Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 79.0KB
Покупки 2
Дата загрузки 18 Август 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Литература

Продавец

Bohodir Jalolov

Mumtoz adabiyotning shakllanishidagi asosiy omillar - mifologiya, xalq og'zaki ijodi va tarjima asarlar

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI MASOFAVIY TA’LIM YO‘NALISHI O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI Himoyaga tavsiya etaman Masofaviy ta’lim fakultet dekani _________ N.Chiniqulov “____” __________________ MAVZU: “ Mumtoz adabiyotning shakllanishidagi asosiy omillar: mifologiya, xalq og'zaki ijodi va tarjima asarlar ” mavzusida KURS ISHI Talaba: 403– guruh talabasi Ahmedova Sohiba Masofaviy ta’lim kafedrasi o‘qituvchisi ____ _____________ Himoyaga tavsiya etildi. Masofaviy ta’lim kafedrasi Mudiri _________ R. Abdullayeva T oshkent-2024 1 Talabaning F.I.SH. Ahmedova Sohiba Sirtqi ta’lim yo‘nalishi: IV kurs 403 - guruh Fan nomi : O‘zbek adabiyoti Kurs ishi mavzusi “Mumtoz adabiyotning shakllanishidagi asosiy omillar: mifologiya, xalq og'zaki ijodi va tarjima asarlar” Kurs ishi bo‘yicha komissiya xulosasi ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ _____________________________________________________________ _ Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi ______R.Abdullayeva A’zolar: ____________________ __________ ____________________ __________ ____________________ __________ 2 MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………3 I.BOB. O‘ZBEK MUMTOZ ADABIYOTINING SHAKLLANISHI HAMDA ZAMONAVIY O‘ZBEK POEZIYASIDA SHARQ KLASSIK JANRLARI..7 1.1. O‘zbek mumtoz adabiyotining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari, asosiy yo‘nalishlari . ……………………………………….……………………………..12 1.2. Mumtoz adabiyotda irfoniy ishq masalasi …………………………………..16 II.BOB. O‘ZBEK XALQ OG‘ZAKI BADIIY IJODI…………………………24 2.1. Mifologiya-miflarni o‘rganuvchi fan ………………..………………….........27 2.2. Tasavvufning paydo bo‘lish tarixi …………………………………………...42 XULOSA ………………………………………………………………………...43 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………... 3 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Respublikamiz Prezidenti Sh.Mirziyoev O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ro‘zasida xalqning aniq maqsad yo‘lida harakat qilishida ta’lim-tarbiyaning roli naqadar muhim ekanini uqtirarkan: “Hozirgi vaqtda yoshlar tarbiyasi biz uchun o‘z dolzarbligi va ahamiyatini hech qachon yo‘qotmaydigan masala bo‘lib qolmoqda... Bu vazifalarni amalga oshirishda biz asrlar mobaynida shakllangan milliy an’analarimizga, ajdodlarimizning boy merosiga tayanamiz” 1 ,- deb ta’kidladilar. Darhaqiqat, mustaqillik biz yoshlar uchun yangi-yangi imkoniyatlar eshigini ochmoqda. Biroq, yosh avlod shiddat bilan o‘zgarayotgan dunyoga hamqadam bo‘lishi, olis va yaqin o‘tmish merosimizni qaydarajada o‘zlashtirishi, ularning o‘zligini anglashiga ham bog‘liqdir. O‘zbek xalqi boy adabiy yodgorliklarga ega. O‘tmishda yaratilgan mo‘tabar og‘zaki va yozma adabiyotimiz namunalarini chuqur o‘rganish va bilish har bir o‘quvchining, shu yurtda yashayotgan kishilarning ulug‘ burchidir. Bugungi kunda, yurtimiz ozodlikka, xalqimiz istiqlolga erishgandan so‘ng, o‘tmish mеrosimizga e’tibor yanada kuchaydi. Prеzidеntimiz I.A.Karimov o‘zlarining qator suhbatlari, nutq va kitoblarida buyuk ajdodlarimiz qoldirgan mеrosni o‘rganishning ahamiyatini qayta-qayta ta’kidlamoqdalar. Zеro, xalqimiz mustaqillikka erishgandan so‘nggina bizga noma’lum ko‘pgina ulug‘ shoirlarimiz, olimlarimiz, muhaddislarimiz haqida ma’lumotga ega bo‘ldik. Asarlarini o‘rgana boshladik. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Adabiyot taraqqiyotidagi hozirgi davr ham janr, ham mavzu xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Zamonaviy adabiyot – bu juda noaniq hodisa. Bir tomondan, adabiyot va mualliflar avvalgi yillarda ko'p asrlar davomida bo'lgani kabi, senzura bilan ham, hech qanday ramka yoki kanonlar bilan ham cheklanmagan holda, yanada erkinlashdi. Boshqa tomondan, aynan adabiyot hech nima va hech kim bilan chegaralanmaganligi sababli, bugun bozorda siz nafaqat badiiy qiymatga ega, balki zamonaviy o'quvchilarning 4 shakllanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan yuzlab nomdagi asarlarni ko'rishingiz mumkin. Bugunki kungacha umumiy o‘zbek adabiyotini davrlashtirish uchun mushtarak fikr mavjuda emas. Lekin adabiy siymolarni baholashda bo'lmasa ham tanlash va kiritishda ma’lum mushtaraklikka erishildi. Chunonchi, ilk bosqich «X asrga qadar bo'lgan turkiy adabiyot» deb nomlandi va xalq og'zaki ijodi hamda kitobalarni qamrab oldi. Keyingi davr «X—XII asrlar»dan tasavvuf obzori va Yusuf Xos Hojib, Mahmud Qoshg'ariy, Ahmad Yugnakiy, Ahmad Yassaviy, Nizomiy Ganjaviy joy oldi [1]. «XII—XIV asrlar»ga Yunus Emro, Qozi Burhoniddin, Kodekus Kumanikus, Nosiriddin Rabg'uziy, Nasimiy, Sayfi Saroyi kiritildi. «XV asr» Alisher Navoiy, Qayg'usiz Abdol, Sulaymon Chalabiy, Asan Qayg'i ijodidan tashkil topdi. «XVI asr»ga Fuzuliy, Bayramxon, Shoh Ismoil Hatoiy, Bobur kiritildi. «XVII asr»dan Nobiy, Qorachao'g'lon, Mashrab, Avliyo Chalabiy, Abulqozi joy oldilar. «XVIII asr» Mahtumquli, Buxor Jirov, Voqif, Andalib, Huvaydo, Qurbonali Ma’rupiy asri deb kelishildi. «XIX asr»ga Dadalo'g'lu, Molda Niyoz, Jambul, To'xtag'ul, Ogahiy, Nodira, Nomiq Kamol, Tavfiq Fikrat, Mirzo Fathali Oxundzoda, Ismoilbek Gasprali, Yusuf Oqchura, Abay, Kamina, Mulla Napas, Seyidiy kiritildi. «XX asr adabiyoti» mamlakatlar prinsipi bilan hal qilindi. Chunonchi, Ozarbayjondan A.Sobir, J.Mamadqulizoda, Husayn Jovid, Samad Vurg'un, M.H.Shahriyor, B.Vahobzoda ijodi olindi. Qozog'istondan Shokarim, Mag'jon, M.Avezov, H.Sulaymon tanlandi. Qirg'izistondan B.Aliqulov, Q.Tinistiuli, A.To'qomboyev, A.Usmonov, Ch.Aytmatov ijodi olindi. O'zbekistondan A.Fitrat, A.Cho'lpon, A.Qodiriy, Oybek, A.Oripov kiritildi. Turkiyadan M.E.Yurdakul, U.Sayfiddin, Ziyo Ko‘k Alp, M.A. Erso'y, Ya.K.Bayotli, R.N.Guntekin, F.N.Chamlibel, A.H.Tanpinar, O‘rxon Vali, Arif Nihot Asiya, Tariq Bo‘qro ijodlari olindi. Turkmanistondan B.Kerboboyev, X.Deryayev, O.Otajonov, K.Qurbonnepesov kiritildi [2, 52]. Bu davrlashtirish butun O‘rta Osiyo xalqlari ijodkorlari bo‘yicha olib borilgan. Ulug‘bek Hamdam hozirgi o‘zbek she’riyatida beshta asosiy yo‘nalishni ajratib ko‘rsatadi: - an'anaviy; 5 - xalq (folklor); - zamonaviy; - aruz; - sinkretik. Uning fikricha, istiqlol davri she’riyati har qanday mafkuraga xizmat qilishdan bosh tortdi va hayotni aks ettirishning yangi shakllarini topishga intiladi, o‘zining asl kanaliga kirishga harakat qiladi. Natijada, u odamga yaqinroq bo'lib, uning dardi haqida gapiradi. Yana bir ekstremal narsa bor: o‘z ichki dunyosiga haddan tashqari sho‘ng‘ib ketgan shoir o‘zini o‘rab turgan olamni unutadi. Shu tufayli poetik makon keskin qisqaradi. Boshqa tomondan, modernizm tarafdorlari she'riyatni o'ziga xos o'yinga aylantirishga intilishadi: ular xuddi futuristlar va dekadentlar singari "san'at uchun san'at" shiori ostida ijod qilishadi. Bunday holda, chinakam she'riyat fonga o'tadi. She'r ochiq maydonlardan saralangan g'ayratli versifikatsiya ishqibozlarining kamera doirasiga qaytdi. Umumiy oqimdan ifodalilik va uslubiy xususiyatlar farqiga qaramay, biz o‘zbek she’riyatining bir qancha yirik vakillari: Tursun Ali, Bahrom Ro‘zimuhammad, Faxriyor, Aziz Said, Go‘zal Begim va boshqa iste’dodli shoirlarni ajratib ko‘rsatamiz. Zamonaviy she'riyatda etakchi o'rinni an'anaviy yo'nalish, tk. xalqning ma’naviy manfaatlari bilan bog‘liq bo‘lib, shuning uchun ham minglab nusxada nashr etiladi: bular Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Halima Xudayberdiyeva, Usmon Azim, Muhammad Yusuf, Mahmud Toir, Rajiddin Sayid, Iqbol Mirzo. Halima Ahmedova, Rahimjon Rahmat, Zebo Mirzaevalarning ramziy she’riyati yangi o‘zbek she’riyatining alohida sahifasini ochadi. Ulug‘bek Hamdam Nikolay Ilyin, Bax Axmedolv, Zamira Qosimova, Olga Grigorieva, Saodat Komilova, Ra’no Azimova, Oygul Suyudukov va boshqa ko‘plab iste’dodli tarjimonlarni alohida ta’kidlab o‘tdiki, ular tufayli bugungi kunda zamonaviy o‘zbek mualliflari rus tilida o‘qilmoqda. 6 Kurs ishi ob’ekti: Kurs ishi uchun xalqimiz uchun qiziqarli bo‘lgan mif va mifologiya va mumtoz adabiyotning shakllanishida asos bo‘lgan adabiyotlar ob’ekt sifatida tanlandi. Kurs ishining to‘zilishi va hajmi. Kurs ishimning tarkibiy to‘zilishiga ko‘ra kirish, ikkita mustaqil bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I.BOB. O‘ZBEK MUMTOZ ADABIYOTINING SHAKLLANISHI HAMDA ZAMONAVIY O‘ZBEK POEZIYASIDA SHARQ KLASSIK JANRLARI O‘zbek adabiyoti deyilganda o‘zbek xalqi ijodiy daholarining o‘lmas ijodi, badiiy tarixi, erksevar intilishi, Vatanga muhabbatning eng yorqin timsoli ko‘z oldimizda gavdalanadi. Uzoq vaqt davomida O‘rta Osiyoda yashagan turkiy xalqlar adabiyoti birlashtirilib, turkiy til deb ataladigan tilda yoki mahalliy ilm-fanda ko‘pchilik ishonganidek, chig‘atoy (eski o‘zbek) tilida yozilgan. Binobarin, o‘sha qadimiy turkiy adabiyot qadimgi turkiy yozuvning ilk yodgorliklaridan boshlab, shu bepoyon hududda yashovchi deyarli barcha turkiy xalqlarga tegishli bo‘lib, o‘zbek tilining o‘zida yozilmagan bo‘lsa-da, o‘zbek adabiyotining ajralmas qismi hisoblanadi. O‘zbek adabiyoti xalq tarixiy o‘tmishining hayotbaxsh yodgorligidir. Uning sahifalarida, u yaratgan obrazlarda jamiyatning asrlar davomidagi ma’naviy taraqqiyoti aks ettirilgan, o‘zbek xalqining milliy xarakteri gavdalanadi. O zbekʻ adabiyoti — o zbek tilidagi yozma va og zaki asarlar to plami. Lutfiy, Alisher ʻ ʻ ʻ Navoiy, Bobur, Shayboniyxon, Ubaydullaxon, Mashrab, Og‘axiy, Muqimiy, Munis Xorazmiy, Nodira, Fizuliy, Furqat, Uvaysiy va boshqalar o‘zbek adabiyoti namoyandalari bo‘ldi. O zbek adabiyotining mumtoz janri ruboiy, qasida, ʻ g azaldan iborat [11]. O‘zbek yozma adabiyotining butun tarixini taxminan bir ʻ necha bosqichlarga bo‘lish mumkin. Bosqichlarga bo‘lishda bir qancha nuqtai nazarlar mavjud bo‘lsa-da, biz F.Hamroyevning o‘zbek adabiyoti tarixini sxematik tarzda quyidagi bosqichlarga ajratgan fikriga amal qilamiz: Birinchi bosqich Bu ishqiy-falsafiy va axloqiy-ma’rifiy adabiyotning gullab-yashnashi bosqichi edi. Tarixiy jihatdan u 16-asrgacha bo lgan davrni qamrab oladi. Bu