Dokument ma'lumotlari

Narxi 10000UZS
Hajmi 299.4KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 24 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Dars ishlanmalar
Fan Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

4 Sotish

Mulkdorning huquqlarini egalik qilishdan mahrum etish bilan bog‘liq bo‘lmagan huquqbuzarliklardan himoya qilish (negator da’vo).

Sotib olish
Mulkdorning huquqlarini egalik qilishdan mahrum etish bilan bog‘liq bo‘lmagan huquqbuzarliklardan himoya qilish (negator da’vo). Reja: 1. Kirish 2. Negator da’voning huquqiy asosi 3. Negator da’voning qo‘llanilish shartlari 4. Negator da’voning predmeti va maqsadi 5. Negator da’voni qo‘llashning o‘ziga xos jihatlari 6. Negator da’vo bilan bog‘liq tipik huquqbuzarliklar 7. Sud amaliyoti va negator da’volar bo‘yicha qarorlarning o‘ziga xosligi 8. Xulosa va foydalanilgan manbalar Kirish Negator da’vo – mulk huquqini himoya qilish vositalaridan biri bo‘lib, mulkdorga egalik qilish huquqidan mahrum etmasdan, uning mulkidan foydalanishga yoki tasarruf qilishiga to‘sqinlik qiluvchi harakatlar va holatlarni bartaraf etishga qaratilgan fuqarolik-huquqiy institutdir. Bu da’vo mulk egasining mulk huquqini har qanday noqonuniy to‘sqinlikdan himoya qilish imkoniyatini beradi va mulkdor huquqlarini buzgan shaxs yoki tashkilotlarga qarshi sudga murojaat qilishni nazarda tutadi. Negator da’voning huquqiy mohiyati quyidagilardan iborat: 1. Mulkdan foydalanish erkinligini ta’minlash: Mulk egasi mulkidan qonuniy asosda foydalanishi va tasarruf etishi kerak. Har qanday noqonuniy xatti-harakatlar yoki to‘sqinliklar bu huquqni buzadi. 2. Davomiy huquqbuzarliklarni bartaraf etish: Negator da’vo mulk huquqining buzilishida davomiylik bo‘lsa, ushbu huquqbuzarliklarni to‘xtatishga xizmat qiladi. 3. Qonunchilik tamoyillarini amalga oshirish: Fuqarolik kodeksida belgilangan mulkdorning huquqlarini himoya qilishning muhim mexanizmi sifatida negator da’vo qonuniylikni tiklashni ta’minlaydi. Mavzuning dolzarbligi va ahamiyati Bugungi kunda mulkdorlarning huquqlariga turli shakllarda to‘sqinlik qilish holatlari uchrab turadi. Bu holatlar mulkdorning mulkidan foydalanish yoki tasarruf etish huquqlarini cheklab qo‘yishi mumkin. Masalan:  Qo‘shnilarning noqonuniy harakatlari (suv oqimlarini to‘sish, shovqin qilish va hokazo).  Uchinchi shaxslar tomonidan mulkka noqonuniy kirish.  Davlat organlarining noqonuniy qarorlari yoki xatti-harakatlari. Mazkur mavzu dolzarb ahamiyat kasb etadi, chunki: 1. Fuqarolik huquqlari himoyasi: Negator da’vo orqali mulkdorlar o‘z huquqlarini himoya qilishi, noqonuniy xatti- harakatlardan xalos bo‘lishi mumkin. 2. Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash: Mulkiy nizolarni qonuniy yo‘l bilan hal qilish fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarni yaxshilaydi va jamiyatda qonuniy tartibni saqlaydi. 3. Huquqiy mexanizmlarning takomillashuvi: Negator da’vo amaliyoti sud tizimining samaradorligini oshirish va huquqiy himoya mexanizmlarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Shunday qilib, negator da’vo mulkdorning huquqlarini himoya qilishdagi asosiy vositalardan biri bo‘lib, u mulkdan foydalanish va tasarruf etish erkinligini ta’minlash, huquqbuzarliklarni bartaraf etish va ijtimoiy adolatni tiklashda muhim ahamiyat kasb etadi. Mulkdan foydalanishda mulk egasiga qilingan to’sqinliklarni bartaraf etish (negator da’volar) Ba’zi hollarda mulkiy huquqning buzilishi ashyoni egallash huquqidan mahrum qilish bilan bog’liq bo’lmasligi ham mumkin. Ashyo mulk egasining ixtiyorida, egaligida bo’lgan bir vaqtda mazkur ashyoni biror-bir shaxsning harakati to’sqinlik qilishi oqibatida foydalanishga qiynalishi yoki umuman foydalanishga imkoni bo’lmay qolishi mumkin. Masalan, fuqaro A.ning