Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15250

Информация о документе

Цена	150000UZS
Размер	7.1MB
Покупки	0
Дата загрузки	30 Июнь 2024
Расширение	docx
Категория	Метрология

Multimetr yordamida o‘zgarmas tok kuchini o‘lchash

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
O‘zgarmas tokni o‘lchashda Digital Circuit (DC) o‘lchovi turli usullar bilan ham
amalga oshirilishi mumkin. Bu yerda bir nechta keng tarqalgan usullarni ko‘rib
chiqamiz:
Analogli multimetrlar (ADC): o‘zgaruvchan tokda bo‘lgani kabi, analog
multimetrlar ham doimiy tokni o‘lchash uchun ishlatiladi. Ular turli xil tok
darajalari uchun o‘lchov diapazonlariga ega bo‘lishi mumkin.
Analogli Magnitoelektrik galvonometrlar
Magnitoelektrik galvanometrlar amaliy elektr o‘lchashlarda juda kichik
tok va kuchlanishlarni o‘lchashga to‘g’ri keladi. Ko‘pincha ko‘prik yoki
kompensatsiyali sxemalarda tok yoki kuchlanishning nolgacha kamayishini qayd
etish kerak bo‘ladi. Buning uchun, bevosita baholaydigan shartli darajaga ega va
sezgirligi yuqori bo‘lgan galvanometrlar xizmat qiladi. Yuqori sezgirlik
galvanometrlarda o‘zgaruvchan qismni tortqilar yoki osmalarga o‘matish va
yorug’likni qayd etish qurilmasidan foydalanish hisobiga erishiladi.
Galvanometming qo‘zg’aluvchan qismi ramka 1 va oyna 2 dan tashkil topgan (2-
rasm). Qo‘zg’aluvchan qism tortqilar (yoki osma) 3 ga mahkamlangan. Oynaga
yorug’lik manbai 4 dan yorug’lik yuboriladi va qaytgan nur daraja 5 ga tushadi. 1.Rasm Zamonaviy raqamli multimetr va analog strelkali testerning
umumiy ko‘rinishi

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
Kurs ishining matni barcha dasturlarga havolalarni o‘z ichiga olishi kerak. Ular
arizalarni matnda ularga murojaat qilish tartibida tartibga soladilar.
II. NAZARIY QISM
2.1. O‘zgarmas tokning asosiy tushuncha va ta’riflari.
Elektr toki haqida tushuncha. Kundalik hayotdan elektr tokini barcha biladi.
Elektr toki tramvay, trolleybus, elektropoezdlarni harakatga keltiradi, uy va
kuchalarni yoritadi, telefon, telegraf, radioni ishlatiladi va hokazo. Elektr tokining
hosil bo‘lishini osongina tushuntirish mumkin. Masalan, elektrometrga ulangan ikkita
sharsimon o‘tkazgich miqdor jihatdan teng, qarama–qarshi ishorali zaryadlari bilan
zaryadlangan bo‘lsin. Agar o‘tkazgichlar sim bilan o‘zaro ulansa, o‘tkazgichlarga
ulangan elektrometr ular orasidagi potensiallar farqi nolgacha tushishini ko‘rsatadi.
Binobarin, ortiqcha elektr zaryadlari (mettallardagi erkin elektronlar) sim bo‘ylab
manfiy ishorali zaryadlangan o‘tkazgichdan musbat zaryadlangan o‘tkazgichga qarab
harakatlanib, elektr tokini hosil qiladi, natijada qarama–qarshi ishorali zaryadlar
o‘zaro kompensasiyalanadi.
Elektr toki deb, elektr zaryadlarining tartibli harakatiga yoki zaryadlarning
ko‘chishi bilan bog’liq bo‘lgan elektr maydonning tarqalishiga aytiladi
Elektr tokini metallarda erkin elektronlarning harakati, elektrolitlarda ionlarning,
gazlarda esa ionlar bilan elektronlarning harakati hosil qiladi. Biroq qarma–qarshi
ishorali zaryadga ega bo‘lgan juda ko‘p elektron va atom yadrolaridan tashkil topgan
jismlar tartibli harakatlanganda hech vaqt elektr toki hosil bo‘lmaydi. Bunga sabab
musbat va manfiy zaryadlar o‘zaro kompensasiyalanishi natijasida har qanday yuza
orqali o‘tayotgan to‘liq zaryad nolga teng bo‘ladi. Shuning uchun ham, elektr tokini
umumiy ko‘rinishda quyidagicha tariflash mumkin. Elektr toki deb,
kompensasiyalashmagan ortiqcha musbat yoki manfii zaryadlarning tartibli
harakatiga aytiladi. O‘tkazgichlar ichidagi elektr maydoni sababli hosil bo‘lgan elektr
tokiga o‘tkazuvchanlik toki deb ataladi. Lekin elektr tokini bundai tor manoda
tushunish kerak emas. Masalan, zaryadlangan jismlar (yomgir tomchisi, suniy

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
∆X
10 =X
10 -X = 0.272-0.276 = -0.004 ∆ X
20 =X
20 -X=0.273-0.276 = -0.003

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
488 va Ethernet masofaviy interfeyslari ushbu multimetrni aniq qo‘lda o‘lchash va
avtomatlashtirilgan tizimlarda ishlatish uchun ideal vositaga aylantiradi.
Quyida ba’zi funksiyalari va afzalliklari ro‘yxati keltirilgan:
 100 mA dan 10 A gacha bo‘lgan tok kuchi diapazoni, 100 pA aniqlikda;
 Qarshilikning keng diapazoni 10 Ω dan 1 Ω gacha, 10 μΩ aniqlikda;
 Yorqin, katta raqamli, keng ko‘riladigan burchakli displey;
 Kirish signalining ikkita xususiyatini aks ettirish uchun ikkita displey
(masalan, bitta displeyda o‘zgaruvchan kuchlanish, ikkinchisida chastota);
 IEEE 488, RS-232 va Ethernet interfeysi orqali masofadan ishlash;
 O‘lchashni boshlash va tugallash;
 Qo‘shimcha xotira uchun old panelda USB port;
 6-1/2 razryadli ko‘rsatish;
 Ustunlarning yarim kengligi;
 O‘zgaruvchan tokning haqiqiy o‘rtacha kvadratik qiymati ( True rms );
 Qarshilikni 2 va 4 simli o‘lchash;
 1 MGs gacha chastotani o‘lchash;
 Sig’imni o‘lchash;
 Haroratni o‘lchash;
 Ruxsat etilgan tok 10 A;
 Qurilmaning old va orqa panelidagi kirish klemmalari;
 Yopiq korpusda kalibrlash .

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
Galvanometr shkalasi ko‘pincha shartli ravishda millimetrlarda yoki
graduslarda darajalanadi. 6 - doimiy magnit, 7 — ballast yuk —qo‘zg’aluvchan
qism inersiya momentini oshirish uchun xizmat qiladi.. Galvanometrlar asosan
kichik tok va kuchlanishlarni o ‘lchash uchun xizmat qiladi hamda nol asboblar
deb ataluvchi asboblar sifatida tokning boryo ‘qligini belgilash uchun ishlatiladi,
bunda ularga qo‘yiladigan asosiy talab — yuqori sezgirlik hisoblanadi.
Galvanometming asosiy parametriari va xarakteristikalari u zanjirga ulangan
yoki uzilganda mexanizmda yuzaga keladigan o‘tkinchi jarayonlarni tahlil qilish
asosida aniqlanadi
2-Rasm Magnitoelektrik galvonometrlar
Potensiometr orqali tok kuchini aniqlash
Pоtеnsiоmеtrning qo‘llаnilishi. O‘zgаrmаs tоk pоtеnsiоmеtrlаri yordаmidа
to‘g’ridаn-to‘g’ri kuchlаnish yoki e.yu.k. ni o‘lchаsh mumkin. Shu sаbаbli tоk vа
qаrshiliklаrni o‘lchаsh uchun bu qiymаtlаr o‘zlаrigа prоpоrsiоnаl bo‘lgаn
kuchlаnish yoki EYuK. gа аylаntirilаdi. Tоkni o‘lchаsh. Pоtеnsiоmеtrlаr bilаn
tоk quyidаgi sxеmа yordаmidа o‘lchаnаdi (3-rаsm) Nоmа’lum tоk I
x o‘tаyotgаn
zаnjirgа mа’lum nаmunа qаrshilik ulаnаdi vа pоtеnsiоmеtr bilаn bu qаrshilikdаgi
kuchlаnish pаsаyishi o‘lchаnаdi. Tоkning qiymаti quyidаgi ifоdаdаn hisоblаsh
yo‘li bilаn tоpilаdi.
(11)

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
Kirish
O‘zgarmas tokni o‘lchash elektrotexnika va elektronika sohasidagi asosiy
operatsiyadir. O‘zgarmas tok (DC) oddiy batareyalardan tortib murakkab elektron
sxemalar va quvvat tizimlariga qadar turli xil qurilmalarda keng qo‘llaniladi.
Texnologik taraqqiyot muqarrar ravishda yangi qurilmalar paydo bo‘lishiga va
energiya sarfini ko‘payishiga olib keladigan zamonaviy dunyoda, aniq va ishonchli
shahar o‘lchovi juda muhimdir.
Multimetr (inglizcha multimetrdan), tester (ingliz tilidan test - test), avometr
(amper voltmeter dan) bir nechta funksiyalarni birlashtirgan elektr o‘lchash asbobidir.
Minimal to‘plam voltmetr, ampermetr va ommetrning funksiyalarini o‘z ichiga oladi.
Ba’zan multimetr oqim qisqichlari shaklida amalga oshiriladi. Raqamli va analog
multimetrlar mavjud. Multimetr asosiy o‘lchovlar va muammolarni bartaraf etish
uchun ishlatiladigan yengil portativ qurilmadan ko‘p funksiyalarga ega murakkab,
statsionar asbobgacha bo‘lishi mumkin. "Multimetr" nomi birinchi marta raqamli
hisoblagichlarga berilgan bo‘lsa, kundalik hayotda analog qurilmalar ko‘pincha
"tester", "avometr" va ba’zan oddiygina "Seshka" deb ataladi.
Multimetrlar-bu elektr zanjirlarining turli parametrlarini, shu jumladan
kuchlanish, tok va qarshilikni o‘lchashga imkon beradigan universal o‘lchash
asboblari. Texnologiyaning rivojlanishi bilan multimetrlar elektrotexnika va
elektronika vositalarining ajralmas qismiga aylandi. Ular yuqori aniqlik va keng
o‘lchov diapazoniga ega bo‘lib, ularni elektronikaga texnik xizmat ko‘rsatish va
ta’mirlash, avtomobil uskunalari, maishiy elektr jihozlari va boshqalarni o‘z ichiga
olgan ko‘plab dasturlarda ajralmas holga keltiradi.
Multimetrlardan foydalangan holda o‘zgarmas tokni o‘lchash mos o‘lchov
rejimini tanlashdan tortib, olingan ma’lumotlarni to‘g’ri talqin qilishgacha bo‘lgan bir
nechta asosiy jihatlarni o‘z ichiga oladi. Zamonaviy multimetrlar odatda bir nechta
DC o‘lchash rejimlarini taklif qiladi, shu jumladan DCA, DCV, ACV, ACA va
boshqalar.
Multimetrlarning asosiy afzalliklaridan biri bu minimal vaqt sarflab, yuqori
o‘lchov aniqligini ta’minlash qobiliyatidir. Zamonaviy multimetrlar odatda raqamli