bosqich, o'z ʻ 7 navbatida, ikki tarixiy davrga bo'linadi: Qadim zamonlardan XIV asr boshlarigacha. Bu davrda o zbek yozma adabiyoti shakllana boshladi, ularning engʻ ko zga ko ringan namoyandalari Yusuf Xos Hojib Balasag uniy va Mahmud ʻ ʻ ʻ Koshg ariydir. Aynan ularning asarlari keyingi davr dunyoviy adabiyotining ʻ shakllanishida hal qiluvchi rol o‘ynadi. Bundan tashqari, bu davr jahon miqyosida shuhrat qozongan va tan olingan diniy va tasavvufiy adabiyotning gullab- yashnashi bilan tavsiflanadi. XIV-XV asrlar adabiyoti Bu davr o‘zbek dunyoviy adabiyotining eng yuqori yuksalish davri bilan tavsiflanadi. Mahmud Pahlavon, Durbek, Lutfiy, Yusuf Amiriy, Gadoiy ijodi va boshqa ijodkorlik mahorati, she’riy tafakkurining o‘ziga xosligi, o‘zbek adabiyotining janr boyitish ko‘rsatkichlari. Aynan shu davrda zabardast shoir va mutafakkir Alisher Navoiy yashab ijod qilgan. Ikkinchi bosqich Bu bosqich realistik adabiyotga o‘tish bilan tavsiflanadi. U, birinchi navbatda, voqelik suratlarining yanada haqqoniy va yaxlit aks ettirilishi bilan ajralib turadi. Ushbu bosqichni uch davrga bo'lish mumkin: XVI-XVII-asr boshlari adabiyoti Bu davrning eng ko‘zga ko‘ringan namoyandalaridan Zahiriddin Muhammad Bobur, Muhammad Solih, Boborahim Mashrabni alohida ta’kidlash mumkin. Aynan ular o‘sha davrning realistik suratlarini ilk bor tasvirlaganlar, bu esa keyingi klassik o‘zbek adabiyotida realistik tendentsiyalarning rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. XVIII asr – XIX asrning birinchi yarmi adabiyoti Bu davr Uvaysiy, Nodira va Maxzuna kabi ajoyib shoiralarning paydo bo'lishi bilan ajralib turadi. Ular erkak shoirlar bilan birga o‘zbek adabiyotida realistik tendentsiyalarni faol rivojlantira boshladilar. Shu bilan birga, birinchi marta ayol sevgi lirikasi paydo bo'ldi. O‘sha davrning eng ko‘zga ko‘ringan shoirlari Muhammad Sharif Gulxaniy, Maxmur, Munis Xorazmiy, Og‘axiy edi. XIX asrning ikkinchi yarmi adabiyoti – XX asr boshlari. Bu davrda ajoyib o zbek adiblari ijod qildilar, ʻ ularning eng ko zga ko ringanlari Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Muhammadniyoz ʻ ʻ Komil, Avaz O taro g li edi. Ular yangi davrdagi barcha keyingi o‘zbek ʻ ʻ ʻ adabiyotining shakllanishida beqiyos rol o‘ynadi. Ularning asarlari ko'p jihatdan innovatsion bo'lib, rus adabiyotida yangi demokratik yo'nalishning shakllanishiga asos bo'lib xizmat qildi. Ular birinchi bo‘lib mashhur bo‘lgan va hozirgi kungacha 8 o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan ta’sirchan va hazilli asarlar yaratdilar. Uchinchi bosqich Bu davr yangi davr o‘zbek adabiyoti tarixiga aylandi. Ushbu davr deyarli butun yigirmanchi asrni qamrab oladi. Bu bosqich o‘zbek adabiyotida ko‘tarilishlar va pastliklar, ijodiy izlanishlar, yangi janrlarning vujudga kelishi bilan ajralib turadi. Ushbu bosqichda uchta tarixiy davrni ham ajratish mumkin: XX asrning 20- 50-yillari adabiyoti. Bu davrning eng yirik vakillari Abdurauf Fitrat, Hamza, Abdulla Qodiriy, G‘afur G‘ulom, Oybek, Hamid Olimjonlardir. Aynan ularning ijodi mumtoz o‘zbek adabiyoti bilan yangi davrni bog‘lovchi bo‘g‘in bo‘ldi. Ular nafaqat yangi davr talablariga javob beradigan munosib asarlar yaratishga muvaffaq bo'ldilar, balki rus adabiyotida ilgari erishilgan eng yaxshi narsalarni ham yo'qotmadilar. Aynan ularning asarlari yangi davr o‘zbek adabiyotiga asos solgan. XX asrning 60-90-yillari adabiyoti. Bu tarixiy davr o‘zbek adabiyoti tarixida hal qiluvchi davr bo‘ldi. U avvalgisidan kam qiyin va mas'uliyatli emas edi. Shu bilan birga, zamonaviy adabiy jarayonning barcha talablariga javob beradigan asarlar yarata boshlagan yozuvchilarning mahorati sezilarli darajada oshdi. O‘zbek adabiyoti jahon adabiyoti taraqqiyotining qudratli oqimida yo‘qolib qolmadi, aksincha, uning o‘ziga xosligi, o‘ziga xosligi yaqqol namoyon bo‘ldi. Said Ahmad, Asqad Muxtor, Odil Yoqubov, Primqul Qodirov, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov va boshqa ko‘plab ijodkorlar nafaqat keng shuhrat va e’tirofga sazovor bo‘ldilar, balki hozirgi davrga munosib asarlar yaratdilar. Ko‘rib o‘tganimizdek o‘zbek adabiyotida sharq poetik janrlarining keyingi rivojlanishi qiziqarli manzarani taqdim etgan. Har bir milliy va tarixiy zaminda sharq she’riyatining umumiy xususiyatlari o‘ziga xos nafis ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Bu an anaviy lirik janrlar turdosh adabiyotlarga qaraganda zamonaviy o‘zbekʼ she riyatida yorqinroqdir. Yigirmanchi asr boshlarida janr tizimi tubdan ʼ o‘zgarishlarga uchraganligini hisobga olsak, zamonaviy she’riyatda ularga ta’rif berish ancha qiyin. Ko pgina asarlarning janrlari alohida ko rsatilmagani yoki janr ʻ ʻ nomlarining G arb modeliga ko ra yoki “poema” umumiy nomi bilan berilganligi ʻ ʻ muammoni murakkablashtiradi. Zamonaviy she’riyatning tuzilishi xususiyatlarini o‘rganish, asarlar janrini aniqlash dolzarb muammolarni hal qilish uchun zarur. 9 Sharq adabiyotining o‘ziga xosligi she’riy tizimda, versifikasiyaning o‘ziga xos xususiyatlarida namoyon bo‘ladi. Qofiyali doston asarining masnaviy shakli bugungi kunda ham qo llanilmoqda. Masnaviy qofiya sxemasi: aa, bb, cc...ʻ Qadimgi bayt shakli hamon yangi mazmun kiritishda muhim o‘rin tutadi. She’rni qurish tamoyili xayoliy fikr, voqea-hodisalarni tasvirlash, samaradorlikka, harakatchanlikka, minimal so‘z yordamida g‘oyalar vazniga erishishga xizmat qiladi. Quyidagi faktlarga e’tibor qaratish lozim: masnaviy bayt normalari aniq ishlab chiqilgan bo‘lsa-da, erkin shakllarda ijod qilishga odatlangan boshqird shoirlari ularga ba’zi o‘zgartirishlar kiritdilar. Umuman olganda, zamonaviy o‘zbek adabiyotida masnaviyaning asl qonunlari kuzatilgan asarlar juda kam uchraydi. Sharq poetikasidan 9 ta murakkab ritmik zamon belgisi, 11 murakkab (Oqmulla misrasi), 12 murakkab zamon belgilarini uchratish mumkin bo‘lsada, o‘zbek she'riyatidagi masnaviy uning tuzulishini saqlab qolishga muvaffaq bo'ldi. Ruboiy — to rtlik; Yaqin va O rta Sharqda keng tarqalgan lirik she r turi. ʻ ʻ ʼ Ruboiylarning ajdodi eroniylarning og zaki xalq ijodiyoti bo lgan. Ruboiy ʻ ʻ yozuvda 9—10-asrlardan boshlab mavjud. Qoidaga ko‘ra, she’rlar aaba kabi qofiyalanuvchi to‘rt misradan (ikki baytdan) iborat bo‘ladi, kamroq – aaaa, ya’ni birinchi, ikkinchi va to‘rtinchi (ba’zan to‘rtta) misra ham qofiyalanadi. Eng mashhur ruboiy mualliflari Umar Xayyom, Mehseti Ganjaviy, Xayronxonim, Abu Abdulloh Rudakiy, Zahiriddin Bobur va Amjad Haydarobodiydir. “G‘azal” lirik she’riy asar bo‘lib, unda birinchi baytning ikki qofiyasi, so‘ngra har bir keyingi baytning “aa, ba, ca, da” kabi ikkinchi yarmining hammasida bir xil qofiya saqlanib qolgan. Birinchi hemistich matle, oxirgisi esa magte deb ataladi. G‘azalning so‘nggi zarbasida muallifning she’riy nomi ko‘p tilga olinadi. G azal ʻ she riyat turi sifatida 9—10-asrlarda shakllana boshlagan va fors adabiyoti ʼ klassiklari Nizomiy, Sa diy, Hofiz, Xogoniy, Jomiy ijodida o z aksini topgan. Bu ʼ ʻ shakl ba zi ozarbayjon va usmonli mualliflari, masalan, Fizuliy, Sohib Tabriziy, ʼ shuningdek, o zbek shoiri Navoiy va Qrim xoni G ozi II Geray (G azoiy) ʻ ʻ ʻ asarlarida ham uchraydi. G‘azal o‘zining so‘nggi shakliga Hofiz ijodida erishgan. Aynan u jamiyatda g'azalning ma'lum qonunlarini ma'qullagan. G'azal qahramoni 10 o'z xohishi ob'ekti bilan qo'shilishga, ularni ajratib turuvchi tubsizlikni engishga intiladi, ammo bu qarama-qarshilik hech qachon hal etilmaydi. Aynan shu xususiyat g'azalga siqilgan buloqning xususiyatlarini beradi va uning eng yuqori hissiy, psixologik, falsafiy tarangligining siri ham shu. Masal ("fable") - didaktik adabiyotning allegorik xarakterdagi dramatik kompozitsiyaga ega janri. Masallarning bosh qahramonlari rolida, qoida tariqasida, hayvonot dunyosi va narsalarning tasvirlari. Ushbu janrning kelib chiqishini arabcha "Kalila va Dimna" tomonidan qabul qilingan qadimgi hind "Panchatantra" dan topish mumkin. Tamsil (arab tilidan "assimilyatsiya" deb tarjima qilinishi mumkin) - miniatyura allegorik janr, masala navlaridan biri. Ushbu janr, qoida tariqasida, mualliflar tomonidan hayotiy vaziyatlarni, ijtimoiy va ijtimoiy hodisalarni odatiy, allegorik obrazlar orqali tarjima qilishda foydalangan. Bugungi kunda hali hamon g‘azal yozayotgan shoirlar kam bo‘lsada, ammo ijod namunalarida salmoqli o‘rin olgan shoirlar bisyordir. Mustaqillik davri shoiri Amir Xudoyberdi ijodida g‘azal alohida o‘rin tutadi. Lekin shuni ham ta’kidlash lozimki, zamonaviy g‘azallar misralarida soddalik, tushunarlilik hukm suradi. 11 1.1. O‘zbek mumtoz adabiyotining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari, asosiy yo‘nalishlari O‘zbek adabiyoti qadimiy tarixga ega. Adabiyot jamiyat hayotining o‘ziga xos ifodasi. U jamiyat tarixidagi jiddiy o‘zgarishlarni xilma-xil obrazlar vositasida turli badiiy shakllarda aks ettirdi. Adabiyot, avvalo, so‘z va ruhiyat san’atidir. U inson ruhiyatidagi nihoyatda nozik tovlanish va ohanglarni ilg‘ashga, ularni aks ettirishga intiladi. Dunyoda insonlar bir-birlariga o‘xshamaganlariday, ularning qalb k е chinmalari ham takrorlanmasdir. Badiiy adabiyot bilan adabiyot tarixi shug‘ullanadi. O‘zbek adabiyoti tarixi nozik ruhiy holatlarni mahorat bilan aks ettiradigan durdonalarga boydir. Ular hozirgi avlod ruhiyatida, qalbida ham hayajon uyg‘ota oladi, ularning ma’naviy boyishlariga t е gishli hissa qo‘sha oladi. Ular ma’naviy kamolotga xizmat qiladi. Adabiyot tarixi fani badiiy adabiyotning tarixiy taraqqiyot jarayonini o‘rganadi va o‘rgatadi. Har bir xalqning o‘z tarixi, madaniyati, san’ati va adabiyoti bor. Shunga ko‘ra, adabiyot tarixi ma’lum bir xalqning-shu adabiyotni yaratgan xalqning nomi bilan ataladi. O‘zbek xalqi ma’naviy madaniyatining katta va ajralmas bir qismi o‘zbek adabiyotidir. O‘zbek adabiyoti tarixi o‘zbek xalqining qadim zamonlaridan boshlab hozirgi kunga qadar yaratgan badiiy adabiyotini o‘z ichiga oladi. Adabiyotshunoslikda o‘zbek adabiyoti tarixi ikki nom asosida tilga olinadi: O‘zbek mumtoz adabiyoti. 