Mulkchilik huquqlarining iqtisodiy asoslari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	70000UZS
Hajmi	43.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

73 Sotish

Mulkchilik huquqlarining iqtisodiy asoslari

Sotib olish

Mavzu: Mulkchilik huquqlarining iqtisodiy asoslari.
Reja:
I.KIRISH
II.ASOSIY QISM
2.1.Mulkchilik tushunchasi.
2.2.Mulk huquqi nazariyasining uslubiy xususiyatlari
2.3.Mulk huquqining spetsifikatsiyasi va eroziyasi muammosi.
2.4.Tranzaksiya xarajatlari toifasi va ularning tasnifi
2.5.Tranzaksiya xarajatlari va mulkchilik shakllari
III.XULOSA
IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1

KIRISH
Mavauning dolzarbligi. Iqtisodiy faoliyat bor joyda doimo mulkchilik
muammosi mavjud. Mulk munosabatlari butun iqtisodiy munosabatlar tizimiga
kirib boradi va inson tug'ilishidan to vafotigacha unga hamroh bo'ladi. Inson
boshqa odamlar bilan yaqin aloqada yashaydi, ishlab chiqaradi va mehnat
natijalaridan foydalanadi. Shu sababli, mulkbu moddiy ne'matlarni
o'zlashtirishning ma'lum bir shaklini, xususan, ishlab chiqarish vositalarini
o'zlashtirib olish shaklini ifodalovchi odamlar o'rtasidagi munosabatlar, deb
ta'kidlash mumkin.
Mulkni o'rganishdagi eng muhim qadamni o'tgan asrning iqtisodiy fikri
qo'ydi. P.-J. Prudon (1809-1865) mashhur:“Mulk o‘g‘irlikdir” degan.Bunday ta'rif
umumjahon e'tirofiga sazovor bo'lmagan va haqli tanqidga uchragan, ammo
Prudonning pozitsiyasida juda qimmatli tafsilot mavjud edi, ¾ agar biror kishi
narsaga ega bo'lsa, boshqa shaxs unga ega bo'lish imkoniyatidan mahrum bo'ladi.
Demak, mulk asosida tabiat emas, balki ijtimoiy munosabatlar yotadi.Ular uning
ishtirokchilari, shuningdek, ular bilan davlat vakili bo'lgan jamiyat o'rtasidagi
munosabatlarning butun doirasini keltirib chiqaradi.
Bu munosabatlarning ijtimoiy mohiyati ma'lum bir jamiyatga xos bo'lgan
mulkning iqtisodiy munosabatlarining ifodasidir.Mulk haqida to'liqroq tasavvur
qilish uchun uning ijtimoiy munosabatlar tizimidagi o'rnini aniqlash kerak.
Birinchidan, mulk butun ijtimoiy munosabatlar tizimining asosi, poydevori
hisoblanadi.
Taqsimlash,ayirboshlash va iste'mol qilish shakllari ham o'rnatilgan mulk
shakllarining xususiyatiga bog'liq.Shunday qilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida
xususiy mulk hukmronlik qiladi.
Ikkinchidan, ayrim guruhlar,sinflar,qatlamlarning jamiyatdagi mavqei,
ularning barcha ishlab chiqarish omillaridan foydalanish imkoniyati mulkka
bog'liq.
2

Uchinchidan, mulk tarixiy taraqqiyot natijasidir.Uning shakllari ishlab
chiqarish usullarining o'zgarishi bilan o'zgaradi.Qolaversa, bu o‘zgarishlarning
asosiy harakatlantiruvchi kuchi ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi
hisoblanadi. Shamol tegirmoni bilan ifodalangan ishlab chiqarish,-deb yozgan F.
Engels,boshida overlord bo'lgan jamiyatni beradi,bug’ dvigateli sanoat
burjuaziyasini ta'kidlaydi.
To'rtinchidan, har bir iqtisodiy tizim ichida unga xos bo'lgan mulkchilikning
qandaydir asosiy shakli mavjud bo'lsa-da, bu uning boshqa shakllari, ham avvalgi
iqtisodiy tizimdan o'tgan eski shakllari, ham iqtisodiy tizimga o'tishning yangi,
o'ziga xos mikroblari mavjudligini istisno qilmaydi. yangi tizim. Mulkchilikning
barcha shakllarining o'zaro bog'liqligi va o'zaro ta'siri jamiyat taraqqiyotining
butun yo'nalishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Beshinchidan, mulkchilikning bir shaklidan boshqasiga o'tish evolyutsion yo'l
bilan, yashash uchun raqobat kurashi, o'lib qolgan hamma narsani bosqichma-
bosqich ko'chirish va tegishli sharoitlarda uning hayotiyligini isbotlovchi narsani
mustahkamlash asosida davom etishi mumkin.
Shu bilan birga, mulkchilik shakllarini o'zgartirishning inqilobiy usullari ham
mavjud bo'lib, yangi shakllar o'z hukmronligini majburan tasdiqlaydi.Mulk
iqtisodiyot va iqtisodiy nazariyaning eng muhim va murakkab muammolaridan
biridir.
Ishning ob'ekti mulkdir.
Ishning mavzusi mulkchilikning turli modellari.
Ishning maqsadi mulkning iqtisodiy va huquqiy tomonlarini o'rganishdir.
Vazifalar:
 mulkni iqtisodiy hodisa sifatida o'rganish;
 turli mamlakatlarda davlat mulki va davlat tadbirkorligi, xususiy sektor:
 davlat, muammolar va tendentsiyalarni ko'rib chiqish.
3

II.ASOSIY QISM
2.1.Mulkchilik tushunchasi.
Mulkbu narsaga bo'lgan eng to'liq huquqdir.Egasi eng keng ma'muriy
vakolatlarga ega:u narsalarni begonalashtirishi,uning iqtisodiy qiymatini
o'zgartirishi, narsaning xususiyatlarini yomonlashtirishi va hatto uni yo'q qilishi
mumkin.Egasi (agar egalik boshqa shaxsga o'tmagan bo'lsa) mulkdor deb e'tirof
etiladi, shuning uchun u o'z ashyosi bilan o'z aloqasini uchinchi shaxslarning
egalik taqiqlari orqali buzilishidan, nafaqat harakat yo'li bilan,balki mulkni
yo'qotib qo'yish orqali ham himoya qilishi mumkin. narsa, egalik huquqini tiklash
uchun ham mantiqqa, ham egalik huquqi to'g'risidagi da'voga murojaat
qilish .Egasi narsaning barcha mevalari va qo'shimchalariga, qul tomonidan sotib
olingan narsalarga va hokazolarga egalik qiladi. 1
Biroq, egalik vakolatlari to'plamiga kamaytirilmasligi kerak. Egasi ushbu
vakolatlardan birortasi bo'lmagan taqdirda ham egasi bo'lib qoladi.
Xususiy mulkni narsa ustidan eng to liq hokimiyat sifatida belgilashgaʻ
urinishlar shuni ko rsatadiki, mulkning sub yektiv ma nodagi har qanday
ʻ ʼ ʼ
huquqning belgilaridan farq qiladigan yagona ta rifi uning ob yektidir – bu
ʼ ʼ
yondashuvda ushbu mulkning predmeti bo lgan narsadir. to'g'ri.
ʻ
Vakolatlardan tashqari, xususiy mulk yana bir jihatga ega, shuning uchun bu
vakolatlarning o'zi faqat fuqarolik muomalasidan mantiqan oldinroq bo'lganligi
sababli, ijobiy huquqiy atamalarda ifodalab bo'lmaydigan asosiyroq sifatning
namoyon bo'lishi sifatida harakat qiladi. Ijobiy huquq bu sifatni salbiy ta'riflaydi:
mulkdorning ashyo ustidan o'z hokimiyatiga nisbatan boshqa cheklovlari yo'q,
mulkdorlar jamiyati manfaatlarini ko'zlab qonun bilan belgilanganidan tashqari.
1
Voytov A. G. Iqtisodiyot. Umumiy kurs (iqtisodiyotning fundamental nazariyasi): darslik. - 12-nashr, qayta
ko'rib chiqilgan. va qo'shimcha - M .: "Dashkov va Ko " nashriyot-savdo korporatsiyasi , 2022. - 594 b.
4

Xususiy huquq instituti sifatida mulk davlat huquqida suverenitetga
parallel. Suverenitet muayyan hudud doirasidagi xalqning oliy hokimiyatini
ifodalaganidek, mulk ham ob'ektiv manfaatlar sohasida iroda erkinligining
hukmronligini o'rnatadi.
Mulk huquqining muhim belgilarini klassik davrdagi yer munosabatlari
namoyon etadi, bunda mulkdorning individual avtonomiyasi Rim fuqarosining
imtiyozi sifatida taqdim etiladidominium ex iure Quiritium.
Rim milliy huquqi doirasida mulk universal hokimiyat vazifasini bajaradi.
Xususiy er uchastkasining chegaralari muqaddaslashtiriladi, ularning buzilishi
muqaddas hisoblanadi. Bo'limlar o'rtasida o'tadigan yo'llar umumiy / jamoat
orqali / va aylanmadan olib tashlangan. Sayt uning yuzasida yoki ichaklarida
joylashgan hamma narsani o'zlashtiradi. Er uchastkasining egasi foydali qazilmalar
va xazinalarga, shuningdek, yerdagi barcha binolarga, ko'chatlarga, hech kimga va
boshqa odamlarga tegishli narsalarga ega. Kelajakda xazinalar maxsus egalik
rejimini oladi; sayt yuzasida joylashgan binolar maxsus real huquqning ob'ektiga
aylanadiyuzaki, lekin baribir sayt egasining mulki hisoblanadi.
Xususiy mulk ob'ekti soliq immunitetidir. Harbiy soliqtributumshaxsiy
xususiyatga ega bo'lib, mulkning o'ziga emas, balki uning hajmiga qarab
undiriladi. Soliq solingan provinsiya yerlari /fondi/ dominiumga tobe emas edi.
Egalik muddat haqidagi fikrni qabul qilmaydi: vaqtinchalik egalik qilish
mumkin emas. Faqat Yustinian davrida, ba'zi hollarda, mulkni bir muddatga
o'tkazishga ruxsat beriladi / reklama tempus /
Rim huquqida jamoat manfaati uchun mulkni majburiy musodara qilish
instituti yo'q. Rim ma'murlari, agar u jamoat maqsadlariga to'sqinlik qiladigan
bo'lsa, er egasini o'z uchastkasini sotishga majbur qila olmadi.
Yuridik shaxsning yo'qolishi tabiiy ravishda mulkni musodara qilish bilan
birga bo'lgan.
5

