Mulkchilikning shakllari va ularning amal qilishi kurs ishi | Мулкчиликнинг шакллари ва уларнинг амал қилиши - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	440.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Mulkchilikning shakllari va ularning amal qilishi kurs ishi | Мулкчиликнинг шакллари ва уларнинг амал қилиши

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Mulkchilikning shakllari va ularning amal qilishi
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu : Mulkchilikning shakllari va ularning amal qilishi
MUNDA REJA
Kirish …………………………………………………………………………..
I BOB. Mulkchilik mohiyati va iqtisodiy mazmuni
1.1. Mulkchilik tushunchasi va uning iqtisodiy asoslari ……….……………….
1.2. Mulkchilikning iqtisodiy tizimdagi roli ………………….…………………
1.3. Mulk huquqi va mulkni boshqarish tamoyillari …………………………….
II BOB. O‘zbekistonda mulkchilik shakllari va ularning amal qilishi
2.1. Davlat, xususiy va aralash mulk shakllari ………………………….………..
2.2. Mulkchilik shakllarining iqtisodiy samaradorligi ……………………………
2.3. O‘zbekistonda mulkchilikni rivojlantirishning dolzarb muammolari va
istiqbollari …………………………………………………………………………
Xulosa ……………………………………………………………………………..
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………..

3Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Mulkchilik – bu iqtisodiy
munosabatlarning eng muhim va negiziy bo‘g‘ini hisoblanadi. Har qanday ishlab
chiqarish jarayoni, xizmat ko‘rsatish faoliyati yoki moliyaviy operatsiyalar aynan
mulkka egalik qilish orqali amalga oshiriladi. Shu sababli mulkchilik iqtisodiy
taraqqiyotning poydevoridir. O‘zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida
olib borilgan iqtisodiy islohotlarning asosiy yo‘nalishlaridan biri bu mulkchilik
shakllarini qayta ko‘rib chiqish, xususiylashtirish siyosatini yuritish va xususiy
sektorni rivojlantirishdan iborat bo‘ldi. Bugungi kunga kelib, mamlakatimizda
davlat, xususiy va aralash mulkchilik shakllari o‘zaro uyg‘unlikda faoliyat
yuritmoqda. Ammo bu shakllarning har biri o‘ziga xos iqtisodiy xususiyatlarga
ega bo‘lib, ularning samarali faoliyat yuritishi uchun huquqiy va tashkiliy
mexanizmlarni doimiy takomillashtirib borish zarur. Ayniqsa, bozor
munosabatlari chuqurlashgan hozirgi sharoitda mulkchilik munosabatlarini
chuqur o‘rganish, mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha
takliflar ishlab chiqish katta ahamiyatga ega. Mulkchilik faqat iqtisodiy emas,
balki ijtimoiy barqarorlik, aholi bandligi va farovonligi uchun ham asosiy
omildir. Shu bois, bu mavzu nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb
hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mulkchilik va uning turlari
qadimdan iqtisodiy fikr doirasida muhim o‘rin tutib kelgan. Bu borada ilk nazariy
qarashlar A. Smit, D. Rikardo, T. Maltus, J. Mill kabi klassik iqtisodchilar
tomonidan ishlab chiqilgan. Ular mulkchilikni jamiyatdagi iqtisodiy erkinlik va
taraqqiyotning asosi deb bilganlar. Karl Marks esa mulkchilikning sinfiy
xarakteriga e’tibor qaratib, uning iqtisodiy ustuvorliklarini ijtimoiy tengsizlik
bilan bog‘lagan. Keyinchalik, neoklassik va institutsional iqtisodchilar, jumladan,
R. Kouz, D. Nort, M. Olson kabi olimlar mulk huquqining samaradorlikka ta’siri,
tranzaktsion xarajatlar, mulkni boshqarish mexanizmlari haqida chuqur
tadqiqotlar olib borganlar. Mustaqillikdan keyin O‘zbekistonda mulkchilik
masalasiga oid ko‘plab ilmiy maqolalar, dissertatsiyalar, darslik va o‘quv

4qo‘llanmalar yaratilgan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 36-moddasida mulkchilikning daxlsizligi va barcha
shakllarining tengligi kafolatlangan. “Davlat mulkini xususiylashtirish
to‘g‘risida”gi qonun, “Xususiy mulkni himoya qilish kafolatlari to‘g‘risida”gi
qonun kabi normativ-huquqiy hujjatlar ushbu mavzuning huquqiy asosini tashkil
qiladi. Bu boradagi ilmiy va normativ asoslar mavzuning chuqur
o‘rganilganligini, ammo hali ham amaliyotda hal etilishi zarur bo‘lgan masalalar
mavjudligini ko‘rsatadi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining
nazariy ahamiyati shundaki, u mulkchilikning mohiyati, shakllari va iqtisodiy
tizimdagi roli haqida chuqur bilim beradi. Mulkchilik tushunchasining tarixiy
taraqqiyoti, turli iqtisodiy maktablar tomonidan berilgan talqinlari, huquqiy
asoslari va boshqaruv mexanizmlari nazariy jihatdan tahlil qilinadi. Bu esa
iqtisodiyot fanining umumiy nazariy poydevorini kengaytiradi. Ayniqsa, mulk
huquqi, egalik va foydalanish tamoyillari, mulkchilikning davlat, xususiy va
aralash shakllari bo‘yicha farqlari to‘g‘risidagi bilimlar iqtisodiy tahlil va qarorlar
qabul qilishda muhim rol o‘ynaydi.
Amaliy ahamiyati esa shundaki, kurs ishida O‘zbekiston sharoitida amal
qilayotgan mulkchilik shakllarining hozirgi holati, ularning iqtisodiy
samaradorligi va muammolari tahlil qilinadi. Bu orqali mavjud kamchiliklar
aniqlanadi va ular asosida takliflar ishlab chiqiladi. Xususan, xususiy
mulkchilikni qo‘llab-quvvatlash, davlat mulkini isloh qilish, aralash shakllarda
faoliyat yuritayotgan korxonalarning boshqaruv tizimini takomillashtirish kabi
dolzarb masalalar ko‘rib chiqiladi. Bu takliflar tegishli soha mutaxassislari,
iqtisodchilar, siyosatchilar va tadbirkorlar uchun foydali bo‘lishi mumkin. Shu
bilan birga, kurs ishi mazmuni talabalarga iqtisodiy bilimlarni amaliyot bilan
bog‘lash imkonini beradi hamda iqtisodiy islohotlarning mazmunini chuqur
anglashga yordam beradi.

5Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasida mavjud
bo‘lgan turli mulkchilik shakllari va ularning amaliy faoliyatdagi ko‘rinishlaridir.
Kurs ishi mavzusining predmeti – mulkchilik shakllarining iqtisodiy
tizimdagi amal qilishi, ularning samaradorligi, boshqaruv mexanizmlari va
rivojlanish istiqbollaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – O‘zbekistonda mavjud mulkchilik
shakllarini tahlil qilish, ularning iqtisodiy samaradorligini baholash hamda ularni
takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 mulkchilik tushunchasining nazariy asoslarini o‘rganish;
 mulk huquqi va boshqaruv tamoyillarini tahlil qilish;
 O‘zbekistonda mavjud mulk shakllarini o‘rganish;
 mulkchilik shakllarining iqtisodiy samaradorligini baholash;
 dolzarb muammolar va istiqbollarni aniqlash;
 tegishli xulosalar va takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. Mulkchilik mohiyati va iqtisodiy mazmuni
1.1. Mulkchilik tushunchasi va uning iqtisodiy asoslari
Mulkchilik insoniyat taraqqiyotining eng qadimiy, eng barqaror va eng zaruriy
iqtisodiy kategoriyalaridan biri hisoblanadi. U har qanday jamiyatda ishlab
chiqarish vositalariga bo‘lgan egalik munosabatlarini ifoda etadi. Tarixiy jihatdan
mulkchilik dastlab jamoaviy shaklda mavjud bo‘lgan bo‘lsa-da, ijtimoiy mehnat
taqsimoti va ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi bilan u asta-sekin yakka
mulkchilik shakliga o‘ta boshladi. Mulkchilik tushunchasi hozirgi zamon
iqtisodiyotida nafaqat egalik qilish, balki undan foydalanish, daromad olish va
uni boshqarish huquqlarini ham o‘z ichiga oladi.
Iqtisodiy nuqtai nazardan mulkchilik — bu ishlab chiqarish vositalari va ishlab
chiqarilgan mahsulotlarga bo‘lgan huquqiy va iqtisodiy egalik tizimidir.
Mulkchilik iqtisodiy munosabatlar tizimining markazida turadi. Chunki ishlab
chiqarish jarayoni, mahsulot taqsimoti, ayirboshlash va iste’mol qilish bevosita
mulk egalarining ixtiyorida bo‘ladi. Bu esa iqtisodiy samaradorlik, bozor raqobati
va jamiyatning umumiy farovonligi darajasiga ta’sir ko‘rsatadi.
Mulkchilikning mohiyatini to‘liq tushunish uchun uni iqtisodiy va huquqiy
tomonlarini alohida ko‘rib chiqish muhim. Iqtisodiy jihatdan mulkchilik — bu
ishlab chiqarish vositalarini o‘zlashtirishga qaratilgan munosabatlar tizimi bo‘lib,
u moddiy boyliklarning kimga tegishli ekanini belgilaydi. Huquqiy jihatdan esa,
mulkchilik bu – shaxsning yoki yuridik shaxsning muayyan mol-mulk ustidan
egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidir. Bu uchta
vakolatning (egalik, foydalanish, tasarruf) mavjudligi mulk huquqining
to‘liqligini belgilaydi.
Mulkchilik tushunchasi iqtisodiy nazariyada keng va chuqur o‘rganilgan. A.
Smit mulkchilikni tabiiy erkinlik va iqtisodiy erkinlikning ajralmas qismi sifatida
ta’riflagan. K. Marks esa mulkchilikni ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab
chiqarish munosabatlari o‘rtasidagi ziddiyat nuqtai nazaridan yondashib, uni
sinfiy tengsizlik manbai deb hisoblagan. Neoklassik iqtisodchilar esa

7mulkchilikni bozor mexanizmining asosi sifatida ko‘rib, uning samaradorlik va
resurslar taqsimotiga ta’sirini o‘rganishgan.
Mulkchilikning iqtisodiy asoslari uchta muhim omil bilan bog‘liq:
Egalik qilish – bu shaxsning mol-mulk ustidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri va mutlaq
egalik qilish holatidir. Bu egalik qonuniy hujjatlar bilan mustahkamlanadi.
Foydalanish – mol-mulkdan iqtisodiy manfaat olish, ya’ni uni ishlatish orqali
daromad olish yoki uni ijtimoiy foyda uchun yo‘naltirish.
Tasarruf etish – mol-mulkni sotish, hadya qilish, ijaraga berish yoki meros
qoldirish kabi iqtisodiy huquqlarning amalga oshirilishi.
Mulkchilikning mavjudligi iqtisodiy tizimning samarali ishlashi uchun zaruriy
shartdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xususiy mulkchilik erkin raqobat va
tashabbus asosida iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlashga imkon yaratadi.
Davlat mulki esa muhim ijtimoiy infratuzilma sohalarini, strategik korxonalarni
boshqarish imkonini beradi. Aralash mulk shakllari esa davlat va xususiy
sektorning birgalikdagi faoliyati asosida shakllanadi.Egalik qilish Foydalanish Tasarruf etish