12 Hozirgi zamon o‘zbek adabiyoti yoki XX-XXI asrlar o‘zbek adabiyoti. O‘zbek mumtoz adabiyoti d е ganda eng qadimgi davrlardan boshlab, XX asr boshlarigacha bo‘lgan davr nazarga olinadi. O‘zbek adabiyoti tarixi xilma-xil tur va janrdagi badiiy asarlarni o‘z ichiga oladi. Lirika va epos o‘tmish o‘zbek adabiyotining asosiy turlaridir. Fazal, muxammas, musaddas, noma, ruboiy, doston, hikoyat va boshqalar k е ng tarqalgan adabiy janrlardir. O‘zbek adabiyoti tarixi xilma-xil adabiy tur va janrlarning shakllanishi va rivojlanishi tarixi hamdir. O‘tmish o‘zbek adabiyoti bir qator m е muar va tarixiy asarlarni ham o‘z ichiga oladi. «Boburnoma», «Shajarai turk», «Shajarai tarokima», «Firdavs ul-iqbol» va boshqalar shular jumlasidandir. O‘zbek adabiyoti tarixi «Tohir va Zuhra», «Bo‘z o’o‘lon», «Yusuf Ahmad» kabi xalq kitoblarini ham o‘z ichiga oladi. Bular folkloristikaning ham, adabiyot tarixining ham pr е dm е tidir. Tarjima adabiyot ham o‘zbek adabiyoti tarixining muhim bir qismini tashkil etadi. O‘zbek xalqi asrlar davomida ko‘pgina xalqlar bilan iqtisodiy va madaniy aloqada bo‘lib k е ldi. Shu aloqalarning m е vasi sifatida tarjima adabiyot vujudga k е ldi. O‘zbek tiliga tojik, ozarbayjon, eron, hind, arab, rus va boshqa xalqlarning ko‘p badiiy asarlari va tarix kitoblari tarjima qilindi. Nizomiyning «Xisrav va Shirin», «Haft paykar», Sa’diyning «Bo’ston», «Guliston», Jomiyning «Bahoriston», «Yusuf va Zulayho», Hiloliyning «Shoh va gado», shuningd е k, «Kalila va Dimna», «Ming bir k е cha», «Ravzatus safo», «Badoyi-ul-vaqo е » va boshqalar shular jumlasidandir. Sobiq Sho‘rolar davrida ko‘p sohalarda bo‘lgani kabi, o‘zbek adabiyotiga munosabat masalasida ham bir yoqlamalikka yo‘l qo’yildi. Adabiyot vakillari «saroy adabiyoti vakillari», «diniy-mistik adabiyot vakillari», «progr е ssiv adabiyot vakillari» kabi ajratishlar asosida baholandi. Saroy adabiyoti, diniy-mistik adabiyot vakillari d е b nom olgan qator shoirlar m е rosi е tarlicha nashr etilmadi. Yoki ular ijodi kamsitildi. Ko‘pgina badiiy ijod namunalarini xalqqa е tkazishga to’sqinlik qilindi. Izoh: bu holat misollar bilan asoslanadi. O‘zbekiston mustaqilikka erishgandan so‘ng, o‘tmish adabiyotimizga e’tibor kuchaygani bois Yassaviy, 13 Sulaymon Boqirg‘oniy, Imom Fazzoliy, Bahouddin Naqshband, So’fi Olloyor, Haziniy, Husayniy, Amiriy, F е ruz kabilarning nomlari xalqqa k е ng ma’lum qilindi. Asarlari chop etildi. Buyuk hurmat va ehtirom ko‘rsatildi. Adabiyot tarixi xalq tarixining ajralmas bir qismidir. Badiiy adabiyot taraqqiyoti jamiyatning umumiy taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liqdir. Adabiyotni davrlashtirish asosida o‘rganish maqsadga muvofiq ko‘riladi. Adabiyotshunosligimizda adabiyotni davrlashtirish muammolidir. Adabiyotni davrlashtirishga nima asos qilib olinadi? Mana bu savolga aniq javob b е rish qiyin. Ayrim mutaxassislar adabiyot tarixi bosqichlarini podsholarning, sulolalarning hukmdorlik davri bilan, boshqalari esa yirik tarixiy voq е alar bilan bog‘lashadi. Ba’zi olimlarimiz (prof. N.Malla е v) o‘zbek adabiyoti tarixini, bir tomondan, jamiyatning umumiy taraqqiyot qonunlari, o‘zbek xalqining ijtimoiy-siyosiy hayotdagi taraqqiyoti, ikkinchi tomondan, adabiyot tarixi taraqqiyotining o‘ziga xos xususiyatlarini: badiiy adabiyotning ijtimoiy mohiyati, vazifasining o’sib borishi, adabiy tur va janrlarning shakllanishi, taraqqiy etishi hamda so‘z san’atining boshqa jihatlari takomiliga xos xususiyatlarni ko‘zda tutib bosqichlarga ajratish k е rakligini ko‘rsatib o‘tishgan. Prof. B.To‘xli е v adabiyot tarixini quyidagicha davrlashtirishni tavsiya etadi: 2. Eng qadimgi adabiy yodgorliklar («Av е sto», «Alpomish» va b.) 3. Ilk o‘rta asrlar adabiyoti («Kult е gin» bitiklari va b) 4. O‘rta asrlar adabiyoti (IX-XVI asrlar): 5. A.T е muriylar davri adabiyoti. 6. A.Navoiy va uning davri adabiyoti. 7. XVII-XIX asrlar adabiyoti. 8. XX asr adabiyoti. 9. Prof е ssor N.Malla е vning oliy o‘quv yurti talabalari uchun chiqargan darsligida quyidagi bosqichlar b е rilgan: 10. Eng qadimgi adabiy yodgorliklar. 11. X-XII asrlar adabiyoti. 12. XIII asrdagi va XIV asr boshlaridagi adabiyot. 14 13. XIV asr o‘rtalaridan XVII asrgacha bo‘lgan adabiyot. 14. XVII asrdan XIX asrning o‘rtalarigacha bo‘lgan adabiyot. 15. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlaridagi adabiyot. 16. Biz o‘zbek adabiyoti tarixi (mumtoz adabiyot)dan yangi darslik nashr etilguncha N.Malla е v tavsiya etgan bosqichlar asosida o‘zbek adabiyotini (o‘zbek mumtoz adabiyotini) o‘rganishni ma’qul topdik. 17. Eng qadimgi adabiy yodgorliklar Markaziy Osiyo hududida qadimdan yashagan o‘zbek, tojik, turkman va boshqa xalqlarning adabiy yodgorliklaridir. K е yingi taraqqiyot bosqichlaridagi adabiyot esa b е vosita o‘zbek xalqi tomonidan yaratilgan adabiyotdir. 15 1.2. Mumtoz adabiyotda irfoniy ishq masalasi Tasavvuf davomli suratda rivojlanib bordi va tasavvuf tarixida Irfon bosqichi (X-XIII asr) mumtoz davr sifatida qabul qilindi. Ibn Sino (980-1037) va irfoniy ishq falsafasi xaqida tasavvufshunos olim N. Komilovning asarlarida izchil ilmiy talqinlar mavjud. Abu Ali ibn Sino buyuk tabobat olimi, faylasuf, tilshunos bо‘lish bilan birga zabardast tasavvuf olimi ham edi. “Al-ishorot va-t-tanbihot” («Kо‘rsatma va tanbehlar») asarida sо‘fiylik amaliyotining ruhoniy asoslarini ochib berdi. «Tayr qissasi», “Solomon va Ibsol”, “Yusuf” kabi nasriy asarlari X- XII asrlarda nafaqat tasavvufiy adabiyotning, balki badiiy nasrning yuksak namunalari sifatida tan olindi. Mana shu davrdan tasavvufning ruhiy (ruhoniy), ilmiy-ta’limiy va amaliy asoslari shakllangan. Ruhoniy nazariya bо‘yicha shariat, tariqat, ma’rifat va haqiqat bosqichlariga erishish yetti maqom: tavba, vara’, zuhd, faqr, sabr, tavakkul va rizo orqali yuz beradi. Sо‘fiy qilgan gunohlari uchun tavba qilgandan sо‘ng, u vara’, ya’ni harom bilan halolni farqlashi lozim. Keyin zuhd va faqr maqomiga qadam qо‘yadi. Sabr va tavakkuldan keyin rizo, ya’ni qalbning tozalangani va uning ilohiylik kasb etishi, Ollohga qо‘shilishga tayyorligi aytiladi. Tasavvufda bu maqomlardan tashqari hol (ahvol), ya’ni bir qancha holatlar ham farqlanadi: qurb (yaqinlik), muhabbat (sevgi), xavf (xatar), raja’ (umid), shavq (ehtiros), uns (dо‘stlik), itma’inna (qalb osoyishtaligi), mushohida (idrok) va yaqin (ishonch). Ta’limiy jihatdan qaraganda Ollohni bilish ma’rifati uch bosqichda farqlanadi: 1) ilmul yaqin; 2) aynul yaqin; 3) haqqul yaqin. Ilmul yaqinda eng ishonchli 16 kishilar, ya’ni pir —murshid vositasida Ollohning biru borligi eshitib bilinadi. Solik murshid rahnamoligida ilohiy mohiyatni о‘rganib unga ishonadi. Ilmul yaqinga shariat talablarini bajarish orqali erishiladi. Ikkinchi bosqichda u fikrlash orqali Haqiqat nurining mavjudligini anglab yetadi, ya’ni ma’rifatga erishadi. Haqqul yaqin sо‘nggi bosqich bо‘lib, unda eshitib bilish, fikrlab bilishdan sо‘nggi bilish - kо‘rib bilish darajasiga yetiladi. Demak, insonning ilohiy ruhga yaqinlashuv holati sodir bо‘ladi. Halloj ta’limoti ana shuning uchun ham “Anal haq”, ya’ni inson ruhining ilohiyotga qovushishi tarzida kechadi. Ollohni bilishda yuqoridagi uch ma’rifiy bosqich Imom G‘azzoliy (1059—1111)ning «Mukoshafatu-l-qulub» asarida farqlab kо‘rsatilgan bо‘lsa, «hujjatu-l-islom»ning «Ihya al-ulum ad-din» («Diniy ilmlarni jonlantirish») asarida madaniyat tarixida ilk bor diniy va dunyoviy ilmlarning tasnifi berilgan. «Kimiyoi saodat» («Chahor kitob») asarining zohiriy tarjimasi “Dil haqiqati” bо‘lib, dil va ruh tushunchalari, ularning tasavvufiy talqinlariga oid fikrlar bayon qilingan: «Bilgilki, xazrati Haq subhanahu va taoloni tanimoqni(ng) kalidi о‘z nafsini tanimoqdir. Ushbu ma’nida aytibdirlarki, «Man ‘arofa nafsahu fa qod ‘arofa robbahu», ya’ni har kishi о‘z nafsini tanisa, batahqiq Parvardigorini tanigaydir... Ikki nimarsadin biri zohir badandirki, ani tan atabdirlar, muni zohir kо‘z birla kо‘rgali bо‘lur. Yana biri ma’nii botindirki, ani nafs derlar, jon atarlar va dil h am derlar. Bu ma’nii botinni (yashirin ma’noni) botin (ichki) kо‘z birla tanigani bо‘lur. Zohir kо‘z birla kо‘rgali bо‘lmas. Va sening haqiqating — ushbu ma’nii botindir...». “Nafs” sо‘zining lug‘aviy ma’nosi biror bir narsaning mavjudligi, xaqiqati, zoti va о‘zligi demakdir. Oddiy xalq orasida nafs sо‘zi turli ma’nolarda qо‘llanilgan bо‘lib, goho ular bir-biriga zid mazmunni aks ettirgan. Masalan, bir toifa nafsni ruh deb tushungan, yana boshqa bir guruh muruvvat, samimiylik deb, yana bir jamoa vujud, qon ma’nosida anglashgan. Sо‘fiylarning qarashlari bularning birortasiga ham о‘xshamaydi. Ularning umumiy nuqtai nazarlariga kо‘ra: nafs barcha yomonliklarning tamali, gunohlarning manbai erur.Tasavvuf ahlidan bir jamoaning xulosasi buyicha, nafs gunohlarning doyasi, ikkinchi toifa qarashlariga kо‘ra-kibr, hasad, g‘azab, adovat 17 kabi yomon xulqlarning sababkoridir. Gunohlardan tavba bilan poklanilsa, yomon xulqlar nafsni qiynash, ya’ni riyozat bilan yо‘k qilinadi. Nafsga qarshi kurashish barcha ibodatlarning boshi va jamiki ibodatlarning kamolidir. Qul uchun Haqqa boradigan bundan xavfsiz yо‘l bо‘lmas. Shu ma’noda payg‘ambarimizning “Nafsni tanigan Robbini tanir” hadislari sо‘fiylarning nafsga oid qarashlarning asosi bо‘lgandi. Tasavvuf nafsni bilish, tanish va yengishga xizmt qiluvchi о‘ziga xos bir ta’limot yaratdi., Tasavvuf masalalari talqin etilgan turli xaraktyerdagi kitoblarda nafsning yetti turli va yetti martabasi mavjudligi aytilgan hamda ular birma-bir ta’rifu tavsif etilgan. Nafsning turlari mana bulardir: 1.Nafsi jamodiy, ya’ni moddiy nafs. 2.Nafsi nabatiy. 3. Nafsi hayvoniy. 4.Nafsi insoniy. 5.Nafsi notiqa. 6.Nafsi qudsi y . 7. Nafsi kulliya, olamning joni, koinotning ruhi bо‘lgan nafs. “Atvori sab’a” - yetti tavr deyilgan nafs martabalari esa quyidagilardir: 1. Nafsi ammora - ta’qiqlangan va gunoh hisoblangan ishlarga tashviq aylovchi nafs. Bu nafs martabasidagi soliq yaxshilikka rag‘bat etmaydi, yomonliklardan ham о‘zini tiya olmaydi. Junayd Bag‘dodiyning: “Kufrning asosi — nafsning murodi erur”, - degan fikrlari aynan nafsi ammora haqidadir. 2. Nafsi lavvoma - qilgan yomonlik va tubanliklardan pushaymon bо‘lib, vaqti-vaqti bilan nadomatga yon beradigan va sohibini ayblab tavbaga chorlaguvchi nafsdir. 3. Nafsi mulhama- ilhom va kashfga mahzar bо‘la boshlagan, nima yaxshi, nima yomon, nima gunox, nima savob ekanligini idrok aylash malakasiga ega., shahvoniy istaklarga qarshi turishga quvvati yetadigan nafsdir. 