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
9. Avtomatizirovannie sistemi upravleniya texnologicheskimi protses sami v
metallurgii: Uchebnoe posobie./Medvedev R.B., Bondar YU. D. ,Romanenko
V.D.-M.: Metallurgiya, 2007.-156s.
10. Ivanova G.V. Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov osnovnix
ximicheskix proizvodstv. Metodicheskie materiali po kuru leksiy. S.Peterburgskiy
GTU. 2003.
11. Medvedev R.B., Bondar YU. D. ,Romanenko V.D. “Avtomatizirovannie
sistemi upravleniya texnologicheskimi protses sami v metallurgii: Uchebnoe
posobie”./ -M.: Metallurgiya, 2007
12.Vershinin O.E. Primenenie mikroprotsessorov dlya avtomatizatsii
texnologicheskix protsessov.-L.:Energoatomizdat, 2006
13.Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, Usmonov A.U., T., G’.
G’ulom nomidagi matbaa uyi, 2002,
14.Nazorat o‘lchov asboblari va ularni o‘rnatish, Usmonov A.U., O‘quv
qo‘llanma., T., “O‘MKNTN”bilim nashriyoti, 2005.
15.Л.С.Сабитов, Д.КюЛазарев,И.Р.Гилманшин Метод и средства колиchества
нефти игаза Уchебное пособие Казан 2020г
16. Z.Valiyeva ,N.Tursunava “ Hayot faoliyati va havfsizligi ” Ma’ruza matni
Toshkent -2016.
17.SH.SHodmonov, R. Aliyev, T. Jo‘rayev “Iqtisodiyot nazaryasi” Toshkent-2002.
18.C.C.Gulyamov, R.H.Ayupov “Raqamli iqtisodiyot df electron tijorat asoslari”
Toshkent-2011.
19.P.R.Ismatullayev “ Sifat menejment tizimi va uni sertifikatlash” O‘quv
qo‘llanma.
20. O‘zbekiston Respublikasida elektr energitika tarmog’ini yanada rivojlantirish
va isloh qilish strategiyasi to‘g’risidagi qarori 27.03.2019 yildagi PQ-4249-son

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
O‘zgarmas kuchlanish manbaiga aktiv qarshiliklar ketma-ket ulangan elektr
zanjirini tekshirish
22-rasm. O‘zgarmas tokli kuchlanish manbaiga aktiv qarshiliklar parallel
ulangan elektr zanjirning virtual sxemasi
23-rasm. O‘zgarmas tokli kuchlanish manbaiga aktiv qarshiliklar parallel
ulangan virtual elektr zanjirning modeli

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
O‘lchash natijalari o‘rtacha kvadratik xatoligi va o‘rtacha arifmetik qiymati
o‘rtacha kvadratik xatoligi σ (3) va σ
n (4) formulalar yordamida topiladi.
σ=√ ∑
i = 1n
(
∆ xi ) 2
n − 1 = ¿ (3)
σ n = σ
√
n =
√
∑i=1
n
(∆xi)2
n(n−1) (4)
O‘lchash natijalari o‘rtacha kvadratik xatoligini topamiz.
σ=
√
∑i=1
19
(∆ Xi)2
19 = √ ∆ X
1 2
+ ∆ X
22
+ ∆ X
32
+ ⋯ + ∆ X
182
+ ∆ X
192
+ ∆ X
202
19 = √ ( 0.013821 ) 2
19
≈ 0,004
O‘lchash natijalari o‘rtacha arifmetik qiymatini quyidagicha topamiz.
σ n =
√ ∑
i = 1n
( ∆ xi ) 2
n ( n − 1 ) = √ ∆ X
1 2
+ ∆ X
22
+ ∆ X
32
+ ⋯ + ∆ X
18 2
+ ∆ X
192
+ ∆ X
202
20 ( 20 − 1 ) = √ ( 0.013821 ) 2
20 ∙ 19 ≈ 7 ∙ 10 − 4
20 ta natijadagi qo‘pol xatoliklarni topish uchun biz “uch sigma”mezonidan
foydalanamiz. Agar o‘chashlarning absolyut xatoligining absolyut qiymati
(moduli) 3*σ qiymatdan oshib ketgan bo‘lsa, ushbu natija qo‘pol xatolik
hisoblanadi.
3 σ=3*0.004= 0,012
X
i ning qolgan qiymatlarining hech biri endi o‘rtacha arifmetik 0,012 dan ko‘proq
farq qilmaydi. Shuning uchun biz qo‘pol xatolik yo‘q deb taxmin qilishimiz
mumkin.
Ehtimoliy xatolik Styudent koeffitsienti yordamida aniqlanadi:
∆ X = t
n ∙ σ
n
bu yerda t n = Styudent koeffitsienti bo‘lib uni quyidagi maxsus jadvaldan
o‘lchash soni (n=20) va qabul qilingan ishonchli ehtimollik (texnik o‘lchashlarda
P=0,95 ehtimollik olinadi) qiymatlariga olinadi.
∆ X = t
n ∙ σ
n = 2,1 ∙ 7 ∙ 10 − 4
= 14,7 ∙ 10 − 4

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
Olingan natijalar asosida ∆X
i va Y
i qiymatlarning grafigini quramiz. Grafik
qurish jarayonini python dasturlash tilining Matplotlib kutubxonasidan
foydalanilgan holda qurib olamiz
import matplotlib.pyplot as plt
# Hisoblangan qiymatlarni kiritamiz
delta_x_values = [ 0.004 , - 0.001 , 0.003 , 0.004 , 0.006 , - 0.016 , - 0.001 , - 0.007 , 0.004 ,
- 0.004 , 0.003 , - 0.003 , - 0.017 , - 0.016 , 0.024 , 0.014 , - 0.016 , - 0.006 , - 0.004 , - 0.003 ]
y_values = [ 60.49268 , 96.66702 , 75.28435 , 60.49268 , 32.37939 , 0.003345 ,
96.66702 , 21.56932 , 60.49268 , 60.49268 , 75.28435 , 75.28435 , 0.011929 ,
0.033457 , 1.5189707 , 0.2181706 , 0.0334575 , 32.379398 , 60.492681 , 75.284358 ]
# Grafik qurish qismi
plt.plot(delta_x_values, y_values, marker = ‘o‘ , linestyle = ‘None’ )
plt.xlabel( ‘∆xi’ )
plt.ylabel( ‘Yi’ )
plt.title( "Yi ni ∆Xi ga bog’liqlik grafigi " )
plt.grid( True )
plt.show()

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
Kurs ishlari hajmi kamida 25 sahifadan iborat bo‘lishi va 50 varaqdan
oshmasligi lozim. Ishning matni sarlavha sahifasidan boshlanadi (A ilovaga qarang).
Keyingi sahifada bo‘limlar, paragraflar, ilovalar va sahifalar yozilgan tarkibiy qismlar
jadvali (B ilovasiga qarang). Tarkiblar jadvalida ishda mavjud bo‘lgan barcha
sarlavhalar bo‘lishi kerak. Ularning matni ish mazmuniga to‘liq mos kelishi, aniq,
ravshan, izchil va uning ichki mantig’ini aniq aks ettirishi kerak. Kirish varaqasidan
boshlab barcha ish varaqalari raqamlanadi. Raqamlash boshidan oxirigacha bo‘lishi
kerak. Ilova va bibliografiya o‘zaro tartib raqamlashga kiritilishi kerak. Raqamlar
varaqning pastki qismida, o‘rtadan tekislanadi. Matndagi har bir bo‘lim bir-biridan
ajratilgan bo‘lishi kerak. Tegishli bo‘lim (qism) yoki kichik bo‘limning raqami
sarlavha boshiga qo‘yiladi. Kurs ishida turli xil grafik rasmlar (xaritalar,
diagrammalar, chizmalar, fotosuratlar va boshqalar) bo‘lishi mumkin. loyihada
joylashtirilgan rasmlar soni uning mazmuniga qarab belgilanadi va matnga tartibli va
aniqlik berish uchun etarli bo‘lishi kerak. Ular ish matnida ularga murojaat
qilingandan so‘ng darhol joylashtiriladi. Yozuv varaqning o‘rtasiga tekislanadi, kursiv
bilan yozilgan va rasm ostida joylashgan.
Kurs ishiga joylashtirilgan raqamli material, jadval ko‘rinishida chiqarish
tavsiya etiladi. Jadvallar varaqqa rasmlar singari joylashtirilishi kerak. Har bir jadvalga
o‘tish raqami va imzo qo‘shiladi. Jadval sarlavhasi birinchi satrni ko‘rsatmasdan
varaqning chap chetiga tekislanadi, kursiv bilan yoziladi va jadvalning tepasida
joylashgan. No.,%, +, -, <,>, = va hokazo belgilar faqat sonli qiymatlar uchun
ishlatilishi kerak. Matnda bu belgilar so‘zlar bilan yozilishi kerak.
Hisob birliklari va fizik kattaliklarni o‘lchash birliklarining harf belgilari matnda
faqat bo‘sh joy bilan ajratilgan sonli qiymatlar bilan qo‘llaniladi (masalan: 5 dona, 10
MB). Matematik belgilarning belgilari +, -, <,>, =,  ,:, / ikkala tomondan bo‘sh joylar
bilan ajratilgan. Masalan: a + b = c, d <c, a  b.
Axborot manbalariga havolalar arabcha raqamlar bilan raqamlangan va tirnoqli
matn oxirida kvadrat qavslarga joylashtirilgan (havolalar soni kamida beshta bo‘lishi
kerak). Raqamlarga, formulalarga, jadvallarga va ilovalarga havolalar kurs ishlarining

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
III. TEXNOLOGIK QISM
3.1. Multimetr qurilmalarining turlari va ularning xarakteristikasi
Hozirgi kunda zamonaviy multimetrlarning turlari keskin ortib ketgan. Multimetr
qurilmalarining turlari qo‘llanilish sohasiga qarab tanladi, va ulardagi parametrlar har
bir qurilmada tubdan farq qiladi ya’ni birida uchraydigan o‘lchash parametr diapozoni
ikkinchi multimetr qurilmasida cheklangan yoki umuman bo‘lmasligi mumkin.

