Mulkdorlar o’rtasida huquqlarning taqsimlanishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	70000UZS
Hajmi	64.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

66 Sotish

Mulkdorlar o’rtasida huquqlarning taqsimlanishi

Sotib olish

Mavzu:Mulkdorlar o’rtasida huquqlarning taqsimlanishi.
Reja:
I.KIRISH
II,ASOSIY QISM
1 . Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy mazmuni. Mulk
ob’ektlari va sub’ektlari.
2. Mulkning mohiyati,uning sub'ektlari va ob'ektlari, mulkchilik
shakllari.
3.Koaz teoremasining mazmuni.
4.Mulk huquqlari taqsimlanish nazariyasi.
5.Mulk huquqlarini taqsimlash masalalarini yechishda Kouz
teoremasidan foydalanishga misol.
III.XULOSA
IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1

KIRISH
Mavzuning dolzarebligi. Tovarlar, resurslar, ob'ektlarning muayyan
shaxslarga tegishliligi bilan bog'liq munosabatlar mulkiy munosabatlardir.Turli
iqtisodiy munosabatlar mulkiy munosabatlardan kelib chiqadi va ular bilan
bog'lanadi. Nafaqat narsalarning, balki odamlarning ham taqdiri uning egasi kim
ekanligiga va mulkka nimalar kiritilganligiga, mulk ob'ektlari qanday
boshqarilishiga bog'liq. Ko'p jihatdan mulk iqtisodiy jarayonlar va
munosabatlarning boshlang'ich nuqtasidir.Mulkchilik shakllari va
munosabatlarining o zgarishi, mulkchilikning bir qo ldan ikkinchi qo lga o tishi,ʻ ʻ ʻ ʻ
mulkni xususiylashtirish va milliylashtirish keskin ijtimoiy ziddiyatlarga olib
keladi. Shu bilan birga, iqtisodiy resurslardan foydalanish samaradorligi, xo'jalik
ob'ektlarining xavfsizligi, ularni saqlash, mamlakat iqtisodiy salohiyatining o'sishi
va buning natijasida odamlarning turmush darajasi va turmush tarzi sezilarli
darajada bog'liq. mulkchilik shakllari va munosabatlari.
Yuqorida aytib o'tganimizdek, resursga egalik qilish odatda bir nechta
mulkdorlar, alohida huquq egalari o'rtasida taqsimlanadi. Ushbu taqsimot qanday
tamoyillar bilan tartibga solinadi va u har doim mulkdan samarali foydalanish
uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadimi? 1993-1995 yillarda yirik davlat
korxonalarini ochiq aktsiyadorlik jamiyatlariga (OAJ) aylantirish. mulk huquqini
spetsifikatsiya qilishda o'ziga xos "tabiiy tajriba"ga aylandi. 1 -davlat
xususiylashtirish dasturiga muvofiq ,
ochiq aksiyadorlik jamiyati doirasida mulk
huquqini taqsimlashning uchta varianti nazarda tutilgan edi.
Birinchi variantga ko'ra, mehnat jamoasi a'zolari o'zlarining umumiy
miqdorining 25 foizi miqdorida, lekin har bir xodim uchun 20 nominal oylik ish
haqidan ko'p bo'lmagan miqdorda bepul imtiyozli (ovoz huquqiga ega bo'lmagan)
aktsiyalarni olish huquqiga ega edilar. Bundan tashqari, ular oddiy aktsiyalarning
10 foizini nominal qiymatining 30 foizi miqdorida chegirma bilan sotib olishlari
mumkin edi, lekin har bir xodim uchun eng kam ish haqining 6 baravaridan ko'p
bo'lmagan. Ma'muriyat oddiy aktsiyalarning 5 foizini sotib olish huquqiga ega edi,
2

lekin bir kishi uchun eng kam ish haqining 2000 miqdoridan oshmasligi
kerak. Qolgan aktsiyalar keyinchalik sotish uchun Rossiya Federatsiyasi Davlat
mulkini boshqarish davlat qo'mitasida qoldi.
Mulk huquqlarini taqsimlashning ikkinchi varianti mehnat jamoasiga xususiy
obuna bo'yicha sotib olingan oddiy aktsiyalarning 51 foizini nominalga yaqin
narxda berdi. Jamoaning har bir a'zosi aktsiyalarning umumiy miqdorining 5
foizidan ko'p bo'lmagan miqdorda obuna bo'lishi mumkin. Nihoyat, uchinchi
variant oddiy aktsiyalarning 20 foizini nominal qiymatda sotib olish huquqini har
bir a zosi korxonaga eng kam oylik ish haqining 200 baravari miqdorida shaxsiyʼ
mablag larini kiritishi kerak bo lgan tashabbuskor guruhga o tkazishni nazarda
ʻ ʻ ʻ
tutadi. Umuman olganda, mehnat jamoasi yana 20% oddiy aktsiyalarni sotib olish
huquqini oldi. Korxonalarning mutlaq ko'pchiligi - 75 foizi ikkinchi variant
bo'yicha korporativlashtirilganligini hisobga olsak, islohotning tipik natijasi mulk
huquqining quyidagi taqsimoti bo'ldi
Bu mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, xususiy mulk masalasi hozirda
dunyoning barcha mamlakatlarida eng keskin.
Ishning asosiy maqsadi Kouz teoremasidan foydalangan holda mulk
huquqini taqsimlash samaradorligini ochib berishdir.
O'rganish ob'ekti : mulk huquqini taqsimlash.
O'rganish predmeti: mulkchilik turlari va shakllari, mulkiy munosabatlar,
dunyo mamlakatlarida.
Tadqiqot maqsadlari :
1. tushuncha – mulkni tavsiflash, mohiyatini aniqlash;
2. ob'ektlar va sub'ektlar, mulkchilik shakllari bilan tanishish;
3. mulk huquqi nazariyasi va R. Kouz teoremasini o'rganish.
Kurs ishining tuzilish tarkibi :Mazkur kurs ishi kirish,asosiy qism,xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tarkib topgan.
3

II,ASOSIY QISM
1 . Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy mazmuni. Mulk
ob’ektlari va sub’ektlari.
Inson qo‘liga tayoq olishi bilan u nafaqat mehnat quroliga, balki uning
mulkiga, mulkiga ham aylandi. Mudofaa va hujum qurollari, mehnat qurollari va
buyumlari, o'choq, turar joy, kiyim-kechak, uy-ro'zg'or mulki asta-sekin individual
yoki guruh, qabila mansubligiga aylanadi.Chorvachilikning vujudga kelishi va
hayvonlarning xonakilashtirilishi bilan ularda mulk ham vujudga keladi. Ovchilik
va undan ham ko'proq dehqonchilik yer va yerlarni odamlar, oilalar,qabilalar
tomonidan o'zlashtirilishiga olib keladi.
Mulkchilik shakllarining kelib chiqishi va rivojlanishiga mehnat va uning
shaxslar va qabilalar o'rtasida taqsimlanishi sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Mehnat
vositalariga egalik qilish hayotning, zarur tirikchilik vositalarini ishlab
chiqarishning belgilovchi shartlaridan biriga aylandi. Shu bilan birga, unumli
mehnat o'sha davr hayotining eng oddiy ehtiyojlarini ta'minlash uchun zarur
bo'lganidan ko'ra ko'proq iqtisodiy mahsulot olish imkonini berdi. Mulkning
to'planishi bor, uning boylik shaklidagi shakli tug'iladi. 1
Davlatlarning paydo bo'lishi davlat mulkining paydo bo'lishiga yordam
berdi. Shunday qilib, mulkchilikning xilma-xil shakllari shaxsiy, oilaviy, qabilaviy,
davlat shaklida rivojlangan.
Feodalizm davrida o ziga xos dehqonchilik yerni, unga ishlov berishʻ
qurollarini, chorva mollarini feodal mulkdorga mulk rishtalari bilan mustahkam
bog lagan.
ʻ Kapitalizm sharoitida ishlab chiqarish vositalari kapital egasining
mulkiga aylanadi. Xususiy mulk gullab-yashnaydi, mulk sub'ektlari va ob'ektlari
o'rtasidagi munosabatlar tobora ko'proq egalik qilish, tasarruf etish, foydalanishga
bo'linadi.Kelajakda xususiy mulk o'zgartiriladi. Mulkchilikning aksiyadorlik shakli
1
Malikov T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni. O‘quv qo‘llanma, T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2018,
84 b.
4

mavjud. Davlat mulkining roli ortib bormoqda. Yerga, tabiiy resurslarga, bino va
inshootlarga, asbob-uskunalar va boshqa ko‘chmas mulklarga egalik qilish bilan
bir qatorda oltin va zargarlik buyumlari, pul mablag‘lari, qimmatli qog‘ozlarga
egalik qilishning roli kuchaymoqda.Ma’naviy mahsulot uchun intellektual mulk,
axborot uchun mulk muammosi mavjud.
Ayrim mamlakatlarda sodir bo'layotgan inqiloblar mulk shakllari va
munosabatlarini o'zgartiradi, o'zgartiradi. Xususan, sotsialistik inqiloblar ishlab
chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikni yo'q qilishga, uni jamoat, davlat
mulkiga almashtirishga harakat qilmoqda. Ammo davlat mulkining mutlaq
ustunligiga asoslangan iqtisodiyot samarasiz bo'lib chiqadi. Natijada, asosan bozor
iqtisodiyoti dunyosiga aylangan zamonaviy iqtisodiy dunyo xususiy mulkka
asoslanadi va turli mulk shakllarining birgalikda yashashi maqsadga
muvofiqligidan kelib chiqadi 2
.
Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining asosiy
munosabatlaridan birini tashkil qilib, insoniyat taraqqiyotining mahsuli
hisoblanadi.
Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqarish
hamda jamiyat boyliklarini o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladi.
Shunday ekan, mulkchilik munosabatlari - bu mulkka egalik qilish,
foydalanish, tasarruf etish va o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladigan
iqtisodiy munosabatlardir.
Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo’lida saqlanib turishini bildiradi va
yaratilgan moddiy boyliklarni o’zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi. Ayrim
hollarda mulkka egalik qilish uning egasi ixtiyorida saqlangan holda, undan
amalda foydalanish esa boshqalar qo’lida bo’ladi. Bunga ijaraga berilgan mol-
mulkni misol qilib keltirish mumkin. Mulkdan foydalanish - bu mol-mulkning
iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo’llanilishidir. Mol-mulkni
o’zlashtirish yuz berganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish
2
Қаралсин: Узбекистан: десять лет по пути формирования рыночной экономики / Под ред. А.Х.Хикматова.
– Т. : “ Ўзбекистон ”, 2021,
5