qarzi uchun fuqaro B.ning mulki noto’g’ri xatlanganida, fuqaro B. mulkning ro’yxatdan chiqari- lishini va shu bilan o’z mulkidan foydalanishga qilingan to’sqin- likning bartaraf etilishini talab qila oladi.Mulk egalarining mulkni egallash va undan foydalanish huquqini buzish, garchi bu egalik huquqidan mahrum qilish bilan bog’liq bo’lmasa ham yo’qotish haqidagi talablar huquq nazariyasida negator 20 da’volar deb aytiladi. Boshqacha aytganda, negator da’vo deyilganda, ashyoga egalik qiluvchi mulkdorning uchinchi shaxslardan mulkni egallash, foydalanish va tasarruf etish huquqini amalga oshirishga to’sqinlik qiluvchi holatlarni bartaraf etish haqidagi noshartnomaviy talab tushuniladi. FKning 231-moddasida mulkdor o’z huquqlarining har qanday buzilishini, garchi bu buzilish egalik qilishdan mahrum etish bilan bog’liq bo’lmasa ham, bartaraf etishni talab qila olishi ko’rsatilgan. Mazkur da’voning narsasi mulk egasining bunday halaqitni (to’sqinlikni) yo’q qilish haqidagi talabi hisoblanadi. U mulk egasiga mulkidan foydalanishda, o’z huquqini amalga oshirishda to’sqinlik qiladi. Sudda negator da’voni mulk egasigina emas, balki ashyoni qonuniy asoslar bo’yicha masalan, qonun yoki shartnomaga asosan, egallovchi shaxs ham qo’zg’atishga haqli. Bunday qonuniy egallovchilar o’zlarining talablarini FKning 231-moddasi asosida emas, balki mulkni egallashlarining qonuniyligini belgilovchi huquq normalari (FK, 232-modda) asosida qo’ya oladilar. Masalan, mulkiy ijaraga oluvchi, ya’ni mulk egasi bilan tuzilgan shartnoma bo’yicha ashyodan vaqtincha foydalanuvchi shaxs bu mulkni egallash va undan foydalanish huquqi buzilganida har kimga shu jumladan, mulk egasiga nisbatan ham da’vo qo’zg’atishga haqli. FKning 232- moddasida aytilishicha, garchi mulkdor bo’lmasa ham, qonun yoxud shartnomada nazarda tutilgan boshqa asosga mol-mulkka egalik qilayotgan shaxs ham FKning 228-231-moddalarida nazarda tutilgan huquqlarga, ya’ni vindikatsion va negator da’volar qo’zg’atish huquqiga ega bo’ladi. Sud tajribasini o’rganish shuni ko’rsatadiki, hozirgi vaqtda negator da’vo deb atalgan da’vo bilan sudga kamdan-kam murojaat qilinadi. Ammo bundan mulk egalarining huquqlarini buzishdan ma’lum darajada himoya qiluvchi mazkur huquq normasi o’z aha- miyatini yo’qotadi, degan xulosa mutlaqo kelib chiqmaydi. Amalda birovning mulkiy huquqini buzishga uringan har qanday shaxsni tartibga chaqirib turuvchi bunday normalarning bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Mulkiy huquqni fuqarolik huquqi normalari bilan himoya qilishning boshqa usullari Yuqorida biz mulk huquqining ashyoviy-huquqiy vositalari yordamida (vindikatsion va negator da’volar bilan) himoya qilinishi masalalari bilan tanishdik. Mulkiy huquqni himoya qilish bilan bog’liq bo’lgan masalalarni o’rganishda, mulk egalarining mulkiy huquqlarini himoya qiluvchi majburiyat huquqiga oid vositalar ham muhim ahamiyatga ega. Mulk huquqini himoya qilishning bunday maj- buriy- huquqiy usullari ikki ko’rinishda: 1) shartnomali munosabat- lar; 2) shartnomadan tashqari munosabatlarda bo’ladi. Shartnomali munosabatlarda mulkiy huquqning himoya qili- nishi to’g’risida shuni aytish kerakki, tuziladigan xilma-xil shart- nomalar aksariyat hollarda qonunga, shartnoma shartlariga rioya qilinib, to’g’ri va insofli ravishda bajariladi. Ammo ba’zi hollarda shartnomaning ayrim intizomsiz ishtirokchilari shartnoma yuzasidan olgan o’z majburiyatlarini butunlay bajarmasliklari yoki lozim darajada bajarmasliklari hollari ham uchraydi. Bunday paytlarda tabiiy buzilgan mulkiy huquqlarni tiklash hamda shuning o’zi bilan mulkiy huquqlarni har tomonlama va to’la himoya qilish masalasi qo’yiladi. Shartnomali munosabatlarda mulkiy huquqlarni buzish quyidagicha ko ’ rinishlarda bo ’ lishi