MASTECH M6340 markali multimetrni xarakteristikasini ko‘rib chiqamiz.
1-jadval
MASTECH m6340 multimetri uni foydalanuvchilar orasida mashhur qiladigan bir
qator afzalliklarni taqdim etadi: MASTECH M6340-bu o‘zgaruvchan va doimiy
kuchlanish, tok, qarshilik, sig’im, chastota, harorat va diodlarni tekshirish
imkoniyatlarini birlashtirgan kombinatsiyalangan vosita. Ushbu multimetr yuqori
o‘lchov aniqligiga ega, bu sizga turli vaziyatlarda va har xil o‘lchovlarda ishonchli
natijalarga erishishga imkon beradi. Texnik xarakteristikasi
O‘zgarmas kuchlanish 200 mV / 2 V / 20 V / 200 V (±0.5%) /
1000 V (±0.8%)
O‘zgaruvchan kuchlanish 2 V / 20 V / 200 V (±0.8%) / 700 V
(±1.2%)
O‘zgarmas tok 2mA / 20mA / 200mA (±1.5%) / 10 A
(±2.0%)
O‘zgaruvchan tok 2mA / 20mA / 200mA (±1.8%) / 10 A
(±3.0%)
O‘zgaruvchan tok chastota
diapazoni 20 kHz (±1.5%)
Qarshilik R 200Om / 2kOm / 20kOm /
200kOm / 2MOm (±0.8%) / 20MOm
(±1.0%) /
200 MOm (±6.0%)
Temperatura t 0
C -20°~+1000° C
Sig’im Kondensator 2nF / 20nF / 200nF / 2mkF / 100 mkF
Tranzistorning kuchaytirish
koeffitsienti hFE 1000 gacha
Diod
Gabarit 195x95x55 mm
Manba 9V
Massa 370 gr

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
Mundarija
I. KIRISH
1.1. Kurs ishining tarkibi va hajmi………………………………….........…
1.2. Kurs ishini rasmiylashtirish talablari……………………………...........
1.3. Kurs ishining strukturaviy rasmiylashtirish……………………............
II. NAZARIY QISM
2.1. O‘zgarmas tokning a sosiy tushuncha va ta’riflari...................................
2.2. O‘zgarmas tokni o‘ lchashda ampermetrning ishlash nazariyasi.............
2.3. O‘zgarmas tokni o‘lchash usullari………………………………..........
2.4. Multimetr qurilmalari yordamida tokni o‘ lchash tamoyillari…….........
III. TEXNOLOGIK QISM
3.1 Multimetr qurilmalarining turlari va ularning xarakteristikasi...............
3.2 Multimetr qurilmalarining metrologik ta’minoti.....................................
3.3 Asboblarning asosiy xatoligini aniqlash usullari va vositalari................
3.4 Multimetr qurilmalarini kalibrlash..........................................................
3.5 Multimetr o‘lchov asbobi yordamida amaliy tadqiqot ishlarini virtual
dastur Multisim bilan olingan natijalarni solishtirish..............................
IV. HISOBIY QISM
4.1 Multimetr o‘lchash vositasi yordamida o‘lchash xatoligini
aniqlash....................................................................................................
XULOSA .......................................................................................................
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .....................................................

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
3.4- § Multimetr qurilmalarini kalibrlash
Umumiy qoidalar
Multimetrni kalibrlash - bu aniqligini va ma’lum o‘lchov standartlariga javob
berishini ta’minlash uchun hisoblagichni ma’lum standart qiymatlarga
moslashtirish jarayoni. Multimetr qurilmalarini kalibrlashning asosiy bosqichlari
quyidagilardan iborat:
Tayyorlash: Multimetrning yaxshi holatda ekanligiga va tashqi tomondan
shikast yo‘qligiga ishonch hosil qilinadi. Shuningdek, u laboratoriya o‘tkaziladigan
xonaning harorati va boshqa parametrlari meyoriy hujjatlarda keltirilgan
qiymatlarda bo‘lishini nazoratga olinadi.
Standartlarni tanlash : Multimetrni kalibrlash uchun ishlatiladigan standart
signal manbalarini (odatda ma’lum kuchlanish, qarshilik yoki tok qiymatlari)
aniqlash.
Kalibrlash jarayonini boshlash: O‘lchov qiymatlarini standart qiymatlarga
o‘rnatish uchun multimetr ishlab chiqaruvchisi ko‘rsatmalariga amal qilinadi. Bu
odatda qurilmadagi maxsus boshqaruv elementlari yordamida amalga oshiriladi.
Natijaning to‘g’riligini tekshirish: Kalibrlashdan so‘ng siz boshqa standart
asboblar yoki o‘lchash usullari yordamida kalibrlashning to‘g’riligini tekshirish
kerak.
Me’yoriy Hujjatlar: Kalibrlash hujjatlarini, jumladan sana, bajarilgan
protseduralar va natijalarni saqlash muhim. Bu kalibrlash tarixini kuzatish va sifat
va xavfsizlik standartlariga muvofiqligini ko‘rsatishga yordam beradi.
Agar multimetr kerakli natijaga javob bermasa, qo‘shimcha tuzatish
choralarini ko‘rish yoki uni ta’mirlash yoki qayta kalibrlash uchun yuboriladi.

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
HISOBIY QISM
3.1. Multimetr o‘lchash vositasi yordamida o‘lchash xatoligini aniqlash.
Ushbu o‘lchash vositasi yordamida o‘lchashlar amalga oshiriladi hamda olinadi.
I
1 I
2 I
3 I
4 I
5 I
6 I
7 I
8 I
9 I
10
0.28 0.275 0.279 0.28 0.32 0.26 0.266 0.269 0.28 0.272
I
11 I
12 I
13 I
14 I
15 I
16 I
17 I
18 I
19 I
20
0.279 0.279 0.259 0.260 0.30 0.29 0.26 0.27 0.272 0.273
Ushbu o‘lchash vositasi yordamida amalga oshirilgan o‘lchashlar natijalari
qayta ishlanadi.
Dastlab olingan natijalarning o‘rta arifmetik (1) qiymatini X ni quyidagi
formula orqali hisoblaymiz (2):
X= ∑
i = 1n
Xi
n = ∑
i = 120
Xi
20 (1)
X
o‘rt =∑i=1
n
Xi
n =
∑i=1
20
Xi
20 = 0,28 + 0,275 + .. … … … . + 0,27 + 0,272 + 0,273
20 = 0.276 (2)
Endi har bir o‘lchash natijasi uchun absolyut xatolik ∆
X
i ni topamiz:
Absolyut xatolik
∆ X
i
∆
X
1 =X
1 -X=0.28-0.276 = 0.004 ∆ X
11 =X
11 -X=0.279-0.276 = 0,003
∆
X
2 =X
2 -X=0.275-0.276 = -0.001 ∆ X
12 =X
12 -X=0.279-0.276 = -0,003
∆
X
3 =X
3 -X=0.279-0.276 = 0.003 ∆ X
13 =X
13 -X=0.259-0.276 = -0,017
∆
X
4 =X
4 -X=0.28-0.276 = 0.004 ∆ X
14 =X
14 -X=0.260-0.276 = -0,016
∆
X
5 =X
5 -X=0.32-0.276 = 0.006 ∆ X
15 =X
15 -X=0.3-0.276 = 0,024
∆
X
6 =X
6 -X=0.26-0.276 = -0.016 ∆ X
16 =X
16 -X=0.29-0.276 = 0,014
∆
X
7 =X
7 -X=0.266-0.276 = -0.001 ∆ X
17 =X
17 -X=0.26-0.276 = -0.016
∆
X
8 =X
8 -X=0.269-0.276 = -0.007 ∆ X
18 =X
18 -X=0.27-0.276 = -0.006
∆
X
9 =X
9 -X=0.28-0.276 = 0.004 ∆ X
19 =X
19 -X=0.272-0.276 = -0.004

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
11 Rasm. FLUKE 8846A raqamli multimetrining tashqi ko‘rinishi.
III.2. Multimetr qurilmalarining metrologik ta’minoti
Multimetrlarning metrologik ta’minoti o‘lchovlarning aniqligi va
ishonchliligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Multimetrlarni muntazam
ravishda kalibrlash va tekshirish ularning o‘lchov aniqligi standartlariga
muvofiqligini ta’minlaydi. Bu maxsus laboratoriyalarda kuzatilishi mumkin
bo‘lgan kalibrlash standartlaridan foydalangan holda amalga oshirilishi mumkin.
Multimetrlarga muntazam texnik xizmat ko‘rsatish va holatini tekshirish
nosozliklarning oldini olishga va asboblarning barqaror ishlashini ta’minlashga
yordam beradi. Dasturiy ta’minot bilan boshqariladigan multimetrlarda
funksionallikni yaxshilash va aniqlangan xatolarni tuzatish uchun dasturiy
ta’minotni yangilash muhim vazifalardan biridir. Multimetrdan foydalanuvchilar
noto‘g’ri ishlash tufayli xatoga yo‘l qo‘ymaslik uchun asboblardan to‘g’ri
foydalanish va texnik xizmat ko‘rsatishga o‘rgatilishi kerak. Kalibrlash
ma’lumotlarini hisobga olish va saqlash ya’ni xizmat tarixini kuzatish va kerakli
o‘lchov aniqligini ta’minlash uchun kalibrlash va tekshirish jarayonlarini

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
Raqamli multimetr yordamida istemolchidan oqib o‘tayotgan tokni
qiymatini quyidagi ketma ketlikda bajarib amalga oshiramiz.
 Tester qurilmasini yoqamiz;
 Qora ulovchi simni COM ga ulaymiz;
 Biz tokni o‘lchash uchun kalitni o‘zgartiramiz, ADC maydonidagi kalitni 20
mA dan yuqori qiymatga aylantiramiz;
 Qizil ulovchi simni mA gnezdosiga ulaymiz;
 Batareyaning musbat qutbidan simni ajratib olamiz;
 Batareyaning musbat qutbiga qora ulovchi simni ulaymiz;
 Batareyadan ajratilgan simga qizil ulovchi simni ulaymiz;
 Displeyda o‘lchangan tokni qiymatini chiqaramiz
7. Rasm Svetodiod va batareya o‘rtasida oqib o‘tayotgan tokni multimetr
qurilmasi yordamida o‘lchash sxemasi.

