va mahbuslarga qilinayotgan g‘ayriinsoniy munosabat Hakimxonda yomon taassurot qoldiradi. U Rossiyadagi turma tizimini rus podshohi huzuridayoq ochiqdan-ochiq qoralaydi. Shuningdek, bu mamlakatda noqonuniy tug‘ish hollari ko‘p ekanini «haromzodaxonalar» misolida ko‘rsatib, 21 bunday bolalarni davlat o‘z himoyasida tarbiyalab voyaga yetkazgach, davlatning buning evaziga ulardan erksiz jamiyat a’zolari vujudga keltirishidan nafratlanadi. Yana aytish lozimki, Hakimxonning vatanparvarligi boshqa o‘rinda ham namoyon bo‘ladi. U turklar imperiyasiga qarashli ajoyib, so‘lim va farovon sharq o‘lkalariga yetgach, dastlab o‘zini qaytib borsa, tahdid-tazyiqlar bilan qarshi oluvchi O‘rta Osiyoga qaytmaslikka ahd qiladi. Ammo, bu yerlarni ham obdon ko‘rgach va ota vatanida sodir bo‘layotgan siyosiy mojarolar kuchayayotgani haqida xabar topgach, vatan obodligi va xalqi tinchligini o‘ylab, tezda Movarounnahrga qaytish ko‘yiga tushadi. O‘zga yurtlarda o‘zi uchun yaratilgan barcha qulay sharoitlardan (masalan, Misr general-gubernatori Muhammadali posho uni yonida qolishga chaqiradi va barcha sharoitlarni muhayyo qilishini bildiradi) va har qanday yuqori mansablardan, hatto, imkoni tug‘ilib Yevropaga borib kelishdan ham voz kechadi. Dindor sifatida Ka’ba havasi uni qanchalik o‘ziga tortgan bo‘lsa, o‘z vatanining chin farzandi sifatida yurt-el sevgisi ham Hakimxonni shunchalik ohanrabodek o‘z bag‘ri sari chorlaydi. U bu yo‘lda o‘limiga ham rozi bo‘lib, shia mazhabli eronliklar xuruji va qaroqchi turkman sahroyilari hujumiga hxam qaramay, ming azob-uqubatda Movarounnahrga yetib oladi. Shu o‘rinda sal oldin o‘tib bo‘lsa-da, Hakimxonning boshqa ana shu kabi sharafli xislatlariga to‘xtashga to‘g‘ri keladi. Hakimxon xalqqa jabr-zulm yetkazuvchi har qanday tuzumdan o‘ta nafratlanar edi. U hajdan qaytgach, Buxoroda turarkan, noilojlikdan amir Nasrullohning qayta-qayta iltimos-o‘tinchlariga ko‘ra davlat xizmatiga kiradi. Biroq, uning xalqqa zulmi haddan ziyod ekani va odamlar qonini behuda to‘kishini ko‘rgach, ko‘p o‘tmay mansabdan voz kechadi. Buni sezgan amir ham Hakimxonni o‘z holiga qo‘yadi. Hakimxonning yana bir yaxshi xislati u qasoskor inson emas. Astraxanda o‘zining yurtdan chiqib ketishiga sababchi bo‘lgan kishilardan birini uchratadi. U ham xon tomonidan darbadar qilingan ekan. Ko‘nglida kek saqlamaydigan Hakimxon uning aybini yuziga solmaydi, aksincha 22 achinish bildiradi va g‘urbatdagi bu vatandoshidan qo‘lidan kelgan yaxshiligini ayamaydi. 10 Hakimxon vafodor do‘st ham bo‘lib, Astraxanda tanishgan Malik Qosim ismli cherkas yigiti va Misr, Suriya, Eronda orttirgan do‘stlari g‘amiga sherik bo‘ladi va og‘ir kunlarida qo‘ldan kelgancha ularga yordam beradi. Hakimxon qarashicha, do‘stlarga og‘ir kunda ko‘maklashish, dardiga malham bo‘lish xar bir kishining insoniylik burchi hisoblanadi. Hakimxon chin sevgi egasi, or-nomusli va xayoli insondir. U bir rus general-gubernatorining nihoyatda go‘zal, shu bilan birga o‘ta hayosiz qizi qutqusiga uchmay, o‘z nafsini tiygancha turmaga tushishga xam rozi bo‘ladi va shuning oqibatida ancha azob chekib, zo‘rg‘a o‘limdan qutuladi. Uning o‘z nafsini tiymagan arab va eronlik do‘stlari esa ayollar hiylasiga uchib, jonlarini barbod qilishiga sal qoladi. Hakimxonni esa bu