uchun ishlatilishini bildiradi. Mulkni tasarruf etish - bu mol-mulk taqdirining
mustaqil hal qilinishidir. U mol-mulkni sotish, meros qoldirish, hadya qilish,
ijaraga berish kabi hollar orqali ro’y beradi.
Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini uning ajralmas jihatlari
(egalik qilish, foydalanish, o’zlashtirish va tasarruf etish) belgilab bersada, bu
munosabatlar tavsifi nafaqat alohida mulk shakllarida, balki bitta mulk shakli
doirasida ham farqlanishi mumkin.
Misol uchun xususiy mulk shaklini olaylik. O’z-o’zidan ko’rinib turibdiki, bu
mulk shakli bir necha ming yillardan buyon hozirgacha saqlanib kelgan. Shu bilan
birga bu davr davomida xususiy mulk mazmunida tubdan o’zgarishlar sodir bo’ldi.
Uning o’zgarishiga xususiy mulkchilikni amalda qo’llash (ro’yobga chiqarish)
usullari sabab bo’ldi. Xususiy mulkchilik mehnatga majbur qilish yo’li bilan
ro’yobga chiqarilsa, u quldorlik yoki feodal xarakter kasb etadi: ro’yobga chiqarish
mulkdorning o’z mehnati yordamida amalga oshirilsa, mayda tovar ishlab
chiqarishi uchun xarakterli bo’lgan mehnat qilib to’ilgan xususiy mulk ‘aydo
bo’ladi; nihoyat, xususiy mulk yollanma ishchilar tomonidan harakatga keltirilsa,
ka’italistik xususiy mulki ‘aydo bo’ladi.
Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar mazmunini
o’zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy mazmuni o’zaro bog’liq va
bir-birini taqozo qiladi, shu sababli mulkchilik bir vaqtda ham iqtisodiy, ham
huquqiy kategoriya hisoblanadi. Bu birlikda, yuqorida ko’rsatilganidek, hal
qiluvchi rolni mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi. Agar mulk iqtisodiy
jihatdan ro’yobga chiqarilmasa, ya’ni o’zlashtirilmasa, ishlab chiqarishda
foydalanilmasa yoki mulk egasiga daromad keltirmasa, bunda u «huquqiy»
kategoriya sifatida qoladi.
Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy
jihatdan ro’yobga chiqariladi.
Boshqa tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga
nisbatan faqat bo’ysinuvchi rol o’ynamaydi. Bu shunda ko’rinadiki, ishlab
chiqarish vositalariga ma’lum huquqiy egalik qilmasdan, hech kim ishlab chiqarish
6

jarayonini amalga oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan
mahsulotdan foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning huquqiy normalari
(egalik qilish, tasarruf qilish, foydalanish huquqi) iqtisodiy munosabatlarning
aniqlashtirilgan ko’rinishi hisoblanadi.
Xuquqiy normalar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini
muhofaza qilish zarurati bilan bog’liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan u
tovar ishlab chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g’oyat
muhim rol o’ynaydi. Bu rol shunda ko’rinadiki, tovar xo’jaligi sharoitida ayrim
ijtimoiy qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash
munosabatlarida ishtirok etib (masalan, savdo vositachilari) mulkdorga aylanish
imkoniyati ‘aydo bo’ladi.
Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy normalari, birinchidan, ishlab
chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlarning muayyan shaxslarga
(huquqiy yoki jismoniy) tegishli ekanligini, ikkinchidan, mulk egalarining qonun
bilan qo’riqlanadigan vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan mol-mulkni himoya
qilish usullarini belgilab beradi.
Mulkchilik munosabatlari va ulardan kelib chiquvchi huquqiy vakolatlarning
mohiyatini quyidagi shartli misol yordamida yaqqolroq tasavvur etish mumkin ( 1 -
jadval).
Holatlar Tasarruf etish Egalik qilish Foydalanish Ishlab
chiqarish
natijasini
o’zlashtirish
Birinchi Zamindor Zamindor Zamindor Zamindor
Ikkinchi Zamindor Zamindor Ishchi Zamindor
Uchinchi Zamindor Ijarachi Ijarachi Zamindor-
ijarachi
To’rtinchi Zamindor Ijarachi Ishchi Zamindor-
ijarachi
7

1 -jadval. Mulkchilik munosabatlari va huquqiy vakolatlarning taqsimlanishi. 3
Bunda mulkchilik munosabatlaridan kelib chiquvchi huquqiy vakolatlarni
muayyan er maydoniga mulkchilik sharoitidagi 4 ta holat orqali ko’rib chiqamiz.
Birinchi holat. Erning mulkiy egasi zamindor bo’lib, erda uning o’zi mehnat
qiladi va tabiiyki, ishlab chiqarish natijasini ham o’zi o’zlashtiradi.
Ikkinchi holat. Zamindorning erda ishlash uchun vaqti etarli bo’lmaganidan
yollanma ishchi mehnatini qo’llay boshladi. Natijada erdan foydalanish, ya’ni
uning iste’mol xususiyatlaridan bevosita foydalanish huquqi ishchiga o’tdi. Bunda
zamindor ishchining mehnati uchun ma’lum ish haqi to’laydi, biroq, ishlab
chiqarish natijasini o’zlashtirishni o’z ixtiyorida saqlab qoladi.
Uchinchi holat. Zamindor erning holatini va yollanma ishchi ustidan nazorat
uchun ham vaqt to’a olmay, erni uzoq muddatga ijarachiga to’shirdi. Ijarachi erga
egalik qiluvchi va, unda shaxsan o’zi ishlagani uchun, erning foydalanuvchisiga
aylandi. Ishlab chiqarish natijasini zamindor (ijara haqi ko’rinishida) va ijarachi
birgalikda o’zlashtiradi.
To’rtinchi holat. Endi ijarachining o’zi ham erda mehnat qilmay, yollanma
ishchidan foydalana boshladi. Natijada er bo’yicha mulkiy huquqlarning yanada
tabaqalanishi ro’y berdi: erdan foydalanuvchi – ishchi, uning egasi – ijarachi (ijara
shartnomasi muddati davomida), tasarruf etuvchisi – zamindor. Ishlab chiqarish
natijasi ijarachi va zamindor o’rtasida taqsimlanib, ishchi uchun ish haqi to’lanadi.
Mulkchilik munosabatlari uning ob’ektlari va sub’ektlari bo’lishini shart qilib
qo’yadi. Mulkka aylangan barcha boylik turlari mulkchilik ob’ektlaridir. Mulk
ob’ekti bo’lib, inson yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklar, tabiiy boyliklar, aqliy
mehnat mahsuli, insonning mehnat qilishi qobiliyati - ishchi kuchi va boshqalar
hisoblanadi. Mulk ob’ektida asosiy bo’g’in - bu ishlab chiqarish vositalariga egalik
qilish hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari kimniki bo’lsa, ishlab chiqarilgan
mahsulot ham unga tegishli bo’ladi.
3
Борисов Е.Ф. Экономическая теория: учеб. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ТК Велби, Изд-во Проспект,
2018, с.514-524
8

Real hayotda ishlab chiqarish vositalarining umumlashish darajasi turli xil,
ya’ni ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan qo’shilishi turli
darajada va turli shakllarda amalga oshiriladi. Shunga mos ravishda mulk
sub’ektlari vujudga keladi. Mulk sub’ekti jamiyatda ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy
mavqeiga ega bo’lgan, mulk ob’ektini o’zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy
munosabatlar ishtirokchilari bo’lib, ular jamoa, sinf, tabaqa yoki boshqa ijtimoiy
guruhlarga birlashgan bo’ladi. Ayrim kishilar, oilalar va davlat ham mulkchilik
sub’ekti bo’lib chiqadi.
Mulk ob’ektlari va sub’ektlari yordamida mulkchilik munosabatlari va
huquqlarini yanada yaqqolroq tushunish mumkin. Mulkchilik munosabatlari – bu
mulk ob’ektini o’zlashtirish bo’yicha mulk sub’ektlari o’rtasidagi iqtisodiy
munosabatdir. Bu qoidani quyidagi tasvir orqali ifodalash mumkin:
Mulkchilik huquqlari esa mulk sub’ektining mulk ob’ektiga nisbatan
munosabatidir, ya’ni undan foydalanish va nazorat qilish yuzasidan kelib
chiquvchi huquqlar majmuidir:
Mulkning tuzilishi va shakli xilma-xilligi sababli, bu mulkni o’zlashtiruvchi
yuqorida ko’rsatilgan sub’ektlar ham turli darajada bo’ladi. Masalan, davlat
mulkining bevosita sub’ektlari res’ublika hokimiyati va boshqaruv organlari,
davlat korxonalari va muassasalari hamda ularning mehnat jamoalari a’zolari
bo’lishi mumkin.
Jamoa mulk sub’ektlari (tasarruf etuvchilar) sifatida jamoa korxonalari,
ko’erativlar, xo’jalik jamiyati va shirkatlari, akstionerlik jamiyatlari, xo’jalik
birlashmalari (uyushmalari), jamoat va diniy tashkilotlar bo’lishi mumkin.
9ОБЪЕКТСУБЪЕКТ СУБЪЕКТ
СУБЪЕКТ ОБЪЕКТ