Mulkchilikni cheklash tushunchasi mulkdorning vakolatlarini anglatadi va
muassasaning mohiyatiga ta'sir qilmaydi: mulkchilik tushunchasi cheklash
g'oyasini qabul qilmaydi. Mulkdorning alohida vakolatlari qonun bilan yoki
mulkdorning irodasi bilan cheklanishi mumkin. Ikkala holatda ham cheklash
narsaga bo'lgan eng to'liq huquq sifatida egalik qilish g'oyasidan kelib chiqadi va
mulkchilikning qo'shimcha ta'rifi sifatida qaralishi mumkin. Agar qonunchilik
chegarasi yakka tartibdagi mulkdorning qudratiga putur etkazsa, u bir butun
sifatida mulkiy munosabatlarni yaxshilashga qaratilgan bo'lib, barcha
mulkdorlarning manfaatlarini ko'zlab o'rnatiladi. Jismoniy shaxslar
mulkdorlarining tashabbusi bilan o'rnatilgan cheklovlar o'z-o'zidan ilgari bu borada
hech qanday cheklovlar bo'lmaganidan dalolat beradi.
Mazmun jihatidan cheklashlar yoki muayyan harakatlardan tiyilish
majburiyatidan iborat salbiy cheklovlar yoki boshqa shaxslarning harakatlariga
toqat qilish majburiyati ijobiy cheklovlar.Mulkdorni ijobiy harakatlarga majburlab
bo'lmaydi,chunki shaxsiy majburiyat narsaga bog'liq bo'lishi mumkin faqat
kreditorda mulkdorning huquqlari bilan taqqoslanadigan huquqlar mavjud
bo'lsa. Cheklovlar zarurati tashqi dunyoning bir qismi sifatida boshqa shaxslarning
birovning narsasiga ob'ektiv bog'liqligidan kelib chiqadi: agar bunday narsaga ta'sir
qilishning iloji bo'lmasa, ular hech bo'lmaganda egasining salbiy harakatlaridan
kafolatlangan bo'lishi kerak. narsaning aralashuvi, ya'ni narsaga nisbatan salbiy
qiziqishni qondira olishgo'yo u umuman mavjud emas.
Davlat hokimiyati mulkdorni faqat fuqarolik qonunchiligi doirasidan
tashqarida ijobiy harakatlar qilishga majbur qilishi mumkin. Soliq davlat
suverenitetining ifodasi bo'lib, demokratiyaning bilvosita shakllarining ustunligi
bilan bog'liq; u mulkdorlar jamiyatining irodasi bilan va uning manfaatlaridan
kelib chiqib o'rnatiladi. Soliqqa tortish masalasida qonun chiqaruvchi va ijro
etuvchi hokimiyat organlarining o'zaro bog'liqligidagi bo'shliq mulkka nisbatan
qonuniy bo'lmagan cheklovlar xavfini keltirib chiqaradi; bu holda fuqarolik
6

jamiyati va davlat o'rtasida ziddiyat yuzaga keladi va bu uning mavjudligining
asosini bilvosita buzadi. 2
Ko'chmas narsalarning tabiati shundayki, ularning sifati va qiymati o'ziga
emas, balki atrofdagi makonga ko'proq bog'liq. Mulk egasining qiziqish doirasiga,
shuningdek, mulkning joylashuvi, uning iqtisodiy va madaniy ob'ektlarga
yaqinligi, transport tarmog'iga ulanishi, tabiiy muhitning xususiyatlari, suv
manbalarining mavjudligi, yashil hududlar, havo tozaligi, va boshqalar.
Shu bilan birga, uning vakolat doirasi sayt chegaralari bilan belgilanadi. Agar
tabiiy sabablarga ko'ra yashash muhitida istalmagan o'zgarishlar ro'y bersa,
egasining shikoyat qiladigan hech kim yo'q. Ammo agar zarar qo'shnilarning
faoliyatidan kelib chiqqan bo'lsaularning mulklari chegaralarida bepulegalarining
manfaatlarini yarashtirish haqida savol tug'iladi.
Qo'shni faoliyatining har qanday nomaqbul ta'siridan himoya qilish: hid,
tutun, tovushlar, yorug'lik, tosh tushishi va hokazolarning kirib kelishi, inkor
qiluvchi da'vo (actio negatoria) orqali shunga o'xshash qoidalarga
bo'ysunadi. Qo'shnilarning manfaatlarini muvofiqlashtirish mulkchilik tamoyiliga
asoslanadi: agar ishlab chiqarish faoliyati qo'shni mulkka moddiy ta'sir ko'rsatsa,
egasi uni tugatishni talab qilishi mumkin. Biroq, u qo'shni faoliyatining o'zi uchun
zarur bo'lgan istalmagan ta'siriga toqat qilishga majburdir.
Mulkdorning manfaatlarini himoya qilish mulkning o'ziga xos xususiyati
bilan bevosita bog'liq. Mulkdorning erkinligiga zarar etkazmagan holda, faqat
o'sha faoliyatlar taqiqlanishi mumkin, bu esa boshqa mulkdorlarning erkinligini
cheklaydi, ularning mutlaq vakolatlari ob'ektiga bevosita ta'sir qiladi.
Agar egasining beparvoligi zarar etkazish xavfini tug'dirsa (damnum
infectum, ya'ni damnum nondum factumhali yetkazilmagan zarar) pretor
tomonidan maxsus vosita taqdim etilgan.
2
Volchik V.V. Institutsional iqtisodiyot bo'yicha ma'ruzalar kursi. Rostov-na-Donu: Rossiya davlat
universiteti nashriyoti, 2020. 3-ma'ruza.
7

Buyumga bo'lgan mutlaq huquqqa egalik qilish uchinchi shaxslarning mulk
egasining irodasiga qarshi ashyo bilan har qanday aloqani o'rnatishdan
saqlanishlari shartligini bildiradi. Bu umumbashariy talab mulkdordan ham, butun
jamiyatdan kelib chiqadi, qonun normalarida o'z ifodasini topadi. Egasining
huquqining buzilishi uning tomonida huquqbuzarga nisbatan aniq talabni keltirib
chiqaradi. Egasining egalik huquqini yo'qotganligiga qarab, uning da'vosi ashyoni
qaytarib berish to'g'risidagi vindikatsion da'voda (rei vindicatio) yoki xo'jayinning
narsa bilan bevosita bog'liqligini buzuvchi harakatlarga yo'l qo'yilmasligi
to'g'risidagi inkor qiluvchi da'voda ifodalanadi. mulkdorning narsaga qaratilgan
irodasini amalga oshirishga to‘siqlar yaratadi.(actio negatoria). Mulk egasining
huquqlari, shuningdek, mulk chegaralarini belgilash bo'yicha maxsus da'volar bilan
himoyalangan (actio finium regundorum).
2.2.Mulk huquqi nazariyasining uslubiy xususiyatlari
Yangi institutsional iqtisodiyot (yoki neo-institutsionalizm) doirasida mavjud
bo'lgan tadqiqotning eng muhim nazariy yo'nalishlaridan biri bu mulk huquqi
nazariyasidir.
Mulk huquqlari nazariyasi so'nggi o'n-yilliklardagi neoklassik tahlil
evolyutsiyasi uchun juda xarakterli bo'lgan "iqtisodiy imperializm" deb ataladigan
eng yorqin misollardan biridir .
«Iqtisodiy imperializm»ning pirovard maqsadi neoklassik yondashuv asosida
ijtimoiy fanlarning butun bir xil bo‘lmagan oilasini birlashtirishdir. Amalda, bu
mikroiqtisodiy tahlil vositalarini irqiy kamsitish, ta'lim, sog'liqni saqlash, nikoh,
jinoyatchilik, oilani rejalashtirish va boshqalar kabi bozordan tashqari inson
faoliyati sohalariga izchil o'tkazishda namoyon bo'ladi. Mulk huquqi nazariyasida
bunday o'tkazish ob'ekti jamiyatning turli institutlari, jumladan, turli huquqiy
rejimlar 1
hisoblanadi. 3
3
Kapelyushnikov R.I. Mulk huquqining iqtisodiy nazariyasi. M., 2019 yil.
8