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
Xulosa qilib aytganda, "multimetr bilan o‘zgarmas tokni o‘lchash" mavzusida
kurs ishlarini bajarish elektr o‘lchash moslamalari bilan ishlash sohasidagi amaliy
ko‘nikmalarni kengaytirishga va multimetrning ishlash tamoyillari va
imkoniyatlari to‘g’risida yangi bilimlarga ega bo‘lishga imkonini berdi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Vector Control of Three-Phase AC Machines. System Development in the
Practice. – Quang, Nguyen Phung, Dittrich, Jörg-Andreas. –Prentice-Hall Of India
Pvt. Limited, 2015. – 240 p
2. Austin Hughes, Bill Drury. Electric Motors and Drives: Fundamentals, Types
and Applications, 4th Edition. – Newnes; 4 editions, 2013. – 440 p.
3. Gray, Alexander. Electrical Machine Design: The Design and Specification of
Direct and Alternating Current Machinery. 1913. Reprint. – London: Forgotten
Books, 2013. Print.
4. Qodirov T.M., Karimov R.CH. Yo„nalishga kirish fanidan ma ruzalar matni.‟
Toshkent, TDTU, 2012. – 47 b.
5. Yusufbekov N.” Texnologik jаrаyonlаrni nаzorаt qilish vа аvtomаtlаshtirish”
Toshkent-2011
6. MP 0607-13-2017 metod poverka. GOST 8.395-80 O‘lchovlarning bir xilligini
ta’minlashning davlat tizimi. Tekshirish paytida normal o‘lchash shartlari.
Umumiy talablar;
7.-GOST R 8.736-2011 O‘lchovlarning bir xilligini ta’minlash davlat tizimi. Bir
nechta to‘g’ridan-to‘g’ri o‘lchovlar. O‘lchov natijalarini qayta ishlash usullari.
Asosiy qoidalar;
8.Моделирование и визуализация движений механиchеских систем в
MATLAB: уchеб.пособие / В.С.Щербаков, М. С. Корытов, А.А. Руппел, В.А.
Глушец, С.А. Милюшенко.– Омск: Изд-во СибАДИ, 2007. – 84с.

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
2.5 Multimetr o‘lchov asbobi yordamida amaliy tadqiqot ishlarini virtual
dastur Multisim bilan olingan natijalarni solishtirish.
Zamonaviy elektronikada Multisim dasturi kabi virtual dizayn vositalari
elektr zanjirlarini modellashtirish va tahlil qilish uchun tobora ommalashib
bormoqda. Shu bilan birga, multimetr kabi jismoniy o‘lchash uskunalari
yordamida haqiqiy o‘lchovlar bilan taqqoslash orqali bunday dasturlar orqali
olingan natijalarning aniqligi va ishonchliligini baholash muhim hisoblanadi.
Multimetr o‘lchov asbobi yordamida amaliy tadqiqot ishlarini virtual dastur
Multisim bilan olingan natijalarni solishtirishda bir nechta bosqichlarni amalga
oshiramiz.
O‘quv laboratoriya stendida kerakli o‘zgarmas va o‘zgaruvchan elektr zanjir
sxemasini yig’amiz va vitual dasturi yordamida kerakli kuchlanish, tok yoki
boshqa parametrlar o‘lchaymiz, taqqoslaymiz va tahlil qilamiz. Olingan o‘lchov
natijalari aniqlik va xatoliklarini baholash uchun bir-biri bilan taqqoslaymiz.
19-Rasm O‘quv laboratoriya stendidan olingan natijalar

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
kuchining bajargan ishiga miqdor jihatdan teng bo‘lgan fizik kattalikka aytiladi,
yani:U = A
q0
(4)
Demak, berilgan o‘tkazgich uchlaridagi kuchlanish bilan o‘tkazgichdagi elektr
toki kuchi orasida bog’lanish mavjud bo‘lishi kerak. Elektr toki vositasida bu
boglanishni aniqlash uchun turli tajribalar o‘tkazilgan. Qutblaridagi kuchlanishni
asta–sekin o‘zgartirsa bo‘ladigan tok manbaiga o‘tkazgich ulansa, undan o‘tayiotgan
elektr tokining kuchi o‘tkazgich uchlariga q`oyiilgan kuchlanishga to‘gri
proporsional bular ekan
I= CU
(5)
Bu boglanishni tajriba asosida birinchi bo‘lib, 1826 yilda nemis fizigi G.Om
(1784–1854) aniqlagan.
Tok kuchining formulasidagi proporsionallik koeffisienti bo‘lib, unga
o‘tkazgichning qancha katta bo‘lsa, berilgan kuchlanishda o‘tkazgichdan shuncha
katta tok o‘tadi. SI da o‘tkazuvchanlik birligi qilib simens (Sm) qabul qilingan.
1 simens (Sm) deb, uchlarida 1 V kuchldanish bo‘lganda 1 A tok o‘tadigan
o‘tkazgichning o‘tkazuvchanligiga aytiladi. Odatda, amaliy hisoblashlarda
o‘tkazuvchanlikning teskari ifodasi bo‘lgan kattalikdan foydalaniladi va unga
o‘tkazgichning qarshiligi deyiladi:
R= 1
G
(6)
Turli hil o‘tkazgichlar zanjirdan o‘tayotgan tokni turlicha cheklaydi yoki tokka
turlicha qarshilik ko‘rsatadi.
O‘tkazgichning zanjiridagi tokni cheklash hossasiga o‘tkazgichning qarshiligi
deyiladi .O‘tkazgichning qarshiligi R orqali tok kuchi I ning kuchlanish U ga
bogliqligini quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin:

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
Technologies 2014 yil 3 noyabrgacha) bilan biroz qimmatroq asboblar) 8,5 bitga
ega). Bunday multimetrlar orasida galvanik tomonidan quvvatlanadigan ikkala
portativ qurilmalar va AC kuchi bilan ishlaydigan statsionar qurilmalar mavjud. 5
dan ortiq piksellar soniga ega multimetrlarning aniqligi o‘lchash diapazoni va
o‘lchanadigan qiymat turiga bog’liq, shuning uchun har bir pastki qator uchun
alohida kelishib olinadi. Umuman olganda, bunday qurilmalarning aniqligi 0,01%
dan oshishi mumkin (hatto portativ modellarda ham).
4-Rasm Raqamli multimetrning umumiy ko‘rinishi Ekran
Qo‘shimcha knopkalar
GnezdoBuragich
O‘zgarmas tok kuchlanish
chegarasi O‘zgaruvchan tok
kuchlanish chegarasi
Rezistorni o‘lchash
chegarasi
O‘zgaruvchan tok
o‘lchash chegarasi O‘zgarmas tokni
o‘lchash chegarasi
200mA dan 10 A gacha
O‘zgarmas tokni o‘lchash

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
Demak, ayni paytda “O‘zbekiston Milliy Metrologiya Instituti” DK da turli
xildagi va turli aniqlikdagi elektr o‘lchash asboblarini qiyoslash va kalibrlash
uchun foydalanib kelinayotgan Fluke 5522A ko‘p funksiyali kalibrator yordamida
Fluke 8846A raqamli multimetrni kalibrlash jarayonini ko‘rib chiqamiz.
Multimetrni kalibrlash jarayoni UzNIM-PC-14 “O‘zgaruvchan va o‘zgarmas tok
raqamli multimetrlarini hamda elektr signallarni o‘lchovchi boshqa qurilmalarni
kalibrlash protsedurasi” ga muvofiq amalga oshiriladi.
Avvalambor, ushbu jadvalni bizga ma’lum bo‘lgan boshlang’ich
ma’lumotlar bilan to‘ldiramiz.
3 -jadval
Kalibrlash uchun boshlang’ich ma’lumotlar
Buyurtmachi : "NKMK"
aksiyadorlik jamiyati Ob’ y ekt kalibrovk a
Ariza raqami va sanasi: 016/07
20.02.2024 Berildi Kalibrlandi
Shartnoma raqami va sanasi: №
2021-011651, 20.02.2024 sana vaqt sana vaqt
O‘lchashni o‘tkazdi: Namozova K.N
20.0 2 .202 4 1 4 :10 23 .0 2 .202 4 09 : 2 0
Kalibrlash ob’ y ekti
O‘lchash vositasi (Standart namuna) nomi
Nomi: Raqamli multimetr
Fluke 5522A ko‘p funksiyali kalibrator
Turi: Fluke 8846A
Seriya/zavod/inventar №: 95971408 Kalibrlash sharoiti: °С % mm.sim.ust .
O‘lchash oralig’i: 0 dan 10 A gacha
boshlanishida 24,2 32,4 751
oxirida 24,6 32,8 755
Keyin esa arizada so‘ralgan parametrlarni ketma-ketlikda o‘lchashni
boshlaymiz. Har bir o‘lchangan parametrning natijasini o‘ziga tegishli jadvalga
kiritib boramiz .
O‘zgarmas tok kuchini kalibrlash.
O‘lchash vositasini 2.9-rasmda ko‘rsatilgandek kalibratorga ulaymiz va
qaysi nuqtani kalibrlashimizga qarab 4-jadvalda keltirilgan toklarni qo‘llaymiz.