Aralash mulk, ya’ni huquqiy shaxslar va fuqarolarning mulki ham mavjud
bo’lishi sababli, bu mulk sub’ektlari sifatida qo’shma korxonalar, xorijiy fuqarolar,
xorijiy tashkilotlar va xorijiy davlatlar chiqadi.
Shunday qilib, mulk sub’ektlari ko’’ darajali bo’lib, shu sub’ektlardan
birontasi o’zini mulk egasi sifatida yuzaga chiqara olmasa, unda mulkchilik
munosabatlari rasmiy va yuzaki tus oladi.
Mulkchilik munosabatlarining samarali amal qilishi mulk bilan bog’liq
huquqlarning bir-biridan to’g’ri va aniq ajratilishi hamda ularning xo’jalik
sub’ektlari o’rtasida oqilona taqsimlanishiga bog’liq bo’ladi. Bu qoidalar
neoinstitustionalizm yo’nalishining muhim nazariyalaridan biri bo’lgan mulkchilik
huquqlari iqtisodiy nazariyasi tomonidan keng yoritib berilgan.
Mulkchilik huquqlari nazariyasining asoschilari bo’lib amerikalik
iqtisodchilar R.Kouz va A.Alchian hisoblanadi. Shuningdek, bu nazariyaning
yanada rivojlanishida Y.Barstel, G.Demeest, D.Nort, R.’ozner va boshqalar katta
hissa qo’shganlar. 4
Mulkchilik huquqlari nazariyasi namoyondalari mazkur muammoni tadqiq
etishdagi ikkita o’ziga xos yondoshuvlari bilan ajralib turadi.
Birinchidan, ular o’z tadqiqotlarida odatdagi «mulkchilik» tushunchasini
emas, balki «mulkchilik huquqlari» tushunchasini qo’llaydilar. Ularning fikricha,
resursning o’zi mulk hisoblanmaydi, balki resursdan foydalanish bo’yicha
huquqlar to’’lami yoki ulushi mulkchilikni tashkil etadi.
Mulkchilikning to’liq «huquqlar to’’lami» o’z ichiga quyidagi 11 ta huquqni
oladi:
1. Egalik huquqi, ya’ni ne’matlar ustidan to’liq jismoniy nazorat o’rnatish
huquqi;
2. Foydalanish huquqi, ya’ni ne’matlarning foydali xossalarini o’zi uchun
qo’llash huquqi;
3. Boshqaruv huquqi, ya’ni ne’matlardan foydalanishni kim va qay yo’sinda
ta’minlashini hal etish huquqi;
4
Kouz R. Firma, bozor va huquq - M., Case, 2020 y.
10

4. Daromad olish huquqi, ya’ni ne’matlardan foydalanish orqali natija olish
huquqi;
5. Suverenlik huquqi, ya’ni ne’matni begonalashtirish, iste’mol qilish,
o’zgartirish yoki yo’k qilish huquqi;
6. Xavfsizlikni ta’minlash huquqi, ya’ni ne’matni eks’ro’riastiya qilinishi
hamda tashqi muhit tomonidan zarar keltirilishidan himoyalash huquqi;
7. Ne’matni merosga berish huquqi;
8. Ne’matga ega bo’lishning muddatsizligi huquqi;
9. Ne’matdan tashqi muhitga zarar etkazuvchi usullar orqali foydalanishni
taqiqlash huquqi;
10. Qarz uchun to’lov sifatida javobgarlik huquqi, ya’ni qarzni uzishda
ne’matdan to’lov sifatida foydalanish imkoniyatini qo’llash huquqi;
11. Qoldiq tavsifidagi huquq, ya’ni buzilgan vakolatlarni tiklanishini
ta’minlovchi tartib va muassasalarning amal qilishi huquqi.
Mulkchilik huquqlari ne’matlarning amal qilishi bilan bog’liq holda vujudga
keluvchi va ulardan foydalanishga taalluqli bo’lgan kishilar o’rtasidagi jamiyat
tomonidan (davlat qonunlari, ma’muriy farmoyishlar, an’analar, odatlar va h.k.)
ruxsat etilgan hulqiy munosabatlardan iborat. Bu munosabatlar ne’matlar bo’yicha
hatti-harakatlar me’yorini namoyon etib, kishilar o’zaro hatti-harakatlarda bu
me’yorlarga amal qilishlari lozim. Aks holda, ularga amal qilmaganliklari uchun
ma’lum sarf-xarajatlarga tushishlari, tovon to’lashlari lozim. Boshqacha aytganda,
mulkchilik huquqlari jamiyatda qabul qilingan ma’lum «o’yin qoidalari»dan
iborat. «Mulkchilik huquqlari – bu ma’lum resurslardan foydalanishni nazorat etish
hamda bu borada vujudga kelgan xarajat va foydani taqsimlash huquqlaridir.
Aynan mulkchilik huquqlari yoki, kishilarning fikrlaricha, tegishli o’yin qoidalari
jamiyatdagi talab va taklif jarayonlarining aynan qay tarzda amalga oshishini
belgilab beradi» 5
.
Ikkinchidan, mulkchilik huquqlari nazariyasi asoschilari mulkchilik
munosabatlarini resurslarning cheklanganligi, nisbatan kamyobligi muammosidan
5
Хейне П. Экономический образ мышления. С .325.
11

keltirib chiqaradilar: «Qandaydir kamyoblik, cheklanganlik shart-sharoitisiz
mulkchilik to’g’risida so’z yuritish ma’noga ega emas». 6

To’g’ri, bunday yondoshuv yuqorida nomlari tilga olingan iqtisodchilarning
kashfiyotlari hisoblanmaydi; bu yondoshuv dastlab 1871 yilda avstriyalik
iqtisodchi K.Menger tomonidan «Siyosiy iqtisodning qaror to’ishi» kitobida
asoslab berilgan edi. Mulkchilik, deb yozgan edi K.Menger, ehtiyojlarga nisbatan
miqdori kam bo’lgan ne’matlarning mavjudligi sharoitida vujudga keladi. Shuning
uchun mulkchilik munosabatlari «ehtiyojlar hamda ularni qondirish imkoniyati
doirasidagi ne’matlar miqdori o’rtasidagi nomuvofiqlik» 7
muammosini hal eta
oladigan yagona munosabat hisoblanadi.
Bunday nomuvofiqlik shunga olib keladiki, mulkchilik munosabatlarining
markaziy holati bo’lib ularning rad etuvchi tavsifi maydonga tushadi. Mulkchilik
munosabatlari – bu moddiy va nomoddiy resurslarga erishishni rad etish tizimidir.
Resurslarga erishishda rad etish holatining mavjud emasligi, ya’ni, ularga
erishishning erkinligi, bu resurslar hech kimniki emasligi yoki barchaga baravar
tegishli ekanligini anglatadi. Bunday resurslar mulkchilik ob’ekti bo’la olmaydi.
Ulardan foydalanish bo’yicha kishilar o’rtasida iqtisodiy, bozor munosabatlari
‘aydo bo’lmaydi.
Mulkchilik huquqlari nazariyasi mualliflarining nuqtai nazariga ko’ra
resurslarga erkin erishishdan boshqalarning rad etilishi resurslarga bo’lgan
mulkchilik huquqlarini tasniflashni anglatadi.
Tasniflashning ma’no va maqsadi mulkchilik huquqini haqiqatan ham mulkni
yuqoriroq baholovchi, uning qadriga etuvchi, undan nisbatan ko’’roq foyda oluvchi
kishilar tomonidan egallanishi uchun sharoit yaratishdan iborat.
«Agar ma’lum hatti-harakatlarni sodir etish uchun huquqlarni sotish va sotib
olish mumkin bo’lganda edi, - deb yozadi R.Kouz, - ularni ‘irovardida eng yuqori
baholovchi kishilar tomonidan sotib olingan bo’lar edi. Bu jarayonda huquqlar
shunday tarzda sotib olingan, taqsimlangan va uyg’unlashtirilgan bo’ladiki, ular
6
Toumanoff P.G. Theory of market failure – “Kuklos”, 2019, v.37, №4.
7
Менгер К. Основания политической экономии. Австрийская школа политической экономии. М., 2019. С.79.
12

asosida yo’lga quyilgan faoliyat eng yuqori bozor qiymatiga ega bo’lgan daromad
keltiradi». 8
Shunday qilib, tasniflash, ya’ni mulkchilik huquqlarini aniq belgilashning
asosiy vazifasi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar xulq-atvorini shunday o’zgartirishdan
iboratki, natijada ular o’ta samarali qarorlar qabul qiladilar. Chunki, mulk bo’yicha
faoliyatning barcha ijobiy va salbiy natijalari ‘irovardida mulkdor zimmasiga borib
taqaladi. Shunga ko’ra u mulk yuzasidan qarorlar qabul qilish chog’ida bu
natijalarning to’liq hisobga olinishidan manfaatdordir. Mulkchilik huquqlari
qanchalik aniq bo’lsa, xo’jalik yurituvchi sub’ektning qaroridan boshqa birovlarga
tegishi mumkin bo’lgan foyda yoki ziyonni hisobga olishga rag’bat shu qadar
kuchli bo’ladi. Aynan shuning uchun mulkchilik huquqlarini ayirboshlash
jarayonida u yoki bu ne’matlar ularning qadrini eng yuqori tarzda baholagan
iqtisodiy agentlarga beriladi. Shu orqali resurslarning samarali taqsimlanishiga
erishiladi, chunki ayirboshlash jarayonida resurslar nisbatan unumsiz
foydalanishdan unumli foydalanishga, kam qadrlovchi shaxslardan ko’’roq
qadrlovchi shaxslarga o’tadi.
2. Mulkning mohiyati, uning sub'ektlari va ob'ektlari, mulkchilik
shakllari.
Mulk, bir tomondan, shaxs yoki bir guruh odamlar o'rtasidagi munosabatlar,
ikkinchi tomondan, narsa, narsalar, narsalar, shaxs, odamlarning narsalarga,
tegishli narsalarga ega bo'lishida, ularni boshqa odamlardan begonalashtirishida
namoyon bo'ladi. ularning foydasiga ularni uzing. Mulk - ob'ektlarning ma'lum
shaxslarga tegishliligi va shu munosabat bilan yuzaga keladigan odamlar
o'rtasidagi munosabatlar. Mulk ob'ektlari asrlar davomida o'z egalariga berilishi
mumkin, lekin ular egalarini ham o'zgartirishi mumkin.
8
Коуз Р. Фирма, рынок и право. М., 2020. С.14.
13