4. Nafsi mutmaina - chirkin va yaramas illatlardan xalos bо‘lib gо‘zal xulq bilan axloqlangan nafsdir. Bu nafs inson kо‘ngliga favqulodda sokinlik, xotirjamlik bag‘ishlab, uni nur zavqlariga oshno etar. 5. Nafsi roziya - bu bir, sо‘z bilan aytganda, xar qanday ilohiy amrlarga taraddudsiz taslim bо‘lib, rizo xosiyati va farog‘atiga yetishtiruvchi nafs erur. 18 6. Nafsi marziya -Olloh bilan qul orasida rizoning mushtarak bir sifat ekanligi, qulning Ollohdan, Ollohning quldan roziligini isbotlovchi nafs. 7. Nafsi komila - bu nafsi sofiya xam deyiladi. Bu maqomda solik tо‘la-tо‘kis ma’rifat sifatlariga ega bо‘lib irshod mavqeiga erishar. Mana yetti martabada nafsning sifat, hol va ma’nolari о‘zgarib borganidek, ranglari ham о‘zgarib borar ekan. Nafsi ammora moviy rangda bо‘lib nafsi lavvoma-sariq, nafsi mulhama- qirmizi, nafsi mutmaina–qora, nafsi roziya-yashil, nafsi marziya-oq , nafsi komila rangsiz bir holda voqe’ bо‘larkan. Buning sabab va haqiqatlari tasavvufga kitoblarda atroflicha sharhlab berilgan. Xullas,nafs bilan bog‘liq qarashlar tariqatlarda sayru suluk uchun asos etib olingan meyorlar bilan birga murid va soliklarning tarbiyasi hamda ularning maqsad manziliga yetishish xususida keng bahs yuritiladi. Tasavvufning inson zimmasiga yuklagan asosiy majburiyatlaridan yana biri- qalb tasfiyasi, ya’ni qalb pokligiga erishmoq hisoblanadi. Bu esa nihoyatda muhim, ayni paytda juda mashaqqatli va kо‘p kuchni talab qiladigan ishdir. Najmiddin Kubroning aytishlaricha, qalb kalimasining lug‘aviy mazmuni biror narsaning shakl va ma’no jihatidan о‘rtasi, asosidir. Istilohiy ma’nosi esa, chap kо‘krakning pastidagi jom gо‘zalligiga о‘xshash gо‘sht parchasi (qalbi sanovbariy). Shu gо‘sht parchasi ruhning manbai hisoblanur. Shuningdek, qalb deyilganda rabboniy va ruhoniy latiflik ham tasavvur etilgan. Ibn Arabiyga kо‘ra qalb “nafsi notiqa bilan ruh orasida joy olgan nuroniy bir javhardir. Uning ichi ruh suvoriysi esa nafsi hayvoniydir”. Qalb faqat poklanishdan, havo va havas pardalari va dunyoviy aqlning ta’siridan xalos bо‘lgach zavqiy idrok hamda ilohiy ishqning markaziga aylanadi. Tasavvuf ahli nazdida qalb ilohiy xitob, kashf va ilhom joyi , tajalliy oynasi, ilohiy kenglik yeridir. Tasavvuf arboblarining qalb va uning xususiyatlari haqidagi fikr-mulohazalari nihoyatda qiziqarli va hamma zamon odamlari uchun g‘oyatda ahamiyatlidir. Ahmad Rifoiy yozadi: “Qalb bir gо‘sht parchasidir. Ayni paytda shu bir parcha gо‘sht, ya’ni qalb nurlar yig‘iladigan joy erur, Ollohning yaratgani yaxshilik va 19 yomonlik bir yerga tuplanadigan maskandir. Ayni shu zaylda aks ettirgani yaxshilik va yomonlik tuyg‘usiga qarab qalb bir qiymat kasb etar. Janobi Haq vujudga amr aylash huquqini qalbga bergandir”. Demak, inson qalbi rahmoniy va shaytoniy lashkarlar murosasiz olishadigan bir janggoh hamdir. Bunda xar ikki tomon ham qalbni о‘ziga tobe va taslim etishni xohlaydi. Imom G‘azzoliy aytganidek: “Agar zafar shayton lashkarlari tomonida bо‘lsa, inson hayvonlar qatoriga qо‘shilar. Agar bu kurashda rahmoniy askarlar g‘olib chiqsa inson malaklar maqomiga yuksalar”. Qalbning ikki darvozasi bо‘lib, biridan ma’rifat, ikkinchisidan vahm kirarkan. Qalbning muzaffarligi ma’rifatning mavqei va darajasiga qarab belgilanadi, vahmdan forig‘ bо‘lmagan qalb hech qachon tubanlik, mutelik va jaholat ofatlaridan forig‘ bо‘la olmaydi. Shuning uchun qalbning tavri va tabaqotlari xususida aniq tasavvurga ega bо‘lish ham katta ahamiyat kasb etadi. Ular quyidagilardir: 1. Sadr - kо‘krak. Har turli vasvasa va ofatlar kiradigan joy. Ehtiyoj, shahvat, andisha va qisinish tuyg‘ulari shu yyerdan о‘rin topadi. Islom nurining ilk kiradigan joyi ham xuddi ana shu sadr hisoblanadi. 2. Qalb - sadrning ichi, yurak ham deyiladi. Iymon nuri porlaydigan joy, muhabbat, rizo, qanoat singari tuyg‘ularning markazi erur. 3 . Shigof - xalqni sevish, oddiy odamlarga hamdardlik hissiyoti parvarish topadigan joy. 4. Fuod -qalbning orasidagi joy bо‘lib, xuddi shu joydan g‘arbiy haqiqatlar yuz kursatib, ma’rifat sirlari ochiladi. 5. Suvaydo - ilmi laduniyga yetishish martabasi. 6. Muxjatul qalb - Ilohiy nurlar tajalliy aylaydigan joy. 7. Lubb - tavhid nurining manbai. G‘azzoliy о‘z asarlarida, xususan, “Ihyo”da qalb holi, hayoti, haqiqatlari, kamolotga yetishish sir-asrorlari tо‘g‘risida keng bahs yuritgan. Buyuk olimning qalbga doir fikr-mulohazalari, birinchidan, qalb tо‘g‘risidagi bilim va tasavvurlarni nihoyatda kengaytiradi. Ikkinchidan, qalb tarbiyasi va tasfiya etish yо‘llarini 20 о‘rgatadi. U ma’rifat darajasi va yetakchi fazlatlariga qarab qalb tо‘rtga ajralishini yozadi. Bulardan birinchisi. yolgiz Ollohni sevib, faqat Ollohni bilish va mushohada aylash bilai faxrlanadigan qalb. Ikkinchisi , ma’rifat va Olloh bilan unsiyat zavqidan yiroq qalb. Bunday qalb sohiblarini quvontiradigan narsa - boylik, amal va har turli moddiy manfaatlardir. Uchinchi xil qalb esa, kо‘p kuchini Ollohga intilish, Haq ishqidan huzurlanishga bag‘ishlaydigan va goho bashariy sifatlarga ham qaytguvchi qalb sanaladi. Nihoyat yana bir turli qalb bordurki, u bashariy sifatlaridan ajralmasa-da, ba’zi-ba’zida ilm va ma’rifatdan shavqlanishni ham biladi. G‘azzoliyning e’tirofi bо‘yicha, birinchi xil qalb behad kamyob, eng kо‘p uchraydigani ikkinchisi, ya’ni о‘tkinchi dunyo hirsiga tо‘lib toshgan qalbdir. Qalbning uchinchi va tо‘rtinchisi kо‘rinishlari mavjud bо‘lsa-da, ammo ularning soni uncha kо‘p emasdir. Shu о‘rinda yana bir haqiqatga aniqlik kiritib о‘tish maqsadga muvofiqdir. Tasavvufiy hayotning manbai ham, mazhari ham kо‘nguldir. Tasavvuf adabiyotida qalb yoki yurakka nisbatan kо‘ngul kо‘p tilga olinadi va kо‘ngul tо‘g‘risidagi kо‘p fikr bildiriladi. Xо‘sh, buning sababi nimada? “Miftohul-qulub”dagi mana bu sо‘zlar ushbu savolga о‘ziga xos bir javobdir: “Kо‘ngul qalbning ichidadur. Sharafi qalbdan kо‘p ortiq erur. Qalbga ozor berish insonni sirtdan buzadi, chirkinlashtiradi va halok aylaydi... Kо‘ngul qalbning bag‘rida bо‘lganligi tufayli kо‘ngulga qattiq tegmak odamni ham zohiran, ham botinan halok etar”. Mana shuning uchun kо‘ngul taqdiri, holati va haqiqatlariga doir mulohaza va mushohadalar tasavvufda nihoyatda keng о‘rin ishg‘ol etgan. Hatto tasavvufiy istilohlar orasida qalb va kо‘ngul holi yoki haqiqatlarini sharxlaydigan kalima va atamalar yetakchi о‘rinni egallaydiki, buni bilmasdan, ayniqsa, tasavvuf she’riyatining mazmun-mohiyatini tо‘g‘ri anglab ham, talqin qilib ham bо‘lmaydi. Ana shu ehtiyojni hisobga olib biz ulardan ayrimlariga diqqatni jalb etishni lozim kо‘rdik. Avoiq - tо‘siq, moneliq qiluvchi narsa. Qalbning Ollohga tomon yuksalishi va ruhning unga ochilishini tо‘sadigan turli-tuman moddiy va ma’naviy ma’nilar, ziddiyatlar. Avoiq uchdir: shirk, bid’at, gunoh. 21 Anvori hidoyat - hidoyat nurlari. Kо‘ngulni munavvar etguvchi g‘ayb ilhomlari va tajalliylari. Af’oli qulub - botiniy fe’llar. Botiniy hukmlar-qalbning fe’l va amallariga oid diniy, ilohiy hukmlar. Bast-qabz - yoyilish-tо‘planish, sevinish - qayg‘u chekish, kenglik-torlik, ochilish-yopilish hollari. Zehn va qalbning ochilish va nihoyatda mahsuldor, yaratuvchan holga kirishi. Bо‘sa - о‘pmak, о‘pish. Qalbdagi fayz va joziba; erishilgan xushxabar natijasida qalbda hosil bо‘lgan quvonch, lazzat, huzur. Vajd - ishq va muhabbat, oshiq qalbida tabiiy bir ravishda tug‘iladigan ilhom va surur holi. Vorid - ma’nolarining qalbga kirishi va zuhurlanishi. Gul - kо‘ngulda hosil bо‘lgan bilimning natijasi va mevasi. Gulshan - mutlaq о‘larok, qalbning fathi va ochilishi. Solik kо‘nglining ma’rifat va irfonga tо‘lishi. Jazbul arvoh - qalbning yuksalishi, sirlarining mushohada etilishi, munojot, Ollohga qalban taslimlik holi. Jilva - noz, istig‘no, gо‘zallarning kо‘ngulni fath etuvchi holi yoxud chiroyli harakatlari. Suluk ahlining kо‘nglida porlagan ilohiy nur. Bu nur oshiqni telba qilur. Zavoyid - qalbdagi nurlarning kо‘payishi. Lab - dudoq, kalom, sо‘z. Labi shakar: malak vositasida payg‘ambarlarga, qalb tasfiyasi tufayli valilarga kо‘kdan inadigan kalom. Lavomi -qalbdan nurning foyda va ta’sirlari boqiy qoladigan shaklda zuhurlanish. Laja’ - qalbning umid va sog‘lom bir faqr tushunchasi ila Ollohga yunalish holi. Malja - Murodning hosil bо‘lishiga qalbning umidvorligi. Muxobara - qalbning huzur holati. Nafas - g‘aybdan tug‘ilgan latif hollar va qalbning ishq о‘tidan farahlanishi. 22 Noz - ma’shuqaning dardli va mahzun oshiq kо‘ngliga kuch bag‘ishlashi. Rayin - qalbning kirlanishi, zanglashi. Olloh taolo buyurmish: “Yо‘q, aksincha ularning qilayotgan yomonliklari qalblarini kirlatmishdir” (al-Mutaffifin, 14-oyat), Rayhon - gul. Tasfiya va riyozat natijasida qalbda porlagan nur. Rams - biror bir narsani kо‘nguldan supurib tashlash layoqati. Rо‘yatul qalb -qalblarning kо‘rishi, iymon hakikatiga erishib g‘aybiy sirlarga boqish. Samt -jim turmoq, sukut saqlash. Sukut ikki qismdir: zoxiriy - tilda, botiniy - qalb va kо‘ngul sukuti. Sohibi qalb - kо‘ngul ahli. Qalbida yig‘ilgan ilmni ravon bir ifoda, ochik bir til bilan ifodalay olmaydigan kishidir. Tavoli- kо‘ngulda ma’rifat nurining tug‘ilishi. Tavoriq - lug‘aviy ma’noda “tunda porlagan yulduz” demak.Istilohiy ma’noda suluk ahlining kо‘nglidagi eshitish, ya’ni quloq orqali hosil bо‘ladigan yangi va qalbni yangilovchi haqiqatlar. Tasfiya - qalbni soflashtirmoq; haqiqat idroki, mujohada va riyozat. Sham’ - ilohiy nur. Solik qalbini yoqqan ilohiy nurning porlashi, mushohada ahlining kо‘nglida zuhurlangan irfon nuri. Shamsul qalb - qalb quyoshi. G‘ayb olamiga yetishganlarning qalbini yorishtiradigan oftob. Unga muqaddamul g‘ayb, mezonul g‘ayb, shamsul irfon, shamsur ruhoniy ham deyilgan. Shohid - qalb bilan tenglashgan narsa. Masalan, ishq, vajd, alam. Katra - tomchi. Ilohiy tajalliylar, qalb, insoni komil, G‘iybat - oshiqning qalbida paydo bо‘lgan ma’nolar bilan mashg‘ul bо‘lib, xalqning ahvolini unitish yoki g‘ofil qolishi. G‘ayn - istig‘for bilan о‘rtadan kо‘tariladigan qalbdagi hijob va parda. U ikki nav’dir: biri yupqa, ikkinchisi qalin. Qalin parda katta gunoh qilgan va g‘aflat bandalarida bо‘lur. Hafif parda esa, xoh nabiy bо‘lsin, valiy bо‘lsin, hammada 23 bо‘lur. Hazrati Payg‘ambarning “Qalbim g‘ayn ichida qolur va har kun yuz daf’a Ollohdan avf tilayman”, deyishlari ushbu haqiqatni bir ifodasidir. II.BOB. O’ZBEK XALQ OG’ZAKI BADIIY IJODI O’zbek xalq og’zaki badiiy ijodi o’zbek xalqining asrlar davomida ijodkor farzandlari tomonidan yaratilgan madaniy merosidir. Bu meros maqollar, matallar, latifalar, qo’shiqlar, ertaklar, dostonlar va boshqa janrlardan iborat hisoblanadi. Og’zaki ijodning tarixiy ildizlari Markaziy Osiyoda yashab o’tgan turkiy xalqlarning mifik dunyoqarashiga borib taqaladi. Mazkur mifik dunyoqarash Urxun-Enasoy yozuvchilari , “O’g’uznoma”, “Kitobi dadam Qo’rqut”, Qoshg’ariy tuzgan “Devonu lug’atit turk”, A.Yugnakiyning “Hibatul haqoyiq”, Yuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” kabi adabiy yodgorliklar bilan bog’liqdir. O’zbekiston Respublikasi 1991 yil mustaqillikka erishganidan so’ng xalq o’zaki ijodiga milliy qadriyatlarning bir qismi sifatida munosabatda bo’lish boshlandi. Mustaqil respublika ma’muriyati zudlik bilan milliy mafkura asoslarini yaratishni kun tartibiga qo’ydi. Ayniqsa, president I.A.Karimovn in g 1997 yil 31 avgust kuni Oliy Kengash noiblari huzurida 1 chaqiriq 1X sessiyasida “Barkamol avlod-O’zbekiston kelajagining poydevori” mavzuyidagi nutqida og’zaki ijod asarlariga milliy mafkura tamoyillari 24 singdirilgan ma’naviy qadriyatlar sifatida munosabatda bo’lish masalasiga alohida e’tibor berildi. 