ayollar o‘z tuzoqlariga ilintira olmay dog‘da qolishadi. Muallif otasining bevasi, ya’ni «o‘gay onasi»ga uylangan va shu sababli xonlik xayotida mash’um hodisalar qo‘ptirgan Muxammadalixon va mazkur ayol, aniqrog‘i, Xonposhshoni qattiq qoralaydi. Hakimxon Xonposhshoni Umarxonga tegishidan oldin tanigan va tog‘asining saroyida u bilan ko‘p marta muloqotda bo‘lgan. Asar oxirida, Xonposhshoning Buxoroda amir Nasrullox tomonidan o‘ldirilgani hikoyasi asnosida bilinadiki, Hakimxon xam bu go‘zal ayolga oshiq bo‘lgan, biroq or-nomus, hayo uning Xonposhshoga nisbatan Muhammadalixon qilgan uyatsiz munosabati darajasigacha yetishga yo‘l qo‘ymagan. Hakimxon xurofot va ilmsizlik dushmani hamdir. U tog‘asi amir Olimxonning ko‘plab ishlarini qoralab yozsa-da, uning xurofotga qarshi tadbirlarini maqtaydi va xalq ongini din va shariat hukmlaridan chalg‘ituvchi zaharli xurofot mohiyatini ochib berishga intiladi. Amir Olimxon yasama xo‘ja va savodsiz ruhoniy mansabdorlar sirini ham ulardan hujjat-dalil so‘rab fosh etgan, mansabdor ruhoniylarni imtihon qilgach, noloyiqlarini ishdan chetlashtirib, o‘rinlariga savodli kishilarni qo‘ygan. Bular muallif tahsiniga sazovor ishlar qatorida tilga olinadi. U Muhammadalixon davrida shu xon kasofati sababli ro‘y 10 https://t-science.org/arxivDOI/2021/12-104/PDF/12-104-41.pdf 23 bergan illatli ishlar qatorida qalbaki qadamjolarning ham vujudga kelib qolgani, xalq yana xurofotga mukkasidan ketayotganini bir necha misollarda ko‘rsatib o‘tadi. Kimlardir xonga bir necha o‘t tolalarini keltirib, bularni islom payg‘ambari sochlari o‘rnida taqdim etgach, hukmdor ularning gapiga laqqa ishonib, bu o‘tlarni katta pul evaziga sotib oladi va amaldorlaridan birining uyida bu «muqaddas» soch tolalarini xalq namoyishi uchun qo‘ydiradi. Natijada minglab soddadil kishilar o‘sha muborak soch tolasi (mo‘yi muborak)ni tavof etish uchun shaharu qishloqlardan oqib kela boshlaydilar. So‘ng bu sochlar boshqa joyga ko‘chirilib, o‘sha mavze nomi o‘zgarishiga sabab bo‘ladi va u joy bir umrga «Muyi muborak» nomini oladi. Muammadxakimxon to‘ra yozishicha, u arab mamlakatlarining hammasida bo‘lib, hech bir o‘lkada bunday holni ko‘rmagan, lekin hajdan qaytib kelguncha Farg‘ona vodiysining bir necha yerida «Mo‘yi muborak» nomidagi qadamjo va tumanlar vujudga kelgan. Muallif o‘zbek xalqini hushyor bo‘lishga, har qanday bid’at va xurofiy gaplarga ishonavermaslikka, chin islom ahkomlariga rioya qilishga chaqiradi. Hakimxon orzu qilgan ayrim sharq mamlakatlariga yetgach, bu yerlarda islomga rioya qilmay, bachchabozlik va fohishabozlik kabi illatlarning ochiqdan- ochiq avj olgani, hatto Turkiya sultonligi bergan ruxsatga ko‘ra, Misrdagi fohishalarning rasmiy ravishda faoliyat ko‘rsatayotgani guvohi bo‘ladi va hayratga tushgancha bunday holdan nihoyatda nafratlanadi. Misr, Suriya va Erondagi hukmdorlar saroylarida ro‘y berayotgan nosog‘lom, axloqsiz hayotni o‘z ko‘zi bilan ko‘rib, o‘quvchiga bu manzarani yozib ko‘rsatish orqali, o‘sha yerdagi hokimlarning tuban hayot sari yuz tutganliklarini qoralaydi. Hakimxon o‘z yurtida islom ahkomidan tashqari adabiyot va falsafa, tarix, mantiq kabi ilmlarni ham yaxshi o‘zlashtirgan bo‘lib, uning bilimdonligini ko‘rgan arab, eron podshohlari va malikalari hayratda