Mulk munosabatlarida har doim ikki tomon bo'ladi: mulk sub'ekti va
ob'ekti. Mulkchilik subyekti yoki mulkdor mulkiy munosabatlarning faol tomonini,
faol tamoyilini ifodalaydi. Bular mulk ob'ektlariga egalik qiluvchi, ularga egalik
qiluvchi, ularni tasarruf qiluvchi va ulardan foydalanadigan shaxslar, shaxslardir.
Mulk ob'ekti - mulkdorga to'liq yoki qisman tegishli bo'lgan tabiat, materiya,
energiya, axborot, mulk ob'ektlari shaklidagi mulkiy munosabatlarning passiv
tomoni. Mulk ob'ekti - mulkdor, mulk sub'ekti egalik qiladigan hamma
narsa. Mulkning eng muhim va keng tarqalgan ob'ektlari qatoriga quyidagilar
kiradi: yer, tabiiy resurslar, yerga biriktirilgan ob'ektlar shaklidagi ko'chmas mulk,
ko'char mulk, pul, ma'naviy qadriyatlar, ishchi kuchi. Ko'pincha mulk ob'ekti
oddiygina mulk 9
deb ataladi.Mulk predmeti va ob'ekti tushunchalarini kiritish
orqali biz mulkni uning sub'ektlari va ob'ektlarini bir-biriga bog'laydigan mulkiy
munosabatlar sifatida belgilash imkoniyatiga ega bo'lamiz.
Ko'chmas mulk ob'ektlarining ko'p turlari mavjud. Keling, ularni sanab
o'tamiz va tavsiflaymiz.Inson shaxs sifatida mulkning eng tipik sub'ektidir. U,
birinchi navbatda, o'z tanasiga, qobiliyatlariga, mehnat kuchiga ega. Ushbu mulk
ob'ektlarining barchasi shaxsan shaxsga tegishlidir. Shu bilan birga, boshqa ko'plab
narsalar insonga tegishli bo'lishi mumkin.
Oila ham mulkchilikning umumiy subyektidir. Bir oilaning barcha a'zolari
teng yoki umumiy asosda oilaviy mulkka egalik qiladilar.
Umumiy manfaatlar, maqsadlar, intilishlar asosida ixtiyoriy ravishda
birlashgan (jamiyatlar, shu jumladan diniy jamiyatlar, fondlar, partiyalar, kasaba
uyushmalari), mulkka, pulga ega bo'lgan kishilar majmuini ifodalovchi ijtimoiy
guruh.Birgalikda bitta ob'ektning, masalan, aksiyadorlik jamiyatining, firmaning,
uyning umumiy egalari ekanligi bilan aniq birlashgan odamlar guruhi.
Mehnat jamoasi - umumiy ish joyi bilan birlashtirilgan, yagona jamoa
mulkdori sifatida ishlaydigan bitta korxona xodimlari.Mamlakat xalqi davlat milliy
9
Экономическая теория: Учебник. - Изд., испр. и доп. / Под общ. ред. акад. В.И.Видяпина, А.И.Добрынина,
Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. – М.: ИНФРА-М, 2018, 584-бет.
14

boyligining muayyan unsurlari, qismlarining egasi sifatida bir butun bo‘lib harakat
qiladi, jamoat mulkini ifodalaydi.Rahbarlar, muassasalar, davlat va jamoat
tashkilotlaridan tortib eng yuqori hokimiyat organlari, mamlakat hukumatigacha
bo'lgan barcha darajadagi boshqaruv organlari bir qatordan foydalanish va qo'llash
to'g'risida qaror qabul qilish huquqiga va qobiliyatiga ega bo'lgan mulkdor-
menejerlarning funktsiyalarini bajaradilar. mulk ob'ektlari.
Agar davlat organlari mulkni boshqarsa, mulkchilik subyekti davlat ekanligi
umume’tirof etilgan. Federativ tuzumga ega mamlakatlarda mulk sub'ektlari rolini
federatsiya va federatsiya sub'ektlari - yirik mintaqalar bajaradi. Munitsipalitetlar
mahalliy mulk sub'ektlari sifatida ko'rib chiqilishi kerak.
Mulkchilik sub'ektlarining sezilarli soni va xilma-xilligi ular o'rtasida yuzaga
keladigan mulkiy munosabatlarning murakkablashishi, ba'zan nizolar sabablaridan
biridir, chunki bir ob'ekt bir nechta sub'ektlarning mulk ob'ekti bo'lishi mumkin.
Ko'p turdagi mulk ob'ektlarining tarkibi va mazmunini yaxshiroq tushunish
uchun biz ulardan eng muhimlarini ajratib ko'rsatamiz.
Yer, yer uchastkalari,maydonlar,yerlar turli xil sub'ektlar tomonidan, bir
tomondan, turli binolar, inshootlar, kommunikatsiyalarni joylashtirish uchun,
ikkinchi tomondan, o'simliklarni etishtirish, saqlash uchun foydalaniladigan eng
keng tarqalgan mulk ob'ektlaridan biri hisoblanadi. hayvonlar, shuningdek, zarur
xom ashyoni olish.Tabiiy resurslar o'simlik va hayvonot dunyosini, foydali
qazilmalarni, suvning o'zi va uning tarkibidagi moddalar ko'rinishidagi suv
resurslarini va havo muhitini qamrab oluvchi yanada xilma-xil mulk ob'ektini
tashkil qiladi.Ijtimoiy-madaniy maqsadlardagi binolar va inshootlar, shu jumladan
uy-joy fondi odamlar yaratgan boylikdagi eng katta ko‘chmas mulkni tashkil
etadi.Bevosita ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi inshootlar, binolar, asbob-
uskunalar, mashinalar, agregatlar, asboblar ko'rinishidagi asosiy ishlab chiqarish
fondlari ham mulkchilik mulk ob'ektlarining salmoqli qismini tashkil qiladi.Ishlab
chiqarish sohasida ham (materiallar, xom ashyo, energiya), ham kundalik hayotda
15

(uy-ro'zg'or buyumlari, kiyim-kechak, uy-ro'zg'or va boshqa mulk) joylashgan va
foydalaniladigan moddiy va mulkiy qadriyatlar juda xilma-xil mulk ob'ektlari
hisoblanadi.
Pul, valyuta, qimmatli qog'ozlar ham mulk ob'ektlaridan birini ifodalaydi,
birinchi navbatda, unda etakchi rolni moddiy va moddiy emas, balki qiymat
printsipi o'ynashi bilan tavsiflanadi, ya'ni u pul shaklida mujassamlangan mulkdir.
Zargarlik buyumlari - oltin, kumush, platina, olmoslar mulkchilikning asosiy
ob'ekti bo'lib, ularda moddiy va xarajat tomonlari bir xil darajada muhimdir.
Ma'naviy-intellektual, axborot resurslari va mahsulotlari aqliy faoliyat natijasi
bo'lib, asosiy qadriyat to'plangan va moddiy tashuvchida, ma'lumot yozilgan yoki
saqlanadigan manbada emas, balki mulkda namoyon bo'ladigan muayyan mulk
ob'ektini ifodalaydi. g'oyaning unumdorligida axborotning o'zi mazmuni va
sifati. Bular intellektual mulk ob'ektlari - fan, adabiyot, san'at, kashfiyotlar,
ixtirolar, loyihalar, ma'lumotlar, ma'lumotlar.
Ish kuchi - odamlarning mehnat qobiliyati, insonga xos bo'lgan va uning
shaxsiy, shaxsiy mulki ob'ektini ifodalovchi mehnat salohiyati 10
.
Mulkchilikning turli shakllari mavjud. Mulkchilik shakli uning turi bo'lib,
birinchi navbatda egasi kim ekanligi bilan tavsiflanadi. Mulkchilik shakli turli
mulk ob'ektlarining har qanday bir, birlashgan, umumiy xususiyatdagi sub'ektga,
aytaylik, shaxsga, oilaga, guruhga, jamoaga, aholiga tegishliligini belgilaydi. Bir
qarashda, bu ta’rifga ko‘ra, qancha mulkchilik subyekti bo‘lsa, shuncha mulk
shakllari mavjud, ya’ni shaxsiy, oilaviy, guruh, jamoaviy, hududiy, milliy,
ma’muriy mulkni ajratib ko‘rsatish kerakdek tuyuladi. shakl. Darhaqiqat,
mulkchilik shakllarining torroq to'plamini ajratib ko'rsatish odatiy holdir. Ba'zida
mulkchilik shakllari odatda ikki turga qisqartiriladi: xususiy va davlat, keling,
mulkning uchta shaklini ko'rib chiqaylik, ular:
10
Основы экономической теории. Политэкономия: Учебник / Под ред. Д.Д.Москвина. – М.: Едиториал
УРСС, 2021, 392-393-б.
16

Mulkchilik shakllarining sanab o'tilgan taqsimoti bilan bir qatorda
fuqarolar (jismoniy shaxslar) va tashkilotlar (yuridik shaxslar)ning mulki
o'rtasidagi farq ham mavjud 11
. Mulk turlarining xilma-xilligi: federal mulk,
kommunal mulk, aralash mulk, individual-xususiy mulk.
3.Koaz teoremasining mazmuni.
Kouz teoremasi mulk huquqining mazmuni va taqsimotining resurslar
taqsimotiga ham, ayirboshlash hajmi va shartlariga, daromadlarning taqsimlanishi
va darajasiga, narxlash jarayonlariga va tashqi ta'sirga ta'sirini isbotlashga
bag'ishlangan. effektlar. Bu teorema R. Kouz tomonidan 1960 yilda chop etilgan
“Ijtimoiy xarajatlar muammolari” maqolasida shakllantirilgan va hozirda G‘arbda
urushdan keyingi iqtisodiy fikrning eng muhim yutuqlaridan biri sifatida e’tirof
etilgan.
Kouz teoremasi tashqi (tashqi) ta'sirlar muammosiga bag'ishlangan bo'lib, ular
bevosita ishtirokchilarga emas, balki uchinchi shaxslarga tegishli bo'lgan har
qanday faoliyatning yon natijalari bo'lib, salbiy (havo ifloslanishi) va ijobiy
(yuqumli kasalliklarga qarshi emlash) bo'lishi mumkin).
Salbiy tashqi ta'sir bir iqtisodiy agentning faoliyati boshqalar uchun
xarajatlarni keltirib chiqarganda yuzaga keladi. Salbiy tashqi ta'sir mavjud
bo'lganda, iqtisodiy tovar samarali hajmga nisbatan kattaroq hajmda sotiladi va
sotib olinadi, ya'ni salbiy tashqi ta'sirga ega bo'lgan tovar va xizmatlarning ortiqcha
ishlab chiqarilishi mavjud.
Ijobiy tashqi ta'sir, agar bir iqtisodiy agentning faoliyati boshqalarga foyda
keltirsa, yuzaga keladi:
MSB = MPB + MEB,
11
Курс экономической теории. Учебное пособие под ред. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А. Киров, изд.
«АСА», 2018. – 423-б.
17