1997 yil 6 oktabr kuni Respublika bo’yicha “Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi” qabul qilindi. Mazkur dastur matnida ham xalq qadriyatlari yosh avlodni milliy mafkura asosida tarbiyalashning manbalaridan biri sifatida baho oldi. Shuningdek, 1991 yildan buyon Nabro’z bayramiga ajratilgan e’tibor, 1998 yilning 13 yanvar kuni president I.A.Karimov “Alpomish” dostonining 1000 yilligini nishonlash haqidagi farmonga imzo chekdi… Yuqorida qayd etilgan ma’lumotlar O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng milliy ma’naviyatga qanchalik yuqori baho berilayotganidan, madaniy merosimizga e’tibor keskin ijobiy tomonga o’zgarganidan dalolatdir. Shuning uchun o’zbek filologiyasi fakul’tetida o’qish maqsadini bildirgan talaba xalq og’zaki poetic ijodiga shunchaki dam olish, hordiq chiqarish ob’ekti sifatida emas, xalqning milliy ruhi aks etgan tarixiy hujjat sifatida munosabatda bo’lish ko’nikmasini shakllantirmog’I lozim. Ma’lumki, 1993 yildan O’zbekistondagi umumta’lim maktablarida adabiyot fani bo’yicha yangi dastur asosida o’quv mashg’ulotlari uyushtirilmoqda. 1999 yildan Respublika Vazirlar mahkamasi “Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi” asosida akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarini ochish haqida qaror qabul qildi. Mazkur qarorning hayotga tadbiq etilishi natijasida xalq og’zaki poetic ijodi kursini alohida nazariy kurs sifatida o’rganish masalasi amalgam oshmoqda. Bu esa, bo’lajak adabiyot o’qituvchisiga o’zbek xalq og’zaki poetic ijodini bo’lg’usi yosh mutaxassis sifatida mukammal o’rganish mas’uliyatini yuklaydi. Shunday qilib, o’zbek filologiyasi fakul’tetida ta’lim olayotgan talaba biz o’rganadigan nazariy kursni ikki maqsadda o’rganishga majbur bo’ladi. Birinchidan, O’zbekiston Respublikasining fuqarosi sifatida og’zaki ijod janrlari va asoslarini o’rganadi va shu asosda milliy mafkura tamoyillarini egallaydi. Ikkinchidan, bir necha yildan so’ng umumta’lim maktablarida adabiyot fani boyicha mashg’ulotlar uyushtiradigan mutaxassis sifatida og’zaki ijod namunalarini tahlil etish, badiiy asarlar mohiyatini o’quvchilarga tushuntira olish ko’nikmasini hosil qiladi. 25 “Fol’klor” atamasi inglizcha “Xalq donoligi”, “Xalq donishmandligi” ma’nolarini anglatadi. Bu atama birinchi marta 1846 yilda Vilyam Toms tomonidan qo’llangan bo’lib, bugungi kunda jahon ilmida xalq ijodi tushunchasini bildiradi. Xalq ijodi xalq amaliy san’atini, xalq me’morchiligini, xalq jg’zaki ijodini ifodalaydigan atamadir.Faqat har bir soha mutaxassisi folklore deganda o’z sohasini nazarda tutadi. Maslan, biz “folklor” so’zini qo’llaganda xalq og’zaki ijodini nazarda tutamiz. Xoreograf bu so’zni qo’llaganda xalq raqsini, musiqashunos esa xalq kuylarini nazarda tutadi. Fol’klor asarlarida xalq hayotining badiiy aksi ifodalanadi. Shuning uchun xalq og’zaki ijodi so’z san’atining og’zaki shakli sifatida o’rganiladi. Xalq og’zaki ijodining maqollar, dostonlar, tezaytish, topishmoq, sanamashoq, qo’shiq, askiya kabi janrlari bor. Xalqimiz tomonidan ming yillar davomida yaratilgan og’zaki namunalari o’zbek xalqining madaniy merosidir. Davlat hujjatlarida qayta-qayta ta’kidlanayotgan xalqimiz qadriyatlari tushunchasi tarkibida xalq og’zaki ijodi ham mavjuddir. Xususan, “Alpomish”, “Go’ro’g’lining tug’lishi”, “Ravshan”, “Oshiq G’arib va shohsanam” kabi dostonlar, “Mohistara”, “Bulbuligo’yo”, “Malikai Husnobod” kabi ertaklar, lirik qo’shiqlar,yor-yorlar, churiyalar, turey-tureylar va boshqa og’zaki ijod namunalari xalqimiz qadriyatlarining ajralmas qismi. 26 2.1. Mifologiya-miflarni o‘rganuvchi fan Og’zaki nasriy asarlar tuzilishi jihatidan xalq lirikasi va og‘zaki dramasi namunalaridan ajralib turadi. Bu farq, asosan, voqelikni ifodalash yo’liga qarab belgilanadi. Chunki xalq nasriy asariarida voqealar aniq va mukammal sujet asosida bayon etiladi, tafsiliylik ustunlik qiladi. Ularda emotsionallik, metrik o’lchov uchramaydi, voqelik epik nutq vositasida bayon etiladi. Xalq og’zaki nasriy asariarida sujet muhim o’rin tutadi. Ular hech qachon sujetsiz bo’lmaydi. Nasriy asarlar sujetini kirish (ekspozisiya), tugun, epik sarguzasht yoki voqealar rivoji, kulminasiya (asaming eng ayj nuqtasi), yechim kabilar tashkil etadi. Xullas, xalq og’zaki badiiy ijodi asosida yaratilgan nasriy asarlar xalq prozasi nomi bilan yuritiladi. Ular g’oyaviy mazmuni jihatidan xalq ruhi va orzu-niyatlarini aks ettiradi. Mif, afsona, rivoyat, naql, latifa, ertak kabi janrlardagi folklor asarlari tarkibiga kiritiladi. Ular, awalo, qadimiyligi bilan diqqatni tortadi. Chunki nasr lirikaga nisbatan oldinroq paydo bo’lgan. Mif va afsona, rivoyat uning ilk namunalari hisoblanadi. Shundan so’ng ertak, naql, doston va yana keyinroq latifa janrlari shakllangan. Og’zaki nasrning ilk namunalarida qadimiy urf-odat va marosimlarning bayoni, real voqea va hodisalar, olam haqidagi ibtidoiy tushunchalar xayoliy shaklda ifodalangan. Real voqea-hodisalarning badiiy talqini 27 esa nasriy og’zaki asarlar tarkibidagi epik motivlarni yuzaga keltirgan. M.Jo’rayev o’zbek folklorshunosligida xalq nasri janrlarini tasnif qilishning mezonlari sifatida badiiy asarning mavzu doirasi, badiiylik darajasi, voqeiikni talqin qilish usuli, vaqt va makon belgisi, maishiy-funksional qamrovi e’tiborga olinishi lozimligini ta’kidlab, shunga ko’ra xalq nasri janrlarini a) badiiy nasr janrlari (ertak, latifa, naql, qissa va lof) hamda b) ma’rifiy nasr janrlari (mif, afsona, rivoyat, demonologik hikoya, og’zaki hikoya) kabi ikki katta guruhga ajratadi. 37 Mif(Asotir) - xalq og’zaki poetik ijodining ilk mahsulidir. U eng qadimgi davr folklorida ibtidoiy tasawurlar asosida yaratilgan. Mif - grekcha «mythos - so’z, rivoyat» so’zidan olingan bo’lib, qadimgi odamning borliq, oiamjumboqlari, tabiat va koinot sirlarini bilishga intilishi, bu boradagi ilk tasavvurlari va xulosalari, xudolar, pahlavonlar haqidagi qarashlari asosida paydo bo’lgan. Mif - ongsiz badiiy to’qima mahsuli. Unda fantastika, xayoliy uydirma yetakchiiik qiladi. Ibtidoiy inson mifdagi voqeiikni inkor etib boimas haqiqat sifatida qabul qilgan. Mifning tabiati haqida M.I.Steblin - Kamenskiy: «Mif - bu voqelik bo’lib, u qanchalik haqiqatga zid bo’lmasin, yaratilgan va yashab kelgan joyda ayni haqiqat deb qabul qilindi», — deb yozgan edi. Miflarni o’rganuvchi fan sohasi mifologiya deb yuritiladi. Mifologiya fani ibtidoiy insonning tabiatni bilishga intilishining natijasi sifatida vujudga kelgan. Ijtimoiy taraqqiyotning keyingi bosqichlarida, aniqrog’i, inson ongining o’sishi, dunyoqarasliining kengayishi, ma’naviyatining boyishi natijasida miflarga ishonch ham yo’qola bordi. Lekin miflar yo’qolib ketmadi. Qaytaga ular ijtimoiy ongning yangi shakllarini vujudga keltirish uchun asosiy manba vazifasini o’tadi. Hozirgi fan, din, san’at va adabiyotning poydevori mifologiya asosida qurilgandir. Qadimgi mifologik sujetlar, obrazlar, tushuncha va tasawurlar, umuman, mif qoldiqlari ijtimoiy ongning turli shakllariga ko’chib, ulardan muhim o’rin egalladi. Miflar, asosan, etiologik vazifa (izohlash vazifasini) bajaradi. 28 Mif qadimgi odamning ishonch-e’tiqodlari, o’y-kechinmalari, diniy-axloqiy qarashlari va ilk ijodiy izlanishlarining so’z vositasida ifoda etilgan ko’rinishlaridan biridir. Dunyo folklorshunosligidagi naturmifologik yoki naturalistik nazariya tarafdorlari mifni tabiat hodisalari haqidagi qadimgi tasawurlar majmui deb tushunadilar. Ulaming fikricha, qadimgi odamning tabiat haqidagi ibtidoiy- e’tiqodiy ishonchlari dastlabki mifologik tasawurlar tizimining asosini tashkil etadi. Antropologik nazariya tarafdorlari E.Teylor, G.Spenser, E.Long va boshqalarning fikricha, miflar animistik ishonchlar zaminida shakllangan. J.Frezer esa mifologik tasawurlarning asosini animistik tasawurlar emas, magiya tashkil etadi, deb hisoblaydi. S.G.Xuk, D.Xarrison, G.Merri kabi olimlarning fikricha, qadimgi miflar ibtidoiy rituallar, ya’ni marosimlarning so’z vositasida ifodalangan shaklidir. L.Levi-Bryul mifning qadimgi diniy e’tiqodlar bilan mushtarakligini aniqlagan. Simvolistik nazariya oqimi tarafdorlari (jumladan, o’zbek folklorshunoslari ham) mif qadimgi odamlarning olam haqidagi ibtidoiy qarashlarini o’zida mujassamlashtirgan ramziy kodlardan tashkil topganligini e’tirof etadilar. Z.Freyd, E.Fromm, K.G.Yung kabi olimlar miflarning paydo bo’lishini ibtidoiy odamning tabiatga bo’lgan ongsiz hissiy munosabatlari bilan bog’lab o’rganganlar. Ularning tahlil metodlari asosida o’rganish usullarini o’zbek folklorshunosligiga J.Eshonqul tush va mifni qiyosiy tadqiq etish orqali olib kirdi. M.Jo’rayevning ta’kidlashicha, qadimgi mifologik tasawurlar xalq og’zaki badiiy ijodiyotining turli janrlariga diffuziyalana boshlagan. Mif yaxlit janr sifatida og’zaki ijodga mansub nasriy asarlar tizimida to’liq holda saqlanib qolmagan. Faqat epos, ertak, afsona, qo’shiq, topishmoq, marosim folklori, irirn-sirimlar va turli ishonchlar bilan bog’liq aytimlartarkibida ayrim mifologik syujet elementlari