qolishadi. «Muntahab at-tavorix» asari, Muhammad Hakimxon To‘ra tomonidan yozilgan va O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan qimmatli manba hisoblanadi. Bu asar nafaqat o‘z davri, balki undan keyingi zamonlarda ham tarixiy tadqiqotlar uchun muhim yo‘naltiruvchi manba bo‘lib 24 qolgan. Quyida asarning O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishdagi o‘rni haqida batafsil ma’lumot beriladi. Asar O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda asosiy manbalardan biri sifatida xizmat qiladi. Muhammad Hakimxon To‘ra o‘z asarida O‘rta Osiyo hududida yashagan xalqlar, ularning hukmdorlarining siyosiy faoliyati va davlat qurilishi haqida keng qamrovli ma’lumotlar taqdim etgan. Asar, ayniqsa, Shayboniylar va Temuriylar sulolalari orasidagi munosabatlar, davlatlarning shakllanishi, urushlar va diplomatik aloqalar kabi tarixiy voqealar bilan to‘ldirilgan. Asar orqali O‘rta Osiyo hududining tarixini yanada aniqroq va to‘liqroq tushunish mumkin. Masalan, Temuriylar davrida tashkil topgan yirik siyosiy va ijtimoiy tuzilmalar, Shayboniylar sulolasining hokimiyatga kelishi va mintaqadagi boshqa muhim voqealar haqidagi tafsilotlar bu asar orqali keltirilgan. «Muntahab at-tavorix» asarida O‘rta Osiyo davlatlarining siyosiy va ijtimoiy tuzilmalari batafsil tasvirlangan. Asarda, o‘z davrida hukmdorlarning o‘zaro munosabatlari, urushlar, diplomatiya va ijtimoiy tartibni o‘rganish orqali mamlakatlarning rivojlanish jarayonlari aks ettiriladi. Shuningdek, asar O‘rta Osiyo xalqlarining madaniyati, turmush tarzi va ijtimoiy hayoti haqida muhim ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Bu, o‘rta asrlar tarixini o‘rganish uchun nafaqat siyosiy, balki madaniy aspektdan ham muhim bo‘lgan ma’lumotlarni beradi. Asarda O‘rta Osiyo davlatlari va uning qo‘shni hududlari o‘rtasidagi diplomatik aloqalar, savdo yo‘llari va madaniy aloqalar haqida batafsil ma’lumotlar mavjud. Bu jihat, o‘z navbatida, O‘rta Osiyo tarixini nafaqat ichki siyosat, balki xalqaro aloqalar nuqtai nazaridan ham o‘rganish imkonini beradi. Asar orqali O‘rta Osiyo va uning atrofidagi hududlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar, ta’sirlar va o‘zgarishlar yaxshi ko‘rsatilgan. 11 “Muntahab at-tavorix” asari, zamonaviy tarixiy tadqiqotlarda keng qo‘llanilmoqda. O‘rta Osiyo tarixi, siyosiy tizimlari va madaniy merosini o‘rganish uchun asar, bir qator ilmiy ishlar, monografiyalar va maqolalar uchun muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. Tarixchilar va ilmiy tadqiqotchilar asardan foydalanib, o‘rta 11 https://www.tadqiqot.uz/index.php/geography/article/download/6322/5981/12579 25 asrlar tarixini tahlil qilishda, tarixiy voqealarni yanada chuqurroq va to‘liqroq tushunishda yordam olishmoqda. Asar, o‘sha davrning siyosiy va ijtimoiy tizimlarini chuqurroq o‘rganish imkonini beradi. Asar, O‘rta Osiyo xalqlarining madaniy merosini o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Asarda madaniy yutuqlar, ilm-fan, adabiyot va san’atning rivoji haqida ma’lumotlar mavjud. Ushbu jihatlar, o‘rta asrlarning madaniy landshaftini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. 