8Shu bilan birga, mulkchilik nafaqat iqtisodiy munosabatlarning shakllanishiga,
balki jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlik, ijtimoiy himoya, adolat va inson
huquqlarining ta’minlanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Agar mulkchilik
huquqi ishonchli himoya qilinmasa, iqtisodiy faoliyat barqaror rivojlanmaydi,
tadbirkorlik muhitiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Aynan shuning uchun ham huquqiy
davlatlar o‘z konstitutsiyalarida mulk huquqining daxlsizligini alohida belgilab
qo‘yadilar.
O‘zbekiston Respublikasida ham mustaqillikdan so‘ng mulkchilik
munosabatlarini tubdan isloh qilishga alohida e’tibor qaratildi. 1990-yillardan
boshlab davlat mulkini xususiylashtirish jarayonlari boshlandi. 1992-yilgi
Konstitutsiyaning 36-moddasida: “Har kim mulk egasi bo‘lishi mumkin.
Mulkchilikning barcha shakllari bir xil himoya qilinadi”, – deb belgilab
qo‘yilgan. Bu esa huquqiy jihatdan davlat, xususiy va aralash mulkchilikning
tengligini ta’minlashga xizmat qilmoqda.
Hozirgi davrda iqtisodiyotni modernizatsiyalash, raqobatbardosh muhit
yaratish va investitsiyalarni jalb qilishda mulkchilik munosabatlarini to‘g‘ri
tashkil etish va ularni huquqiy jihatdan kafolatlash nihoyatda muhim hisoblanadi.
Shu sababli, mulkchilikning iqtisodiy asoslarini chuqur o‘rganish nafaqat nazariy,
balki amaliy jihatdan ham dolzarb masala bo‘lib qolmoqda.Shuningdek,
zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda mulkchilikning quyidagi shakllari alohida
ajratib ko‘rsatiladi:
Davlat mulki – umumxalq mulki hisoblanib, ijtimoiy sektor, infratuzilma va
strategik tarmoqlarni qamrab oladi.
Xususiy mulk – yakka fuqarolar yoki korxonalar egaligidagi mulk bo‘lib,
bozor mexanizmi orqali boshqariladi.
Jamoa (kooperativ) mulki – bir guruh shaxslar tomonidan umumiy maqsad
uchun yaratilgan mulk turi.
Aralash mulk – davlat va xususiy sektor ishtirokida yaratilgan korxonalar va
tashkilotlar mulki.

9Har bir mulk shaklining o‘ziga xos ustunlik va kamchiliklari mavjud bo‘lib,
ularni boshqarish va rivojlantirish tegishli iqtisodiy siyosat va huquqiy tartiblar
bilan amalga oshiriladi. mulkchilik iqtisodiy munosabatlarning tamal toshi bo‘lib,
uning shakllari, huquqiy asoslari va boshqaruv mexanizmlari jamiyat taraqqiyoti
uchun hal qiluvchi omildir. Aynan mulkchilik tizimi orqali resurslar
taqsimlanadi, bozor mexanizmi ishga tushadi va iqtisodiy faoliyat
rag‘batlantiriladi. Shu bois, kurs ishining ushbu bo‘limida mulkchilik tushunchasi
va uning iqtisodiy asoslarini chuqur o‘rganish bugungi bozor iqtisodiyoti
sharoitida katta ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi.
1.2. Mulkchilikning iqtisodiy tizimdagi roli
Har qanday iqtisodiy tizimning barqaror ishlashi va rivojlanishi bevosita
mulkchilik munosabatlarining qanday tashkil etilganiga bog‘liq. Chunki
mulkchilik iqtisodiy tizimning asosiy tarkibiy elementi bo‘lib, u iqtisodiy
resurslarning egalik qilish shaklini, ularning taqsimoti, boshqaruvi va undan
foydalanish mexanizmlarini belgilab beradi. Iqtisodiy tizimda mulkchilik o‘ziga
xos markaziy o‘rin tutadi, chunki barcha ishlab chiqarish vositalari, moddiy va
nomoddiy boyliklar aynan mulkka aylanish orqali iqtisodiy aylanish jarayonida
ishtirok etadi.
Mulkchilikning iqtisodiy tizimdagi rolini tahlil qilishdan oldin iqtisodiy tizim
tushunchasiga aniqlik kiritish lozim. Iqtisodiy tizim – bu jamiyatda ishlab
chiqarish, taqsimot, ayirboshlash va iste’mol qilish jarayonlarini muayyan
printsiplar asosida tashkil etadigan mexanizmlar, institutlar va munosabatlar
majmuasidir. Har bir iqtisodiy tizimda mulkchilikning shakllari, ularning huquqiy
maqomi va ishlash tartibi muhim ahamiyatga ega.
Mulkchilikning iqtisodiy tizimdagi asosiy vazifalarini quyidagicha ajratish
mumkin:
1. Resurslar ustidan nazorat qilish

10Mulk egasi ishlab chiqarish vositalari va boshqa iqtisodiy resurslar ustidan
to‘liq nazorat o‘rnatadi. Bu nazorat mulkdan foydalanish, uni taqsimlash va
yangilash imkoniyatini beradi. Resurslar ustidan samarali nazorat bo‘lmasa,
iqtisodiy tizimda beqarorlik, samarasizlik va isrofgarchilik kuchayadi.
2. Iqtisodiy rag‘batlantirishni shakllantirish
Mulk egasi o‘ziga tegishli resursdan foyda olish istagida bo‘ladi. Bu istak uni
samarali faoliyat yuritishga, xarajatlarni kamaytirishga, daromadni ko‘paytirishga
undaydi. Demak, mulkchilik orqali iqtisodiy rag‘bat shakllanadi. Ayniqsa,
xususiy mulkchilik sharoitida bu jarayon yaqqol ko‘zga tashlanadi.
3. Mas’uliyat va risklarni o‘zlashtirish
Mulk egasi o‘z mulkiga befarq qaray olmaydi. U uning holati, rentabelligi va
istiqboli uchun javobgardir. Shu sababli u tavakkalchiliklarni hisobga olgan holda
qaror qabul qiladi. Bu esa iqtisodiy tizimda barqarorlikni ta’minlaydi va bozor
mexanizmini samarali ishlashiga yordam beradi.
4. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish
Mulkchilik mavjud bo‘lgan joyda har doim ishlab chiqarish faoliyati maqsadga
yo‘naltirilgan, natijaga asoslangan bo‘ladi. Mulk egasi ishlab chiqarish
vositalaridan maksimal foyda olishga intiladi. Bu esa umumiy iqtisodiy
samaradorlikni oshiradi.
5. Taqsimot va ijtimoiy adolatga ta’sir
Mulkchilik iqtisodiy resurslar va daromadlarning taqsimlanishida hal qiluvchi
rol o‘ynaydi. Agar jamiyatda mulkchilik shakllari o‘ta notekis bo‘lsa, bu ijtimoiy
tengsizlik, adolatsizlik va norozilikka olib keladi. Shu sababli mulkchilik
shakllarining uyg‘un va muvozanatli shakllanishi ijtimoiy barqarorlik uchun
muhim.
Iqtisodiy tizimlar tarixida mulkchilikning roli doimo markaziy bo‘lib kelgan.
Masalan, feodalizmda asosiy mulk yer hisoblangan va u zodagonlar qo‘lida
to‘plangan. Kapitalizmda esa ishlab chiqarish vositalari xususiy mulk sifatida
burjuaziya qo‘lida bo‘lgan. Sotsializm davrida mulkchilik jamiyat mulki deb