uchraydi, xolos. Ana shu mif qoldiqlarini, mifologemalarni o’rganish uchun muhim zamin vazifasini o’taydi. B.Sarimsoqov 29 o’zbek mifologiyasi taraqqiyotini uch bosqichga arxaik, mumtoz va o’rta asrlarga xos miflarga bo’linadi, deb hisoblaydi. Uning ko’rsatishicha, arxaik miflarda xaos bilan kosmos o’rtasidagi kurash keng miqyosda aks etadi va ko’proq animistik, totemistik tasavvurlar bu kurashda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Shuningdek, ularda yana hech qanday diniy qarashlar unsuri uchramaydi. Mumtoz miflarda esa xaos bilan kosmos kurashining miqyosi biroz toraygan bo’ladi. Politeistik diniy qarashlar (ko’p xudolilik tasawuri) ustunlik qiladi. Zardushtiylik davri mifologiyasi bunga misol bo’ladi. O’rta asrlar miflarining semantik asosini monoteistik diniy qarashlar tashkil etadi. M.Jo’rayev- o’zbek mifologiyasining taraqqiyoti qadimgi ajdodlarimizning totemistik, animistik, dualistik, magik ishonchlari; ibtidoiy odamlar turmushida ritual-ramziy ahamiyat kasb etgan marosimlar; O’rta Osiyoda yashagan qadimgi qavmlar dunyoqarashida aiohida o’rin tutgan otashparastiik aqidalari; qadimgi dehqonchilik madaniyati an’analari bilan bog’liq hosildorlik kultlari; islom dini ta’limoti va u orqali O’rta Osiyoga kirib kelgan sharq, xususan, arab folklori an’analari; mo’g’ul, buryat, chinVa hind, eron, yunon mifologiyasining ijodiy ta’siri bilan bevosita bog’hqdir, deb hisoblaydi. Qadimgi turkiy miflarni olamning yaratilishi va tuzilishi, samoviy halokat yoki olamning intihosi, tangri va ilohiy kuchlar, xoqonlarning tug’ilishi va afsonaviy hukmdorlar to’g’risidagi, turkiy qabilalarning kelib chiqishi, ilk ajdodlar haqidagi miflar turkumi tashkil etadi. Mumtoz miflar tarkibiga ezgulik va yovuzlik kuchlari o’rtasidagi kurash haqidagi asotiriy qarashlarni o’zida aks ettirgan dualistik miflar, /cult miflari (suv, olov, osmon jismlari, o’simliklar, jonivorlar, hosildorlik kultlari bilan aloqador tasavvurlar asosida shakllangan), o’lib-qayta tiriluvchi qahramonlar (Siyovush bilan bog’hq) haqidagi miflar; samoviy (oy, quyosh, yulduzlarning paydo bo’lishi, tabiiy hodisalar haqidagi) miflar; taqvimiy miflar, ya’ni yUboshi — Navro’z bilan bog’liq udumlar, vaqt hisobi omillari haqidagi asotiriy ishonchlar; antropogenilc miflar yoki odamzotning yaratilishi (Kayumars, Gavomard, Jamshid) to’g’risidagi miflar kiradi. Aksariyat mifologik obrazlar zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto», shuningdek, «O’g’uznoma» va «Kitobi dadam Qo’rqut» orqali bizgacha yetib kelgan. 30 «Avesto»da ikki yaratuvchi kuch: yaxshilik — Axuramazda, yomonlik esa — Axriman qiyofasida namoyon bo’ladi. Ularning o’zaro kurashidan tabiat va jamiyatdagi hodisalarning barchasi kelib chiqadi deb ko’rsatiladi. Axuramazda — yaxshilik xudosi. Unga qarashli narsalar insonlarning baxt-u saodati uchun xizmat qiladi. Angra Man’yu (Axriman) esa — yovuzlik xudosi. U o’ziga qarashli devlari bilan odamlarga azob-uqubat, mashaqqat, kulfat keltiradi. «Avesto»da yana Mitra — quyosh va yorug’lik xudosi, Nohit — obodonlik va farovonlik xudosi, Humo — baxt va davlat xudosi, Anaxita va Hubbi — suv xudosi, Mirrix — urush va g’alaba xudosi sifatida talqin etilgan. Kayumars, Yima (Jamshid), Gershasp odamlarga ezgulik baxsh etuvchi mifologik obrazlar sifatida ko’rsatilgan. Yomonlik kuchlari ajdar, dev, jin, yalmog’iz kabi mifologik obrazlar orqali tasvirlangan. «Avesto»dagi xudolar yo ayol, yo erkak qiyofasida talqin etilgan. Masalan, suv xudosi Ardvisura-Anaxita xushqomat, kamarini beliga mahkam bog’lagan zabardast, to’g’ri so’z, marhamatli go’zal qiz qiyofasida namoyon bo’ladi. U odamlar uchun suvning mo’l bo’lishini ta’minlab turadi. Turli qiyinchiliklarni yengishda kishilarga homiylik ko’rsatadi. O’zbeklar o’rtasida Anaxita nomi Anbar momo shaklida saqlanib qolgan va unga suv hamda hosildorlik homiysi deb qaraladi. Xalqimiz orasida keng tarqalgan miflardan yana bir turkumi — Kayumars va Jamshid haqidagi miflardir. Ularning turli variantlari «Avesto»da, «Tarixi Tabariy»da, Beruniyning «O’tmish xalqlaridan qolgan yodgor Uklan, Firdavsiyning «Shohnoma» asarlarida va boshqa qadimiy yozma manbalarda uchraydi. Kayumars nomi «Avesto»da Gaya Marfan yoki Gaya Moretan deb yuritilgan. «G’iyosul-lug’at»da esa Gavomard (inson-buqa) deb ko’rsatilgan. Afsonalarga ko’ra, u Amudaryo bo’ylarida yashagan. Bo’yi daryoning u betida yotgan. Kayumars - yerda paydo bo’lgan birinchi odam sifatida talqin etiladi. U ezgulikning yovuzlik ustidan g’alabasi haqidagi ibtidoiy qarashning obrazli ifodasidir. Jamshid haqidagi miflar O’rta Osiyo va Eron xalqlari orasida keng tarqalgan. U najotkor qahramon, yaxshilikning ramziy obrazi. «Avesto»da u adolatli podsho sifatida talqin etilgan. Jamshid haqida xalq orasida «Qissayi Jamshid» kitobining og’zaki va qo’lyozma variantlari keng tarqalgan. 31 «Avesto»da tasvirlangan xudolar, pahlavonlar to’g’risidagi afsona va miflarning o’zbek folklorida ham talay variantlari mavjud. «Odami Od » mifi Shu jihatdan xarakterlidir. Unda kishilarning inson beqiyos kuch-qudratga ega bo’lishi haqidagi orzu-umidlari o’z ifodasini topgan. Mifda pahlavon — titan ko’rinishidagi mifologik obrazning xalq manfaati yo’lida xizmat qilishi qayd etilgan. Mifda hikoya etilishicha, Odami Od bo’yi bulutga yetadigan duradgor usta bo’lgan. Odami Od dunyodagi eng birinchi odam sifatida talqin etiladi. Od so’zi fors-tojikchada ulkan odam ma’nosini bildiradi. U baland bo’yli, kuchli bo’lgani uchun daryo-dengizlardan baliq tutib, uni quyosh taftida pishirib eb ketaverar ekan. Birgina nonushtaning o’ziga bir hovuz suvga non to’g’rab er ekan. «Er hubbi» mifi xarakteri va vazifasi jihatidan bu mifga o’xshashdir. U, asosan, Xorazm va Farg’onada keng tarqalgan. Er hubbi - yigit qiyofasidagi suv muakkili, marhamatli qahramon. Buxoroda Xo’ja Xubbon qudug’i, Shohimardonda ko’li Xubon, Xorazmda Xubbiniyoz ko’li nomi Shu qadimiy mifik obraz bilan bog’liq. Xullas, miflarning sujeti oddiy va ravon bo’ladi. Ularda ibtidoiy tasawur-tushunchalar hukmronlik qiladi. Mifologik obrazlar talqinida, mazmunida ijtimoiy ziddiyat sezilmaydi. Biroq ularda qadimiy hayot tajribalari saqlangandir. Afsona. «Afsona» atamasi forscha «afsun — sehr-jodu» ma’nosini anglatuvchi so’zdan olingan bo’lib, fantastika, uydirma asosida yaratilgan nasriy hikoyalarga nisbatan qo’llanadi. O’tmishda bu atamaning o’rnida «cow» — sov so’zi ishlatilgan. M.Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» kitobida izohlanishicha, sov atamasi otalar so’zi (maqol), qadimgi biror voqeani aytib beruvchi hikoya, risola, xat, kitobcha, so’z va nutq kabi ko’p ma’nolarni anglatganki, shulardan o’tmish voqealaridan xabar beruvchi hikoya, qissa tushunchalari qay darajadadir afsona hodisasini ham ifodalab kelgan. 38 Aristotel afsonalarni «haqiqatdan xabar beruvchi yolg’on hikoyalardir» deb ko’rsatadi. Afsona — o’zbek xalq og’zaki ijodining eng qadimgi, an’anaviy va keng tarqalgan janrlaridan bin. Hayotiy voqeiikni xayoliy uydirmalar orqali bayon etadigan, biror ma’lumot haqida tinglovchiga xabar berish maqsadida hikoya qilinadigan og’zaki nasriy asarlar afsona deyiladi. Afsonada hayotiy voqelikning tasviri epik talqinga 32 bo’ysundiriladi. Yetakchi motivlar tarkibi esa an’anaviy epik detallarga boyligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ko’pincha u ertakka o’xshab ketadi. Biroq ular ertaklar kabi qat’iy kompozitsiyaga ega emasligi bilan farq qiladi. Afsona professional ijrochilikka asoslanmaydi. Uni bilgan kishi o’zi istagan shaklda aytaveradi. Afsona sof axborot beruvchilik vazifasini bajaradi. U ko’pincha biron- bir voqea-hodisaga kishilarni ishontirish maqsadida aytiladi. Afsonada bayon qilinayotgan voqeaning o’tmishda bo’lib o’tganligiga alohida urg’u beriladi. Epik tafakkurning tadrijiy taraqqiyoti nuqtai nazaridan qaraganda, afsonalar miflardan keyingi stadial bosqich sifatida shakllanganligi seziladi. Chunki ularning tarkibida mifologik obrazlar muhim o’rin tutadi. O’zbek xalq afsonalarining sujet tarkibida turkiy va boshqa xalqlar mifologiyasi bilan bog’liq ko’plab qadimiy motivlar saqlanib qolgan. Afsona kompozitsiyasi ertaklarniki kabi an’anaviylikka, qat’iylikka ega emas. Uning sujet tuzilishi sodda va qisqa. Afsonalar voqeiikni g’ayritabiiy, fantastik tasvirlashi jihatidangina ertaklarga o’xshab ketadi, xolos. Afsona sujetini turli mifologik, diniy hodisalar, geografik joylar nomi, tabiat hodisalari, ayrim tarixiy shaxs va voqealarga aloqador g’aroyib talqinlar tashkil etadi. Shunga ko’ra afsonalarning mazmun-mundarijasi rang-baranglik kasb etadi. Deyarli barcha afsonalarning sujeti bir yoki ikki epizoddan iborat bo’ladi. Sujet voqealari ko’pincha tugundan boshlanadi. Voqealar talqinida va tasvirida fantastika ustivorlik qiladi. Afsonalarning asosiy personajlar tarkibi tarixiy shaxslar, xayoliy va mifik obrazlardan iborat. Afsonalarni g’oyaviy-mavzuviy yo’nalishi jihatidan shartli ravishda ikki guruhga bo’lib o’rganish mumkin: 1. Sof mifologik afsonalar. 2. Tarixiy afsonalar. Mifobgik qfsonalarda , asosan , yer va osmon xudolari , homiy kuchlar , pirlar , avhyolarning g ’ ayritabiiy ishlari , insonlarga ko ’ magi , mifologik pahlavonlar , yer yuzida odamning paydo bo ’ lishi haqida hikoya qilinadi . Ulardagi ayrim epizodlarda islomga qadar amal qilgan qadimgi dinlarga aloqador talqinlar uchraydi . Ibtidoiy 33 insonlaming dunyoqarashi , tasawur - tushunchalari , diniy e ’ tiqodlari namoyon bo ’ ladi . Mifologik afsonalarning tuzilishi juda sodda bo ’ ladi . Ularda voqelik oddiy bayon qilinadi. Uning konflikti yechimida fantastikaning hal qiluvchi rol o’ynashi- asosiy belgisidir. Mifologik afsonalar miflar bilan genetik aloqadordir. Aniqrog’i, ularning aksariyati miflar asosida yuzaga kelgan. Sababi — ibtidoiy davrda mifologik qahramonlar muqaddas sanalgan va xalqning ma’naviy madadkoriga, ruhiy homiysiga aylangan. Bora-bora bu tasawurlar unutilib, u haqdagi hikoyalar afsonalarda oddiy diniy hikoya qobig’ida saqlanib qolgan. Jumladan, Xizr nomi bilan bog’liq hikoyalar bunga misol bo’ladi. Xizr — mifologik obraz. U ba’zan cho’l piri, ba’zan hosildorlik homiysi sifatida talqin etiladi. Afsonalarda и obi hayot ichganligi uchun mangu barhayot, sehr-joduga ega, o’tda yonmas. zarb o’tmas qilib tasvirlanadi. U yana turli shakllarga evrila oladi: goh odam, goh jonivor, goh buyum ko’rinishida paydo bo’lib, odamlarga ko’mak beradi, yovuzlarga qarshi chiqib, ezgulikning g’alabasini ta’minlaydi. Tarixiy afsonalar ma’lum bir tarixiy dalil yoki ma’lumot, tarixiy shaxs faoliyati haqida tinglovchiga xabar berish maqsadida hikoya qilinadigan, tarkibida real tarixiy shaxsiar bilan bir qatorda, xayoliy va mifik obrazlar ham ishtirok etadigan og’zaki nasriy asarlardir. Ularning sujetini tashkil etuvchi voqealar bayonida reallik bilan badiiy to’qima o’zaro qorishib ketadi. Bunday afsonalarda real hayotda yashab o’tgan kishilar haqida hikoya qilinsa-da, tarixiy shaxsning haqiqiy biografiyasi emas, to’qima biografiyasi beriladi. Ularda hayot haqiqati fantastik tasvir qobig’iga o’rab ifoda etiladi. Tarixiy afsonalar muayyan tarixiy dalil va ma’lumotni asoslash, izohlash, xalqqa tushuntirish uchun xizmat qiladi. Tarixiy afsonalarda real toponimlar bilan birga xayoliy - mifologik makon ham tilga olinadi. Unga ko’ra qahramon yer osti yoki suv osti mamlakatlariga, afsonavjy tog’lar o’lkasiga safar qiladi. 