Mulk huquqi nazariyasining konstruktiv uslubiy tamoyillari oddiy:
tashkilotning o'zi endi tahlil ob'ekti emas, balki tashkiliy tuzilma doirasida o'zining
foydali funktsiyasini maksimal darajada oshirishga intiladigan individual
agentdir.Agar turli xil mulk huquqi tuzilmalarining agentni rag'batlantirish tizimiga
ta'siri ma'lum bo'lsa, u holda muqobil ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar doirasida
agentlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning har tomonlama tahlili murakkab qayta
aloqa tizimida o'z ifodasini topadi.Uslubiy individualizmga qat'iy rioya qilishni
ko'rsatadigan mulk huquqi nazariyasining kuchi nafaqat funktsional sotsiologiya,
xoh zamonaviy neo-marksizm bo'lsin, kollektivizm metodologiyasiga rioya
qiluvchi raqobatdosh yondashuvlar bilan solishtirganda namoyon bo'ladi .
.
Boshqa yondashuvlar bilan taqqoslash mulk huquqi nazariyasining
metodologik xususiyatlarini ochib berishga,uning predmet mazmuni chegaralarini
belgilashga yordam beradi.
1. Mulk huquqlarining rag'batlantirish tizimi va iqtisodiy hatti-harakatlari
bilan o'zaro ta'sirini hisobga olgan holda ayirboshlash va ishlab
chiqarishning standart neoklassik modelini boyitib,mulk huquqi nazariyasining
neoklassik ortodoksallik bilan aloqasi ikki tomonlama.
Bir tomondan, mikroiqtisodiy tahlilning umume'tirof etilgan texnikasi to'liq
saqlanib qolgan. Boshqa tomondan, an'anaviy marjinalizm mavhum
bo'lgan o'ziga xos institutsional muhitning xususiyatlari imkon qadar hisobga
olinadi.
Bundan farqli o'laroq, mulk huquqi nazariyasi real jamiyatlardagi real
voqealarni tushuntiradi, degan fikr shundan kelib chiqadi.R. Kouzning fikriga
ko'ra, u haqiqiy institutlar tomonidan unga qo'yilgan cheklovlar doirasida harakat
qilib, shaxsni qanday bo'lsa, shunday o'rganish uchun mo'ljallangan.Shu ma'noda,
uni neoklassik narx nazariyasining yanada izchil, kengaytirilgan versiyasi sifatida
ko'rish mumkin.
9

Standart neoklassik modellarda ikki xil cheklovlar mavjud. Birinchidan,
cheklangan resurslar tomonidan yaratilgan "jismoniy" . Ikkinchidan, erishilgan
bilim va amaliy ko'nikmalar darajasini (ya'ni resurslarni tayyor mahsulotga
aylantirish amalga oshiriladigan "mahorat" darajasi) aks ettiruvchi
"kognitiv". Mulk huquqi nazariyasi va ular bilan bog'liq tushunchalar tahlilga,
bundan tashqari, jamiyatning institutsional tuzilishi tufayli aniq, aniq shaklda,
boshqa cheklovlar sinfini kiritadi. Shu ma’noda tranzaktsion iqtisodiyotning
“umumlashtirilgan neoklassik nazariya” sifatida tavsiflanishi mutlaqo tabiiydir.
2. Bunday yondashuv nafaqat muqobil huquqiy tuzilmalar doirasidagi
iqtisodiy xulq-atvordagi farqlarni (statik jihat), balki tuzilmalarning o'zini
rivojlantirish mexanizmlarini (dinamik jihat)
tushuntirishga ,shuningdek,ratsionallik tamoyillarini shakllantirishga imkon beradi.
3.Mulk huquqi nazariyasining “uslubiy individualizmi” firma yoki
korporatsiya kabi tashkiliy tuzilmalarga mustaqil xulq-atvor ahamiyati
berilmasligida namoyon bo‘ladi.
Tashkilot o'z maqsadlariga ega bo'lolmaydi, bu uning alohida a'zolari
maqsadli harakatlarni amalga oshiradigan cheklovlar yig'indisidan boshqa narsa
emas.Tashkilotlar tirik ob'ektlar emas,ular jismoniy shaxslarning huquqiy
maqomi berilganda ham sof kontseptual artefaktlardir.Oxir oqibat,biz qila olamiz
yoki faqat shaxslarga nisbatan yoki ular uchun,garchi, albatta, ba'zida guruhdagi
har bir shaxsning ta'siri bir xil bo'ladi (hech bo'lmaganda sifat jihatidan).Shu
ma'noda guruhlar haqidagi da'volarni tashkilot yoki guruhlarga insoniy
xususiyatlarni bog'lashning sof mistik amaliyoti bilan aralashtirib yubormaslik
kerak.
Xususan, firmaning ob'ektiv funktsiyasi yoki korporatsiyalarning ijtimoiy
mas'uliyati haqida fikr yuritish, qat'iy aytganda, befoyda: firma individual
emas. Bu yuridik fantaziya bo'lib, unda shaxslarning qarama-qarshi maqsadlari (va
ularning ba'zilari boshqa tashkilotlar vakili bo'lishi mumkin) shartnoma qoidalari
10

doirasida muvozanatga keltiriladigan murakkab jarayonni anglatadi.Shu
munosabat bilan firmaning hatti-harakati bozorning hatti-harakatlariga o'xshaydi,
ya'ni. murakkab muvozanatlash jarayonining natijasidir. Biz don bozorini yoki
fond bozorini alohida shaxslar sifatida tavsiflashda kamdan-kam xatoga yo'l
qo'yamiz, lekin biz ko'pincha tashkilotlar haqida ular niyat va motivatsiyaga ega
bo'lgan shaxslar kabi gapirishda xato qilamiz.
4. Ushbu talqin tufayli mikroiqtisodiy tahlilning firma nazariyasiga
( foydani maksimallashtirish printsipi) va iste'molchi talabi
nazariyasiga (foydalilikni maksimallashtirish printsipi) dixotomiyali bo'linishi
yo'q qilinadi. Analitik tuzilma soddalashtirilgan: foydalilikni maksimal darajada
oshirish tamoyiliga universal ma'no beriladi. Maqsad funktsiyasi shaxsning
faoliyati qayerda amalga oshirilishidan mustaqil bo'lib chiqadi: kompaniya yoki
oilada, birjada yoki saylov uchastkasida. Bu tuzilmasi va faoliyati a'zolarining
shaxsiy manfaatlarini ko'zlab o'zaro munosabatlaridan kelib chiqadigan iqtisodiy
tashkilotlarni o'rganishning umumiy uslubiy asosini yaratadi.
5. Mulk huquqi nazariyotchilarining K.Marks g’oyalariga munosabati ham
noaniq. Ular iqtisodiy va huquqiy munosabatlarning o'zaro ta'siri masalasini
ko'tarishda uning so'zsiz ustuvorligini tan oladilar jamiyat tizimlari. Bundan
tashqari, mulkiy munosabatlarning tarixiy evolyutsiyasini tahlil qilishda ular
ko'pincha Marks bilan deyarli mos keladigan formulalardan foydalanadilar. Ayrim
mualliflar hatto mulk huquqi nazariyasini tuzatilgan va takomillashtirilgan tarixiy
materializm deb ataganlari ham bejiz emas.
Shu bilan birga, ko'p jihatdan bu yondashuv Marksning yondashuviga
to'g'ridan-to'g'ri qarama-qarshidir. Agar marksistik nazariyada ishlab chiqarishning
ustuvorligi e’lon qilingan bo’lsa, mulk huquqi nazariyasida ham ishlab chiqarish,
ham taqsimot munosabatlari tahlili umumlashtiriladigan umumiy xususiyat
aylanma sohasidir.Muayyan ma'noda bu jamiyatni o'zaro almashuvlarning izchil
zanjiri sifatida tushunishda marksizmdan oldingi an'anaga qaytishdir
(masalan,A.Smit tomonidan). Jamiyatning shartnomaviy nuqtai nazari alohida-
11

alohida jamoalar uchun o'rin qoldirmaydi, sinflar va ijtimoiy guruhlar sifatida. U
o'zaro manfaatli, ixtiyoriy va asosan ikki tomonlama shartnomalar orqali bir-biri
bilan o'zaro aloqada bo'lgan ko'plab foydali shaxslarga bo'linadi. 3
.
Mulk huquqi nazariyasi yondashuvining o'ziga xosligi uning markaziy
kontseptsiyasining batafsil ta'rifida allaqachon namoyon bo'ladi:"Mulk huquqi
deganda tovarlarning mavjudligi bilan bog'liq holda vujudga keladigan va ulardan
foydalanish bilan bog'liq bo'lgan odamlar o'rtasidagi vakolatli xulq-atvor
munosabatlari tushuniladi. Ushbu munosabatlar har qanday shaxs boshqa odamlar
bilan o'zaro munosabatlarida kuzatishi yoki ularga rioya qilmaslik xarajatlarini o'z
zimmasiga olishi kerak bo'lgan manfaatlar to'g'risidagi hatti-harakatlar normalarini
belgilaydi. Bu holatda "yaxshi" atamasi insonga foydalilik yoki qoniqish
keltiradigan har qanday narsaga nisbatan qo'llaniladi. Shunday qilib, va bu nuqta
muhim, yangi yondashuv kontekstida mulk huquqi tushunchasi barcha taqchil
tovarlarni qamrab oladi. U moddiy ob'ektlar va "inson huquqlari" (saylov huquqi,
chop etish va boshqalar) bo'yicha vakolatlarni qamrab oladi. 4
Mulk huquqi nazariyasi huquqiy nazariyalar va mulkni tahlil qilish
yondashuvlari bilan yaqin aloqada vujudga kelgan. Shuning uchun mulk
huquqining iqtisodiy nazariyasining shakllanishi sodir bo'lgan huquqiy kontekstni
hisobga olish kerak . Unga anglo-sakson huquqiy an'analari ta'sir qilganiga shubha
yo'q.
Gap shundaki, bu an'ana Evropaning kontinental huquqiy tizimlaridan
sezilarli darajada farq qiladi. Mulk tushunchasini talqin qilishda ular orasidagi
chegaralanish burjua inqiloblari davriga borib taqaladi.Burjua inqiloblari davrida
va undan keyin darhol kontinental Evropa mamlakatlarida xususiy mulkka bo'lgan
"mutlaq" huquq g'oyasi hukmron bo'lib,Napoleon kodeksida o'zining klassik
timsolini topdi. Xususiy mulk huquqi “muqaddas va daxlsiz”, “cheklanmagan va
bo linmas” deb e lon qilindi.ʻ ʼ Hokimiyatning bir necha shaxslar o'rtasida tarqalishi
4
Larionov I.K., Pilipenko N.N., Shcherbakov V.N. Iqtisodiyot nazariyasi (Siyosiy iqtisod): darslik. - 3-nashr.
- M .: "Dashkov va Ko" nashriyot-savdo korporatsiyasi, 2020. - 732 b.
12