bu yerda MSB - marjinal ijtimoiy foyda; MPV - chegaraviy xususiy
foyda; MEB - chegaraviy tashqi foyda
Agar ijobiy tashqi ta'sir mavjud bo'lsa, iqtisodiy tovar samarali hajmga
nisbatan kamroq hajmda sotilsa va sotib olinsa, ijobiy tashqi ta'sirga ega bo'lgan
tovar va xizmatlarning kam ishlab chiqarilishi sodir bo'ladi.
Tashqi ta'sirlardan kelib chiqadigan nizolarni hal qilish uchun davlat
aralashuvi zarurligi taklif qilindi va tashqi ta'sirlarni keltirib chiqaradiganlarga
maxsus soliq asoslandi.
R.Kouz o'zining mantiqiy mulohazalarini qo'shni ferma xo'jayini mollari
tomonidan o'tlangan dehqon ekinlari misolida qurdi. Agar chorvador o'z podasiga
etkazilgan zarar uchun qonuniy javobgar bo'lmasa, u holda chorva mollari soni
to'g'risida qaror qabul qilishda u etkazilgan zararni hisobga olmaydi (ya'ni chorva
mollarini boqish uchun to'liq va "ijtimoiy xarajatlarni o'z zimmasiga olmaydi.
") 12
.Ammo agar hukumat chorvadordan etkazilgan zararga teng miqdorda soliq
to'lashni talab qilsa, u o'z harakatlarining oqibatlarini to'liq ko'rib chiqishga
undaydi. Bunday holda, tashqi ta'sirlar uning uchun ichki (interval) ta'sirga
aylanadi.
Bu R. Kouzni agar mulk huquqi aniq belgilab qo'yilgan va belgilangan bo'lsa,
odamlar ixtiyoriy ayirboshlash natijalariga qat'iy rioya qilishga rozi bo'lsalar,
tashqi ta'sirlarni tuzatishlar mavjud emas degan xulosaga keldi. Davlatning vazifasi
bozor agentlarining mulkiy huquqlarini aniq taqsimlash va himoya
qilishdir. Amerikalik iqtisodchi J.Stigler bu xulosaga R.Kouz teoremasining
shaklini bergan bo'lib, u quyidagicha ko'rinadi: “Mukammal raqobat sharoitida
xususiy va ijtimoiy xarajatlar tengdir”.
Birinchidan, tashqi ta'sirlar bir tomonlama emas, balki o'zaro. Zavod tutuni
yaqin atrofdagi fermer xo'jaliklari uchun zararli - bu aniq, chunki sanoatchi
fermerlarga ularning roziligisiz qo'shimcha xarajatlar yuklaydi. U boshqalarga
12
Борисов Е.Ф. Экономическая теория: Учебник. – 2 -е изд., перераб. и доп. М.: ТК Велби, Изд-во Проспект,
2018, 170 -б
18

zarar yetkazish orqali foyda oladi. Ammo, boshqa tomondan, chiqindilarni
taqiqlash zavod egasi uchun va shuning uchun mahsulot iste'molchilari uchun
yo'qotishlarga aylanadi. Shuning uchun, iqtisodiy nuqtai nazardan, "kim aybdor"
haqida emas, balki jamlangan zarar miqdorini qanday kamaytirish haqida bo'lishi
kerak. Boshqacha qilib aytganda, harakatni kim sodir etganligi haqidagi savolning
huquqiy shakllantirilishini iqtisodiy samaradorlik masalasini iqtisodiy
shakllantirish bilan aralashtirib yubormaslik kerak.
Ikkinchidan, Kouz teoremasi mulk huquqining iqtisodiy mazmunini ochib
berdi. Ularning xo'jalik yurituvchi sub'ektlar o'rtasida aniq taqsimlanishi har bir
sub'ekt faoliyatining barcha natijalari faqat unga tegishli bo'lishiga olib keladi,
buning natijasida har qanday tashqi ta'sir ichki ta'sirga aylanadi. Shuning uchun
mulk huquqining asosiy vazifasi tashqi ta'sirlarni ko'proq ichkilashtirish uchun
rag'batlantirishdir. Mulk huquqi xiralashgan joyda (xususan, suv, havo va
boshqalar kabi resurslardan foydalanganda) tashqi xususiyatlar paydo
bo'ladi. Ularning aniq taqsimlanishi tashqi ta'sirlarning yo'qolishiga yoki
minimallashtirilishiga olib keladi.
Uchinchidan,Coase teoremasi bozordan uning "muvaffaqiyatsizligi" haqidagi
ayblovni olib tashladi. R.Kouzning fikricha,tranzaksiya xarajatlari (narxlar
to'g'risida ma'lumot izlash, hamkorlarni tanlash, shartnomalar tuzish, ulardan
foydalanishni nazorat qilish, mulkiy huquqlarni himoya qilish va boshqalar)
bozorning muvaffaqiyatli ishlashi uchun asosiy ahamiyatga ega. Agar ular kichik
bo'lsa va mulkiy huquqlar aniq belgilangan bo'lsa, bozorning o'zi davlat ishtirokisiz
tashqi ta'sirlarni bartaraf etishga qodir: manfaatdor tomonlar mustaqil ravishda eng
oqilona qarorga kelishlari mumkin. Bunday holda, aniq kimning mulk huquqi,
deylik, dehqonlar havoni tozalash yoki uni ifloslantirish uchun zavod egasi muhim
emas. Huquqga egalik qilishdan ko'proq foyda olishga qodir bo'lgan ishtirokchi uni
o'zi uchun qiymati kamroq bo'lganidan sotib oladi. Bozor uchun muhim bo'lgan
narsa emas bu resurs kimga tegishli, lekin hech bo'lmaganda kimdir unga egalik
qiladi. Keyin ushbu resurs bilan bozor operatsiyalarini amalga oshirish, uni bozor
19

birjalari zanjiri bo'ylab o'tkazish imkoniyati mavjud. Mulk huquqining mavjudligi
faktining o'zi va ularning aniq farqlanishi ularni boshqa ishtirokchiga emas, balki
biriga berish masalasidan muhimroqdir..
To'rtinchidan, tranzaksiya xarajatlari yuqori bo'lgan va mulk huquqini
taqsimlash ishlab chiqarish samaradorligiga ta'sir qilganda ham, davlat tomonidan
tartibga solish eng yaxshi yo'l bo'lishi shart emas. Shuningdek, davlat aralashuvi
xarajatlari "bozor muvaffaqiyatsizliklari" bilan bog'liq yo'qotishlardan kamroq
bo'lishini isbotlash kerak. Va bu, Kouzning so'zlariga ko'ra, juda shubhali.
Shunday qilib,R.Kouz o'z teoremasi bilan bozorni shakllantirish
mexanizmining o'zini ochib berdi: bozor mulkiy huquqlar chegaralanishi bilanoq
ishlaydi va ularni o'zaro maqbul narxlarda ayirboshlash bo'yicha bitimlar tuzish
mumkin bo'ladi. R. Kouz mulk g'oyasini bozorda sotib olinishi va sotilishi mumkin
bo'lgan huquqlar to'plami sifatida kiritdi. Ayirboshlash jarayonida mulk huquqi
ular uchun eng katta qiymat - ishlab chiqarish yoki bevosita iste'molchi
bo'lganlarga o'ta boshlaydi. Shuning uchun ular shunday sotib olinadi, bo'linadi,
birlashtiriladi va qayta guruhlanadi, ulardan iqtisodiy faoliyatda foydalanish
maksimal iqtisodiy foyda keltiradi. Ammo,R.Kouzning o'zi ta'kidlaganidek,
huquqlarni qayta taqsimlash faqat sodir bo'ladi agar buning uchun zarur bo'lgan
operatsiyalar bo'yicha xarajatlar bunday qayta taqsimlash natijasida qiymatning
o'sishidan kam bo'lsa. Demak, mulkiy huquqlardan qanday foydalanilishi, ishlab
chiqarish strukturasi qanday (va qanchalik samarali) bo‘lishini aynan tranzaksiya
xarajatlari belgilaydi. Va bu shuni anglatadiki, tranzaksiya xarajatlari, albatta,
umumiy iqtisodiy tahlilga va tashqi ta'sirlarni o'rganishga, xususan, kiritilishi
kerak.
4.Mulk huquqlari taqsimlanish nazariyasi.
Zamonaviy iqtisodiy nazariyada iqtisodiy tahlilning neo-institutsionalizm deb
ataladigan butun yo'nalishi ishlab chiqilgan. Bu sohadagi eng mashhur
20

nazariyalardan biri mulk huquqining iqtisodiy nazariyasidir.Mulk huquqi
nazariyasining kelib chiqishi ikki taniqli amerikalik iqtisodchi - 1991 yilda Nobel
mukofoti sovrindori, Chikago universitetining faxriy professori R. Kouz va Los-
Anjeles universiteti professori A. Alchian edi.
Ular o'z tadqiqotlarida bizga tanish bo'lgan "mulk" tushunchasi bilan
ishlamaydi, balki "mulk huquqi" atamasini qo'llaydi. Resursning o'zi mulk emas,
balki "resursdan foydalanish huquqlari to'plami yoki ulushi - bu mulkni tashkil
qiladi". 13
To'liq "huquqlar to'plami" quyidagi 11 elementdan iborat:
1. Egalik, ya'ni. tovarlar ustidan mutlaq jismoniy nazorat qilish huquqi;
2. Foydalanish huquqi, ya'ni tovarning foydali xususiyatlaridan o'zi uchun
foydalanish huquqi ;
3. Boshqarish huquqi,ya'ni imtiyozlardan foydalanishni kim va qanday
ta'minlashni hal qilish huquqi;
4. Daromad olish huquqi,ya'ni imtiyozlardan foydalanish natijalaridan
foydalanish huquqi;
5. Suverenning huquqi, ya'ni tovarni begonalashtirish, iste'mol qilish,
o'zgartirish yoki yo'q qilish huquqi;
6. Xavfsizlik huquqi, ya'ni. tovarlarni ekspropriatsiya qilishdan va tashqi
muhit ta'siridan himoya qilish huquqi;
7. Boylikni merosga o'tkazish huquqi;
8. Tovarga cheksiz egalik qilish huquqi ;
9. Atrof-muhitga zarar etkazuvchi usulda foydalanishni taqiqlash;
10. Jarima shaklida javobgarlik huquqi, ya'ni. qarzni to'lashda tovarni undirish
imkoniyati;
13
Nureev R . I . Iqtisodiyot nazariyasi asoslari : Mikroiqtisodiyot M ., Oliy maktab , 2019 yil
21