11e’lon qilinib, davlat nazorati kuchaytirilgan. Bozor iqtisodiyoti esa xususiy
mulkchilik, erkin tadbirkorlik va raqobatga tayanadi. Demak, har bir iqtisodiy
tizim o‘ziga xos mulkchilik tuzilmasiga ega.
Jadval: Mulkchilik shakllarining iqtisodiy tizimdagi asosiy ta’siri
Mulk shakli Asosiy xususiyatlari Iqtisodiy tizimga ta’siri
Xususiy mulk Foyda olishga
yo‘naltirilgan, erkin
boshqaruv Innovatsiya, raqobat, samaradorlikni
oshirish
Davlat mulki Ijtimoiy foyda, strategik
nazorat Barqarorlik, infratuzilma rivoji,
muvozanatli rivojlanishni ta’minlash
Jamoaviy mulk Birgalikda egalik,
daromad taqsimoti Ijtimoiy tenglik, birdamlik, samarali
boshqaruv
Aralash mulk Xususiy va davlat mulk
shakllari uyg‘unlashgan Moslashuvchanlik, muvozanatli
iqtisodiy rivojlanish
Bozor iqtisodiyotida xususiy mulkchilik – asosiy harakatlantiruvchi kuch
sifatida qaraladi. U erkin tadbirkorlik, shaxsiy manfaat va raqobatni
rag‘batlantiradi. Bu sharoitda mulk egasi bozor talablariga mos ishlab chiqarishni
tashkil etadi, innovatsiyalar kiritadi va investitsiyalarni jalb qiladi. Shu tariqa
mulkchilik iqtisodiy tizimni harakatga keltiruvchi mexanizmga aylanadi.
Ayni vaqtda davlat mulki ham iqtisodiy tizimda o‘z o‘rniga ega. U ijtimoiy
sohalar – ta’lim, sog‘liqni saqlash, infratuzilma, mudofaa kabi sohalarda
barqarorlikni ta’minlaydi. Aralash iqtisodiyot sharoitida esa davlat va xususiy
sektor birgalikda faoliyat yuritadi. Masalan, davlat-korporativ hamkorliklar,
ijtimoiy sheriklik va davlat-xususiy loyihalar bunga yaqqol misoldir.
Mulkchilik iqtisodiy tizimda quyidagi yo‘nalishlarda faoliyat yuritadi:

12 Ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish orqali foyda olish
 Raqobat muhitini shakllantirish va takomillashtirish
 Kapital jamg‘arish va investitsiyalarni faollashtirish
 Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asoslarini mustahkamlash
 Mulk egalari o‘rtasida iqtisodiy mas’uliyatni bo‘lishish
O‘zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida iqtisodiy tizimda
mulkchilikning roli keskin o‘zgardi. Avval davlat egaligida bo‘lgan ko‘plab
korxonalar xususiylashtirildi, kooperatsiyalar, oilaviy va fermer xo‘jaliklari
tashkil etildi. Xususiy sektor yalpi ichki mahsulotdagi ulushini oshirdi. Bu esa
bozor mexanizmining kuchayishiga, raqobat muhitining rivojlanishiga va
iste’molchilar tanlovining kengayishiga olib keldi.
Hozirgi kunda mulkchilik munosabatlarini yanada chuqurlashtirish, ularning
huquqiy asoslarini mustahkamlash, investitsion muhitni yaxshilash orqali
iqtisodiy tizim samaradorligini oshirish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Shu
sababli, davlat mulkini isloh qilish, xususiy mulkni himoya qilish, aralash
mulkchilik shakllarini qo‘llab-quvvatlash iqtisodiy siyosatning ustuvor
yo‘nalishiga aylangan.mulkchilik iqtisodiy tizimning har bir bosqichida — ishlab
chiqarishdan tortib, taqsimot, ayirboshlash va iste’mol jarayonlarigacha hal
qiluvchi rol o‘ynaydi. U erkin iqtisodiy muhitni yaratish, tadbirkorlikni
rivojlantirish, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va resurslardan samarali
foydalanishni tashkil qilishda asosiy o‘rinni egallaydi. Demak, mulkchilikning
iqtisodiy tizimdagi roli fundamental va keng qamrovli bo‘lib, uni to‘g‘ri tashkil
etish har bir davlatning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi.
1.3. Mulk huquqi va mulkni boshqarish tamoyillari
Mulk huquqi har qanday iqtisodiy tizimning asosiy tayanchlaridan biri bo‘lib,
u subyektlarning moddiy ne’matlarga egalik qilish, foydalanish va ularni tasarruf
etish imkoniyatini belgilaydi. Iqtisodiyotda mulk huquqi subyektlar o‘rtasida
iqtisodiy resurslar taqsimotining qonuniy asoslarini shakllantiradi. Mulk huquqi

13nafaqat iqtisodiy foyda olish uchun asos yaratadi, balki bozor munosabatlarining
samarali faoliyat ko‘rsatishini ta’minlaydi.
Mulk huquqi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:
Egalik qilish huquqi — ob’yektni o‘z nomidan saqlash va nazorat qilish
huquqi;
Foydalanish huquqi — mulkdan foyda olish, uni ishlatish yoki ijaraga berish
huquqi;
Tasarruf qilish huquqi — mulkni sotish, sovg‘a qilish, almashtirish, garovga
qo‘yish huquqi.
Mulk huquqining mavjudligi va himoyasi iqtisodiy islohotlarning
muvaffaqiyatli amalga oshirilishida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Chunki aniq
huquqiy tartibga solinmagan mulk munosabatlari xo‘jalik yurituvchi subyektlar
faoliyatida noaniqliklar, ziddiyatlar va noqonuniy harakatlarga olib keladi.
Mulkni boshqarish esa mavjud mulkni samarali boshqarish, uni ko‘paytirish,
resurslardan oqilona foydalanish va ularning daromadliligini oshirishga qaratilgan
faoliyatdir. Boshqaruv tamoyillari orqali mulkning ishlatilish darajasi va iqtisodiy
samaradorligi belgilab olinadi.
Mulkni boshqarishda quyidagi asosiy tamoyillarga amal qilinadi:
№ Boshqaruv tamoyili Mazmuni
1 Iqtisodiy manfaatdorlik Mulkdan maksimal foyda olishga
yo‘naltirilgan boshqaruv
2 Avtonomlik Mulk egasi mustaqil ravishda qarorlar qabul
qilishi mumkin
3 Javobgarlik Mulkdan foydalanishda oqibatlar uchun
javob berish majburiyati
4 Raqobatbardoshlikni
oshirish Mulkni boshqarishda bozor talablariga
moslashuvchanlik
5 Shaffoflik Boshqaruv jarayonida axborotlar ochiqligi
va qonuniylik