holatlari feodalizm qoldiqlari sifatida qabul qilindi; ob'ektga bo'lgan barcha mulkiy
huquqlarni bir mulkdorning qo'lida jamlash tendentsiyasi hukmron edi.
Bundan farqli o'laroq, ingliz huquq tizimi ko'plab feodal huquq institutlarini
saqlab qoldi. Masalan, u moddiy narsalarni ham, majburiy xususiyatga ega bo'lgan
qiymatlarni ham (jismoniy mulk) mulk ob'ekti sifatida ko'rib chiqishni davom
ettirdi, ob'ektga egalik huquqini bir nechta shaxslarning qisman vakolatlariga
bo'lish imkoniyatini berdi.
Shunday qilib, ikkita qarama-qarshi huquqiy an'anani ajratib ko'rsatish
mumkin, ulardan biri mulk huquqini o'ziga xos bo'linmas monolit sifatida,
ikkinchisi esa qisman vakolatlar majmui sifatida ifodalaydi. Ulardan ikkinchisi
hozirda g'alaba qozonmoqda: u asta-sekin kontinental Evropa mamlakatlari
huquqiy tizimlariga kirib boradi, u xalqaro miqyosda huquqni kodifikatsiya qilish
uchun asos sifatida qabul qilinadi.Uning o'ziga xos moslashuvchanligi va
plastikligi,albatta, yuqori darajada rivojlangan kapitalistik jamiyatning murakkab
iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy voqeliklariga ko'proq mos keladi.
Anglo-sakson an'analari ruhida zamonaviy mualliflar mulkni "o'z tabiati va
oqibatlari bilan sezilarli darajada farq qiladigan murakkab munosabatlar to'plami"-
deb tushunadilar.Biroq, kontseptsiyaga "yig'indi","to'plam", "agregat" sifatida ta'rif
berilganda, uning tarkibini tarkibiy qismlar ro'yxatida eritib yuborish xavfi doimo
mavjud. Turli xil shakllar bilan ular atrofida tashkil etilgan semantik yadro bo ' lishi
kerak . Bunday semantik yadro mulkiy munosabatlarning eksklyuziv
xususiyatidir . Eng umumiy shaklda mulkiy munosabatlarni jamiyatda amalda
mavjud bo ' lgan moddiy va nomoddiy resurslardan foydalanishni istisno qilish
tizimi sifatida ta ' riflash mumkin . Shu bilan birga , kirish faqat unga jismoniy ta ' sir
qilish bilan bog ' liq bo ' lmagan , resurs bo ' yicha mumkin bo ' lgan qarorlarning butun
majmuasini anglatadi .
13

2.3.Mulk huquqining spetsifikatsiyasi va eroziyasi muammosi.
Berilgan resurs bilan bog'liq huquqlar to'plami qanchalik keng bo'lsa, uning
foydaliligi shunchalik yuqori bo'ladi. Shunday qilib, shaxsiy narsa va ijaraga
olingan narsa, hatto jismoniy jihatdan bir xil bo'lsa ham, iste'molchi uchun har xil
foydalilikka ega. Iqtisodiy agentlar o'zlariga qaraganda ko'proq vakolatlarni
evaziga o'tkaza olmaydilar. Binobarin, ularning mulkiy huquqlarining kengayishi
yoki qisqarishi ayirboshlash sharoiti va ko‘lamining o‘zgarishiga ham (iqtisoddagi
muomalalar sonining ko‘payishi yoki kamayishiga) olib keladi.
Tahlil uchun boshlang'ich nuqta sifatida G'arb nazariyotchilari odatda xususiy
mulk rejimiga murojaat qilishadi. Xususiy mulk huquqi ular tomonidan faqat
vakolatlarning arifmetik yig'indisi sifatida emas, balki murakkab tuzilma sifatida
tushuniladi. Uning alohida komponentlari o'zaro bir-birini belgilaydi. Ularning
o'zaro bog'liqlik darajasi har qanday vakolatni cheklash (uni to'liq bartaraf
etishgacha) boshqa vakolatlar egasi tomonidan amalga oshirilishiga ta'sir qilish
darajasida namoyon bo'ladi .
Xususiy mulkka xos bo'lgan yuqori darajadagi eksklyuzivlik ikki xulq-
atvorga ta'sir qiladi: 5
1) huquqning eksklyuzivligi (usus fructus) u tomonidan amalga oshirilgan
faoliyatning barcha ijobiy va salbiy natijalari egasiga va faqat unga tegishli
ekanligini anglatadi. Shuning uchun u qaror qabul qilishda ularni imkon qadar
to'liq hisobga olishdan manfaatdor;
2) begonalashtirish huquqining eksklyuzivligi narsaning ayirboshlash
jarayonida unga eng yuqori narx taklif qiladigan xo‘jalik sub’ektiga o‘tkazilishini
va shu orqali iqtisodiyotda resurslarning samarali taqsimlanishiga erishilishini
bildiradi.
5
Milgrom P., Roberts J. Iqtisodiyot, tashkilot va boshqaruv. SPb., 2019. T.1. 67-72, 412-455-betlar.
14

G'arb iqtisodchilarining xususiy mulk tizimini himoya qilishlari aynan shu
samaradorlik dalillariga tayanadi. Ular mulk huquqi mazmunini aniq belgilashni
iqtisodiyotning samarali faoliyat yuritishining eng muhim sharti deb biladilar.
Boshqalarni resursga erkin kirish huquqidan mahrum qilish unga egalik
huquqini belgilashni anglatadi.
Mulk huquqlarining spetsifikatsiyasi noaniqlikni kamaytirish va shaxslar
o'rtasida o'z harakatlari natijasida nimani olishlari mumkinligi va boshqa iqtisodiy
agentlar bilan munosabatlarda nimani kutishlari mumkinligi haqida barqaror
kutishlarni yaratish orqali barqaror iqtisodiy muhitni yaratishga yordam
beradi. Mulk huquqini ko'rsatish deganda,nafaqat mulk sub'ektini,balki uning
ob'ektini, shuningdek, qanday qilib berilishini ham to'g'ri aniqlash tushuniladi.
Spetsifikatsiyaning to'liq bo'lmaganligi mulk huquqining eroziyasi (susayishi)
sifatida talqin qilinadi. Ushbu hodisaning ma'nosini "hosil boshqasiga o'tsa, hech
kim ekmaydi" iborasi bilan ifodalanishi mumkin.
Mulk huquqlarining eroziyasi yoki ularning noto'g'ri aniqlanganligi va yomon
himoyalanganligi yoki turli xil cheklovlar, asosan, davlat tomonidan qo'llanilishi
mumkin.
Har qanday cheklovlar xo'jalik sub'ektining umidlarini qayta tashkil etishi, u
uchun resurs qiymatini kamaytirishi, ayirboshlash shartlarini o'zgartirishi sababli,
davlatning hatti-harakatlari mulk huquqi nazariyotchilari tomonidan apriori gumon
qilinadi. 6
Bundan farqli ravishda, davlat tomonidan mulk huquqini cheklashning bir
tomonlama va majburlash xususiyati uning samaradorlik mezonlariga mos
kelishini kafolatlamaydi. Darhaqiqat, bunday cheklovlar ko'pincha turli lobbi
guruhlarning g'arazli manfaatlarini ko'zlab qo'yiladi.
Haqiqatda bo'linish jarayonlarini mulk huquqining emirilishi jarayonlaridan
ajratish juda qiyin, shuning uchun mulk huquqining emirilishi muammosini
6
Shimoliy D. Institutlar, institutsional o'zgarishlar va iqtisodiyotning faoliyati. M., 2018. B.45.
15