12 Muhammad Hakimxon To‘raning «Muntahab at-tavorix» asari, O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishdagi o‘rni beqiyosdir. Bu asar orqali nafaqat siyosiy jarayonlar va davlatlarning tarixini, balki madaniy, ijtimoiy va iqtisodiy tizimlarni ham to‘liqroq tushunish mumkin. Asar, o‘zining tarixiy ahamiyati bilan zamonaviy ilmiy tadqiqotlarda keng qo‘llanilayotgan muhim manba sifatida xizmat qiladi. 12 https://cyberleninka.ru/article/n/qo-qon-tarixining-o-rganilishi?ysclid=m6gwvb6fac735786564 26 XULOSA Muhamad Hakimxon To‘raning «Muntahab at-tavorix» asari tarixshunoslikda o‘zining muhim o‘rni bilan ajralib turadi. Ushbu asar, o‘z davrining siyosiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlarini chuqur tahlil qilgan bo‘lib, tarixni ilmiy va metodologik jihatdan yoritishda beqiyos manba hisoblanadi. To‘ra, asarida tarixiy voqealarni xronologik tartibda va ob’ektiv yondashuv asosida taqdim etgan. Bu esa, tarixiy faktlar va ularning oqibatlarini tushunishga, siyosiy, ijtimoiy va madaniy kontekstda ularni to‘g‘ri baholashga imkon beradi. Asar, tarixiy manbalarni tanqidiy tahlil qilish va tarixiy voqealarni o‘zaro bog‘liq tarzda ko‘rsatish orqali zamonaviy tarixshunoslarga, siyosatchilarga va ilmiy tadqiqotchilarga foydali vosita bo‘lib xizmat qiladi. To‘raning yondashuvi, tarixni faqat faktlar yig‘indisi sifatida emas, balki voqealar orasidagi sabab- o‘zgartirishlar va ta’sirlarni o‘rganish orqali chuqurroq tushunishga yordam beradi. «Muntahab at-tavorix» asari nafaqat tarixiy ilm-fan uchun, balki ijtimoiy va siyosiy tadqiqotlar uchun ham qimmatli ahamiyatga ega. Tarixni o‘rganish, xalq va millatning tarixiy xotirasini shakllantirishda, shuningdek, hozirgi va kelajakdagi siyosiy qarorlarni qabul qilishda amaliy yondashuvlarni ishlab chiqishda katta yordam beradi. Xulosa qilib aytganda, To‘raning «Muntahab at-tavorix» asari tarixshunoslik, siyosat, madaniyat va jamiyatni anglashda o‘zining muhim o‘rnini saqlab qoladi. U nafaqat tarixni o‘rganish uchun, balki zamonaviy jamiyatni rivojlantirishda ham muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. 27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ I. Rasmiy adabiyotlar: 1. Каримов И. А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. –Тошкент: Ўзбекистон, 1997. — 326 б. 2. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. –Тошкент: Ўзбекистон, 1998. — 32 б. 3. Каримов И. А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. – Тошкент: Ўзбекистон, 2005. — 445 б. II. Umumiy adabiyotlar: 4. Muhammadhakimxon To‘ra. Muntaxab at- tavorix.- Fors- tojik tilidan tarjima, muqaddima, izohlar muallifi Sh. Vohidov. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2010. 716 bet. 5. https://namdu.uz/media/Books/pdf/2024/12/24/NamDU-ARM-14887- QOQON_XONLIGI_TARIXI.pdf?ysclid=m6gwsxindj612698297 6. https://www.researchgate.net/publication/ 369977912_Temur_Va_Temuriylar_davri_manbalaridan_- Temurnoma_asari_haqida 7. https://zenodo.org/records/5896132 8. http://portal.guldu.uz/download-edfiles-15040.pdf 9. https://t-science.org/arxivDOI/2021/12-104/PDF/12-104-41.pdf 10. https://www.tadqiqot.uz/index.php/geography/article/download/ 6322/5981/12579 11. https://cyberleninka.ru/article/n/qo-qon-tarixining-o-rganilishi? ysclid=m6gwvb6fac735786564 28

MUHAMMAD HAKIMXON TO‘RANING «MUNTAHAB AT-TAVORIX» ASARI

Купить