11. Qoldiq xarakterga bo'lgan huquq, ya'ni. buzilgan vakolatlarning
tiklanishini ta'minlovchi tartib va institutlarning mavjudligi huquqi.
“Mulkiy huquqlar - bu ma'lum resurslardan foydalanishni nazorat qilish va
natijada olingan xarajatlar va foydalarni bo'lishish huquqidir. Aynan mulk huquqi
jamiyatda talab va taklif jarayonlari qanday amalga oshirilishini belgilaydi.
Mulk huquqi nazariyasi mualliflari nuqtai nazaridan, boshqalarni resurslardan
erkin foydalanishdan chetlashtirish ularga bo'lgan mulkiy huquqlarni ko'rsatishni
anglatadi.
Spetsifikatsiyaning mazmuni va maqsadi mulkiy huquqlarni ko‘proq
qadrlaydigan, undan ko‘proq foyda olishga qodir bo‘lgan shaxslarga ega bo‘lishi
uchun sharoit yaratishdan iborat.
“Agar muayyan harakatlarni amalga oshirish huquqini sotib olish va sotish
mumkin bo'lsa, - deb yozadi R.Kouz, - ular oxir-oqibatda ular bergan ishlab
chiqarish yoki ko'ngilochar imkoniyatlarni qadrlaydiganlar tomonidan qo'lga
kiritiladi. Bu jarayonda huquqlar shunday tarzda olinadi, bo‘linadi va
birlashtiriladiki, ular ruxsat bergan faoliyat eng yuqori bozor qiymatiga ega
bo‘lgan daromad keltiradi” 14
.
5.Mulk huquqlarini taqsimlash masalalarini yechishda Kouz
teoremasidan foydalanishga misol.
Yaxshi misol - Andre v. Selfridge & Co. 10
da apellyatsiya qarori . Bu holatda
mehmonxona (Uigmor ko'chasida) orolning bir qismini egallagan. Uning qolgan
qismini Selfridge kompaniyasi egallab, qurilish uchun joy ochish uchun mavjud
binolarni buzdi. Binolarni buzish vaqtida shovqin va chang tufayli mehmonxona
14
Malikov T., Xaydarov N. Davlat budjeti. O‘quv qo‘llanma, T.: "IQT1SOD-MOLIYA", 2020, 84 b.
22

mehmonlarsiz qolgan. Egasi zararni undirish uchun sudga murojaat qildi. Pastki
sudda mehmonxonaga 4500 funt sterling tovon puli undirildi. Art. Shundan so‘ng
jarayon Apellyatsiya sudiga o‘tdi.Ishni quyi sudda ko‘rgan sudya shunday dedi:
"Men ayblanuvchilarning ushbu yer uchastkasiga nisbatan birinchi
harakatini oddiy foydalanish yoki yer yoki uyga egalik qilishda odatiy hol deb
hisoblay olmayman. Bu mamlakatda odamlarning 60 fut chuqurlik qazib, so'ng
po'latdan po'lat qo'yishi odatiy ham emas. perchinlar bilan mahkamlangan ramka...
Men ham ishonamanki, bu mamlakatda sudlanuvchilar keyingi besh-oltita uyni
buzishga qaror qilganlarida, xuddi shunday qilish odat ham, odat ham emas. Men
bilganimdek, agar ko'proq bo'lmasa, ular pnevmatik bolg'alarni ishlatishgan.
Apellyatsiya sudi oldida so'zlagan sudya Uilfred Grin boshida shunday dedi
"Buzilish va qayta qurish kabi vaqtinchalik ishlar bilan shug'ullanishga to'g'ri
kelganda, ba'zi noqulayliklar muqarrar, chunki bunday operatsiyalarni shovqin va
changsiz amalga oshirish mumkin emas. Shuning uchun aralashish qoidasi ushbu
tuzatishga bog'liq bo'lishi kerak."
Keyin u avvalgi jumlaga qaytdi:
“Hurmat bilan sudyaning stipendiyasi, men u masalani noto'g'ri nuqtai
nazardan ko'rib chiqqaniga ishonaman.Menimcha,ayblanuvchi kompaniya
tomonidan qo‘llanilgan buzish, qazish va qurish usullari shu qadar g‘ayrioddiy va
g‘ayritabiiy xususiyatga ega bo‘lganki, men havola qilgan o‘zgartirish ularga
tegishli bo‘lishi mumkin emasligini... aytish mumkin emasdek
tuyuladi. Menimcha, erdan umumiy yoki odatiy foydalanish to'g'risida gapiradigan
qoida yerni qurish va undan foydalanish usullari har doim bir xil bo'lishini
anglatmaydi. Yangi ixtirolar yoki yangi usullar binolarni cho'ktirish yoki osmonga
intilish orqali erdan yanada foydali foydalanish imkonini beradi. Bu, boshqa nuqtai
nazardan, insoniyatga kerak bo'lgan narsami, buni biz ko'rib chiqa
olmaymiz; ammo bu erdan normal foydalanishning bir qismi - o'z eringizda nimani
va qanday qurish kerak, erga qanchalik chuqur qazish va binoni qanchalik baland
23

qilish kerak, bu hozirgi sharoit va manfaatlar bilan belgilanadi.Mehmonxona
mehmonlar osongina xafa bo'lishadi. O'tmishdagi tinch muhitga o'rganib qolgan
ushbu mehmonxona aholisi buzilish va qurilishni aniqlaganlarida, bu
mehmonxonaning o'ziga xos fazilatlari endi mavjud emas degan xulosaga
kelishlari mumkin. Da'vogarning omadi yo'q; Ammo agar javobgar kompaniya
buzilish va qurilishni ozgina shovqinsiz, lekin bu ishda odatiy mahorat bilan va
qo'shnilarga muammo tug'dirmaslik uchun barcha oqilona choralarni ko'rgan holda
amalga oshirgan bo'lsa, da'vogar barcha mijozlarini yo'qotishi mumkin. ular o'z
qadr-qimmatini yo'qotgan sokin va keng hovli, lekin u sudga huquqiga ega emas ...
Lekin gapirganlar ular qo'shnilarining farovonligini buzishda oqlanadi, chunki
ularning harakatlari odatiy va tabiiy bo'lib, tegishli ehtiyot choralari va mahorat
bilan amalga oshiriladi va ayniqsa ... o'sha tegishli va to'g'ri ehtiyot choralari va
mahoratini qo'llashga majburdir. Bunga noto'g'ri munosabat: “Shikoyat kelguncha
davom etamiz va xohlaganimizni qilamiz!” degan jumlada ifodalangan.Har qanday
ehtiyot choralarini ko‘rish va aralashuvlar minimal darajada bo‘lishini ko‘rish
ularning burchidir. Ular: "Ammo bu biz sekinroq ishlashimiz yoki qo'shimcha
xarajatlarga duchor bo'lishimiz kerak degan ma'noni anglatadi" deb ayta
olmaydi. Bularning barchasi sog'lom fikr va mutanosiblik asosida hal qilinadi va
boshqalarni vaqtinchalik tashvishlardan qutqarish uchun, kimdir bunchalik sekin
yoki bunday katta xarajat evaziga ishlashni kutish mantiqiy emasligi aniq. –
xarajatlar va ehtiyot choralari ishni imkonsiz qilib qo‘yishini.Bizning holatimizda
sudlanuvchi kompaniya kimdir e’tiroz bildirmaguncha oldinga siljishga qaror
qilgan ko‘rinadi va ishni tezlashtirish va tanlangan usul bo‘yicha amalga oshirish
istagi edi. agar qo'shnilar bilan haqiqatan ham nizo bo'lsa, g'alaba qozonish istagi
bilan belgilanadi. Bu ... oqilona ehtiyot choralari va mahoratiga rioya qilish
bo'yicha o'z burchlarini bajarish bilan bir xil emas ... Natijada ... da'vogar
haqiqatan ham tinchlik va tartibni buzdi; ... unga tovonning butun summasi emas,
balki katta miqdorda, shu tamoyillarga asoslanib... lekin miqdorni belgilashda...
men mijozlarning barcha yo‘qotishlarini hisobga oldim... qaysi sabablarga ko‘ra
yetkazilishi mumkin. qurilish tufayli qulayliklarning umumiy yo'qolishi bilan
24

" Bizning holatda, sudlanuvchi kompaniya kimdir norozilik bildirmaguncha
oldinga siljishga qaror qilganga o'xshaydi va uning ishni tezlashtirish va uni
tanlangan usul bo'yicha bajarish istagi nizo yuzaga kelgan taqdirda g'alaba
qozonish istagi bilan belgilanadi. qo'shnilar bilan. Bu oqilona ehtiyot choralari va
mahoratiga rioya qilish bo'yicha o'z burchlarini bajarish bilan bir xil emas.Natijada
da'vogar haqiqatan ham tinchlik va tartibni buzdi,unga tovonning butun summasi
emas, balki katta miqdorda, shu tamoyillarga asoslanib lekin miqdorni belgilashda
men mijozlarning barcha yo‘qotishlarini hisobga oldim qaysi sabablarga ko‘ra
yetkazilishi mumkin. qurilish tufayli qulayliklarning umumiy yo'qolishi bilan
" Bizning holatda, sudlanuvchi kompaniya kimdir norozilik bildirmaguncha
oldinga siljishga qaror qilganga o'xshaydi va uning ishni tezlashtirish va uni
tanlangan usul bo'yicha bajarish istagi nizo yuzaga kelgan taqdirda g'alaba
qozonish istagi bilan belgilanadi. qo'shnilar bilan. Bu oqilona ehtiyot choralari va
mahoratiga rioya qilish bo'yicha o'z burchlarini bajarish bilan bir xil emas Natijada
da'vogar haqiqatan ham tinchlik va tartibni buzdi; ... unga tovonning butun
summasi emas, balki katta miqdorda, shu tamoyillarga asoslanib... lekin miqdorni
belgilashda... men mijozlarning barcha yo‘qotishlarini hisobga oldim... qaysi
sabablarga ko‘ra yetkazilishi mumkin. qurilish tufayli qulayliklarning umumiy
yo'qolishi bilan" va uning ishni tezlashtirish va uni tanlangan usul bo'yicha bajarish
istagi, qo'shnilari bilan haqiqatan ham nizo yuzaga kelgan taqdirda g'alaba
qozonish istagi bilan belgilanadi.Bu oqilona ehtiyot choralari va mahoratiga rioya
qilish bo'yicha o'z burchlarini bajarish bilan bir xil emas.Natijada da'vogar
haqiqatan ham tinchlik va tartibni buzdi; ... unga tovonning butun summasi emas,
balki katta miqdorda, shu tamoyillarga asoslanib... lekin miqdorni belgilashda men
mijozlarning barcha yo‘qotishlarini hisobga oldim qaysi sabablarga ko‘ra
yetkazilishi mumkin. qurilish tufayli qulayliklarning umumiy yo'qolishi bilan" va
uning ishni tezlashtirish va uni tanlangan usul bo'yicha bajarish istagi, qo'shnilari
bilan haqiqatan ham nizo yuzaga kelgan taqdirda g'alaba qozonish istagi bilan
belgilanadi.Bu oqilona ehtiyot choralari va mahoratiga rioya qilish bo'yicha o'z
burchlarini bajarish bilan bir xil emas Natijada da'vogar haqiqatan ham tinchlik va
25