iqtisodiy tahlil qilish barcha resurslarga bo'lgan barcha huquqlarni aniq belgilashni
talab qilishni anglatmaydi.
Mulk huquqlarining spetsifikatsiyasi, iqtisodiy nazariya nuqtai nazaridan,
ularning noaniqligini engib o'tishdan keyingi daromadlar bilan bog'liq xarajatlarni
to'lamaydigan darajaga borishi kerak.
Mulk huquqini spetsifikatsiya qilish muammosi va bu jarayonga muomala
xarajatlarining ta'siri Koaz teoremasida ko'rib chiqiladi.
Mulk huquqlarining spetsifikatsiyasi eroziyasi muammosi G'arb
iqtisodchilarining ishlarida juda ko'p o'rin egallagan (S. Pejovich va E.
Furudotning fikriga ko'ra, u firmaning zamonaviy nazariyasining o'zagidir), chunki
aynan shu kompleks orqali. mulk va ishlab chiqarishni iqtisodiy tashkil etish
o'rtasidagi aloqalar ochib beriladi. Mulk huquqi nazariyasida ta’kidlanganidek, bu
huquqlarning mazmuni va taqsimlanishi resurslarning taqsimlanishiga ham,
ayirboshlash hajmi va shartlariga ham, daromadlarning taqsimlanishi va darajasiga
ham, narx belgilash jarayonlariga ham ta’sir qiladi. "Koaz teoremasi" deb atalmish
ushbu taklifning rasmiy isbotiga bag'ishlangan.
Kouz teoremasi zamonaviy ilmiy adabiyotlarda juda ko'p talqinlarga ega,
ularning yarmi R. Kouzning o'zi bilan rozi bo'lmaydi.
Birinchidan, Kouz teoremasida paydo bo'ladigan muammolar va tushunchalar
doirasiga qisqacha to'xtalib o'tamiz.
Tashqi ta'sirlar (tashqi) qo'shimcha xarajatlar yoki narxlarda aks
ettirilmaydigan foyda.
Ijobiy tashqi ta'sirlar ayrim xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning faoliyati boshqa
sub'ektlar uchun qo'shimcha imtiyozlar paydo bo'lishiga olib kelganda yuzaga
keladi va bu ishlab chiqarilgan tovar narxida o'z aksini topmaydi.
Salbiy tashqi ta'sirlar ba'zi xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning faoliyati
boshqalar uchun qo'shimcha xarajatlarga olib kelganda yuzaga keladi.An'anaga
16

ko'ra, neoklassik nazariyada tashqi ta'sirlar muammosi davlat aralashuvini
oqlaydigan "bozor muvaffaqiyatsizliklari" bilan bog'liq bo'lib, "Pigou solig'i"
yordamida hal qilindi.
"Pigou solig'i" MEC ga teng bo'lishi kerak, keyin MSB = MSC. 7
Kouz salbiy tashqi ta'sirlarni tashqi ta'sirlarni yaratuvchi ob'ektlarga egalik
huquqini almashish orqali, agar bu huquqlar yaxshi belgilangan bo'lsa va
ayirboshlash xarajatlari past bo'lsa, ichki holatga keltirilishi mumkinligi haqidagi
original farazni taklif qildi. Va bunday almashinuv natijasida bozor mexanizmi
tomonlarni xususiy va ijtimoiy xarajatlarning tengligi bilan tavsiflangan samarali
kelishuvga olib keladi.
Ushbu teorema qoidalarini amalga oshirishdagi qiyinchiliklar:
1) mulk huquqini aniq belgilashda;
2) yuqori tranzaksiya xarajatlari.
Eng keng tarqalgani Jorj Stigler tomonidan berilgan Kouz teoremasining
formulasi: "mukammal raqobat sharoitida (nol tranzaksiya xarajatlari bilan, chunki
bu holda monopoliyalar raqobatbardosh firmalar sifatida harakat qilishga majbur
bo'ladiV.V.), xususiy va ijtimoiy xarajatlar bo'ladi. teng.”
Kouzning formulasi biroz boshqacha: huquqlarning farqlanishi (mulkV.V.)
bozor bitimlari uchun muhim shartdir ... yakuniy natija (ishlab chiqarish qiymatini
maksimal darajada oshiradi) faraz ostidagi qonuniy qarorga (faqat V.V.) bog'liq
emas. nol tranzaksiya xarajatlari.
Kouzning ta'kidlashicha, Stigler xususiy va ijtimoiy xarajatlar teng bo'lganda
ishlab chiqarish qiymati maksimal darajaga ko'tariladi degan teoremani
shakllantirishda hisobga olmagan. Kouz tomonidan berilgan ijtimoiy xarajatlarning
quyidagi talqinini qabul qilsak, bu aniq.
7
Shimoliy D. Institutlar, institutsional o'zgarishlar va iqtisodiyotning faoliyati. M., 2018. B.45.
17

Kouz ijtimoiy xarajatlarning original talqinidan foydalanadi. Ijtimoiy
xarajatlar ishlab chiqarish omillari ulardan muqobil foydalanishga olib keladigan
eng yuqori qiymatdir. Ammo har qanday tadbirkor, agar uning shaxsiy xarajatlari
jalb qilingan omillar yordamida ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatidan kam
bo'lsa, ishlab chiqarishni boshlaydi. Demak, ijtimoiy va xususiy xarajatlarning
tengligi ishlab chiqarish qiymatini maksimal darajada oshirishni nazarda tutadi.
Ba'zan ushbu teorema asosida "Kuzian dunyosi" tranzaksiya xarajatlari nolga
teng bo'lgan dunyo degan noto'g'ri xulosaga keladi. Aslida, bu shunday emas.
Kouz, aksincha, o'z teoremasi bilan "haqiqiy sodir bo'layotgan hodisalar" ni
iqtisodiy tahlil qilish uchun tranzaksiya xarajatlarining ahamiyatini ko'rsatadi.
"Tranzaksiya xarajatlari nolga teng bo'lgan dunyoda ishlab chiqarish qiymati
javobgarlik to'g'risidagi har qanday qoidalarga muvofiq maksimal darajaga
ko'tariladi." Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, tranzaksiya xarajatlari nol
bo'lganda, huquqiy qoidalar maksimallashtirish uchun ahamiyatsiz.
"Nolga teng bo'lmagan tranzaksiya xarajatlari bilan qonun resurslardan
qanday foydalanishni aniqlashda asosiy rol o'ynaydi." Shartnomalarda
o'zgarishlarning to'liq yoki bir qismini (ishlab chiqarishni maksimal darajada
oshirishga olib keladiVV) qilish juda qimmatga tushadi. Ishlab chiqarishni
maksimal darajada oshirishga olib keladigan ba'zi qadamlarni qo'yish uchun
rag'batlar yo'qoladi. Qaysi rag'batlantirishlar etishmayotganligi qonunga bog'liq,
chunki u ishlab chiqarish qiymatini maksimal darajada oshiradigan harakatlarni
amalga oshirish uchun shartnomalarni qanday o'zgartirish kerakligini aniq
belgilaydi.
Bu paradoksal holat bo'lib chiqadi: "bozor muvaffaqiyatsizligi" holatlarida biz
ijobiy tranzaksiya xarajatlarining mavjudligini de-fakto tan olamiz, aks holda
bozor avtomatik ravishda ishlab chiqarish qiymatini maksimal darajada oshirishni
ta'minlaydigan optimallik holatiga olib keladi.
2.4.Tranzaksiya xarajatlari toifasi va ularning tasnifi
18

Ilmiy muomalaga birinchi marta tranzaksiya tushunchasini J. Kommons
kiritgan.
Bitim tovar ayirboshlash emas, balki jamiyat tomonidan yaratilgan mulkiy
huquq va erkinliklarni begonalashtirish va o'zlashtirib olishdir 9
. Bunday ta'rif
(Commons) mantiqiydir, chunki institutlar shaxsning irodasini atrof-muhitga o'z
harakatlari bilan bevosita ta'sir qilishi mumkin bo'lgan sohadan tashqarida, ya'ni
jismoniy nazorat doirasidan tashqarida kengayishni ta'minlaydi va shuning uchun
chiqadi. individual hatti-harakatlardan yoki tovarlar almashinuvidan farqli
operatsiyalar bo'lishi.
Kommons bitimlarning uchta asosiy turini ajratib ko'rsatdi: 8
1) Bitim bitimimulkiy huquq va erkinliklarni haqiqiy begonalashtirish va
o'zlashtirishni amalga oshirishga xizmat qiladi va uni amalga oshirishda
tomonlarning har birining iqtisodiy manfaatlaridan kelib chiqqan holda o'zaro
roziligi talab qilinadi.
Bitim bitimida kontragentlar o'rtasidagi munosabatlarning simmetriya sharti
kuzatiladi. Commonsga ko'ra, tranzaksiya bitimining o'ziga xos belgisi ishlab
chiqarish emas, balki tovarlarni qo'ldan qo'lga o'tkazishdir.
2) Nazorat bitimiundagi kalit bo'ysunishni nazorat qilish munosabatlari
bo'lib, qaror qabul qilish huquqi faqat bir tomonga tegishli bo'lsa, odamlar
o'rtasidagi bunday o'zaro ta'sirni o'z ichiga oladi. Boshqaruv bitimida xulq-atvor
aniq assimetrikdir, bu tomonlar pozitsiyasining assimetriyasi va shunga mos
ravishda huquqiy munosabatlarning assimetriyasining natijasidir.
3) Ratsion bitimibu bilan tomonlarning huquqiy maqomining nosimmetrikligi
saqlanib qoladi , lekin boshqaruvchining o'rnini huquqlarni belgilash funktsiyasini
bajaradigan kollegial organ egallaydi. Reyting bitimlariga quyidagilar kiradi:
direktorlar kengashi tomonidan kompaniya byudjetini, federal byudjetni hukumat
tomonidan va vakillik organi tomonidan tasdiqlash, amaldagi sub'ektlar o'rtasida
8
Oleinik A. N. Institutsional iqtisodiyot: O'quv-uslubiy qo'llanma.// Iqtisodiyot masalalari. 2019 yil. № 5.
139-152-betlar.
19