146 Innovatsion yondashuv Zamonaviy texnologiyalar va yangiliklardan
foydalanish zarurati
7 Uzluksizlik Mulkdan foydalanish jarayonining tizimli va
barqaror yuritilishi
Mulkni boshqarishda mulk shakli katta rol o‘ynaydi. Davlat mulkini
boshqarishda odatda markazlashtirilgan yondashuv bo‘lsa, xususiy mulkda esa
bozordagi kon’yunktura va shaxsiy manfaatlar asosida qarorlar qabul qilinadi.
Ko‘p hollarda samarali boshqaruv xususiy mulkda yuqoriroq darajada kuzatiladi,
chunki bunda foyda olish maqsadi asosiy motivatsiya hisoblanadi.
Shu bilan birga, davlat mulkining boshqarilishi ham o‘ziga xos xususiyatlarga
ega. Davlat resurslarini boshqarishda ijtimoiy manfaatlar, barqarorlik, umumxalq
ehtiyojlarini ta’minlash kabi omillar inobatga olinadi. Shu sababli davlat mulkini
boshqarishda strategik yondashuv, uzoq muddatli rejalar, ijtimoiy natijadorlik
mezonlari asosiy mezon sifatida qabul qilinadi.
Mulk huquqining iqtisodiy mazmuni bu – mulkni real daromad manbai sifatida
ko‘rish, uni investitsiyalarga jalb qilish va iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish
imkoniyatlarini kengaytirishdir. Mulk huquqlari aniq belgilangan va qonuniy
himoyalangan jamiyatda iqtisodiy faoliyat samaraliroq bo‘ladi, sarmoya kiritish
xavfi kamayadi va innovatsion jarayonlar jadallashadi.
Mulkni boshqarishda shuningdek, axborot texnologiyalarining joriy etilishi,
raqamlashtirish, avtomatlashtirish, sun’iy intellekt asosida qaror qabul qilish
tizimlarining paydo bo‘lishi boshqaruv sifatini keskin oshirmoqda. Bu esa
bugungi zamonaviy boshqaruv tizimining asosiy yo‘nalishlaridan
biridir.Yuqoridagi omillarni hisobga olgan holda, mulk huquqi va boshqaruv
tamoyillarini chuqur tushunish iqtisodiy islohotlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish,
investitsiyalarni jalb etish va raqobatbardosh iqtisodiy tizim barpo etishda muhim
ahamiyatga ega.

15II BOB. O‘zbekistonda mulkchilik shakllari va ularning amal qilishi
2.1. Davlat, xususiy va aralash mulk shakllari
O‘zbekiston iqtisodiyotining bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tishi
bilan bir qatorda mulkchilik shakllarining turlicha ko‘rinishlari vujudga keldi. Bu
shakllar jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida iqtisodiy va ijtimoiy
manfaatlar muvozanatini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Mulkchilikning uch asosiy shakli – davlat mulki, xususiy mulk va aralash mulk
– mamlakatda iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy farovonlikning huquqiy va
tashkiliy asoslarini yaratadi.
Davlat mulki
Davlat mulki deganda, muayyan moddiy va nomoddiy boyliklarning bevosita
davlat egaligida bo‘lishi tushuniladi. Ular davlat nomidan yuritiladi va ijtimoiy,
strategik va umumxalq ahamiyatiga ega sohalarda faoliyat yuritadi. Masalan,
temir yo‘llar, energetika, mudofaa, tabiiy boyliklar va alohida yirik
infratuzilmalar shular jumlasidandir.
Davlat mulkchiligi bozor mexanizmi sharoitida iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlovchi, strategik tarmoqlarda uzluksiz xizmat ko‘rsatish va milliy
xavfsizlikni ta’minlash vazifalarini bajaradi. Shu bilan birga, u ijtimoiy tenglikni
qo‘llab-quvvatlovchi mexanizm sifatida ham qaraladi.
Xususiy mulk
Xususiy mulk – shaxsiy yoki yuridik shaxs egaligida bo‘lgan mulk bo‘lib,
undan egasi o‘z xohishiga binoan foydalanish huquqiga ega. Bu mulk shakli
bozor iqtisodiyotining asosi bo‘lib, raqobat muhitini shakllantirish,
tashabbuskorlikni rivojlantirish va mehnat unumdorligini oshirishga xizmat
qiladi.
Xususiy mulk asosan kichik va o‘rta biznes subyektlarida, tadbirkorlik
faoliyatida, xizmat ko‘rsatish sohasida va ishlab chiqarish korxonalarida keng
tarqalgan. Xususiylashtirish jarayoni aynan ushbu mulk shaklining kengayishiga
xizmat qilgan.

16Aralash mulk
Aralash mulk – bu ikki yoki undan ortiq mulk shaklining (masalan, davlat va
xususiy) o‘zaro birlashuvi natijasida vujudga kelgan mulkdir. Aralash mulkchilik
ko‘p hollarda korporativ boshqaruv, qo‘shma korxonalar, aksiyadorlik jamiyatlari
shaklida namoyon bo‘ladi.
Bu shakl iqtisodiy samaradorlikni oshirish bilan birga, davlat va xususiy sektor
o‘rtasida risk va foydaning adolatli taqsimlanishini ta’minlaydi. Shu bois, aralash
mulk rivojlanayotgan mamlakatlar uchun maqbul mulkchilik shakli hisoblanadi.
Mulk shakllari va ularning iqtisodiyotdagi ulushi (O‘zbekiston misolida, 2024-
yilgi taxminiy ko‘rsatkichlar asosida)
Mulk
shakli Faoliyat doirasi Umumiy
iqtisodiyotdagi
ulushi (%) Asosiy xususiyatlari
Davlat
mulki Energetika,
transport,
mudofaa 38% Strategik, ijtimoiy
ahamiyatga ega
sohalarda ustun
Xususi
y mulk Savdo, xizmat,
qishloq xo‘jaligi 48% Bozorni harakatga
keltiruvchi kuch, foyda
yo‘naltirilgan
Aralash
mulk Qo‘shma
korxonalar,
aksiyadorlik 14% Davlat va xususiy
sektor hamkorligida
ishlaydi
O‘zbekiston tajribasida mulk shakllarining evolyutsiyasi
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar doirasida mulkchilik
shakllarining erkinlashuvi kuzatildi. Avvaliga davlat mulki ustunlik qilgan
bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan xususiy sektorning hissasi oshib bordi.