tartibni buzdi; unga tovonning butun summasi emas, balki katta miqdorda, shu
tamoyillarga asoslanib lekin miqdorni belgilashda men mijozlarning barcha
yo‘qotishlarini hisobga oldim qaysi sabablarga ko‘ra yetkazilishi mumkin. qurilish
tufayli qulayliklarning umumiy yo'qolishi bilan" da'vogar tinchlik va tartibning
haqiqiy buzilishiga duchor bo'lgan; unga tovonning butun summasi emas, balki
katta miqdorda, shu tamoyillarga asoslanib lekin miqdorni belgilashda... men
mijozlarning barcha yo‘qotishlarini hisobga oldim qaysi sabablarga ko‘ra
yetkazilishi mumkin. qurilish tufayli qulayliklarning umumiy yo'qolishi bilan
" da'vogar tinchlik va tartibning haqiqiy buzilishiga duchor bo'lgan; unga
tovonning butun summasi emas, balki katta miqdorda, shu tamoyillarga asoslanib
lekin miqdorni belgilashda men mijozlarning barcha yo‘qotishlarini hisobga oldim
qaysi sabablarga ko‘ra yetkazilishi mumkin. qurilish tufayli qulayliklarning
umumiy yo'qolishi bilan ... " 15
Natijada jarima miqdori 4500 funtdan 1000 funtga tushirildi.
Biz tartibsizlik holatlari bo'yicha odatiy sud qarorlarini ko'rib chiqdik. Bu
sohadagi huquqlarning chegaralanishi ham qonunlarning qabul qilinishi natijasida
yuzaga keladi. Aksariyat iqtisodchilar bu sohada hukumatning maqsadi odat
huquqida bunday deb hisoblanmagan tartibsizlikni faoliyat deb tasniflash orqali
tartibsizlik qonuni doirasini kengaytirishdan iborat deb taxmin qilishga moyil. Va
shubhasiz, ba'zi qonunlar, masalan, Sog'liqni saqlash to'g'risidagi qonun, shunday
harakat qilgan. Ammo barcha hukumat qoidalari bunday emas edi. Ushbu sohadagi
ko'plab qonunlar biznesni zarar ko'rgan shaxslarning da'volaridan himoya qilishga
qaratilgan.Bu pozitsiya Angliyaning Halsberys qonunlarida quyidagicha
umumlashtirilgan:
"Qonun chiqaruvchi organ qaerda biror narsa har qanday sharoitda bajarilishi
kerakligini belgilaydi yoki ma'lum bir joyda ma'lum bir ishni ma'lum maqsadlar
uchun qonuniylashtiradi yoki ularni amalga oshirish uchun vakolat beradi, shu
bilan birga harakat yo'nalishini tanlashda biroz erkinlik qoldiradi, odatlar asosida
15
Yo‘ldoshev Z., Malikov T. Uy xo‘jaligi moliyasi. O‘quv qo‘llanma, T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2018, 105 b.
26

jinoiy javobgarlikka tortish mumkin bo'lmaydi. jamoat tinchligi va tartibini buzish
yoki qonun bilan berilgan vakolatlarni amalga oshirishning muqarrar natijasi
sifatida kelib chiqadigan zarar uchun qonun.Va bu zararli qonuniy harakatlar
shaxsiy manfaatlarga yoki jamoat maqsadlariga erishishga qaratilganligidan qat'i
nazar. Sanoat vazirligining muvaqqat farmoyishlari kabi parlament bunday
vakolatlarni berish vakolatini bergan shaxs tomonidan ruxsat etilgan harakatlar
tegishli vakolatli hisoblanadi.
So'ngra, qonuniy vakolat ostida sodir etilgan harakatlar uchun javobgarlikdan
ozod qilish misollari keltirilgan:
“Aniqlanishicha, qonun hujjatlarida berilgan vakolatlarni beparvolik bilan
amalga oshirayotgan tashkilotlar quyidagi hollarda jinoiy javobgarlikka
tortilmaydi:
 yerni suv bosganda;
 kanallar,quvurlar,drenaj yoki kanalizatsiya tizimlaridan qochib
ketgan; kanalizatsiyadan hid paydo bo'lganda;
 kanalizatsiya buzilgan taqdirda;
 yo'lning kanalizatsiya ustidagi cho'kishida;
 temir yo'ldan tebranish yoki shovqin bo'lsa;
 belgilangan harakatlar natijasida yong'in sodir bo'lganda;
 daryo ifloslanganda, daryoga tashlanadigan chiqindilarni qayta ishlashning
eng yaxshi usullarini qo‘llash bo‘yicha talablar bajarilganda;
 elektr tramvaydan telefon yoki telegrafning ishlashiga xalaqit berilganda;
 tramvay uchun ustunlarni yer ostiga qazishda;
 belgilangan tuproq ishlari davomida yuzaga kelishi kerak bo'lgan nosozliklar
bo'lsa;
 yo'l to'shagiga o'rnatilgan panjaralar tasodifiy shikastlanganda;
 tarning kislotali fraktsiyalarini chiqarish bilan (tar kislotasi);
 yo'l bilan chegaradosh sayt egasining kirishiga to'siqlar yaratishda, 11
.
27

Yana bir misol, Bass Gregoriga qarshi 16
. Da'vogarlar "Merry Fishermen"
deb nomlangan pabning egalari va ijarachilari edi. Ayblanuvchi bir nechta kottejlar
va pabga tutash hovlining egasi edi. Pab ostidagi qoyaga yerto‘la
o‘yilgan. Podvaldan sudlanuvchining hovlisida joylashgan eski quduqqa teshik
(yoki kanal) teshilgan. Va bu teshik podval uchun shamollatish kanaliga
aylandi. Erto'la "pivo tayyorlash jarayonida ma'lum maqsadlarda ishlatilgan, bu
shamollatishsiz amalga oshirilmaydi". Sudlanuvchining "podvaldan erkin havo
oqimini to'xtatish yoki to'sqinlik qilish uchun..."quduqdan panjarani siljitgani
da'voga sabab bo'lgan. Ayblanuvchini bu qadamga nima undaganligi ish
materiallaridan aniq emas. Ehtimol, unga "teshikdan o'tib, ochiq havoga o'tgan"
"piyo bug'lari bilan to'yingan havo" xalaqit bergandir. Nima bo‘lganda ham,
hovlisidagi tuynukni yamoqqa yopishni ma’qul ko‘rdi. Sud birinchi navbatda
alehouse egalari havo o'tishi uchun qonuniy huquqqa ega bo'lishi mumkinligini
aniqlashi kerak edi. Biroq, bu hech qanday qiyinchilik tug'dirmadi. Bunday holda,
havo oqimi "qat'iy belgilangan kanal" ga o'ralgan. Bu erda sudya alehouse egalari
havo oqimi huquqiga ega bo'lishi mumkinligini aniqladi, xususiy uy egasi esa
bunday huquqqa ega emas. Iqtisodchi tasodifan aldanib, “baribir havo
harakatlanardi”, deyishi mumkin. Biroq, bahs-munozaraning ushbu bosqichida
aniqlangan narsa shundaki, pab egalari bunday huquqqa ega emas, balki qonuniy
huquq mavjud bo'lishi mumkin edi. Ammo vaziyat shuni ko'rsatdiki, yerto'ladan
quduqqa o'tish qirq yildan ko'proq vaqt davomida mavjud bo'lib, hovli egalari
uning shamollatish kanali sifatida ishlatilishini bilishlari kerak edi. chunki
chiqadigan havo pivo hidini olib yurardi. Shu sababli, sudya "yo'qolgan grant
ta'limoti" tufayli alehouse egalari bu huquqqa ega ekanligini aniqladi. Doktrinada
“agar qonuniy huquqning bir necha yillar davomida mavjud bo‘lganligi va
foydalanilganligi isbotlansa, qonun uni qonuniy ravishda vujudga kelgan deb
taxmin qilishi kerak” deyiladi. Shunday qilib, kottejlar va hovli egasi quduqni
ochib, hiddan "lazzatlanishga" majbur bo'ldi.
16
Malikov T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni. O‘quv qo‘llanma, T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2018,
84 b.
28