yuzaga keladigan nizo bo'yicha hakamlik sudining qarori, ular orqali boylik
taqsimlanadi. Ratsion bitimida nazorat yo'q. Bunday bitim orqali boylik u yoki bu
iqtisodiy agentga beriladi.
Tranzaksiya xarajatlarining mavjudligi vaqt va joy sharoitiga qarab, muayyan
turdagi operatsiyalarni ko'proq yoki kamroq tejamkor qiladi. Shuning uchun, bir xil
operatsiyalar, ular buyurgan qoidalarga qarab, turli turdagi operatsiyalar orqali
vositachilik qilishi mumkin.
Neoklassik nazariyaning ayirboshlash xarajatsiz sodir bo'lishi haqidagi
pozitsiyasini tanqid qilish iqtisodiy tahlilga yangi kontseptsiyatranzaksiya
xarajatlari (tranzaksiya qiymati)ni kiritish uchun asos bo'lib xizmat qildi.
Transaksiya xarajatlari tushunchasini 30-yillarda R. Kouz “Firmaning tabiati”
nomli maqolasida kiritgan. U firma kabi bozorga qarama-qarshi bo'lgan ierarxik
tuzilmalarning mavjudligini tushuntirish uchun ishlatilgan. R. Kouz bu “ong
orollari”ning shakllanishini ularning tranzaksiya xarajatlarini tejash nuqtai
nazaridan nisbatan ustunliklari bilan bog‘ladi. U kompaniya faoliyatining o'ziga
xos xususiyatlarini narx mexanizmini bostirish va uni ichki ma'muriy nazorat
tizimi bilan almashtirishda ko'rdi.
Zamonaviy iqtisodiy nazariya doirasida tranzaksiya xarajatlari ko'plab
talqinlarni oldi, ba'zan diametrik ravishda qarama-qarshi.
Shunday qilib, K. Arrow tranzaksiya xarajatlarini iqtisodiy tizimni ishlatish
xarajatlari sifatida belgilaydi 10
. Arrow iqtisodiyotdagi tranzaksiya xarajatlarining
ta'sirini fizikadagi ishqalanish ta'siri bilan taqqosladi. Bunday taxminlarga
asoslanib, iqtisodiyot Valrasiya umumiy muvozanat modeliga qanchalik yaqin
bo'lsa, undagi tranzaksiya xarajatlari darajasi shunchalik past bo'ladi va aksincha,
degan xulosalar chiqariladi.
D. Nort talqinida tranzaksiya xarajatlari «almashinuv ob'ektining foydali
xususiyatlarini baholash va huquqlarni ta'minlash va ularga rioya qilishga
20

majburlash xarajatlaridan iborat». 11
Bu xarajatlar ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy
institutlarning manbai hisoblanadi. 9
Ayrim iqtisodchilar nazariyalarida tranzaksiya xarajatlari nafaqat bozor
iqtisodiyotida (Kouz, Ok, Shimoliy), balki iqtisodiy tashkil etishning muqobil
usullarida va xususan, rejali iqtisodiyotda ham mavjud (S. Chang, A. Alchian,
Demsets). Shunday qilib, Changning fikriga ko'ra, rejalashtirilgan iqtisodiyotda
maksimal tranzaksiya xarajatlari kuzatiladi, bu esa pirovard natijada uning
samarasizligini belgilaydi.
Iqtisodiy adabiyotlarda tranzaksiya xarajatlarining ko'plab tasniflari va
tipologiyalari mavjud. Eng keng tarqalgani quyidagi tipologiya bo'lib, u besh
turdagi tranzaksiya xarajatlarini o'z ichiga oladi:
1. Axborot qidirish xarajatlari. Bitim tuzishdan yoki shartnoma tuzishdan
oldin tegishli tovarlar va ishlab chiqarish omillarining potentsial xaridorlari va
sotuvchilarini qaerdan topishingiz mumkinligi , joriy narxlar qanday ekanligi
haqida ma'lumotga ega bo'lishingiz kerak. Ushbu turdagi xarajatlar qidiruvni
o'tkazish uchun zarur bo'lgan vaqt va resurslar, shuningdek olingan
ma'lumotlarning to'liq va nomukammalligi bilan bog'liq yo'qotishlardan iborat.
2. Muzokaralar olib borish xarajatlari. Bozor birja shartlari bo'yicha
muzokaralar o'tkazish, shartnomalar tuzish va bajarish uchun katta
mablag'larni yo'naltirishni talab qiladi . Ushbu turdagi xarajatlarni tejashning
asosiy vositasi standart (standart) shartnomalardir.
3. O‘lchash xarajatlari. Har qanday mahsulot yoki xizmat xususiyatlar
to'plamidir. Ayirboshlash akti muqarrar ravishda ulardan faqat ba'zilarini hisobga
oladi va ularni baholash (o'lchash) to'g'riligi nihoyatda taxminiydir . Ba'zan
qiziqish mahsulotining sifatlarini umuman o'lchash mumkin emas va ularni
baholash uchun surrogatlardan foydalanish kerak (masalan, olma ta'mini rangi
bo'yicha baholash). Bunga tegishli o'lchash uskunalari xarajatlari , haqiqiy
9
Podogov G.A. Mulk avlodlarning ijtimoiylashuvi omili sifatida // Jamiyat va huquq. 2020. No 1. S. 280-
283.
21

o'lchovning o'zi, tomonlarni o'lchash xatolaridan himoya qilish uchun
mo'ljallangan chora-tadbirlarni amalga oshirish va nihoyat, ushbu xatolardan
yo'qotishlar kiradi. O'lchov xarajatlari ortib borayotgan aniqlik talablari bilan
ortadi.
Og'irliklar va o'lchovlar uchun standartlarni ixtiro qilish natijasida insoniyat
tomonidan o'lchov xarajatlarida katta tejashga erishildi. Bundan tashqari, kafolatli
ta'mirlash, kompaniya yorlig'i, namunalardan mahsulot partiyalarini sotib olish va
boshqalar kabi biznes amaliyotining shakllari ushbu xarajatlarni tejash maqsadi
bilan amalga oshiriladi.
4. Mulk huquqlarini spetsifikatsiya qilish va himoya qilish xarajatlari. Ushbu
toifaga sudlar, hakamlik sudlari, davlat organlarini saqlash xarajatlari , buzilgan
huquqlarni tiklash uchun zarur bo'lgan vaqt va mablag'lar6, shuningdek, ularning
noto'g'ri aniqlanishi va ishonchsiz himoyasi tufayli yo'qotishlar kiradi . Ayrim
mualliflar (D. Nort) bu yerga jamiyatda konsensus mafkurasini saqlab qolish
xarajatlarini qo‘shadilar, chunki jamiyat a’zolarini umume’tirof etilgan yozilmagan
qoidalar va axloqiy me’yorlarga rioya qilish ruhida tarbiyalash rasmiylashtirilgan
huquqiy nazoratdan ko‘ra mulkiy huquqlarni himoya qilishning ancha tejamkor
usuli hisoblanadi.
5. Oportunistik xulq-atvor xarajatlari. Bu eng yashirin va iqtisodiy nazariya
nuqtai nazaridan tranzaksiya xarajatlarining eng qiziqarli elementidir.
Oportunistik hatti-harakatlarning ikkita asosiy shakli mavjud. Birinchisi
axloqiy xavf deb ataladi. Shartnomada bir tomon boshqasiga tayanib, uning hatti-
harakati to'g'risida to'g'ri ma'lumotga ega bo'lish katta xarajatlarni talab qilganda
yoki umuman imkonsiz bo'lsa, axloqiy xavf paydo bo'ladi. Bunday turdagi
opportunistik hatti-harakatlarning eng keng tarqalgan turibu agent shartnoma
bo'yicha talab qilinganidan kamroq samaradorlik bilan ishlaganda qochishdir.
Shirking uchun ayniqsa qulay tuproq butun guruh tomonidan birgalikdagi ish
sharoitida yaratiladi. Masalan, zavod yoki davlat organi faoliyatining umumiy
22

natijasiga har bir ishchining shaxsiy hissasini qanday ta'kidlash mumkin? Biz
surrogat o'lchovlardan foydalanishimiz va aytaylik, ko'plab ishchilarning
unumdorligini natija bo'yicha emas, balki xarajatlar (ishning davomiyligi kabi)
bo'yicha baholashimiz kerak, ammo bu ko'rsatkichlar ko'pincha noto'g'ri bo'lib
chiqadi.
Agar har bir agentning umumiy natijaga qo'shgan shaxsiy hissasi katta xatolar
bilan o'lchanadigan bo'lsa, unda uning mukofoti uning ishining haqiqiy
samaradorligi bilan zaif bog'liq bo'ladi . Shuning uchun shirkni rag'batlantiradigan
salbiy rag'batlar.
Xususiy firmalar va davlat idoralarida maxsus murakkab va qimmat
tuzilmalar yaratiladi, ularning vazifalari agentlarning hatti-harakatlarini kuzatish,
opportunizm holatlarini aniqlash, jazo choralarini qo'llash va hokazolarni o'z ichiga
oladi. turli tashkilotlarning boshqaruv apparati.
Ikkinchi shakl opportunistik hatti-harakattovlamachilik. Buning uchun
imkoniyatlar bir nechta ishlab chiqarish omillari uzoq vaqt davomida yaqin
hamkorlikda ishlaganda va bir-biriga shunchalik ko'nikib qolganda paydo
bo'ladiki, ularning har biri guruhning qolgan qismi uchun almashtirib
bo'lmaydigan, noyob bo'lib qoladi. Bu shuni anglatadiki, agar biron bir omil
guruhni tark etishga qaror qilsa, u holda hamkorlikning boshqa ishtirokchilari
bozorda uning o'rnini bosadigan ekvivalentni topa olmaydilar va tuzatib
bo'lmaydigan yo'qotishlarga duch kelishadi. Shu sababli, noyob (ma'lum bir
ishtirokchilar guruhiga nisbatan) resurslar egalari guruhni tark etish tahdidi
shaklida shantaj qilish imkoniyatiga ega. Bu shunchaki imkoniyat bo'lsa ham
Yuqoridagi tasnif yagona emas, masalan, K. Menard 12
ning tasnifi ham
mavjud : 10
1. Izolyatsiya qilish narxi.
2. Axborot xarajatlari.
10
Pyastolov S.M., Popov G.G., Rudnev O.A. Zamonaviy Rossiyada mulkchilikning dolzarb masalalari //
"TERRAECONOMICUS" Janubiy federal universiteti. 2021. T .9. No 1. S. 48 - 54.
23