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
1 6 Rasm . O‘zgarmas tok kuchini kalibrlash uchun ulanish sxemasi
4 -jadval.
8846A ning o‘zgarmas tok kuchini kalibrlashdagi qiymatlari
№ O‘lchash
nuqtasi Etalonning shu
qiymatdagi
kengaytirilgan
noaniqligi Etalonning shu
qiymatdagi
tuzatmasi V
INDi – kalibrlash ob’yektining
ko‘rsatgan qiymati Kalibrlash
ob’yektining
shu
qiymatdagi
ko‘rsatish
imkoniyatimA mA mA X1 X2 X3 X4 X5
mA mA mA mA mA
1. 100∙10 -3
0,00000024 0,000020,100001
0,100002
0,100004
0,100003
0,100005 0,000001
2. 1 0,0000023 0,00005
1,000003
1,000005
1,000004
1,000006
1,000002 0,000001
3. 10 0,000015 0,0003
10,00002
10,00004
10,00005
10,00003
10,00006 0,00001
4. 100 0,0001 0,003
100,0003
100,0002
100,0003
100,0004
100,0001 0,0001
5. 1000 0,0025 0,04
1000,002
1000,005
1000,004
1000,003
1000,002 0,001

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
XULOSA
“ Multimetr bilan o‘zgarmas tokni o‘lchash ” mavzusidagi kurs ish in i bajarish
jarayonida multimetrning ishlash tamoyillari va o‘zgarmas tokni o‘lchash
usullarini o‘rganish bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazildi. Ushbu ish doirasida o‘zgarmas
tokni o‘lchash uchun multimetrdan foydalanishning turli jihatlarini ko‘rib chiqish
amalga oshirildi. Belgilangan maqsadlarga erishish uchun bir qator tajribalarda
o‘zgarmas tok qiymatlarini olishga imkon beradigan MY61 markali multimetrdan
foydalandim. O‘zgarmas tokni ni o‘lchash natijalarining ishonchliligini ta’minlash
uchun bir nechta o‘lchovlar seriyasi amalga oshirildi, ularning har birida DCA
qiymatida kamida 20 marta o‘lchandi. Ishning asosiy vazifalari multimetr
yordamida o‘zgarmas tokni o‘lchash xatolarini tahlil qilish edi. Tahlilda har xil
turdagi xatolar, shu jumladan mutlaq xato, o‘rtacha kvadrat xato va qo‘pol xato
ko‘rib chiqildi. Har bir o‘lchangan o‘zgarmas tok qiymati uchun ushbu xatolarning
qiymatlari hisoblab chiqildi, bu esa o‘lchovlarning aniqligini baholashga imkon
berdi. Tadqiqotning muhim bosqichi o‘lchov sharoitlariga qarab xatolarning
o‘zgarishini rejalashtirish edi. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish turli xil
omillarga, masalan, tajriba sharoitlarining o‘zgarishi va sinov sxemasining
xususiyatlariga qarab xatolarning o‘zgarishidagi qiymatlari aniqlashga imkon
berdi.
Ishning asosiy natijalaridan biri multimetrning ishlash tamoyillari va uning
imkoniyatlarini chuqur tushunish edi. Tadqiqot natijasida multimetrlarning turlari,
ularning asosiy ish rejimlari va qo‘shimcha funktsiyalar to‘g’risida yangi bilimlar
oldim. O‘zgarmas tokni o‘lchash va olingan natijalarni tahlil qilish uchun
multimetrdan foydalanish ko‘nikmalari ham kengaytirdim.
Ushbu ish natijalari Multisim virtual dasturi yordamida olingan natijalarning
aniqligi va ishonchliligini baholashga va uning muhandislik amaliyotida
foydalanishga yaroqliligini aniqlashga yordam beradi. Shuningdek, u elektr
zanjirlarini loyihalashning ishonchliligini ta’minlash uchun haqiqiy o‘lchovlardan
foydalangan holda virtual modellarni tekshirish muhimligini ta’kidlaydi.

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
BundaI= ξ
R+r
(10)
Bu tenglik yopiq zanjir uchun Om qonunining matematik ifodasi bo‘lib, u
quyidagicha tariflanadi. Yopiq zanjirdan o‘tayotgan tokning kuchi manbaning elektr
yurituvchi kuchiga to‘gri proporsional va zanjirning to‘la qarshiligiga teskari
proporsionaldir.
2.3. O‘zgarmas tokni o‘lchash usullari
Elektr hodisalari ko‘rinmaydi. Metall sim orqali o‘tadigan elektronlarni ko‘ra
olmaymiz. Ularni hisoblash ham mumkin emas! Ushbu qiyinchiliklarga qaramay,
biz tok va kuchlanishni oqimlarning harakatlanishi natijasida hosil bo‘lgan
elektromagnit maydonlarni yani "ikkilamchi" ta’sirlarni kuzatish orqali
o‘lchashimiz mumkin. Voltmetrlar va Ampermetrlar tok va kuchlanishni o‘lchash
uchun ishlatilishi kerakligini ko‘rdik. Ammo amaliyotda tester yoki multimetrdan
turli xil elektr parametr qiymatlarini o‘lchovchi priborlardan foydalaniladi.
Testerda raqamli displey yoki o‘q ko‘rsatkichi, aylanuvchi kalit va gnezdolarni
ulash uchun uch yoki to‘rtta gnezdo, ya’ni ulovchi simlar bilan qurilmani
bog’lovchi qismi. Ulovchi simlar har doim bittasi qizil, ikkinchisi qora. Ushbu
ranglar musbat (qizil) va manfiy (qora) deb hisoblanadi.

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
matni davomida doimiy ravishda raqamlanishga ega bo‘lishi kerak, ular qavs ichida
berilgan, masalan: (1-rasm), (3-jadval), formulalar (1) - (3), (Ilova) .) A).
Matnda keltirilgan manbalar va adabiyotlar havolalari orqali murojaat qilinadi.
Ishoratlar nafaqat to‘g’ridan-to‘g’ri iqtibos keltirganda, balki kurs ishining muallifi
hujjat yoki bayonotning matnidan iqtibos keltirganda, shuningdek, yangi faktlar,
raqamli materiallar va o‘z so‘zlaringiz bilan aytilgan boshqa ma’lumotlar keltirilganda
ham amalga oshiriladi. Ma’lumotlar ro‘yxatining namunasi B ilovasida keltirilgan.
Dars ishi alohida papkada papka bilan birga beriladi. Varaqlar fayllarga joylashtiriladi
yoki to‘ldiriladi.
1.3. Kurs ishining strukturaviy rasmiylashtirish
Tushuntirish yozuvida bo‘limlar, kichik bo‘limlar, paragraflar,
paragraflar va paragraflar mavjud.
Bo‘lim - bo‘linishning birinchi bosqichi, seriya raqami va sarlavhasi bor.
Kichik bo‘lim - bo‘limning bir qismi, bo‘lim raqami va pastki qismning seriya
raqami va sarlavhadan iborat seriya raqamiga ega.
Band - bo‘lim yoki pastki qismning pastki qismi raqami va buyumning seriya
raqamidan iborat seriya raqami. Sarlavha bo‘lishi mumkin.
Paragraf - paragrafning qismi, paragraf raqami va kichik bandning seriya
raqamidan iborat seriya raqamiga ega. Sarlavha bo‘lishi mumkin.
Paragraf - bu raqam va sarlavha bo‘lmagan matnning mantiqiy tanlangan qismi.
Bo‘lim nomlari CAPITAL (bosh harf) bilan ajratiladi va bo‘lim nomlari kichik
harflar bilan yoziladi. Matn va bo‘limlar (kichik bo‘limlar) nomi o‘rtasida bitta qator
oralig’i (bitta bo‘sh satr) bo‘lishi kerak. Bo‘lim sarlavhalarini va kichik bo‘limlarni
qalin qilib belgilashingiz mumkin. Kursiv shriftdan foydalanish mumkin emas. Har bir
dastur yangi sahifadan arab raqamlarida ko‘rsatilgan raqam bilan boshlanishi kerak.
Raqam sarlavhasi bosh harf bilan yozilgan. Bitta ilova raqamlanmagan. Ilovada
tematik sarlavha bo‘lishi kerak, unda kichik harflar bilan yoziladi (birinchi bosh harf),
o‘rtada joylashgan, raqamlash sarlavhasidan bo‘sh chiziq bilan ajratilgan.

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
hujjatlashtirish kelgusida birmuncha asqotadi. Multimetrlardan olingan o‘lchov
natijalari xalqaro standartlarga muvofiq kuzatilishi muhim, bu ularning turli
sohalar va sohalarda tan olinishi va qo‘llanilishini ta’minlashi kerak. Ushbu
chora-tadbirlar multimetrlar yordamida amalga oshiriladigan o‘lchovlarning
ishonchliligi va aniqligini ta’minlaydi, bu esa o‘z navbatida turli xil o‘lchovchi
asboblarda kelib chiqishi mumkin bo‘lgan xatolarni oldini olishga muhim rol
o‘ynaydi.
Multimetrlar bir nechta funksiyalarni birlashtirgan kombinatsiyalangan
elektr o‘lchash moslamalari bo‘lganligi sababli IEK raqamli multimetrlari
asboblar xavfsizligi nuqtai nazaridan GOST 12.2.091-2012 va GOST R IEC
61326-1-2014, GOST r 51522.2.2 (IEC 61326-2-2) talablariga javob berishi
belgilanib qoyilgan .

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
bu yеrdа U
0 – pоtеnsiоmеtr shkаlаsidаn оlingаn qiymаt; R
0 – nаmunа
qаrshilikning qiymаti.
3-Rasm Pоtеnsiоmеtrlаr bilаn tоk kuchini o‘lchash sxemasi.
Raqamli multimetrlar
Raqamli multimetr hozirda eng ko‘p ishlatiladigan raqamli asbob hisoblanadi.
Uning asosiy xususiyatlari yuqori aniqlik, kuchli piksellar sonini, mukammal sinov
funktsiyasi, tez o‘lchash tezligi, intuitiv displey, kuchli filtrlash qobiliyati, kam
quvvat sarfi va tashish oson. 1990-yillarning boshidan beri mening mamlakatda
raqamli multimetrlar tez ommalashtirildi va keng qo‘llanilmoqda. Ular zamonaviy
elektron o‘lchash va texnik xizmat ko‘rsatish uchun muhim vositaga aylandi va
an’anaviy analog (ya’ni analog) multimetrlarni asta-sekin almashtirmoqda.
Raqamli multimetrlar raqamli multimetrlar (DMM) deb ham ataladi. Ko‘p
turlari va turli xil modellari mavjud. Har bir elektron ishchi ideal raqamli
multimetrga ega bo‘lishga umid qiladi. Raqamli multimetrni tanlashning ko‘plab
printsiplari mavjud va ba’zida u odamdan odamga farq qiladi. Ammo qo‘l
(cho‘ntak) raqamli multimetr uchun u odatda quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi
kerak Eng oddiy raqamli multimetrlar ko‘chma. Ularning bit chuqurligi - 2,5
raqamli (xato odatda taxminan 10%). 3,5 o‘lchamlari bilan eng keng tarqalgan
qurilmalar (xato odatda taxminan 1,0%). 4,5 o‘lchamlari (odatda aniqligi taxminan
0,1%) va 5 bit va undan yuqori bo‘lgan (masalan, Keysight Technologies
tomonidan ishlab chiqarilgan aniq o‘lchovli 3458A multimetr (Agilent

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
ampermetrlarni, voltmetrlarni va vattmetrlarni tekshirish uchun ishlatilishi mumkin.
Tekshirish uchun U300, U1134M tekshirish birliklari va 0,1-0,5 aniqlik sinflarining
namunaviy asboblari qo‘llaniladi (2.1-rasm).
13 Rasm O‘zgarmas tokdagi qiyosiy tekshiruv
0,5 aniqlik sinfidagi ampermetrlarni 0,2 (o‘zgartirishlar kiritish yo‘li bilan)
yoki 0,1 aniqlik sinfidagi asboblar bilan to‘g’ridan-to‘g’ri taqqoslash yo‘li bilan
tekshirish mumkin va ish standartlari sifatida sertifikatlangan 0,5 aniqlik sinfidagi
ampermetrlarni faqat 0,1 aniqlik sinfidagi asboblar bilan to‘g’ridan-to‘g’ri
taqqoslash orqali tekshirish mumkin.
14 Rasm O‘zgaruvchan tokdagi qiyoslash tekshiruvi.