mumkin : a) qonun hujjatlarining talablariga muvofiq kelmaydigan mazmundagi bitim, shuningdek, huquq-tartibot yoki axloq asoslariga atayin qarshi maqsadda tuzilgan bitim o’z-o’zidan haqiqiy emas va u FKning 116-moddasiga binoan, haqiqiy sanalmaydi hamda har ikki tarafning yoki bir tarafning bunday shartnoma yuzasidan olgan daromadlari davlat daromadlariga o’tkaziladi; b) muomalaga layoqatsiz shaxslar (yosh bolalar, ruhiy kasallar) bilan bitim tuzilishi natijasida mazkur shaxslar mulkiy zarar ko’rsalar, qonun (FKning 117-119- moddalari) tuzilgan bitimlarni haqiqiy emas, deb topishi bilan birga buzilgan mulkiy huquqning tiklanishi lozimligini ham ko’rsatadi. Masalan, 13 yoshli bola o’ziga hadya qilingan fotoapparatni ota-onasining ruxsatisiz birovga sotsa, shartnoma haqiqiy sanalmasligi va bunday shartnomaning tuzilishi natijasida voyaga etmagan shaxs mulkiy zarar ko’rgan bo’lsa, zarar haqi undirilishi mumkin; v) jiddiy yanglishish, aldanish, zo’rlik qilinishi ta’sirida tuzilgan bitimlar (shartnomalar) sud tomonidan haqiqiy emas, deb topilishi mumkin. Bunday bitimlar tuzilishi natijasida buzilgan mulkiy huquqlar ham qonun (FKning 122-123- moddalari) bo’yicha himoya qilinadi; g) ayrim shartnomalar, chunonchi, oldi-sotdi, mahsulot etkazib berish, kontraktatsiya, ijara, pudrat, yuk tashish va boshqa qator shartnomalar bo’yicha olingan majburiyatlar butunlay yoki lozim darajada bajarilmasligi natijasida tashkilotlar yoki ayrim fuqa- rolar mulkiy zarar ko’rishlari mumkin. Bunday hollarda ham qonun (bunday shartnomalar)ning har qaysisini buzish oqibatlari to’g’ri- sida, huquqiy normalar buzilgan huquqlarni himoya qilinishini nazarda tutadi. Shartnomalardan tashqari bo’ladigan majburiyat munosabatlarida mulkiy huquqlarning himoya qilinishiga kelsak, ba’zi hollarda majburiyat munosabatlari yuqorida aytilganidek, o’zaro kelishuv asosida tuzilgan shartnomalardan kelib chiqmay, bevosita qonun bilan ham belgilanishi mumkin. Bunday hollarda tashkilotlar va fuqarolar qonunga asosan o’zaro majburiyat munosabatlarida bo’ladi va huquq sub’ektlari (tashkilotlar va fuqarolar) bir-birlariga nisbatan muayyan majburiyatlar oladi. Agar qonun bilan belgilangan majburiyatlarni bajarmaslik natijasida mulkiy zarar ko’rilsa, buzilgan mulkiy huquqlarni himoya qilish masalasi vujudga keladi. Shartnomalardan tashqari bo ’ lgan majburiyat munosabat - larida mulkiy huquqning buzilishi asosan quyidagi hollarda uchrashi mumkin : a) ba’zi hollarda ayrim shaxslar (yuridik shaxslar yoxud fuqarolar)ning mulkiga qasddan yoki ehtiyotsizlik bilan zarar etkazish tufayli mulkiy huquqlar buziladi. Masalan, davlat yoki tashkilot mol-mulkini talon-taroj qilish, fuqaroning mulkini o’g’irlash, fuqaroga zarar etkazilishi natijasida mulkiy huquqlar buzilishi mumkin. Bunday hollarda qonun buzilgan huquqlarning tiklanishi, mulkiy huquqlarning har tomonlama va to’la himoya qilinishini belgilaydi; b) amalda birovdan topshiriq olmay, uning manfaatlarini ko’zlab, ba’zi xarajatlar qilish hollari ham bo’lishi, chunonchi, birovning to’satdan kasal bo’lib qolgan bolasini shifoxonaga taksi mashinasida olib borib joylashtirishda ma’lum xarajat qilinishi mumkin. Qonun bunday hollarda ham zararning to’lanishi lozimli- gini ko’rsatib, mulkiy huquqni himoya qiladi; v) xatolik bilan birovning mulki olingan yoki tejalgan bo’lsa, ya’ni birovning mulkini olib qolish yoki tejash uchun qonun yoki shartnoma bilan belgilangan asoslar bo’lmasa, olingan yoki tejalgan mulk egasiga qaytarilishi lozimligi qonunda belgilanadi. Masalan, xatolik bilan ikkinchi marta takror to’langan qarz yoki olinmagan mahsulot uchun tashkilotning to’langan puli qaytarilishi lozim. Qonun (FKning normalari) yana boshqa ba’zi hollarda ham shartnomalardan tashqari vujudga keladigan majburiyatlarda