Qonuniy huquqlarni belgilashda sudlar tomonidan qo'llaniladigan
mulohazalar ko'pincha iqtisodchilarga g'alati tuyuladi, chunki qaror qabul qilish
uchun asos bo'lgan ko'plab omillar iqtisodchi uchun ahamiyatsiz. Shuning uchun
iqtisodchi nuqtai nazaridan bir xil bo'lgan holatlar sudlar tomonidan butunlay
boshqacha tarzda ko'rib chiqiladi. Zararli oqibatlarga olib keladigan barcha
holatlarda iqtisodiy muammo ishlab chiqarish qiymatini maksimal darajada
oshirishdir. Bu holda, toza havo pivo ishlab chiqarishga yordam berish uchun
quduqdan o'tib, iflos havo quduqdan chiqib, qo'shni uylardagi hayotni kamroq
yoqimli qildi. Iqtisodiy muammo tanlash edi: pivo uchun arzonroq xarajatlar va
atrofdagi uylarda yomon yashash sharoitlari yoki pivo va yashash sharoitlari uchun
yuqori xarajatlar. Bu savolga javob berishda "yo'qolgan sovg'a
doktrinasi" hakamning ko'zlari rangi kabi mos keladi. Ammo shuni esda tutish
kerakki, sud oldida to'g'ridan-to'g'ri savol kim va nima qilishi kerakligi emas, balki
kimning va nimaga qonuniy huquqi borligi edi. Bozor operatsiyalari orqali
huquqlarning asl qonuniy chegarasini har doim o'zgartirish mumkin. Va, albatta,
agar bunday operatsiyalar xarajatsiz bo'lsa, ishlab chiqarish qiymatini oshirishga
yo'l ochsa, huquqlarning bunday qayta taqsimlanishi har doim sodir bo'ladi.
Biror kishi "o'z mulkidan foydalanishi yoki ... o'z biznesini boshqalarga
zarar etkazishi mumkin. U shovqini va tutuni bilan boshqalarni bezovta qiladigan
zavodni saqlab qolishi mumkin, bularning barchasi ma'lum bir oqilona chegaralar
ichida saqlansa. Faqat uning xulq-atvori foydaliligi va natijada zarari nuqtai
nazaridan asossiz bo'lsa, bu tinchlik va tartibni buzish (bezovta) bo'lib qoladi ... Bir
paytlar bir shaharda sham ishlab chiqarish haqida aytganidek, "le utility del chose
excusera le noisomeness. del stink" ("narsalarning foydaliligi badbo'y hidni oqlashi
kerak"). Dunyo zavodlar, eritish zavodlari, neftni qayta ishlash zavodlari, shovqinli
mashinalar va portlashlarga muhtoj, hatto boshqalarga noqulaylik tug'dirsa ham,
da'vogardan talab qilinishi mumkin.umumiy farovonlik uchun qandaydir
noqulayliklarga dosh berish."
29

XULOSA
Mulk, bir tomondan, shaxs yoki bir guruh odamlar o'rtasidagi munosabatlar,
ikkinchi tomondan, narsa, narsalar, narsalar, shaxs, odamlarning narsalarga,
tegishli narsalarga ega bo'lishida, ularni boshqa odamlardan begonalashtirishida
namoyon bo'ladi. ularning foydasiga ularni uzing.
Mulk - ob'ektlarning ma'lum shaxslarga tegishliligi va shu munosabat bilan
yuzaga keladigan odamlar o'rtasidagi munosabatlar. Mulk ob'ektlari asrlar
davomida o'z egalariga berilishi mumkin, lekin ular egalarini ham o'zgartirishi
mumkin. Ba'zi mulkdorlar vafot etadi, boshqalari tug'iladi, yangi mulk ob'ektlari
paydo bo'ladi, mulkchilikning mavjud shakllari va munosabatlari
takomillashtiriladi.
Uzoq vaqt davomida mulk maxsus ijtimoiy munosabatlar sifatida
huquqshunoslikning, birinchi navbatda, fuqarolik huquqining bevosita predmeti
bo'lgan. Biroq, ijtimoiy ishlab chiqarishning yanada rivojlanishi va tadbirkorlik
faoliyatining yangi shakllarining paydo bo'lishi bilan mulk o'zining iqtisodiy
jihatida katta ahamiyatga ega bo'lib, huquqiy bilan bir qatorda belgilovchi iqtisodiy
kategoriyaga ham aylanadi.R. Kouz teoremasini o‘rganib, xulosa qilishimiz
mumkinki, u o‘z teoremasi orqali bozorni shakllantirish mexanizmining o‘zini
ochib berdi: mulk huquqi chegaralangandan keyin bozor ishlay boshlaydi va ularni
o‘zaro maqbul narxlarda ayirboshlash bo‘yicha bitimlar tuzish mumkin bo‘ladi.
Mavjud ob'ektni bir mulkdordan ikkinchisiga o'tkazish muammosi, ayniqsa,
agar bunday o'tkazish meros, hadya, ayirboshlash, mulk shaklini o'zgartirmagan
holda mulkni bir qo'ldan boshqasiga o'tkazish bo'lmasa, lekin uni o'zgartirishni
talab qilsa, yanada murakkabroq. mulkchilik shakli.
Bugungi dunyoda mulk huquqi o‘zgarishda davom etmoqda - toza havo
huquqlari, intellektual mulk huquqlari, okean tubidagi minerallar, plyajlarga kirish,
baliq ovlash va radio va televidenie chastotalari bunga misoldir. Mulkchilikning
turli shakllari - xususiy, kommunal, davlat va erkin foydalanish shakllarining uzoq
30

muddatli mavjudligini tranzaksiya xarajatlari yordamida tushuntirish katta uslubiy
va me'yoriy ahamiyatga ega bo'lib, neoklassik yondashuv cheklovlarini engib
o'tishga imkon beradi.
Faqat xususiylashtirish iqtisodiy samaradorlikning barcha muammolarini hal
qilishi mumkin, deb taxmin qilinadi, garchi bu "kutishlar inqilobi" sindromining
oldini olish uchun mulk huquqlarini spetsifikatsiya qilish va himoya qilishni
ta'minlash uchun qancha turadiganligini baholashni talab qiladi. Mumkin bo'lgan
xarajatlarni hisobga olish hozirgi holatni saqlab qolish afzalroq degan xulosaga
kelishi mumkin. Shu munosabat bilan mulkchilikning turli shakllarini tahlil
qilganda nima qilish mumkin emasligini aytishimiz mumkin. Ulardan birini
boshlang'ich nuqta sifatida tanlab bo'lmaydi, uni standart deb hisoblaydi va shu
bilan xususiylashtirish, milliylashtirish yoki kommunallashtirish zarurligi
to'g'risida beixtiyor me'yoriy xulosalarga olib keladi. Ushbu xulosa shartnomaning
nostandart shakllarining bitim (shuningdek, umumiy ishlab chiqarish) xarajatlarini
tejashdagi ahamiyati to'g'risida tuzilgan tezisga juda mos keladi.
Mulk,shubhasiz, odamlarni aktivlarni yaratish, saqlash va yaxshilashga
undashning eng keng tarqalgan va samarali vositasi bo'lib, uning amaliy faoliyat
uchun ahamiyatini ortiqcha baholab bo'lmaydi.
1. Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti bir xilda va tekis ketmay, uni
turli bosqichlarga ajratish mumkin. Mazkur bosqichlarini bilishda tarixiy-
formastion, madaniylashish (stivilizastiya) darajasi, texnika va texnologik
taraqqiyot darajasi, sostial-iqtisodiy shakllarning o’zgarishi kabi jihatlar bo’yicha
yondoshuvlar mavjud.
2. Iqtisodiy tizim har bir davrda va makonda amal qilayotgan iqtisodiy
munosabatlar – iqtisodiyotni tashkil qilish shakllari, xo’jalik mexanizmi va
iqtisodiy muassasalar majmuasini o’z ichiga oladi. Iqtisodiy nazariyada ko’’incha
iqtisodiy tizim tushunchasini ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi
bilan bog’lab, shu asosda dunyodagi mamlakatlar iqtisodiyoti an’anaviy
31

iqtisodiyot, ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti va bozor iqtisodiyoti tizimlariga
ajratiladi.
1. Mulkchilik munosabatlari – shaxsiy, jamoa va davlat manfaatlarini o’zida
ifoda etib, ishlab chiqarish omillari va natijalaridan foydalanish borasida kishilar,
jamoalar, tarmoqlar, hududlar va davlat o’rtasidagi munosabatlar majmuasidir.
4. Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmuni moddiy va ma’naviy
ne’matlarni o’zlashtirish borasidagi iqtisodiy munosabatlarni o’zida aks etadi.
Agar mulkchilikning iqtisodiy mazmuni u yoki bu ob’ektni o’zlashtirish va
foydalanish borasida sub’ektlar o’rtasidagi munosabatlarni bildirsa, mulkchilikning
huquqiy mazmuni sub’ektning ob’ektga nisbatan bo’lgan munosabatini aks
ettiradi.
5. Mulkni davlat tasarrufdan chiqarish va xususiylashtirish – korxonalar ustav
fondida davlat ulushining qisqarishi, ularning investistion jozibadorligini oshirish
va xorijiy investorlarni xususiylashtirish jarayoniga jalb etishni kengaytirishga
qaratilgan kom’leks dasturdan iborat jarayondir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Arkhipov A.I. Iqtisodiyot, - M .: PBOYuL, 2021 y.
2. Gaidar E.T. Davlat va evolyutsiya - M., 2018 .
3. Dobrynin A.I., Tarasevich L.S., Iqtisodiyot nazariyasi: uchun darslik
universitetlar. 3-nashr. - Sankt-Peterburg: Ed. SPbGUEF, Ed. "Piter", 2020 yil.
4. Kapelyushnikov R.I. Coase R., yoki bozorlar yaratish - tahr. "AQSh: EPI",
2019 yil, №1.
5. Kouz R. Firma, bozor va huquq - M., Case, 2020 y.
6. Menger K. Siyosiy iqtisod asoslari. Avstriya maktabi siyosiy iqtisod - M.,
2019 y.
7. Nureev R. I. Iqtisodiyot nazariyasi asoslari: Mikroiqtisodiyot M., Oliy
maktab, 2018 yil
32

8. Vahobov A. va boshqalar. Budjet - soliq siyosati yaxlitligi. O‘quv
qo‘llanma. - T.: Iqtisod va moliya. 2020.285 b.
9. Vahobov A. va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. T.:
Sharq 2020. 220 b.
10. Malikov T., Xaydarov N. Davlat budjeti. O‘quv qo‘llanma, T.:
"IQT1SOD-MOLIYA", 2018, 84 b.
11. Malikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari. O‘quv
qo‘llanma, T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2017, 245 b.
12. Malikov T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni. O‘quv
qo‘llanma, T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2018, 84 b.
13. Yo‘ldoshev Z., Malikov T. Uy xo‘jaligi moliyasi. O‘quv qo‘llanma,
T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2019, 105 b.
14. Не sh итой А.С. Финансы. У ch ебник.-М.:”Да sh ков и К”, 2018. 512
с.
15. Романовский В.М. У ch ебник.-М.:”Юрайт”, 2020. 462 с.
33

35

Sotib olish