3. Masshtab xarajatlari
4. Xulq-atvor xarajatlari.
Tranzaksiya xarajatlari tahlilini joriy etish bilan firmaning xarajatlar tarkibini
aniqlashtirish zarur.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona xarajatlarini uch guruhga bo'lish
mumkin: 1) transformatsion, 2) tashkiliy, 3) tranzaksiya.
Transformatsiya xarajatlariishlab chiqarish omillaridan foydalanish
jarayonida mahsulotlarning fizik xususiyatlarini o'zgartirish xarajatlari.
Tashkiliy xarajatlartashkilot ichidagi resurslarni nazorat qilish va taqsimlashni
ta'minlash xarajatlari, shuningdek tashkilot ichidagi opportunistik hatti-harakatlarni
minimallashtirish xarajatlari.
Tranzaksiya va tashkiliy xarajatlar o'zaro bog'liq tushunchalar bo'lib, birining
ko'payishi ikkinchisining pasayishiga olib keladi va aksincha.
Zamonaviy iqtisodiy tahlilda tranzaksiya xarajatlari operatsion qo'llanilishini
oldi. Shunday qilib, ayrim tadqiqotlarda tranzaksiya xarajatlarining talab va
taklifga ta'siri soliqlarni joriy etishga o'xshaydi. Shuningdek, tranzaksiya (TC)
xarajatlaridan foydalanish institutsional muvozanat va institutsional dinamikani
tahlil qilishda institutlarga talab funksiyasini ular orqali ifodalash imkonini
beradi. Kollektiv harakatlar xarajatlari (CAC) "institutsional bozorda"
institutlarning ta'minoti sifatida ishlaydi. CACinstitutlarni yaratishning marjinal
qiymati, TCbu muassasalarning marjinal foydaliligi, tranzaksiya xarajatlari
ko'rinishidagi imkoniyat xarajatlari orqali ifodalanadi.
2.5.Tranzaksiya xarajatlari va mulkchilik shakllari
Standart neoklassik modellarda tranzaksiya xarajatlari mavjud emas, ya'ni
ular yashirincha nolga teng deb hisoblanadi. Mulk huquqi nazariyotchilari
24

o'zlarining asosiy xizmatlarini ushbu asosni haqiqiy emas deb rad etish va ijobiy
tranzaksiya xarajatlari g'oyasini ilmiy muomalaga kiritishda ko'rishadi. Kouz
teoremasiga ko'ra, ijobiy tranzaksiya xarajatlari tufayli mulk huquqlari "farq
qiladi". O'rnatilgandan so'ng, mulk huquqlari mumkin bo'lgan hatti-harakatlarning
nisbiy jozibadorligini aniqlay boshlaydi, bu esa ba'zi faoliyatlarni boshqalarga
qaraganda qimmatroq qiladi. Mulk huquqlarini endi hech qanday xarajatsiz osonlik
bilan qayta taqsimlash mumkin emasligi sababli (nol tranzaksiya xarajatlari kabi),
mulk huquqlari almashinuvi chegaralar ichida amalga oshiriladi, ularni
o'tkazishning foydalari bog'liq xarajatlardan qanchalik ustun bo'lishi. Muqobil
mulkchilik tizimlari bir xil turdagi iqtisodiy faoliyat uchun turli darajadagi
tranzaksiya xarajatlarini nazarda tutadi. Bu vakolatlarning klasterlarga teng
bo'lmagan birlashuviga, turli shartnoma shakllarini tanlashga olib keladi. Bundan
tashqari, muqobil huquqiy rejimlar ularni saqlash va himoya qilish uchun turli
xarajatlarni talab qiladi. Mulk huquqlarini himoya qilish qanchalik arzon bo'lsa, u
shunchalik samarali bo'ladi. G‘arb iqtisodchilari mulk huquqi nazariyasining eng
muhim yutuqlaridan biri sifatida, pravoslav yondashuvdan farqli o‘laroq, u
muqobil mulk tizimlarining mavjudligini aniq tan olgan va ularni qiyosiy tahlil
predmetiga aylantirganligida ko‘radi. G'arb adabiyotida uchta asosiy huquqiy rejim
mavjud. 11
Xususiy mulk tizimi sharoitida mulkdor shaxs bo'lib, uning resursdan
foydalanish masalalarini hal qilishda so'zi jamiyat tomonidan yakuniy deb e'tirof
etiladi. Shunday qilib, ma'lum shaxslar ma'lum resurslarga kirish nuqtai nazaridan
imtiyozli lavozimlarga ega: kirish faqat egasi yoki u o'z vakolatlarini topshirgan
yoki topshirgan shaxslar uchun ochiqdir. Davlat (kollektiv) mulkchilik tizimida
muammo tanqis resurslardan foydalanish umuman jamiyatning jamoaviy
manfaatlariga havolalar bilan tartibga solinadigan qoidalarni kiritish orqali hal
qilinadi. Bu, birinchidan, jamoaviy manfaat (jamiyat manfaati) nima ekanligini
aniqlaydigan muayyan qoidalarni o'rnatishni, ikkinchidan, tartiblarni ishlab
chiqishni nazarda tutadi. ushbu umumiy tamoyilni har bir alohida resursdan
11
Raizberg B. A. Amaliy iqtisodiyot: darslik. – M.: BINOM. Bilim laboratoriyasi, 2020. - 318 b.: kasal.
25

foydalanish bo'yicha qarorlar qabul qilishning o'ziga xos usullariga tarjima qilish
(ya'ni, ovoz berish yo'li bilan hal qilinadimi, huquqlarni professional ekspertlarga
berish orqali, oliy hukmdorning yagona buyrug'i bilan va hokazo). Bunday
sharoitlarda hech kim imtiyozli mavqega ega emas, ya'ni shaxs sifatida hamma
resurslardan foydalanish imkoniyatidan mahrum, chunki hech kimning shaxsiy
manfaatlariga murojaat qilish ulardan foydalanish uchun etarli deb tan olinmaydi.
Davlat mulkining sherik egalari resursdan foydalanish bo'yicha yagona
mutlaq, tovar huquqlariga ega emaslar. Umumiy (jamoa) mulk tizimida hech kim
imtiyozli mavqega ega emas, lekin bu erda, aksincha, istisnosiz hamma uchun
kirish ochiq. Resurslar cheklangan bo'lsa, "birinchi bo'lib qarz olish, birinchi
foydalanish" tamoyili tartibga soluvchiga aylanadi. G‘arb mualliflarining fikricha,
bu uch mulk tizimi sof ko‘rinishida hech qayerda uchramaydi, barcha jamiyatlarda
ular har xil nisbatda “aralashgan”. Shu bilan birga, mulkchilikning bir xil shakli
barcha jamiyatlarda ma'lum turdagi resurslarga nisbatan qo'llaniladi. Shunday
qilib, deyarli hamma joyda kiyim-kechak buyumlari shaxsiy mulkda, shahar
bog'lari umumiy mulkda, mudofaa davlat mulkida va hokazo yoki kommunal mulk
(masalan, aktsiyadorlar mulki). Transaksiyaviy yondashuv metodologiyasiga
ko'ra, umumiy mulk tizimi individual mulk huquqlarini belgilash va himoya qilish
xarajatlari haddan tashqari yuqori bo'lgan joyda rivojlanadi. 12
Bunday huquqlarni o'rnatishning foydalari zaruriy xarajatlardan oshib ketish
uchun etarli emas yoki resurs ko'p bo'lsa, umuman yo'q. Biroq, umumiy mulk
tizimining ishlashi bilan bog'liq xarajatlar katta va foydalanuvchilar soni ortib
boradi. Umumiy mulk muqarrar ravishda sezilarli tashqi ta'sirlarni keltirib
chiqaradi, chunki kommunal huquqlarga ega bo'lgan shaxslar o'z harakatlarining
oqibatlari bilan bog'liq har qanday xarajatlarni ko'tarmaydilar. Demak, hammaga
ma'lum bo'lgan hodisaumumiy mulkka ega bo'lgan resurslarni shafqatsizlarcha
ishlatish va tez tükenish. A.Alchyan va G.Demsets bu qoidani shartli misolda
tushuntiradilar individual mulk huquqlarini belgilash va himoya qilish xarajatlari
12
Uilyamson O. Kapitalizmning iqtisodiy institutlari. SPb., 2017 yil.
26