mulkiy huquqlarning himoya qilinishini belgilaydi. Negator da’voning huquqiy asosi Fuqarolik kodeksidagi normativ qoidalar Negator da’vo O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi bilan tartibga solinadi. U mulk huquqini himoya qilishning asosiy vositalaridan biri sifatida quyidagi normativ qoidalarga asoslanadi: 1. Mulkdorning huquqlari haqida umumiy qoidalar: o Fuqarolik kodeksi mulk egasining mulkka egalik qilish, undan foydalanish va tasarruf etish huquqini kafolatlaydi. Bu huquqlar har qanday noqonuniy xatti-harakatlar va to‘sqinliklardan himoya qilinishi lozim. o Kodeksda mulk egasining huquqlari faqat qonuniy asosda cheklanishi mumkinligi belgilangan. 2. Noqonuniy to‘sqinliklarni bartaraf etish huquqi: o Fuqarolik kodeksining tegishli moddalari mulk egasiga o‘z huquqlarini himoya qilish uchun negator da’vo orqali sudga murojaat qilish imkoniyatini beradi. o Bu da’vo mulkdan foydalanishga yoki tasarruf etishga to‘sqinlik qiluvchi har qanday holatni bartaraf etishga qaratilgan. 3. Huquqiy asoslarga ega bo‘lmagan harakatlar: o Kodeksda mulk huquqiga noqonuniy aralashish yoki davomiy to‘sqinlikka qarshi choralar ko‘rilishi ko‘zda tutilgan. Bu mulkdor manfaatlarini muhofaza qilishga xizmat qiladi. Mulkdorning huquqlarini himoya qilish prinsiplari Negator da’vo mulkdorning huquqlarini himoya qilishda quyidagi asosiy prinsiplarga tayanadi: 1. Mulk huquqining daxlsizligi: o Mulk egasi o‘z mulkidan qonuniy ravishda foydalanish va tasarruf etish huquqiga ega. Bu huquq boshqa shaxslar tomonidan buzilmasligi lozim. 2. Adolat va qonuniylik prinsipi: o Mulk huquqiga bo‘lgan har qanday noqonuniy to‘sqinlik qonuniy tartibda bartaraf etilishi kerak. Bu prinsiplarga rioya qilish ijtimoiy adolatni ta’minlashga yordam beradi. 3. Mulkdor manfaatlarini himoya qilish: o Negator da’vo mulkdorning iqtisodiy manfaatlarini saqlashga va ularning huquqiy himoyasini ta’minlashga qaratilgan. 4. Davomiy huquqbuzarliklarga qarshi kurash: o Negator da’vo davomiy xarakterga ega bo‘lgan huquqbuzarliklarni to‘xtatishga qaratilgan. Bu mulk egasining huquqlarini uzoq muddatli himoya qilish uchun muhim hisoblanadi. 5. Huquq va majburiyatlarning muvozanati: o Mulk huquqini himoya qilishda boshqa shaxslarning qonuniy manfaatlarini ham hisobga olish zarur. Bu tamoyil mulk munosabatlarida ijtimoiy barqarorlikni saqlashga yordam beradi. Negator da’vo huquqiy asosi Fuqarolik kodeksining mulk huquqini himoya qilishga doir normalariga tayanadi va mulkdorning manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan. Mulk huquqining daxlsizligi, qonuniylik va adolat tamoyillariga asoslangan ushbu da’vo mulk egalarining qonuniy huquqlarini tiklash va huquqbuzarliklarni bartaraf etishda samarali vosita hisoblanadi. Negator da’voning qo‘llanilish shartlari Mulk huquqining mavjudligi va uni tasdiqlovchi dalillar Negator da’vo muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun mulk egasi quyidagilarni ta’minlashi lozim: 1. Mulk huquqining mavjudligi: o Mulk egasi mulkka egalik qilish, undan foydalanish va tasarruf etish huquqlariga ega bo‘lishi kerak. o Ushbu huquqni qonuniy hujjatlar orqali isbotlash zarur. 2. Tasdiqlovchi dalillar: o Ko‘chmas mulk uchun:  Davlat reestridan olingan mulkka egalik huquqi guvohnomasi.  Shartnomalar (sotib olish, hadya qilish, meros bo‘yicha hujjatlar). o Ko‘char mulk uchun:  Texnik pasport, sotuv hujjatlari yoki mol-mulkning boshqa huquqiy dalillari. o Qo‘shimcha dalillar:  Guvohlik ko‘rsatmalari.  Fotosuratlar, videoyozuvlar yoki boshqa isbot vositalari. Mulkdan foydalanish yoki tasarruf qilishga to‘sqinlik qiluvchi holatlar Negator da’voning asosiy sharti mulk egasining mulkdan foydalanish yoki uni tasarruf etishiga noqonuniy to‘sqinlik mavjudligidir. Bunga quyidagilar kiradi: 1. Qo‘shnilar tomonidan to‘sqinlik: o Suv oqimlarini to‘sish, shovqin qilish yoki mulk chegarasini buzish. o Binoning umumiy hududiga noqonuniy ega chiqish. 