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
yo‘ldosh va shu kabilar) ning fazodagi tartibli harakatidan ham elektr toki hosil
bo‘ladi. Bunday tok boshqa turdagi toklardan farqli ravishda konveksion tok deb
ataladi.
Tokning yo‘nalishi uchun shartli ravishda musbat zaryadlarning harakat
yo‘nalishi qabul qilingandir.Tokning bunday yo‘nalishiga tehnik yo‘nalish deyiladi.
Shuning uchun ham, manfii zaryadlar yoki elektronlar hosil qilgan tokning
yo‘nalishiga harakat yo‘nalishiga qarama–qarshi deb hisoblanadi.O‘tkazuvchanlik
tokini hosil qilgan erkin elektronlarning harakatini bevosita kuzatib bo‘lmaydi. Lekin
o‘tkazgichdagi tokning mavjudligini uning tasiri yoki u hosil qilgan hodisalariga
qarab quyidagicha aniqlash mumkin:
 Tok o‘tayotganda o‘tkazgich qiziydi (isitkich asboblar, chuglanma
lampalar, saqlagichlar).
 Tokning magnit tasiri (tokli o‘tkazgich atrofida magnit strelkaning ogishi
elektromagnitlar, telegraf–telefon).
 Elektr toki o‘tganda kimyoviy tarkib o‘zgarishi (kislota, ishqor va tuzlar
eritmasi – elektrolitlarda moddalarrning ajralishi).
Vaqt o‘tishi bilan miqdori va yo‘nalishi o‘zgarmaydigan tokka o‘zgarmas tok
deyiladi.
Zanjirdagi tok o‘zgarmas bo‘lishi uchun zanjirning ihtiyoriy ikki nuqtasidagi
potensiallar ayirmasi ham o‘zgarmas bo‘lishi shart.
2. Tok kuchi. Tokning tabiatidan kat`i nazar uni harakterlovchi asosiy
kattaliklardan biri tok kuchidir:
Tokning kuchi deb, o‘tkazgichning ko‘ndalang kesim yuzidan vaqt birligi
ichida o‘tgan elektr zaryadiga miqdor jihatdan teng bo‘lgan fizik kattalikka
aytiladi, yani:I=q
t
(1)

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
Bu holda o‘lchanadigan kattalikning haqiqiy qiymati (ishonchlilik intervali)
quyidagi formula bo‘yicha hisoblab topiladi:
X = X
o ’ rt ∓ ∆ X = X
o ’ rt ∓ t
n ∙ σ
nX= Xo’rt∓ ∆X=∈[0.247453 ;0.27747 ]
P ning qiymati
N 0,6 0,7 0,8 0,9 0,95 0,98 0,99
5 0,94 2,0 3,1 8,3 17.7 31,8 63,7
10 0,88 1,2 1,5 2,1 2,8 3,7 4,8
20 0,86 1,2 1,4 1,8 2,1 2,8 3,3
40 0,85 1,1 1,3 1,7 2,1 2,5 2,9
60 0,85 1,2 1,3 1,7 2,0 2,4 2,7
120 0,85 1,0 1,3 1,7 2,0 2,4 2,7
120 0,85 1,0 1,3 1,7 2,0 2,4 2,6
Normal taqsimot bo‘yicha taqsimlanish qonuniyati tuzamiz:
y i = 1
σ
√ 2 π ∗ e − ( ∆ xi ) 2
2 σ 2

X
i X
o‘rt ∆
X ( ∆ X
i ) 2
∑
i = 1n
( ∆ xi ) 2
σ σ n
∆X X Yi
1
0.28 0.276
0.004 0.000016 0.013821 0.004
7∙10 −4 14,7 ∙10 −4
0.247453 60.49268
2
0.275 -0.001 0,000001
96.66702
3
0.279 0.003 0,00009
75.28435
4
0.28 0.004 0.000016
60.49268
5
0.32 0.006 0,000036
32.37939
6
0.26 -0.016 0,000256
0.003345
7
0.266 -0.001 0,000001
96.66702
8
0.269 -0.007 0,000049
21.56932
9
0.28 0.004 0.000016
60.49268
10
0.272 -0.004 0.000016
60.49268
11
0.279 0.003 0,00009
0.27747 75.28435
12
0.279 -0.003 0,00009
75.28435
13
0.259 -0.017 0,000289
0.011929
14
0.260 -0.016 0,000256
0.033457
15 0.30
0.024 0,000576
1.5189707

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
Bunda I –tokning kuchi, q –elektr zaryadi, t – elektr zaryadi o‘tishi uchun ketgan
vaqt. Tok kuchi elektr zaryadi kabi skalyar kattalikdir. SI da tok kuchi amper (A)
hisobida o‘lchanadi. Tok kuchi ampermetr bilan o‘lchanadi. Ampermetr zanjirning
ko‘ndalang kesimi yuzidan o‘tayotgan tokning kuchi yo‘gonroq joyidagiga qaraganda
katta bo‘ladi. Shuning uchun ham, tok kuchidan tashqari tok kuchining zichligi deb
ataluvchi fizik kattalik tushunchasi kiritiladi va i harfi bilan belgilanadi.
Tok kuchining zichligi deb, o‘tkazhgichning bir birlik ko‘ndalang kesimi
yuzidan o‘tgan tokning kuchiga miqdor jihatdan teng bo‘lgan fizik kattalikka
aytiladi, yani:i= I
S
(2)
Bundagi tok kuchining o‘rniga (92) dagi ifodasi qo‘yilsa:
i= q
St
(3)
Bu formulaga asosan tok kuchining zichligini, yana quyidagicha tariflash
mumkin:
Tok kuchining zichligi deb, o‘tkazgichning bir birlik ko‘ndalang kesim yuzidan
vaqt birligi ichida o‘tgan zaryadga miqdor jihatdan teng bo‘lgan fizik kattalikka
aytiladi.
3.Zanjirning bir qismi uchun om qonuni. O‘tkazgich bo‘ylab
zaryadlarning harakatlanishi uchun o‘tkazgich uchlarida potensiallar ayirmasining
bo‘lishi, boshqacha qilib aytganda, o‘tkazgich ichida maydon bo‘lishi shart.
O‘tkazgich uchlaridagi potensiallar ayirmasi elektrostatikadan farqli ravishda
kuchlanish deyiladi va U (lotincha "u") harfi bilan belgilanadi. Zaryadlarning
o‘tkazgich bo‘lib ko‘chishida o‘tkazgichdagi elektr maydon kuchlari ish bajaradi.
O‘tkazgich uchlaridagi potensiallar ayirmasi yoki kuchlanish deb, bir birlik
musbat zarjadni utkazgich builab kuchirishda utkazgichdagi elektr maydon

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
Bizning o‘quv laboratoriya stendimizda ossilograf qurilmasining mavjud
emasligini inobatga olib chiqadigan diagrammalarning Multisim dasturida
ko‘rishimiz mumkin.
Sinusoidal o‘zgaruvchan kuchlanishga aktiv qarshilik, induktiv g’altak va
sig’im ulangan elektr zanjirini tekshirish.
20-rasm. Sinusoidal o‘zgaruvchan tokli kuchlanish manbaiga aktiv qarshilik
ulangan elektr zanjiri.
21-rasm. Sinusoidal o‘zgaruvchan tokli kuchlanish manbaiga aktiv qarshilik
ulangan virtual elektr zanjirning modeli

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
1.1. Kurs ishining tarkibi va hajmi
Kurs ishi tarkib qismlariga, chizmalar, diagrammalarga joylashtirilgan tasviriy
grafik materiallar bilan hisob-kitob va tushuntirish yozuvidan (TY) iborat.
Qo‘lda yozilgan matnning hajmi 25-35 jami sahifadan iborat bo‘lib, hisob-kitob
va tushuntirish yozuvidan iborat bo‘ladi:
sarlavha sahifasi;
mundarija
kirish
asosiy qism (bo‘limlarga bo‘lingan)
hisobiy qism
xulosa;
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati (adabiyotlar);
ilovalar (rasmlar, diagrammalar, dastur ro‘yxatlari
Kirish qismida muammoni hal qilishning dolzarbligini ko‘rsatish kerak, agar
kerak bo‘lsa, mavjud tizimlarni vazifalarni kamchiliklarini yoki ularni samarasiz
ishlarini isbotlash uchun ko‘rib chiqish kerak. Asosiy qismning bo‘limida muddatli ish
mavzusi bo‘yicha materiallar ko‘rib chiqiladi: qisqacha tarixiy ma’lumot (agar kerak
bo‘lsa); asosiy tushunchalar va ishlanmalar to‘g’risida ma’lumot beriladi.
Xulosa qilib, olingan natijalar haqida qisqacha ma’lumot berish, ish natijalarini
umumlashtirish va barcha kurs ishlari bo‘yicha xulosalar chiqarish kerak.
1.2. Kurs ishini rasmiylashtirish talablari
Kurs ishi kompyuterda A4 (297x210 mm) oq varaqning bir tomonida bir yarim
qator oralig’ida bosilishi kerak. Birinchi satrning hoshiyasi 1,25 sm. Matn 30-35
qatordan iborat bo‘lishi kerak, 60 ta belgidan iborat bo‘lishi kerak (so‘zlar va tinish
belgilarining orasidagi bo‘shliqlarni hisoblash) va varaqning butun kengligi bo‘ylab
tekislanadi. Har bir varoq standart: chapdan - 3 sm, o‘ngdan - 1,5 sm, yuqori va
pastdan - har biri 1,5 sm, harflar Times New Roman 14 o‘lchamda bo‘lishi kerak.
Shaxsiy fikrlarni, formulalarni, belgilarni kiritishga, shuningdek kurs ishning matniga
qora kapillyar (geliy) ruchka bilan diagramma va chizmalar kiritishga ruxsat beriladi.