34 Shuningdek, tarixiy afsonalarda dev, pari, ajdar, chilton, yuho, ya’juj-ma’juj kabi bir qattor xayoliy va mifologik personajlar mayjud bo’lib, ular aniq obrazlar bilan muomala-munosabatda tasvirlanadi. Mifologik obrazlar afsona sujetida bajaradigan vazifasiga qarab ikki tipga bo’linadi: a) asosiy qahramonga homiylik qiluvchi, yordam beruvchi mifologik personajlar; b) asosiy qahramonga raqib sifatida harakat qiluvchi mifologik personajlar. Tarixiy afsonalarga xos bu belgilar epik tafakkurning tadrijiy taraqqiyot tizimida uning mifologik afsonalardan keyingi stadial bosqichda shakllanganligini ko’rsatadi. O’zbek xalq tarixiy afsonalari mavzu yo’nalishiga ko’ra uch turga bo’linadi: 1. Geneologik afsonalar. Bularda urug’ —qabila, xalq va elatlarning kelib chiqishi va nomlanishi haqida hikoya qilinadi: «Laqay», «Do’rmon», «Qirg’iz» urug’larining kelib chiqishi haqidagi afsonalar shular jumlasiga kiradi. 2. Tarixiy voqea va tarixiy shaxsiar haqidagi afsonalar. Ularda o’tmishda yashab o’tgan dono kishilarning sarguzashtlari, mo’jizakor ishlari, ajdodlarimizning bunyodkorlik faoliyati, shahar va qo’rg’onlarning barpo etilishi haqida hikoya qilinadi. Bunga Buxoro Arki, Xiva qal"asi, Minorayi Kalon qurilishi haqidagi afsonalar misol bo’la oladi. 3. Kasb-hunarlar haqidagi afsonalar. Bularda u yoki bu kasb- hunaming kelib chiqishi, ularning piri haqida hikoya qilinadi. Aytaylik, bo’yoqchilik kasbining kelib chiqishi hazrati Ayyub, temirchilik kasbining kelib chiqishi Dovud payg’ambar nomi bilan bog’lab talqin qilingan afsonalar shu siraga kiradi. Xullas, afsonalarda epik ruh hukmronlik qiladi. Ular axborot berish vazifasi bilan bir qatorda estetik vazifani ham ado etadi. 35 Rivoyat. Rivoyatlar — voqelikni hayotiy uydirmalar asosida aks ettiruvchi, sujet tizimida mifologik obrazlar uchramaydigan, voqelik talqini hududiy- etnografik lokallik kasb etishi bilan xarakterla-nadigan, qadimiy asoslarga ega bo’lgan, xalq orasida keng ommalashgan folklor janridir. Ularda hayot voqeligi real aks ettiriladi. Shuning uchun o’zbek xalq og’zaki ijodining qadimiy, an’anaviy va keng tarqalgan janrlaridan biri bo ‘Igan va hayotiy voqelikni hayotiy uydirmalar orqali bayon etadigan, biror ma ‘lumot haqida tinglovchiga xabar berish maqsadida hikoya qilinadigan og’zaki nasriy asariar rivoyat deyiladi. Xalq hayotida uzoq o’tmishda yuz bergan voqealar, qachonlardir yashab o’tgan tarixiy shaxsiar faoliyati haqida hikoya qilinadi. Bir so’z bilan aytganda, rivoyatlar xalq o’tmishining badiiy tarixidir. Shuning uchun ular o’lkamiz tarixini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. O’zining ezgu ishlari bilan o’lkamiz tarixida yorqin iz qoldirgan ajdodlarimiz haqidagi haqiqatni bilib olishga yordam beradi. Rivoyatlar - xalq og’zaki ijodidagi mustaqil, keng ommalashgan epik janrlardan biri. Ular, asosan, informativ vazifani ado etadi. Ya’ni u yoki bu voqea haqida xabar beradi va uni tasdiqlaydi. Kichik hajmli epik nasr namunasi bo’lgan rivoyatlarda voqelikni bayon qilish usuli retrospektivlikka asoslanadi. Retrospektivlik rivoyat janrining yetakchi xossalaridan biridir. Chunki rivoyatlarda tasvirlanayotgan voqelikning zamonaviy yo’nalishi — o’tmishga qaratiladi. Shu sababli rivoyatlar sujetida ko’pincha voqelikning o’tgan zamonda bo’lib o’tganligiga ishora qiluvchi «Qachonlardin>, «Qadim zamonda», «rivoyat qilishlaricha», «bobolarimizning aytishicha», «qadimgi rivoyatlarga ko’ra» kabi an’anaviy formulalar uchraydi. Folklorshunos K.Imomov bu haqda «Rivoyatlarda vaqt nisbatan konkretdir» deb yozsa, M.Jo’rayev «Rivoyat janri sujetining vaqt belgisi tarixiy-etnografik aniq muddat ko’rsatkichi bilan ifodalanadi», deya qayd etadi. Xullas, rivoyatlarda tasvirlangan voqealar tarixan aniq vaqt doirasida kechadi. Rivoyat sujeti tinglovchilar tomonidan chindan bo’lib o’tgan voqeaning talqini deb qaraladi. Rivoyatlar keng xalq ommasi tomonidan ijro etiladi. 36 Professional aytuvchiga ega bo’lmaslik rivoyat janrining o’ziga xos xususiyatlaridan biridir. Chunki rivoyatning asosiy vazifasi axborot berishdan iborat bo’lgani bois, rivoyat aytuvchidan muayyan epik bilim, tajriba, ijrochilik mahorati talab etmaydi. Rivoyatlarning sujeti sodda, qurilishi oddiydir. Ular ko’pincha bir necha motiv yoki dialog asosiga qurilgan bo’ladi. Ularda badiiy tasvir vositalari juda kam uchraydi. Rivoyatlarda tasvirlangan personajlar hayotiyligi bilan xalq nasrining boshqa janrlaridagi obrazlar tizimidan ajralib turadi. Ularda g’ayrioddiy xususiyatlarga ega mifologik obrazlar uchramaydi. Rivoyatlarda voqelik talqini tashqi epik pozitsiyadan turib bayon qilinadi. Chunki uni aytuvchi rivoyatda bayon qilinayotgan voqelikning bevosita ishtirokchisi, guvohi yoki kuzatuvchisi emasdir. Rivoyatlar badiiy shakli hamda vazifasiga ko’ra afsonalarga juda yaqin turadi. Lekin ularning har biri folklorning ikki mustaqil janri sifatidabir-biridan jiddiy farq qiladi. Jumladan, ular voqelikni bayon etish shakliga ko’ra bir-biridan farqlanadi. Afsonada voqelik xayoliy uydirma, fantastika, mifologik talqin asosida bayon etilsa, rivoyatda hayotiy uydirma, tarixiy- etnografik aniqlik, reallik asosida hikoya qilinadi. Rivoyatlar g’oyaviy-mavzuiy jihatdan rang-barang bo’lib, quyidagi guruhlarga bo’linadi: a) Toponimik rivoyatlar, b) Tarixiy rivoyatlar. Toponimik rivoyatlar yana bir necha ichki ko’rinishga bo’linadi: a) aholi yashaydigan joylar nomining kelib chiqish sabablarini izohlovchi oykonomik rivoyatlar; b) suv havzalari — daryo, ko’l, quduq, soy, chashma, ariq nomining kelib chiqishi bilan bog’liq bo’lgan gidronomik rivoyatlar; c) tog’-u toshlar, tepaliklar, g’orlar, cho’llarto’g’risidagi oronomik rivoyatlar; 37 d) mozor, qabriston nomlari, ziyoratgohlar va muqaddas qadamjolarning nomi bilan bog’liq nekronomik rivoyatlar. Toponimik rivoyatlarda muayyan jug’rofiy atamaning paydo bo’lishi aniq faktlar va etnofolkloriy detallar bilan tushuntiriladi, joy nomining vujudga kelish sababi izohlanadi. Tarixiy rivoyatlarda haqiqatda hayotda bo’lib o’tgan voqealar, yashab o’tgan shaxslar to’g’risida so’z yuritiladi. Atoqli va mashhur shaxslarning hayoti va faoliyatini hikoya-qilish orqali axloq va odobning ideal normalari tashviq etiladi. Jumladan, To’maris, Shiroq kabi vatanparvarlar, Ibn Sino kabi buyuk tabib, Ulug’bek, Alisher Navoiy kabi olim va shoirlar, Mashrab singari ilohiy ishq yo’liga kirgan oshiq. Amir Temur kabi jasoratli va dono hukmdor, Imom lsmoil Buxoriy, Xoja Ahmad Yassaviy, Abduxoliq G’ijduvoniy, Bahouddin Naqshband, Najmiddin Kubro, Xoja Ahrori VaUy singari din va tasawuf arboblari haqida qator rivoyatlar yaratilganki, ularni xalq hamisha sevib tinglaydi. Tarixiy rivoyatlar ko’pincha u yoki bu shaxsni ko’rgan-bilganlarning yoki biror tarixiy voqeaning guvohi bo’lganlarning xotira — esdaliklari asosida yaratiladi. Tarixiy rivoyatlarda tarixiy shaxs nomidan boshqa dalil uchramasligi ham mumkin. Ba’zan hatto tarixiy shaxs sayyor syujetlar qolipida hikoya qilinadi. Masalan, A.Navoiyning dono vazirligi, topqir va tadbirkorligi, ziyrakligini izohlash uchun yaratilgan rivoyat «Erksiz folchi», «Ayoz» nomli ertaklar sujeti asosida yaratilgandir. Tarixiy shaxs va tarixiy voqealarga daxldor rivoyatlar yozib olingan davriga qarab, tarixiy faktni talqin qilish xususiyati bilan bir-biridan farq qiladi. Aytaylik, xalq orasida paydo bo’lgan davridayoq yozib olingan rivoyatlarda tasvirlangan voqea va hodisalar o’sha davr shart-sharoiti va ruhiga mos keladi hamda keltirilgan dalillarning to’liqligi-yu aniqligi bilan ajralib turadi. Binobarin, tarixiy janglar haqida yoki uning ta’sirida yaratilgan «To’maris», «Shiroq, «Guldursun» kabi rivoyatlar bunga misol bo’ladi. Shunisi ajablanarliki, ayrim tadqiqotlarda, o’rta maktab darsliklarida bu asarlar afsona namunasi sifatida 6’rganib kelinmoqda. 38 Holbuki, ular rivoyat ianriga mansub bo’lib, real tarixiy, voqelik va real tarixiy shaxslarga oid fna’lumotlarni tashiydi. «To’maris» Gerodotning «Tarix» asari orqali bizgacha yetib kelgan bo’lib, unda massaget qabilasining oqila va jasoratli hukmdori To’maris ismli ayolning o’z elini hiylakor bosqinchi Eron shohi Kir hujumidan omon saqlab qolganligi haqida hikoya qilinadi. To’maris beva ayolligi uchun Kir unga uylanish bahonasida sovchi yuborib, Shu yo’l bilan massagetlar yerini osongina o’z tasarrufiga o’tkazmoqchi bo’ladi. Biroq Kirning bu yovuz rejasini To’maris ilg’ab, uni ochiqdan-ochiq kurashga chorlaydi. Kir Krezning maslahati bilan hiyla ishlatib, To’marisning o’g’li Sparganiz boshchiligidagi massagetlarning bir guruhini qo’lga oladi. Sparganiz o’z ahvolidan orlanib, joniga qasd qiladi. Shundan so’ng ikki o’rtada qattiq jang bo’lib o’tadi. Kir bu jangda sharmandalarcha yengilib, halok bo’ladi. Jang tugagach, To’maris uning jasadini murdalar orasidan toptirib, boshini olib, uni qon to’ldirilgan meshga tashlaydi va «Men seni qonga to’ydiraman, deb bergan va’damning ustidan chiqdim», — deydi. «Shiroq» Polienning «Harbiy hiylalar» asari orqali bizgacha yetib kelgan. Bu rivoyatda shak qabilasining cho’poni, oddiy olboqar va dostonchi chol Shiroqning o’z qabilasi osoyishtaligini o’ylab о limga tik borishi, el-yurti uchun fidoyiligi haqida hikoya qilingan. Shiroq o’z quloq-burnini kesib, go’yo qabiladoshlaridan norozi bo’lgan qiyofada dushman lashkarboshisi oldiga boradi. Uning ayanchli ko’rinishi esa dushman lashkarboshisida ishonch uyg’otadi. Shiroq dushman lashkarini ergashtirib chor atrofi suvsiz dasht-biyobonga olib boradi va ularni aldab, yolg’iz bir o’zi butun boshli dushman qo’shinini yengganligini e’lon qiladi. G’azablangan lashkarboshi Ranosbat uni chopib, qiymalab tashlaydi. Shunday qilib, Shiroqning donishmandlarcha o’ylab topgan tadbiri, hiylasi tufayli uning qabiladoshlari dushman hujumidan omon qoladilar. 