2. Uchinchi shaxslarning noqonuniy xatti-harakatlari: o Ruxsatsiz mulkka kirish yoki foydalanish. o Mulk yaqinida noqonuniy qurilish ishlari olib borish. 3. Davlat organlari tomonidan harakatlar: o Davlat yoki mahalliy organlar tomonidan qonuniy asossiz tarzda mulkdan foydalanishni cheklash yoki mulkga kirishni taqiqlash. 4. Jismoniy yoki moddiy to‘sqinliklar: o Mulkka yo‘lni to‘sib qo‘yish. o Mulkni egasidan yashirish yoki uning tasarruf qilish huquqini buzish. Huquqbuzarlik va uning davomiy xarakterga ega bo‘lishi Negator da’vo faqat davomiy xarakterga ega bo‘lgan huquqbuzarliklar uchun qo‘llaniladi. Bunday holatlar quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: 1. Noqonuniy to‘sqinlikning davomiyligi: o Mulk egasi huquqini tiklashga uringaniga qaramasdan, to‘sqinlik davom etayotgan bo‘lsa. 2. Huquqbuzarlikning muntazamligi: o Huquqbuzar bir martalik harakatlar emas, balki muntazam ravishda mulk egasining huquqlarini buzayotgan bo‘lsa. 3. Buzilgan huquqni tiklash imkoniyati: o Negator da’vo mulkdorning mulk huquqini to‘liq tiklash uchun qo‘llaniladi. Bu faqat davomiy huquqbuzarlik bartaraf etilganda amalga oshadi. Negator da’voning muvaffaqiyatli qo‘llanilishi uchun mulk huquqining mavjudligi hujjatlar orqali tasdiqlanishi, mulkdan foydalanishga to‘sqinlik qiluvchi holatlar aniqlanishi va ushbu to‘sqinlikning davomiy xarakterga ega bo‘lishi zarur. Ushbu shartlar negator da’vo orqali mulkdorning huquqlarini samarali himoya qilishni ta’minlaydi. Negator da’voning predmeti va maqsadi Negator da’voning predmeti Negator da’vo mulk egasining mulkidan foydalanish yoki tasarruf etish huquqlarini buzuvchi holatlarni bartaraf etishga qaratilgan. Ushbu da’voning predmeti quyidagilardan iborat: 1. Huquqbuzarlikning mavjudligi: o Mulkdan foydalanishga to‘sqinlik qiluvchi yoki mulkka nisbatan noqonuniy aralashuv holatlarini bartaraf etish. 2. Huquqbuzar shaxsning harakatlari yoki harakatsizligi: o Mulk egasiga to‘sqinlik qiluvchi shaxsning noqonuniy xatti-harakatlari (masalan, mulkka ruxsatsiz kirish, mulkni ataylab shikastlash va hokazo). o Huquqbuzarning o‘z majburiyatlarini bajarmasligi, masalan, mulk egasining yo‘lini ochish yoki foydalanishga ruxsat bermaslik. Negator da’voning maqsadi Negator da’vo mulk huquqini himoya qilishning asosiy vositalaridan biri bo‘lib, quyidagi maqsadlarga erishishni ko‘zlaydi: 1. Huquqbuzarlikni bartaraf etish talabi: o Mulk egasi sud orqali huquqbuzardan o‘z mulkiga nisbatan to‘sqinlik qiluvchi yoki noqonuniy xatti-harakatlarni to‘xtatishni talab qiladi. o Bunga misollar:  Qo‘shnining noqonuniy ravishda suv oqimini to‘sishi yoki mulkka kirishni cheklashi.  Uchinchi shaxsning mulkka noqonuniy kirishi yoki foydalanishi. o Sud tomonidan huquqbuzarlikni to‘xtatish bo‘yicha qaror qabul qilinadi va u ijro etilishi ta’minlanadi. 2. Mulkdan foydalanish huquqini tiklash: o Mulk egasining mulkdan foydalanish va tasarruf etish huquqlarini to‘liq tiklash negator da’voning asosiy maqsadi hisoblanadi. o Bu mulk egasiga qonuniy huquqlaridan to‘liq foydalanish imkoniyatini beradi, masalan:  Mulkining yo‘lini ochish.  Qonuniy foydalanishga ruxsat olish.  Mulk atrofida noqonuniy qurilmalarni olib tashlash. Negator da’voning asosiy natijalari 1. Noqonuniy to‘sqinlikni bartaraf etish: o Huquqbuzarning noqonuniy xatti-harakatlari to‘xtatiladi va mulk egasi uchun to‘sqinlik holati yo‘q qilinadi. 2. Mulk huquqining tiklanishi: o Mulk egasi mulkdan foydalanish va tasarruf etish erkinligini qayta tiklaydi. 