17Davlat xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash maqsadida tadbirkorlik
subyektlariga soliq imtiyozlari, kreditlar, grantlar, yer ajratish va yuridik xizmat
ko‘rsatishni yo‘lga qo‘ydi. Aralash mulk esa investorlar uchun qulaylik yaratdi.
O‘zbekistonda mulkchilik shakllari bir-birini to‘ldiruvchi va o‘zaro
integratsiyalashgan holatda faoliyat yuritmoqda. Bu holat iqtisodiy barqarorlik,
ijtimoiy himoya, raqobatbardoshlik va innovatsion yondashuvlarning
uyg‘unligini ta’minlaydi. Har bir mulk shakli o‘zining ustun jihatlari bilan
iqtisodiyotda muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, xususiy sektorni rivojlantirish orqali
mamlakatning iqtisodiy salohiyati yildan-yilga ortmoqda.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilik shakllari iqtisodiy munosabatlarning
asosiy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiyotining
rivojlanishi, investitsiyalar hajmi, ishlab chiqarish samaradorligi va bandlik
darajasi bevosita mulkchilik shakllari bilan bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi
mustaqillikka erishganidan so‘ng, iqtisodiy islohotlarning boshlanishi bilan
mulkchilikning yangi shakllari shakllana boshladi: davlat, xususiy va aralash
mulk.
2022–2025 yillar oralig‘ida O‘zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish,
xususiy sektorni rivojlantirish va davlat ishtirokini maqbullashtirishga qaratilgan
islohotlar natijasida mulkchilik shakllarida muhim o‘zgarishlar kuzatildi.
Jumladan, davlat korxonalarining soni keskin kamayib, xususiy sektor ulushi
izchil o‘sdi.
Davlat mulki – bu davlatga tegishli bo‘lgan va uning nomidan boshqariladigan
mulk shaklidir. U asosan strategik ahamiyatga ega tarmoqlar – energetika,
temiryo‘l, kommunal xizmatlar, mudofaa sanoati kabi sohalarda saqlanib
qolmoqda. 2022 yilda davlat korxonalari soni 3 614 tani tashkil qilgan bo‘lsa,
2023 yilga kelib bu raqam 3 050 taga tushdi. 2024 yilda esa bu ko‘rsatkich 2 740
taga qisqardi. 2025 yil uchun prognoz ko‘rsatkichlarga ko‘ra, bu raqam 2 500
tagacha kamayishi kutilmoqda. Bu esa davlat mulkini qisqartirish va bozor
mexanizmlarini joriy qilish siyosatining natijasidir.

18Xususiy mulk – bu yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo‘lgan mulk
shaklidir. Xususiy mulkning ustuvorligi ishlab chiqarish samaradorligi,
innovatsion faollik, yangi ish o‘rinlarining yaratilishi bilan izohlanadi. 2022 yilda
ro‘yxatga olingan xususiy sektor subyektlari soni 550 mingdan ortiqni tashkil
qilgan. 2023 yilda bu ko‘rsatkich 620 mingga, 2024 yilda esa 685 mingga yetdi.
2025 yil uchun prognoz ko‘rsatkichlarga ko‘ra, xususiy sektor subyektlari soni
750 mingga yetishi kutilmoqda. Bu o‘sish xususiy mulkchilikka oid qulay
sharoitlarning yaratilgani, soliqqa oid imtiyozlar va kredit resurslarining
mavjudligi bilan bog‘liq.
Aralash mulk shakli – bu davlat va xususiy sektor ishtirokida tashkil etilgan
korxonalardan iborat. Bunday korxonalar O‘zbekiston iqtisodiyotida muhim rol
o‘ynaydi, ayniqsa, davlat-xususiy sheriklik asosida yirik loyihalarni amalga
oshirishda keng qo‘llaniladi. 2022 yilda aralash mulkka asoslangan subyektlar
soni 1 830 tani tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 2 100 taga yetdi.
2024 yilda esa 2 480 taga o‘sdi. 2025 yilga kelib bu raqam 2 900 taga yetishi
kutilmoqda. Ular asosan infratuzilma, sog‘liqni saqlash, ta’lim va qurilish
sohalarida faoliyat yuritmoqda.
Quyidagi jadval 2022–2025 yillarda mulkchilik shakllarining son jihatdan
o‘zgarishini aks ettiradi:
Yil Davlat mulki
(korxonalar soni) Xususiy sektor
subyektlari Aralash mulk
subyektlari
2022 3 614 550 000+ 1 830
2023 3 050 620 000 2 100
2024 2 740 685 000 2 480
2025 2 500 750 000 2 900
2025 yildagi raqamlar prognoz asosida berilgan.
Statistik tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, O‘zbekistonda mulkchilik tizimi
tobora xususiy sektor tomon siljib bormoqda. Bu esa iqtisodiyotni erkinlashtirish,

19raqobatbardosh muhitni shakllantirish va tadbirkorlikni rag‘batlantirish
siyosatining samarasidir.
2022–2025 yillarda O‘zbekistonda mulkchilik shakllarining dinamikasi
xususiy sektor foydasiga o‘zgarib bormoqda. Davlat mulkini optimallashtirish,
xususiy sektorni kengaytirish va aralash mulkni rivojlantirish orqali mamlakatda
barqaror iqtisodiy o‘sish, zamonaviy ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish
va aholining farovonligini oshirish yo‘lida muhim natijalarga erishilmoqda.

212.2. Mulkchilik shakllarining iqtisodiy samaradorligi
Mulkchilik shakllari har bir mamlakat iqtisodiyotining tuzilmasini belgilaydi.
O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar jarayonida davlat mulki, xususiy mulk va
aralash mulk shakllari muhim rol o‘ynab kelmoqda. Har bir shaklning o‘ziga xos
afzalliklari va iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari mavjud. Bugungi kunda
mamlakatda samarali mulkchilik tizimi iqtisodiy o‘sish, investitsiyalarni jalb
qilish, mehnat unumdorligini oshirish va yangi ish o‘rinlarini yaratishda muhim
omil hisoblanadi.