juda yuqori bo'lgan hollarda. Bunday huquqlarni o'rnatishning foydalari zaruriy
xarajatlardan oshib ketish uchun etarli emas yoki resurs ko'p bo'lsa, umuman
yo'q. Biroq, umumiy mulk tizimining ishlashi bilan bog'liq xarajatlar katta va
foydalanuvchilar soni ortib boradi. Umumiy mulk muqarrar ravishda sezilarli
tashqi ta'sirlarni keltirib chiqaradi, chunki kommunal huquqlarga ega bo'lgan
shaxslar o'z harakatlarining oqibatlari bilan bog'liq har qanday xarajatlarni
ko'tarmaydilar.
XULOSA
Demak, ijtimoiy tafakkur hamisha mulk muammosiga ko‘proq e’tibor berib
kelgan.Tarixiy, falsafiy va badiiy adabiyotlarda unga maxsus havolalarni topish
mumkin.Yuridik adabiyotda boy an'ana va materiallar to'plangan bo'lib, ular
doirasida mulk huquqini o'rganishning bir qator yo'nalishlari rivojlangan. Mulk
iqtisodiy munosabatlar sifatida insoniyat jamiyati shakllanishining boshida
shakllana boshladi. Mehnatga noiqtisodiy va iqtisodiy majburlashning barcha eng
muhim shakllari turli mulk ob'ektlarini monopollashtirishga bog'liq. Mehnatga
iqtisodiy majburlash ishlab chiqarish sharoitlariga egalik qilish yoki kapitalga
egalik qilishdan kelib chiqadi.Shaxsiy qaramlikdan xalos bo'lish, bir tomondan,
barcha fuqarolarning huquqiy tengligiga, ikkinchi tomondan, munosabatlarning
yangi turiga olib keldi: ba'zilarining iqtisodiy qudratiga va boshqalarning iqtisodiy
qaramligiga olib keldi.
Iqtisodiy munosabatlarning umumiy tizimida faoliyat yurituvchi turli xil mulk
shakllarini bir-biridan ajratib bo'lmaydi. Ularning o'ziga xosligini engib, ular
muqarrar ravishda bir-biriga bog'lanadi. Bunday aralashish asosida mulkchilikning
aralash shakllari vujudga kelishi mumkin. Ushbu o'zaro bog'lanishning ob'ektiv
asosi boshqaruvning har bir o'ziga xos shakllariga xos bo'lgan o'ziga xos
imkoniyatlarni o'zaro to'ldirish va ulardan foydalanishdir. Makroiqtisodiyotdagi
tub o'zgarishlar klassik kapitalizmning "sof kapitalizm"(davlatning milliy
27

iqtisodiyotdagi ishtiroki) bo'lish xususiyati butunlay yo'qolganligida namoyon
bo'ldi. Aralash va birlashtirilgan shakllarni batafsil tahlil qilish har bir shaklning
ichki mazmunidagi doimiy o'zgarishlar yoki ular asosida birlashtirilgan
birlashmalarni shakllantirish natijasida qayta taqsimlanadigan va qo'shimcha
ravishda olinadigan vakolatlar doirasini aniqlashni o'z ichiga oladi.
Mulk-ta'minlash usullarini, omillarni o'zlashtirish va ulardan foydalanish
shakllarini, hayot va hayotni ta'minlash vositalari va natijalarini tavsiflovchi
murakkab ijtimoiy-iqtisodiy va huquqiy munosabatlar majmuasidir.Bu omillar va
shart-sharoitlar qanchalik xilma-xil bo'lsa, mulkiy munosabatlar ham shunchalik
xilma-xil bo'lib, birinchisining o'zgaruvchanligi ikkinchisining harakatchanligini
oldindan belgilab beradi.Mulk munosabatlarining ob'ektlari-bu hayot va hayotni
ta'minlashning barcha omillari va shartlari bo'lib, ularning o'zlashtirilishi va
ishlatilishi faqat ijtimoiy munosabatlarning natijasi bo'lishi mumkin.Hayot va
hayotni ta'minlash omillari, sharoitlari va ob'ektlarini o'zlashtirish va ulardan
foydalanishda ishtirok etuvchi shaxslar, ularning qatlamlari va guruhlari mulkiy
munosabatlarning sub'ektiga aylanadi.Mulk munosabatlarining huquqiy mazmuni
mulk huquqida o'z ifodasini topadi.Qonun hujjatlariga muvofiq mulkdor o‘z
mulkiga egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqiga ega.
Fuqarolik kodeksining mulkiy huquqlar to'g'risidagi bo'limni o'z ichiga olgan
birinchi qismi qabul qilingan kundan boshlab o'tgan vaqt bizga mulk huquqi
to'g'risidagi normalarni qo'llash amaliyotida yuzaga kelgan bir qator eng muhim
muammolarni aniqlash imkonini beradi.Mulk huquqi eng to'liq mulkiy
huquqdir. Bunday tushunish amalda juda maqbuldir va mulkiy nizolarda yuzaga
keladigan muammolarni hal qilishda izchil yondashuvni ishlab chiqishga imkon
beradi. Ba'zi advokatlar hanuzgacha noto'g'ri qarashlarga asoslanib,muayyan
amaliy masalalarni hal qilishga harakat qilmoqdalar,unga ko'ra mulk huquqi egalik
qilish, foydalanish va tasarruf etish huquqiga kamayadi.
Ichki fuqarolik huquqi an'anaviy ravishda mulkdor o'z mulkiga egalik qilish,
undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqiga ega ekanligidan kelib
28

chiqadi.Mulkdor o'z xohishiga ko'ra o'z mol-mulkiga nisbatan qonunga va boshqa
qonun hujjatlariga zid bo'lmagan, boshqa shaxslarning huquqlari va qonun bilan
qo'riqlanadigan manfaatlarini buzmaydigan har qanday harakatlarni amalga
oshirishi,shu jumladan o'z mol-mulkini boshqa shaxsning mulkiga ajratishi
mumkin.
Subyektiv mulk huquqibu vakolatli shaxsning o'z mulkiga to'liq iqtisodiy
hukmronlik qilish doirasida qonun bilan ruxsat etilgan hatti-harakatlarini aniqlash
qobiliyati; amaldagi qonunchilikni va uchinchi shaxslarning huquqlarini buzmagan
holda. Shu bilan birga,mulkiy munosabatlarda ikki tomon bir-biri bilan
chambarchas bog'liq:mulk egasi va undan foydalanishdan daromad oluvchining
foydasi va harajat va tavakkalchilik yuki.
Cheklangan ashyoviy huquqlarning eng muhim mulki hosilalik, asosiy mulk
huquqi sifatida egalik huquqiga bog'liqlik, mulk huquqining o'zi esa elastiklik va
o'zining dastlabki holatiga qaytish qobiliyatidir.Nafaqat O’zbekiston,balki boshqa
rivojlangan mamlakatlarning ijobiy tajribasidan foydalanib, zamon tendentsiyalari
va jamiyat ehtiyojlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi .
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
3. Voytov A. G. Iqtisodiyot. Umumiy kurs (iqtisodiyotning fundamental
nazariyasi): darslik. - 12-nashr, qayta ko'rib chiqilgan. va qo'shimcha - M .:
"Dashkov va Ko "
nashriyot-savdo korporatsiyasi , 2022. - 594 b.
29

4. Volchik V.V. Institutsional iqtisodiyot bo'yicha ma'ruzalar kursi. Rostov-
na-Donu: Rossiya davlat universiteti nashriyoti, 2020. 3-ma'ruza.
5. Kapelyushnikov R.I. Mulk huquqining iqtisodiy nazariyasi. M., 2019 yil.
6. Larionov I.K., Pilipenko N.N., Shcherbakov V.N. Iqtisodiyot nazariyasi
(Siyosiy iqtisod): darslik. - 3-nashr. - M .: "Dashkov va Ko" nashriyot-savdo
korporatsiyasi, 2020. - 732 b.
7. Milgrom P., Roberts J. Iqtisodiyot, tashkilot va boshqaruv. SPb., 2019 .
T.1. 67-72, 412-455-betlar.
8. Shimoliy D. Institutlar, institutsional o'zgarishlar va iqtisodiyotning
faoliyati. M., 2018. B.45.
9. Oleinik A. N. Institutsional iqtisodiyot: O'quv-uslubiy qo'llanma.//
Iqtisodiyot masalalari. 2019 yil. № 5. 139-152-betlar.
10. Podogov G.A. Mulk avlodlarning ijtimoiylashuvi omili sifatida // Jamiyat
va huquq. 2020. No 1. S. 280-283.
11. Pyastolov S.M., Popov G.G., Rudnev O.A. Zamonaviy Rossiyada
mulkchilikning dolzarb masalalari // "TERRAECONOMICUS" Janubiy federal
universiteti. 2021. T .9. No 1. S. 48 - 54.
12. Raizberg B. A. Amaliy iqtisodiyot: darslik. – M.: BINOM. Bilim
laboratoriyasi, 2020. - 318 b.: kasal.
13. Uilyamson O. Kapitalizmning iqtisodiy institutlari. SPb., 2017 yil.
14. Shastitko A. E. Neo-institutsional iqtisodiy nazariya. M., 2018. S.228-
275.
15. Eggertsson T. Iqtisodiy xatti-harakatlar va institutlar. M.: Delo, 2021 yil.
16. Arrow K. Resurslarni taqsimlash mexanizmi sifatida bozor imkoniyatlari
va chegaralari.2020 y.
30

17. Monissen HG, Pejovich S. Eigentimstechte, Freiheit und Okonomische
Effizienz.-In: Grenzen und Freiheit. Ed. Molden D. tomonidan, Wien, 1977. S.
283-284.
18. Pejovich S. Iqtisodiyot asoslari: mulk huquqiga yondashuv.- Dallas, 2018.
B.17.
19. Mulk huquqi iqtisodiyoti. Ed. tomonidan Furudoth EG, Pejovich S.,
Kembrij 2017. P. 3.
20. Alchian AA, Demsetz H. Mulk huquqlari paradigmasi // Iqtisodiy tarix
jurnali, 2016, v. 33, № 1. bet. 17.
31

35

Sotib olish