3. Davomiy huquqbuzarliklarning oldini olish: o Negator da’vo orqali kelgusidagi huquqbuzarliklarning oldi olinadi, chunki sud qarori huquqbuzarga kelajakda ham noqonuniy harakatlarni to‘xtatish majburiyatini yuklaydi. Negator da’voning predmeti huquqbuzarlik holatini bartaraf etish, maqsadi esa mulk egasining foydalanish huquqini tiklashdir. Ushbu da’vo mulk egasiga o‘z huquqlarini himoya qilish imkonini beradi va mulk huquqiga bo‘lgan noqonuniy to‘sqinliklarni to‘xtatishda samarali vosita hisoblanadi. Negator da’voni qo‘llashning o‘ziga xos jihatlari 1. Da’vo subyektlari: mulk egasi va huquqbuzar 1. Mulk egasi (da’vogar): o Negator da’voni ko‘taruvchi shaxs mulk huquqiga ega bo‘lgan yuridik yoki jismoniy shaxsdir. o Da’vogar mulk huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni taqdim etishi va mulkdan foydalanishga yoki tasarruf etishga noqonuniy to‘sqinlik mavjudligini asoslashi kerak. o Mulk egasi mulkni egalik qilishdan mahrum bo‘lmagan, ammo mulk huquqi buzilayotgan holatlarni bartaraf etishni talab qiladi. 2. Huquqbuzar (javobgar): o Bu mulkdorning huquqlarini buzayotgan yoki uning mulkidan foydalanishga to‘sqinlik qilayotgan shaxs bo‘lishi mumkin. o Huquqbuzar sifatida quyidagilar qatnashishi mumkin:  Qo‘shnilar yoki yaqin joylashgan shaxslar.  Uchinchi shaxslar (mulkka noqonuniy kiruvchi shaxslar).  Davlat yoki mahalliy boshqaruv organlari. o Javobgar noqonuniy xatti-harakatlarni to‘xtatishi yoki bartaraf etishi majburiyatini oladi. 2. Dalillarni to‘plash va isbotlash tartibi Negator da’voni ko‘rib chiqishda mulkdor o‘z huquqlarini buzilayotganini sud oldida isbotlashi kerak. Isbotlash jarayoniga quyidagilar kiradi: 1. Mulk huquqini tasdiqlash dalillari: o Davlat reestridan guvohnoma, shartnomalar yoki boshqa huquqiy hujjatlar. o Ko‘char mol-mulk uchun: texnik pasport, kvitansiyalar yoki boshqa egalikni tasdiqlovchi hujjatlar. 2. Huquqbuzarlikni isbotlovchi dalillar: o Fotosuratlar yoki videoyozuvlar (masalan, mulk atrofidagi noqonuniy qurilishlar, to‘sqinlik holatlari). o Guvohlarning ko‘rsatmalari (masalan, qo‘shnilar yoki voqea guvohlari). o Ekspertiza natijalari (masalan, mulkka yetkazilgan zarar hajmini aniqlash uchun). 3. Davomiy huquqbuzarlikni tasdiqlash: o Mulk egasining huquqlari uzoq muddat davomida buzilayotganini isbotlash uchun yozma hujjatlar yoki boshqa dalillar. o Sudga oldin murojaat qilganlik yoki boshqa organlarga ariza berganlik haqida ma’lumot. 3. Sud jarayoni va uning bosqichlari Negator da’vo bo‘yicha sud jarayoni bir necha bosqichdan iborat: 1. Da’vo arizasini tayyorlash: o Da’vogar sudga huquqbuzarlikni bartaraf etish va mulkdan foydalanish huquqini tiklashni so‘rab ariza beradi. o Arizaga mulk huquqi va huquqbuzarlikni tasdiqlovchi barcha hujjatlar ilova qilinadi. 2. Sudga murojaat qilish: o Da’vo arizasi mulk joylashgan yoki huquqbuzar yashayotgan hududdagi sudga topshiriladi. o Davlat boji to‘lanadi (boj summasi da’vo qiymatiga bog‘liq). 3. Sud jarayonining bosqichlari: o Oldi tayyorgarlik: Sud da’vo arizasini ko‘rib chiqadi, dalillarni tekshiradi va jarayonni boshlash haqida qaror qabul qiladi. o Sud jarayoni:  Har ikki tomon (da’vogar va javobgar) o‘z dalillarini keltiradi.  Guvohlarning ko‘rsatmalari, ekspertiza natijalari va boshqa dalillar ko‘rib chiqiladi. o Qaror chiqarish: Sud to‘plangan dalillarga asoslanib, mulk egasining huquqlarini tiklash yoki da’voni rad etish bo‘yicha qaror qabul qiladi. 