22Davlat mulkchiligi, avvalo, strategik tarmoqlar – energetika, transport, kon
sanoati kabi sohalarda ustunlik qiladi. Bunday korxonalar ko‘pincha barqaror
daromad manbai hisoblanadi, biroq ularning samaradorligi past bo‘lishi mumkin.
Masalan, 2022 yilda O‘zbekistonda davlatga qarashli korxonalarning o‘rtacha
rentabelligi 7,4% ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 6,8% ga
kamaydi. 2024 yilda esa qayta islohotlar natijasida 8,1% ga ko‘tarildi. Bu o‘sish
asosan boshqaruv tizimining optimallashtirilishi va xususiy sektor bilan
hamkorlik kuchaytirilishi bilan bog‘liq.
Xususiy mulkchilik esa raqobatbardoshlikni oshirish, innovatsiyalarni joriy
qilish va mijozlarga yo‘naltirilgan xizmatlar orqali yuqori samaradorlik
ko‘rsatmoqda. Xususiy korxonalarning o‘rtacha rentabelligi 2022 yilda 13,2% ni
tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda 14,5%, 2024 yilda esa 16,1% ga yetgan. Bu esa
ularning moslashuvchanligi, tashabbuskorligi va bozor talablariga tez javob
berish qobiliyati bilan izohlanadi. Jumladan, 2024 yilda kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik sohasida 410 mingdan ortiq yangi ish o‘rinlari yaratildi.
Aralash mulkchilik shakli esa ko‘p hollarda davlat va xususiy sektor
o‘rtasidagi hamkorlik asosida tashkil etiladi. Bu shakl iqtisodiyotga sarmoya jalb
qilish, yangi texnologiyalarni olib kirish va davlat ishtirokini optimallashtirishga
xizmat qiladi. Jumladan, "UzAuto Motors", "Artel", "O‘zbekneftgaz" singari
yirik kompaniyalar faoliyatida aralash mulkchilik samarali qo‘llanilmoqda. Bu
kompaniyalarning umumiy yalpi mahsulot hajmi 2022 yilda 112,5 trln so‘m
bo‘lgan bo‘lsa, 2024 yilda bu ko‘rsatkich 146,7 trln so‘mga yetgan.
Statistik jihatdan qaralganda, O‘zbekistonda iqtisodiyotdagi mulk shakllarining
tarkibiy ulushi ham o‘zgarib bormoqda. 2022 yilda YaIMda davlat sektori 41,3%,
xususiy sektor 55,1%, aralash sektor esa 3,6% ulushga ega edi. 2023 yilda bu
ko‘rsatkichlar mos ravishda 38,2%, 57,4% va 4,4% bo‘ldi. 2025 yil prognozlariga
ko‘ra, xususiy sektor ulushi 60% dan oshishi kutilmoqda. Bu esa iqtisodiy
samaradorlikning o‘sishini anglatadi.

23Tahlillarga ko‘ra, xususiy mulkchilik shakli mehnat samaradorligini ham
oshirmoqda. Masalan, 2024 yilda xususiy sektorda bir ishchi tomonidan ishlab
chiqarilgan mahsulot hajmi o‘rtacha 97,3 mln so‘mni tashkil etdi, bu ko‘rsatkich
davlat sektorida esa 65,4 mln so‘mga teng bo‘ldi. Bu farq mehnatni
boshqarishdagi farqlardan dalolat beradi.Shuningdek, soliq tushumlari ham mulk
shakllari bo‘yicha farqlanadi. 2024 yilda byudjetga to‘langan umumiy
soliqlarning 73% xususiy sektor hisobiga to‘g‘ri kelgan. Bu esa xususiy
sektorning iqtisodiy barqarorlikda qanday rol o‘ynayotganini ko‘rsatadi.
Shuningdek, ushbu sektor eksport hajmining 68% ini tashkil etgan.
Xalqaro tashkilotlar tomonidan tuzilgan reytinglarda ham O‘zbekiston xususiy
sektor faoliyatini kengaytirish orqali o‘z o‘rnini mustahkamlab bormoqda. 2023
yilda Jahon banki "Doing Business" reytingida O‘zbekiston 69-o‘rinda bo‘lib, bu
2020 yilga nisbatan 21 pog‘onaga yuqori. Bu o‘sish xususiy sektor uchun

24yaratilgan qulay sharoitlar, soliq imtiyozlari va soddalashtirilgan litsenziyalash
tizimi orqali ta’minlangan.
O‘zbekistonda mulkchilik shakllari orasida ayniqsa xususiy mulkning
iqtisodiy samaradorligi yuqori ekanligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ammo davlat
va aralash shakllarning ham alohida o‘rni bor – ular ijtimoiy ahamiyatga ega
sohalarni barqarorlashtirishda va xalq farovonligini ta’minlashda muhim rol
o‘ynaydi. Kelgusida mulk shakllari o‘rtasida muvozanatli yondashuvni
ta’minlash O‘zbekiston iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirishda muhim
omil bo‘lib xizmat qiladi.

252.3. O‘zbekistonda mulkchilikni rivojlantirishning dolzarb muammolari
va istiqbollari
O‘zbekiston Respublikasi bozor munosabatlariga o‘tish davrida mulkchilikni
rivojlantirish muhim strategik yo‘nalishlardan biri bo‘lib, ijtimoiy-iqtisodiy
barqarorlikka erishishda hal qiluvchi omil hisoblanadi. Mulkchilik shakllarining
xilma-xilligi bozor infratuzilmasining shakllanishi, raqobat muhitining
kuchayishi, hamda erkin tadbirkorlikning rivojlanishiga asos yaratadi. Biroq,
amaliyotda mavjud bo‘lgan ayrim muammolar mulkchilikni yanada
takomillashtirish zaruratini yuzaga keltirmoqda.