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
2.4 Multimetr qurilmalari yordamida tokni o‘ lchash tamoyillari
Tokni o‘lchash yanada murakkab operatsiya hisoblanadi, chunki o‘lchash
moslamasining gnezdolarini ulash uchun uzish shart. Tokni o‘lchash uchun qora
rangli ulovchi simni COM gnezdosiga va qizil rangli ulovchi simni tok gnezdosiga
ulaymiz. Ehtiyot bo‘ling , ba’zi qurilmalarda tok uchun ikkita gnezdosi bor, biri
kichik toklar uchun ( "mA" deb belgilangan ), ikkinchisi esa katta bo‘lganlar uchun;
ikkinchisi, qoida tariqasida, aniq belgilangan. Bizning holatda, kichik tok uchun
mA gnezdosidan foydalanishimiz kerak. Testerda tegishli maydonga o‘rnatiladi:
ehtiyot bo‘ling, chunki toklar uchun o‘zgaruvchan tok va o‘zgarmas tokni bir
biridan ajratish muhimdir.
6.Rasm DT-9205A markali multimetrning o‘lchash parametrlari va funksiyalari
ko‘rsatilgan. 200mA dan 10 A gacha
O‘zgarmas tokni o‘lchash
Qolgan barcha o‘lchash
rejimlari (Kuchlanishni
o‘lchash, Rezistorni o‘lchash
va Diodni tekshirish) larni
o‘z ichiga oladi

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
12 Rasm Elektr o‘lchash asboblarining tasnifi
Bundan tashqari EO‘A yana bir qator xususiyatlari, belgilariga ko‘ra
tasniflanadi. Masalan: aniqlik sinfi bo‘yicha, ishlatish sharoitiga qarab va
boshqalar. O‘lchanadigan kattalik X ni Y ga to‘g’ridan to‘g’ri o‘zgartirish
bo‘yicha ishlaydigan asboblarning tuzilish sxemasi quyidagicha bo‘ladi:
O‘lchanadigan X kattaligi kompensatsion o‘zgartirish bo‘yicha Yga
o‘zgartirilganda tuzilish sxemasi quyidagicha bo‘ladi:
2) To‘g’ridan to‘g’ri o‘zgartirish zanjiri
Texnik amalga oshirishning aniqligi va soddaligi nuqtai nazaridan tekshirish
usullarini qiyosiy tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, eng oddiy usul to‘g’ridan-to‘g’ri
taqqoslash usuli bo‘lib, unda namunali va tekshirilgan asboblarning o‘qishlari
taqqoslanadi. Biroq, bu usulning aniqligi ishlatiladigan standart o‘lchov
vositalarining aniqligi bilan cheklangan. Shuning uchun to‘g’ridan-to‘g’ri taqqoslash
to‘g’ridan-to‘g’ri va o‘zgaruvchan tokning aniqlik sinflari 0,5-5 uchun

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
«TASDIQLAYMAN»
Kafedra mudiri: XXX.XXX
________________________
«___»_____________2024y.
KURS ISHINING TOPSHIRIG`I
Kurs ishini bajarish uchun boshlang`ich ma`lumotlar:
1. Multimetr yordamida o‘zgarmas tok kuchini o‘lchash
2. Dastlabki ma’lumotlar:
I
1 I
2 I
3 I
4 I
5 I
6 I
7 I
8 I
9 I
10
0.28 0.275 0.279 0.28 0.32 0.26 0.266 0.269 0.28 0.272
I
11 I
12 I
13 I
14 I
15 I
16 I
17 I
18 I
19 I
20
0.279 0.279 0.259 0.260 0.30 0.29 0.26 0.27 0.272 0.273
Kurs ishining tarkibi: kirish, nazariy savollarga javob, hisobiy qism, ilovalar, xulosa,
va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
Ish topshirilgan vaqti : «___» ___. 2024 y.
Tugallangan ishni topshirish muddati : «__» ___. 2024 y.
Kurs ishi hisob-tushuntirish malumoti (bo‘limlarni ko‘rsatma bo‘yicha ko‘rib
chiqish
Bosqich nomi Kirish Nazariy
savollarga
javoblar Hisobiy qism Xulosa Kurs ishini
rasmiylashtirish va
himoya qilish
Bajarish
muddati va
bahosi
Rahbar: ____ _______ ______________________
sana imzo Lavozimi F.I.O
Topshiriqni qabul qildim: ____ _______
______________________
sana imzo Talaba F.I.O
Komissiya: ________________________________
(imzo, sana, F.I.SH.)
________________________________
(imzo, sana, F.I.SH.)
________________________________
(imzo, sana, F.I.SH.)

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
8. Rasm Multimetr yordamida lampadan oqib o‘tayotgan o‘zgarmas tokni va
kuchlanishni o‘lchash sxemasi ko‘rsatib o‘tilgan.
9. Rasm Multimetr qurilmasi yordamida
tok kuchini o‘lchashda to‘g’ridan to‘g’ri
tarmoqga (parallel) ulab tekshirib
bo‘lmasligi ko‘rsatilgan. 10. Rasm Multimetr qurilmasi yordamida
o‘zgaruvchan tok kuchini istemolchi
orqali o‘lchash sxemasi ko‘rsatilgan.

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
Jadvaldagi barcha qiymatlarni ushbu grafik orqali ko‘rishimiz mumkin. Bu
grafikda o‘sish kamayish oraliqlari mavjud.

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
MASTECH m6340 turli parametrlar uchun keng o‘lchov diapazoniga ega bo‘lib,
uni turli vazifalar va ilovalar uchun ko‘p qirrali vositaga aylantiradi.
MASTECH MY (60, 61, 62, 63, 64, 65, 68 ) markali barcha multimetrni
xarakteristikasini tahlil qilib chiqamiz [].
2-jadval
TEXNIK XARAKTERISTIKASI VA O‘LCHASH XATOLIGI
MY60 MY61 MY62 MY63 MY64 MY65 MY68
O‘zgarmas
kuchlanish DC 200mV/2V/20V/200V/1000V ±(0.5%+3) ±(0.5%+3) ±(0.5%+3) ±(0.5%+3) ±(0.8%+3) ±(0.15%+3)
400mV/4V/40V/400V/1000V ±(0 . 8%+3)
O‘zgaruvchan
kuchlanish AC 200mV/2V/20V/200V/250V ±(0.8%+5) ±(0.5%+5) ±(0.8%+5) ±(0.8%+5) ±(0.8%+5)
2V/20V/200V/
700V ±(1.0%+10)
400mV/4V/40V/400V/750V ±(0.8%+3)
O‘zgarmas tok 20µA/200µA/2mA/20mA/
200mA/10A ±(1.0%+5)
2mA/20mA/ 200mA/ 10A ±(1.0%+5) ±(1.0%+5) ±(1.0%+5) ±(1.0%+5)
2mA/20mA/ 200mA/ 20A ±(0.8%+5)
400µA/4000µA/40mA/400mA/
10A ±(1.2%+3)
O‘zgaruvchan
tok 20µA/200µA/2mA/20mA/
200mA/10A ±(1.8%+5)
2mA/20mA/ 200mA/ 10A ±(1.8%+5)
2mA/20mA/10A ±(2.0%+5) ±(2.0%+5) ±(2.0%+5)
400µA/4000µA/40mA/400mA/
10A ±(1.5%+3)
Chastota
diapazoni 20kHZ ±(1.5%+5)
10/100/1000/10kHz/ 200kHz ±(5.0%+5)
Qarshilik 200Ω /2kΩ /20k Ω /200kΩ
/2MΩ /200MΩ ±(0.8%+3) ±(0.8%+3) ±(0.8%+3) ±(0.8%+3) ±(0.8%+3) ±0.5%
200MΩ ±(5.0%+20) ±(5.0%+20) ±(5.0%+20) ±(5.0%+20) ±(5.0%+20)
400Ω/4kΩ/40kΩ/ 400kΩ/
4MΩ ±(1.2%+5)
Temperatura t
0
C -20°C~1000°C ±(2.0%+3) ±(1.0%+1) ±(2.0%+3)
Sig’im
Kondensator 2nF/20nF/200nF/2µF/20µF
4nF/40nF/400nF/4µF/40µF/
200µF
FLUKE 8846A markali multimetrni xarakteristikasini ko‘rib chiqamiz.
FLUKE 8846A 61
2 razryadli ikkita displeyli, stolda, dala sharoitida va tizim
dasturlari bilan ishlash uchun mo‘ljallangan multimetr. Kuchlanish, qarshilik va
tok kuchini 0,0024% gacha aniqlikda o‘lchash imkoniyatiga ega. Bundan tashqari,
Fluke 8846A chastota va davrni, shuningdek harorat va elektr sig’imni ham
o‘lchashi mumkin. Uning to‘liq o‘lchash funksiyalari, shuningdek RS-232, IEEE

$O‘zq Varaq Hujjat № NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _ KURS ISHI XXX.XXX.XXX 16 0.290 0.014 0,000196 0.2181706 17 0.260 -0.016 0,000256 0.0334575 18 0.270 -0.006 0,000036 32.379398 19 0.272 -0.004 0.000016 60.492681 20 0.273 -0.003 0,00009 75.284358 Normal taqsimot bo‘yicha taqsimlanish qonuniyatining hisoblashning murakkabligini hisobga olganda bizning kurs ishidagini hisoblashlarni hisoblashda bir qancha qiyinchiliklarga olib keladi. Shuni hisobga olgan holda python dasturlash tilidan foydalanib Y i qiymatini dasturini tuzib olamiz. import math def calculate_y(delta_x, sigma): coefficient = 1 / (sigma * math.sqrt( 2 * math.pi)) exponent = math.exp(-((delta_x ** 2 ) / ( 2 * sigma ** 2 ))) return coefficient * exponent sigma = 0.004 delta_x_values = [ 0.004 , - 0.001 , 0.003 , 0.004 , 0.006 , - 0.016 , - 0.001 , - 0.007 , 0.004 , - 0.004 , 0.003 , - 0.003 , - 0.017 , - 0.016 , 0.024 , 0.014 , - 0.016 , - 0.006 , - 0.004 , - 0.003 ] for delta_x in delta_x_values: y = calculate_y(delta_x, sigma) print ( f"∆xi = { delta_x } , yi = { y } " ) Natija quyidagicha chiqdi.$