4. Sud qarorining ijrosi: o Qaror qabul qilinganidan so‘ng, sud ijrochilari orqali huquqbuzarlikni bartaraf etish va mulk egasining huquqlarini tiklash amalga oshiriladi. Negator da’voni qo‘llashda mulk egasi va huquqbuzarning roli muhimdir. Dalillarni to‘plash va ularni sudda isbotlash da’voning muvaffaqiyatli hal etilishida hal qiluvchi omil hisoblanadi. Sud jarayoni qonuniylik va adolat tamoyillariga asoslangan bo‘lib, mulk egasining huquqlarini himoya qilish va huquqbuzarliklarni bartaraf etishga qaratilgan. Negator da’vo bilan bog‘liq tipik huquqbuzarliklar Negator da’vo mulkdorning mulk huquqlarini buzuvchi turli xil holatlarni bartaraf etishga qaratilgan. Quyida negator da’vo bilan bog‘liq eng keng tarqalgan huquqbuzarliklar keltirilgan: 1. Qo‘shnilar tomonidan mulkdan foydalanishga to‘sqinlik qiluvchi holatlar Qo‘shnilar bilan bo‘lgan mulkiy munosabatlar ko‘pincha nizolarni keltirib chiqaradi. Bu nizolar mulkdorning mulkidan foydalanish huquqlarini buzishi mumkin: 1. Yo‘l yoki kirishni to‘sish: o Qo‘shnilar tomonidan mulkka olib boruvchi yo‘l yoki kirish joyining to‘sib qo‘yilishi. o Masalan, mulk egasi foydalanadigan umumiy yo‘lakka noqonuniy qurilish qilish yoki ob’ekt o‘rnatish. 2. Suv va kommunikatsiya infratuzilmasiga to‘sqinlik qilish: o Qo‘shnilar tomonidan suv oqimini to‘sib qo‘yish yoki mulkdan foydalanishga zarur infratuzilmalarning shikastlanishi. 3. Atrof-muhitga zarar yetkazuvchi xatti-harakatlar: o Qo‘shnining mulk egasi hududiga axlat tashlash, zararli moddalar chiqarish yoki ekologik holatni buzuvchi boshqa harakatlar. 4. Shovqin va bezovtalik: o Qo‘shnining doimiy ravishda shovqin chiqarishi yoki mulkdan foydalanishni cheklovchi boshqa noqulayliklarni keltirib chiqarishi. 2. Uchinchi shaxslarning noqonuniy xatti-harakatlari Mulk egasining huquqlarini buzuvchi uchinchi shaxslarning noqonuniy xatti-harakatlari negator da’voning asosiy ob’ektlaridan biri hisoblanadi: 1. Mulkka ruxsatsiz kirish: o Uchinchi shaxslarning mulkka noqonuniy kirib kelishi yoki foydalanishi. o Masalan, mulkka ruxsatsiz kirish, noqonuniy qurilish ishlarini amalga oshirish. 2. Noqonuniy foydalanish: o Uchinchi shaxs tomonidan mulkni egasining ruxsatisiz foydalanish. Masalan, yer uchastkasini noqonuniy foydalanish yoki mulk ustiga reklama bannerlari o‘rnatish. 3. Mulk egasining huquqlariga bevosita zarar yetkazish: o Mulkni qasddan buzish, shikastlash yoki uning atrofidagi hududga zarar yetkazish. 4. Xususiy hayotni buzish: o Mulk egasining hududida ruxsatsiz monitoring yoki kuzatuv vositalarini o‘rnatish. 3. Davlat organlarining noqonuniy harakatlari yoki qarorlari Davlat yoki mahalliy boshqaruv organlarining noqonuniy harakatlari mulkdorning huquqlariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bunday holatlar negator da’vo orqali sudga murojaat qilishga asos bo‘ladi: 1. Mulkdan foydalanishni cheklash: o Davlat organlari tomonidan mulkdorning roziligisiz mulkdan foydalanishni cheklovchi qarorlar qabul qilinishi. o Masalan, mulkni davlat ehtiyojlari uchun olib qo‘yish haqida noto‘g‘ri yoki noqonuniy qarorlar. 2. Noqonuniy soliq yoki jarimalar: o Davlat organlari tomonidan mulk bilan bog‘liq ortiqcha soliqlar yoki jarimalar belgilanishi. 3. Ruxsatsiz mulkka aralashuv: o Davlat organlari yoki amaldorlari tomonidan mulk hududida ruxsatsiz tadbirlar o‘tkazish yoki ob’ektlarni o‘rnatish. Xulosa Negator da’vo – mulk huquqini himoya qilishning muhim vositalaridan biri bo‘lib, mulk egasining mulkdan foydalanish va tasarruf qilish huquqlarini tiklashda katta ahamiyatga ega. Ushbu huquqiy institut mulk huquqining daxlsizligini ta’minlaydi va qonuniy tartib-qoidalarni saqlashga xizmat qiladi. Negator da’voning ahamiyati quyidagilardan iborat: 1. Mulk huquqining daxlsizligini ta’minlash: o Negator da’vo mulkdorga mulkidan foydalanishga to‘sqinlik qiluvchi huquqbuzarliklarni bartaraf etish imkonini beradi. o Bu mulk egasining qonuniy manfaatlarini himoya qilishda kuchli mexanizm bo‘lib xizmat qiladi. 2. Huquqbuzarliklarning oldini olish: o Negator da’vo davomiy xarakterga ega bo‘lgan huquqbuzarliklarni to‘xtatishga yordam beradi, bu esa mulkdan qonuniy foydalanishni tiklashga imkon beradi. 3. Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash: o Mulk huquqining qonuniy himoyasi fuqarolar o‘rtasidagi nizolarni kamaytirishga va jamiyatda huquqiy madaniyatni oshirishga xizmat qiladi. 4. Sud amaliyotida samaradorlik: o Negator da’vo orqali mulkiy nizolar qonuniy asosda hal qilinadi, bu esa sud jarayonlari orqali adolatni tiklashga yordam beradi. Mulk huquqini himoya qilishni takomillashtirish uchun quyidagi takliflar taqdim etildi : 1. Huquqiy xabardorlikni oshirish: o Fuqarolar mulk huquqini himoya qilish imkoniyatlari, xususan, negator da’vo mexanizmi haqida yetarlicha ma’lumotga ega bo‘lishlari kerak. o Mulk huquqi bo‘yicha o‘quv dasturlarini kengaytirish va huquqiy maslahat xizmatlarini rivojlantirish zarur. 2. Sud amaliyotini takomillashtirish: o Negator da’volarni tezkor va adolatli ko‘rib chiqish uchun sud organlarining ish uslubini takomillashtirish kerak. o Sudlarda huquqbuzarliklarni aniqlash uchun ekspertiza tizimini yanada samarali qilish zarur. 3. Mulkdan foydalanish bilan bog‘liq infratuzilmalarni yaxshilash: o Suv oqimi, yo‘l, kommunikatsiyalar kabi umumiy infratuzilmalarni boshqarish bo‘yicha qonuniy tartibotlarni takomillashtirish lozim. 4. Davlat organlarining huquqiy javobgarligini oshirish: o Davlat organlari va mansabdor shaxslarning noqonuniy qarorlar qabul qilish va mulk huquqini buzishga yo‘l qo‘ymasliklari uchun nazoratni kuchaytirish. 5. Texnologiyalarni joriy etish: o Mulk huquqini himoya qilishga oid hujjatlarni raqamlashtirish va monitoring tizimlarini keng qo‘llash orqali noqonuniy xatti-harakatlarni oldini olish. Negator da’vo mulk huquqini himoya qilishda adolat va qonuniylik tamoyillarini tiklashda muhim ahamiyat kasb etadi. U mulkdorlarning qonuniy manfaatlarini himoya qilish, huquqbuzarliklarni bartaraf etish va ijtimoiy barqarorlikni saqlashda samarali vosita hisoblanadi. Taklif qilingan chora-tadbirlar mulk huquqini yanada mustahkamlash, sud tizimini takomillashtirish va mulkdorlarning huquqlarini ta’minlashga qaratilgan. Bu esa jamiyatda mulk huquqining ahamiyatini oshiradi va huquqbuzarliklar sonini kamaytirishga xizmat qiladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi. 2. O‘zbekiston Respublikasi Mulk huquqini himoya qilish to‘g‘risidagi qonuni. 3. Rasulov, A. "Mulk huquqining huquqiy himoyasi." Toshkent: Adolat nashriyoti, 2020. 4. Hasanov, I. "Fuqarolik huquqida vindikatsion da’vo institutining ahamiyati." Toshkent: Fan nashriyoti, 2018. 5. Karimov, R. "Sud amaliyotida mulkiy nizolarni hal qilish." Samarqand: SamDMI nashriyoti, 2021. 6. Safarov, B. "Mol-mulk huquqi va uning sud orqali himoyasi." Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. 7. Abdullayev, M. "Vindikatsion da’volarning nazariy va amaliy masalalari." Toshkent: Ilm va Taraqqiyot, 2017. 8. Dewey, J. "Demokratiya va huquqni muhofaza qilish." Toshkent: Sharq nashriyoti, 2015. 9. Vygotskiy, L.S. "Huquqiy nizolarda psixologik yondashuv." Moskva: Prosveshchenie, 1978. 10. UNESCO, "Huquqni himoya qilish bo‘yicha xalqaro me’yorlar." Parij: UNESCO nashriyoti, 2020. 11. Shoniyozov, O. "Ko‘chmas mulk huquqi: Nazariya va amaliyot." Toshkent: Adolat nashriyoti, 2019. 12. Rahimov, J. "Fuqarolik qonunchiligida mulk huquqi." Toshkent: Innovatsion rivojlanish nashriyoti, 2018. 13. World Bank, "Property Rights and Legal Protection." Washington: World Bank Publications, 2021. 14. Brown, H.D. "Principles of Property Law." London: Routledge, 2016. 15. Egamberdiyev, I. "Sud amaliyotida vindikatsion da’volar." Toshkent: Ilm va Ma’rifat, 2018. 16. Piaget, J. "Mol-mulk huquqining rivojlanishi." Moskva: Nauka, 1975. 17. Freire, P. "Huquq va adolat tamoyillari." Toshkent: Yangi kitob, 2017.

Mulkdorning huquqlarini egalik qilishdan mahrum etish bilan bog‘liq bo‘lmagan huquqbuzarliklardan himoya qilish (negator da’vo).

Sotib olish