26O‘zbekistonda davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni 1990-yillarda
boshlangan bo‘lib, hozirga qadar bir necha bosqichlarda amalga oshirildi.
Dastlabki bosqichlarda sanoat korxonalarining xususiylashtirilishi orqali kichik
va o‘rta biznes subyektlari shakllantirildi. Biroq, bu jarayonning samarasi har
doim ham kutilgan natijalarni bermadi.
Xususan, ayrim hollarda xususiylashtirilgan korxonalar faoliyatini to‘xtatib
qo‘yishi, mulkni sotib olgan shaxslarning uni ishlab chiqarish faoliyati uchun
emas, balki spekulyativ maqsadlarda ishlatishi kabi holatlar iqtisodiyotda
muammolarni yuzaga keltirdi. Bu holat davlat nazoratining yetarli darajada
emasligi, xususiy sektor vakillarining menejment tajribasi pastligi bilan
izohlanadi.
Mulkchilikni rivojlantirishda hal qilinishi lozim bo‘lgan asosiy muammolardan
biri bu – xususiy sektorning investitsion faolligi pastligidir. Garchi qonunchilikda
xususiy mulk huquqlari kafolatlangan bo‘lsa-da, amaliyotda bu huquqlarni
himoya qilishda huquqni muhofaza qiluvchi organlarning samarasiz faoliyati
kuzatilmoqda.
Bundan tashqari, ayrim tarmoq va sohalarda xususiy sektorning ulushi
hanuzgacha cheklangan. Masalan, energetika, transport va aloqa sohalarida davlat
monopoliyasi saqlanib qolmoqda. Bu esa, xususiy sektorning bu sohalarga kirish
imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi va innovatsion rivojlanishga to‘sqinlik qiladi.
Shuningdek, yerga bo‘lgan mulk huquqining mavjud emasligi ham muhim
muammolardan biridir. Ayni paytda, yuridik va jismoniy shaxslar yer ustida faqat
foydalanish huquqiga ega bo‘lib, bu ularning investitsiya kiritish va zamonaviy
infratuzilmalarni barpo etishdagi ishtiyoqini pasaytiradi. Yerga bo‘lgan to‘liq
mulk huquqining mavjud emasligi moliyaviy resurslarni jalb qilish imkoniyatini
ham cheklaydi.
Mulkchilikni rivojlantirish istiqbollari esa mamlakatning iqtisodiy siyosatida
belgilab qo‘yilgan ustuvor yo‘nalishlarga bog‘liq. Prezident tomonidan ilgari
surilgan “Yangi O‘zbekiston” strategiyasida xususiy mulkchilikka asoslangan

27iqtisodiyotni shakllantirish alohida o‘rin egallaydi. Bunda xususiy sektorning
iqtisodiyotdagi ulushini oshirish, mulk huquqini ishonchli himoya qilish, soliq va
bojxona yengilliklarini joriy etish orqali tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantirish
ko‘zda tutilgan.
Yana bir istiqbolli yo‘nalish bu – davlat ishtirokidagi korxonalarni IPO orqali
xususiylashtirishdir. Bu orqali korxonalarning ochiqligi, samardorligi ortadi va
aholining investitsiyaviy madaniyati shakllanadi. Bunday amaliyot rivojlangan
mamlakatlar tajribasida keng qo‘llaniladi va iqtisodiy o‘sish uchun kuchli turtki
beradi.
Kelgusida mulkchilikni takomillashtirish uchun quyidagi takliflar dolzarb
hisoblanadi:
Xususiylashtirishning ochiq va shaffof tizimini yaratish;
Xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlovchi infratuzilmalarni rivojlantirish;
Mulk huquqini sud orqali ishonchli himoya qilish mexanizmlarini
mustahkamlash;
Moliya bozorini rivojlantirish orqali mulk oboroti mexanizmlarini
kengaytirish;
Innovatsion yondashuv asosida xususiy sektorni raqobatbardosh qilish.

28 Xulosa
Men ushbu kurs ishini yozish jarayonida mulkchilikning iqtisodiy tizimdagi
o‘rni, uning turlari va amal qilish mexanizmlari haqida chuqur ilmiy tahlil olib
bordim. Mulkchilik – har qanday iqtisodiy munosabatlarning negizini tashkil
etuvchi asosiy kategoriya bo‘lib, uning shakllari va samaradorligi bevosita
jamiyat taraqqiyoti va bozor iqtisodiyotining rivojlanishiga ta’sir qiladi.Mening
tahlillarim shuni ko‘rsatdiki, O‘zbekistonda davlat, xususiy va aralash mulk
shakllari faoliyat yuritmoqda. Har bir mulk shaklining o‘ziga xos afzalliklari va
kamchiliklari mavjud. Masalan, davlat mulki ijtimoiy barqarorlik va strategik
sohalarda nazoratni saqlab qolishga xizmat qilsa, xususiy mulk esa
raqobatbardoshlik, tashabbus va innovatsion faoliyatni kuchaytirishga xizmat
qiladi. Aralash mulk shakli esa, bu ikki modelni muvozanatli uyg‘unlashtirish
imkonini beradi.Kurs ishida mulkchilik shakllarining iqtisodiy samaradorligi
o‘rganilib, turli shakllar asosida faoliyat yuritayotgan korxonalarning rentabelligi,
mehnat unumdorligi va investitsiya jalb qilish imkoniyatlari tahlil qilindi.
O‘zbekistonda mulkchilikni rivojlantirishda mavjud muammolar – huquqiy
tartibga solishdagi ziddiyatlar, xususiy mulk daxlsizligini to‘liq ta’minlashdagi
muammolar va tadbirkorlik muhitining barqaror emasligi aniqlanib, ularni
bartaraf etish bo‘yicha istiqbolli takliflar ilgari surildi.Men ushbu mavzuni
o‘rganish orqali mulkchilik shakllarining nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va
huquqiy jarayonlarga ham qanday ta’sir ko‘rsatishini angladim. Xulosa qilib
aytish mumkinki, O‘zbekistonda mulkchilikning samarali faoliyat yuritishi uchun
huquqiy barqarorlik, erkin raqobat muhiti, mulk daxlsizligini kafolatlovchi
mexanizmlarni yanada mustahkamlash zarur.Shuningdek, xususiy sektorni
qo‘llab-quvvatlash, mulk egalari huquqlarini himoya qilish va ularni
rag‘batlantirish orqali iqtisodiy o‘sishning yangi bosqichiga erishish mumkin. Bu
esa o‘z navbatida, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlashda
muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.

29Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish
masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-
fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent:
“Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. –
Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3011) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari.
– 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”,
2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish
omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”.
– Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Mulkchilikning shakllari va ularning amal qilishi kurs ishi | Мулкчиликнинг шакллари ва уларнинг амал қилиши

Sotib olish