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
O‘zgaruvchan tok kuchini kalibrlash.
O‘lchash vositasini 2.10-rasmda ko‘rsatilgandek kalibratorga ulaymiz va
qaysi nuqtani kalibrlashimizga qarab 2.9-jadvalda keltirilgan toklarni qo‘llaymiz.
1 7 Rasm . O‘zgaruvchan tok kuchini kalibrlash uchun ulanish sxemasi
5 -jadval.
8846A ning o‘zgaruvchan tok kuchini kalibrlashdagi qiymatlari
№
O‘lchash
nuqtasi Etalonning shu
qiymatdagi
kengaytirilgan
noaniqligi Etalonning shu
qiymatdagi
tuzatmasi V
INDi – kalibrlash ob’yektining
ko‘rsatgan qiymati Kalibrlash
ob’yektining shu
qiymatdagi
ko‘rsatish
imkoniyatimA mA mA X1 X2 X3 X4 X5
mA mA mA mA mA
1. 100∙10 -3
0,00000024 0,000020,100001
0,100002
0,100004
0,100003
0,100005 0,000001
2. 1 0,0000023 0,00005
1,000003
1,000005
1,000004
1,000006
1,000002 0,000001
3. 10 0,000015 0,0003
10,00002
10,00004
10,00005
10,00003
10,00006 0,00001
4. 100 0,0001 0,003
100,0003
100,0002
100,0003
100,0004
100,0001 0,0001
5. 1000 0,0025 0,04
1000,002
1000,005
1000,004
1000,003
1000,002 0,001

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
3.3. Ampermetr qurilmalarining asosiy xatoligini aniqlash usullari va
vositalari
O‘lchash xatoliklari turli sabablarga ko‘ra turlicha ko‘rinishda namoyon bo‘lishi
mumkin. Bu sabablar qatoriga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
- o‘lchash vositasidan foydalanishda uni sozlashdan yoki sozlash
darajasining siljishidan kelib chiquvchi sabablar;
- o‘lchash obyektini o‘lchash joyiga (pozitsiyasiga) o‘rnatishdan kelib
chiquvchi sabablar;
- o‘lchash vositalarining zanjirida o‘lchash ma’lumotini olish, saqlash,
o‘zgartirish va tavsiya etish bilan bog’liq sabablar;
- o‘lchash vositasi va obyektiga nisbatan tashqi ta’sirlar (temperatura yoki
bosimning o‘zgarishi, elektr va magnit maydonlarining ta’siri, turli tebranishlar
va h.k.lar)dan kelib chiquvchi sabablar;
- o‘lchash obyektining xususiyatlaridan kelib chiquvchi sabablar;
- operatorning malakasi va holatiga bog’liq sabablar va shu kabilar.
O‘lchash xatoliklarining kelib chiqish sabablarini tahlil qilishda eng
avvalo o‘lchash natijasiga salmoqli ta’sir etuvchilarini aniqlash lozim bo‘ladi.
GOST 8.497-83 orqali ampermetrlarni, voltmetrlarni, va vattmetrlarni
tekshirishning to‘rtta usulini tartibga soladi:
 to‘g’ridan-to‘g’ri taqqoslash usuli;
 taqqoslash vositasi yordamida taqqoslash usuli;
 to‘g’ridan-to‘g’ri o‘lchash usuli;
 bilvosita o‘lchash usuli.

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
displeylar bilan jihozlangan bo‘lib, ular operatorga o‘lchangan qiymatlarni tez va
aniq o‘qish imkonini beradi. Bu, ayniqsa, murakkab o‘lchovlarni amalga oshirishda
yoki cheklangan vaqt sharoitida ishlashda juda muhimdir.
Yana bir muhim jihat-kuchli elektron qurilmalar yoki quvvat tizimlarining
oqimlari kabi yuqori qiymatli doimiy tokni o‘lchash qobiliyati. Zamonaviy
multimetrlar ko‘pincha DC o‘lchovlarining keng doirasiga ega bo‘lib, operatorlarga
turli xil sharoitlarda o‘lchovlarni amalga oshirishga imkon beradi.
Texnologiyalarning doimiy rivojlanishi va o‘lchovlarning aniqligi va
ishonchliligiga ortib borayotgan talablarni hisobga olgan holda, multimetrlarni ishlab
chiqish va takomillashtirish muhandislar va olimlar uchun dolzarb vazifa bo‘lib
qolmoqda. Yangi materiallar, sensorlar va ma’lumotlarni qayta ishlash
algoritmlaridan foydalanish hatto eng talabchan foydalanuvchilarning ehtiyojlarini
qondira oladigan tobora aniqroq va ko‘p qirrali o‘lchash asboblarini yaratishga imkon
beradi.
Shunday qilib, zamonaviy multimetrlar elektronikaga professional texnik xizmat
ko‘rsatishdan tortib maishiy ehtiyojlargacha bo‘lgan keng ko‘lamli ilovalarda aniq va
samarali shahar o‘lchovini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ularning ko‘p
qirraliligi, aniqligi va ishonchliligi ularni zamonaviy elektrotexnika va
elektronikaning ajralmas qismiga aylantiradi.

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
I= U
R (7)
Tok kuchining kuchlanish va qarshilikka bunday ko‘rinishdagi bogliqligiga
zanjirning bir qismi uchun Om qonuni deyiladi. Bu qonun elektr hodisalari
to‘grisidagi talimotning asosiy qonunlaridan biri bo‘lib, u quyidagicha tariflanadi:
Zanjirning bir qismidan o‘tayotgan tokning kuchi o‘tkazgich uchlaridagi
kuchlanishga to‘gri proporsional va o‘tkazgichning qarshiligiga teskari
proporsionaldir. SI da o‘tkazgichning qarshiligi Om (
Ω ) hisobida o‘lchanadi. Om
deb, uchlaridagi kuchlanish 1 V bo‘lganda 1 A tok o‘tkazadigan o‘tkazgichning
qarshiligiga aytiladi. O‘tkazgichning qarshiligi uning o‘lchamlariga va ichki
tuzilishiga bogliq bo‘lgan kattalikdir. Agar o‘tkazgich silindrsimon shaklda bo‘lsa,
uning qarshiligi R, uzunligi l ga to‘gri va ko‘ndalang kesim yuzi S ga teskari
proporsional bo‘ladi:
R= ρl
s
(8)
bunda
ρ –o‘tkazgichiing solishtirma qarshiligi bo‘lib, u o‘tkazgich materialining
ichki hususiyatlariga va tashqi sharoitga bogliq, SI da solishtirma qarshilik Om,
hisobida o‘lchanadi.
4.Yopiq zanjir uchun om qonuni. Tok manbaiga biror R qarshilikli rezistor
ulab yopiq zanjir hosil qilinadi. Tok manbaining EYUK
ξ va ichki qarshiligi r
bo‘lsin. Generatorda r ichki qarshilik deb chulgamlar qarshiligi, galvanik elementda
esa elektrolit eritmasi va elektronlarning qarshiligi tushuniladi.
Yopiq zanjir uchun Om qonuni zanjirdagi tokning kuchi I ni EYUK
ξ va
zanjirning to‘la qarshiligi (R+r) ni bir–biriga boglaydi. Yopiq elektr zanjirning
qismlariga Om qonuni tatbiq qilinsa, zanjirning tashqi va ichki qismlaridagi
kuchlanishlarning yigindisi manbaning elektr yurituvchi kuchiga teng bo‘ladi, yani:
ξ= IR +Ir
(9)

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI XXX.XXX.XXX
FLUKE 5522A universal kalibratori yordamida FLUKE 8846A raqamli
multimetrni kalibrlash
1 5 Rasm . FLUKE 5522A universal kalibrator va FLUKE 8846A raqamli
multimetr.
Kalibrlash jarayoni optimal bo‘lishi uchun barcha sinov protseduralari
quyidagi ko‘rsatmalarga muvofiq bo‘lishi kerak:
 Atrof muhitning kalibrlash harorati (T
kal ) barqaror va 18 °S dan 28 °S
gacha ekanligiga ishonch hosil qilish kerak. Ideal holda, kalibrlash 23 °S ± 2 °S
darajasida bajarilishi kerak;
 Atrof muhitning nisbiy namligi 80% dan oshmasligiga ishonch hosil
qilish kerak;
 Kalibratorni 60 daqiqa qizdirish kerak;
 O‘rnatish va shovqin xatoliklarini kamaytirish uchun ekranlangan, juft
o‘ralgan, izolyatsiya qilingan kabellardan foydalanish kerak;
 Barcha kirish kabellarini iloji boricha qisqa tutish kerak;
 Amaldagi kalibrlash standartlari va sinov protseduralari qo‘shimcha
xatolarga yo‘l qo‘ymasligiga ishonch hosil qilish kerak .
Eslatma!!!
Ideal holda, o‘lchash vositasini tekshirish va sozlash uchun ishlatiladigan
kalbratorlar o‘lchagichning to‘liq o‘lchovli noaniqligining har bir
spesifikatsiyasidan to‘rt baravar aniqroq bo‘lishi kerak.

KIRISH
1.1.	Kurs ishining tarkibi va hajmi………………………………….........…
1.2.	Kurs ishini rasmiylashtirish talablari……………………………...........
1.3.	Kurs ishining strukturaviy rasmiylashtirish……………………............
NAZARIY QISM
2.1.	O‘zgarmas tokning asosiy tushuncha va ta’riflari...................................
2.2.	O‘zgarmas tokni o‘lchashda ampermetrning ishlash nazariyasi.............
2.3.	O‘zgarmas tokni o‘lchash usullari………………………………..........
2.4.	Multimetr qurilmalari yordamida tokni o‘lchash tamoyillari…….........
TEXNOLOGIK QISM
3.1	Multimetr qurilmalarining turlari va ularning xarakteristikasi...............
3.2	Multimetr qurilmalarining metrologik ta’minoti.....................................
3.3	Asboblarning asosiy xatoligini aniqlash usullari va vositalari................
3.4	Multimetr qurilmalarini kalibrlash..........................................................
3.5	Multimetr o‘lchov asbobi yordamida amaliy tadqiqot ishlarini virtual dastur Multisim bilan olingan natijalarni solishtirish..............................
HISOBIY QISM
4.1	Multimetr o‘lchash vositasi yordamida o‘lchash xatoligini aniqlash....................................................................................................
XULOSA.......................................................................................................
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.....................................................

Купить

Информация о документе

Продавец

Multimetr yordamida o‘zgarmas tok kuchini o‘lchash