39 Rivoyatlar qat’iy kompozitsiyaga ega bo’lmaydi. Ko’pincha ular ikki yoki uch epizoddan tashkil topadi. Ixcham sujetda yaratiladi. Ayrim rivoyatlar go’yo tugallanmagandek, davomi bordek tuyuladi. Rivoyatlaming sujet tizimidagi motivlar yaxlit silsilani tashkil etadi. Ularda ajdodlar kulti, suv kulti, hosildorlik va daraxtlarga aloqador xalq qarashlari, tog’, ranglar, dunyo tomonlari, animizm va totemizm Man aloqador qadimiy tasawurlarning epik talqinlari o’z ifodasini topgan. Naql. Naql atamasi yaqin va o’rta sharq xalqlari orasida «Zarbulmasal» deb yuritilgan. K.Imomov esa uni matal deb ataydi. «Naql» asli arabcha so’z bo’lib, joydan joyga eltmoq, biror ertak, voqea, maqol, xabarlarni so’zlab bermoq, naql qilmoq ma’nolarini anglatadi. O’tmishda qadimgi turkiy yodnomalar, xalq kitoblari, qo’lyozmalardagi mif, ertak, afsona, rivoyat, doston, maqol, matal, topishmoqlar ham naql deb yuritilgan. Lekin hozir u folklorning mustaqil bir janriga nisbatan qo’llanadi. Turmushdagi turli narsa va hodisalami izohlashga qaratilgan axloqiy-didaktik mazmundagi, ramz va majozga asoslanuvchi kichik og’zaki hikoyalar naql deb yuritiladi. Naql xalq donoligining o’ziga xos ifodasi bo’lib, asosan, axloq normalari haqida bahs yuritadi. Shuning uchun uning asosida har doim o’git — nasihatomuz fikrlar yotadi. Kishilar o’rtasida axloq tamoyillari, dunyoviy tushunchalar haqida fikrlash ehtiyoji naqllarning paydo bo’Ushiga sabab bo’lgan. Naqllarning tuzilishi juda sodda, hajmi ixcham bo’ladi. Unda bayon qilinayotgan fikr etiologik xarakteri, didaktik mazmuni, informativ-estetik vazifasi bilan diqqatni tortadi. Naqllar badiiy-tasvir vositalariga u qadar boy bo’lmaydi, mubolag’asiz yaratiladi. Naqllar ma’lum bir hayotiy ehtiyoj munosabati bilan aytiladi. Besabab aytilmaydi: ko’pincha muhokamaga sabab bo’lgan voqeani tasdiqlash yoki axloq qoidalarini buzib ish yuritayotgan biror-bir shaxsni ogohlantirish yoxud noto’g’ri 40 tushunchani tartibga solish maqsadida aytiladi. Shu bois naqlning majoziy ma’nosi va ta’limiy-tarbiyaviy vazifasi uning asosiy belgisi hisoblanadi. Naqllarning yuzaga kelishi va shakllanishida quyidagilar bosh omil bo’lgan: 1. Xalqning hayotiy tajribasi va dono falsafasi. 2. Mashhur Hind xalq kitobi «Panchatantra» va uning tarjimalari, «Kalila va Dimna», shuningdek, arablarning mashhur «Ming bir kecha» ertaklari. 3. O’zbek xalq ertak va maqollari. Maishiy hayotdagi o’rnak bo’larli voqea-hodisalar, ibratli axloqiy ushunchalar naqllar uchun mavzu qilib belgilangan. Naqllarda voqelik hayotiy va xayoliy uydirma vositasida tasvirlanadi. Ulardagi obrazlar umumlashma xarakter kasb etadi va yaxshilik hamda yomonlik timsoli sifatida o’zaro zidlikda keltiriladi. Shuning uchun naqllarda ramz va zid qo’yish san’ati yetakchi rol o’ynaydi. Naqlning yechimi kutilmaganda, favqulodda sodir bo’ladi. Bunga sabab bo’ladigan voqea esa oldindan sezilmaydi. Naqllar shakl va mazmuniga qarab ikki guruhga bo’linadi: 1. Sinkretik naqllar. 2. Sof naqllar. Sinkretik naqllar ertak , afsona , rivoyat , maqol , matal kabi folklor janrlarining bir - biriga ta ’ siri natijasida kelib chiqqan bo ’ lib , ularga xos an ’ anaviy xususiyatlarni o ’ ziga singdirib olgandir . Ularning hajmi yirik , sujet tuzilishi murakkab bo ’ ladi . Ularda an ’ anaviy obrazlar ko ’ pchilikni tashkil etadi . Sujet voqealari hayotiy uydirmaga asoslanadi . Sinkretik naqllarda yaxshilik timsoli yomonlik timsoliga , ezgulik ramzi yovuzlik ramziga zid qo ’ yilishi orqali rna ’ lum didaktik mohiyat ochib beriladi . «Egrivoy bilan To’g’rivoy», «Ayyor bilan sodda» kabi naqllar bunga yorqin misol bo’la oladi. Bu naqllarning sujeti dialog (suhbat) asosiga qurilgan bo’lib, shu 41 suhbat jarayonida qahramon-larning ma’naviy dunyosi ochila boradi va naql yakunida qissadan hissa chiqarilib, ideal g’oya lo’nda ifodalanadi. Naqllaming ko’pchiligi ertak sujeti asosida yaratilganligi kuzatiladi. Biroq rivoyatlarning shakliy o’zgarishi tufayli yuzaga kelgan naqllar ham bor. Masalan, muchal yil nomlarining kelib chiqishi bilanbog’lab aytiluvchi naql aslida rivoyatdan o’sib chiqqan. Bu naqlda savlati va bo’yiga ishonib yil nomlanishidan quruq qolgan tuya obrazi, kichkina bo’lsa-da, dono sichqon obraziga zid qo’yilishi orqaU sujet voqealariga ramziy ma’no, nasihatomuz fikr singdirilganligi kuzatiladi. Ayrim naqllar ba’zi maqollar mazmunidan yuzaga kelgandir. Masalan, «Har kim qilsa - o’ziga» naqli aslida «Birovga choh qazisang, unga o’zing yiqilasan» yoki «Yoqma — pisharsan, qazima — tusharsan» kabi maqollarning mazmuni asosida yaratilganligini sezish qiyin emas. Bu maqollarda ham, naqlda ham yomonlik yaxshilik keltirmaydi, degan o’git ilgari suriladi. Sof naqllar hayotiy voqealar, axloqiy tushunchalar asosida yaratuadi. «Ikki qarg’a», «Kiyik bilan tulki», «Odam bilan odam tirik » kabi naqllar sof naqllar sirasiga kiradi. Ularda naql ikkita bir-biriga qarshi tushunchalar — majoziy obrazlar xatti-harakati misolida aks ettiriladi. O’git yashirin holda ifodalanadi. Uni qissa oxirida chiqarilgan hissadan bilib olish mumkin bo’ladi. Sof naqllar sujeti qisqa, sodda bo’ladi. Ular mazmunan lo’ndaligi, majozga asoslanishi, ishonchliligi bilan ajralib turadi. Naqllarning ayrimlarida aniq tarixiy voqealar, shaxslar o’ziga xos sujetlarda aks ettiriladi. Masalan, «Olim bilan podsho», «Jasur yigit va Ahmad Donish» kabi naqllar bunga misol bo’ladi. Naqllarning ko’pchiligi sof badiiy to’qima asosidagi sujetga egadir. «Hunardan unar», «Gavhari noyob», «Usta bilan shen>, «Qasd qilgan past bo’lun> kabi naqllarning sujeti sof badiiy to’qima asosiga qurilgan. 42 O’zbek folklorshunosligida naql janri tabiati, o’ziga xos xususiyatlari haqida to’liq tasawur uyg’otuvchi monografik tadqiqot haligacha yaratilmagan. Shu bois ko’pincha naql janriga mansub asarlar yo ertak, yo masal deb yuritiladi. Hatto janr atamasi ham aniqlashtirilmagan. Naqllarni to’plab, nashr etish ishi ham ko’ngildagiday emas. 2.2. Tasavvufning paydo bo‘lish tarixi Tarixdan ma’lumki, islom zaminida dunyoga kelgan sо‘fiylik dastlab basrada maydonga chiqqan va abulvohid bin zayd, hasan basriyning atrofidagi kishilar sо‘fiylikning ilk halqasini tashkil etgan. Chunki aynan о‘sha basrada zuhd va ibodat hayoti hamda ollohga taslimiyat taraqqiy topgan. Musulmonlar orasida eng fazilatli shaxslar rasulullohning as’hoblari hisoblanib, ular hazrati payg‘ambarimizning suhbatlariga musharraf bо‘lganliklari 43 uchun sahoba deyilgan. Sahobadan keyin yashab, ularga suhabtdosh b о ‘lganlar tabiun nomini olishgan. Bular ham xosiyatli insonlar sifatida о ‘zlarining sharaflariga loyiq tarzda hayot kechirib о ‘tishgan. Tabiun izdoshlari atbo ut-tabiun deyilgan. Bulardan s о ‘ng xalq о ‘rtasida har turli ixtiloflar q о ‘zg‘alib, fikr- qarashlari bir-biridan farqli va ziddiyatli guruhlar о ‘rtaga chiqa boshlagan. Bu xususda mulohaza yuritgan abulkarim qushayriy ishning oqibati о ‘laroq «dinning hukmlariga z о ‘r diqqat va ixlos bilan rioyat etgan insonlarga «zuhhod va ubbod» (zohid va obidlar) nomi berilganligini aytib, yana yozadi: «ancha s о ‘ngra bid’at mazhablari о ‘rtaga chiqdi. H ar mazhab boshqasi bilan tortishish va xalqni о ‘zi tomonga da’vat qilishga kirishdi… natijada «har nafasda olloh bilan b о ‘lish» holini muhofaza etgan va о ‘zlarida zohir b о ‘lgan g‘aflat musibatlaridan qutilmoqqa jahd aylagan ahli sunnatning peshqadamlari mutasavvif nomi bilan boshqalardan ajraldilar. Bu zumraning ulug‘lari hijriy ikki yuzinchi yildan avval ushbu nom ila tanilganlar». Ibn Xaldun esa s о ‘fiylik yoshini islomning tug‘ilish bilan deyarli teng q о ‘yadi: «S о ‘fiylarning y о ‘li islomning ilk kunlaridan buyon mavjud b о ‘lgan bir harakat y о ‘li edi… ammo hijriy ikkinchi asrdan s о ‘ngra dunyo sevgisi ustun kela boshlagach, xalqning dunyoviy narsalarga mayli kuchaydi. Zuhd va taqvoga y о ‘nalganlar esa «s о ‘fiy» nomi ila ulardan ajraldilar». Demak, tasavvuf bid’at, g‘aflat, dunyoparastlik va xalqdagi parokandaliklarga qarshi b о ‘lgan xolis niyatli kishilarning maslagi о ‘laroq tug‘ilgandir. «Tabaqoti sufiya» asarida sulamiy ilk s о ‘fiylarni besh tabaqaga ajratib, har tabaqaga mansub yigirma s о ‘fiy t о ‘g‘risida ma’lumot bergan. «Risolai qushayriy» muallifiga k о ‘ra, ilk s о ‘fiylar Ibrohim Adham, Zunnun Misriy, Karxiy, Sirri Saqatiy, Boyazid Bistomiy va Junayd Bag‘dodiylarga daxldorlik nisbati ila soni sakson uchtadir. Ilk s о ‘fiylar orasida hasan basriy, shaqiqi balxiy, abu hoshim s о ‘fiy, s о ‘fiyon savriy singari bir qancha shaxslar eng avvalo zuhd kamoloti bilan о ‘rnak k о ‘rsatgan. 44 «Islom qomusi»dagi ma’lumot b о ‘yicha, ilk s о ‘fiylar safida birinchi b о ‘lib tasavvufiy ma’nolardan bahs yuritgan hasan basriy edi ishorat va ramzlarni s о ‘z bilan bayon qilib, ilk bora hol va maqomotdan s о ‘zlagan zunun misriy erur. «tasavvuf tili» nomini olgan abu said harroz esa birinchi marta fano va baqo xususida s о ‘zlagan. Bag‘dodda tavhid masalasini ilgari surish saqatiyning zimmasiga tushgan. Maqomot jihatidan oriflarning mazhablari haqida dastlab shaqiqi balxiy gapirgan. Tasavvuf jarayoniga fuzayl bin ayoz uyg‘oqlik baxsh etgan. Marv shahrida ilk bora tasavvufiy hollardan nutq irod etgan kishi abulabbos qosim bin sayyor marvoziy b о ‘lgan ekan. Sherozda s о ‘fiylik sshartlari abulabbos bin imron tomonidan belgilab berilgan. Jamoalarda tasavvufdan ta’lim berishni boshlagan yahyo bin muoz roziy edi . S о ‘fiylik tarixi va taraqqiyotini chuqur bilish uchun bunday ma’lumotlarni bilish va xotirada saqlash juda muhimdir. Tasavvufning ma’no-mohiyatini t о ‘g‘ri anglashda s о ‘fiy va mutasavviflarning tasavvufga bergan ta’riflariga alohida e’tibor berish ham zarur. Bunda ayniqsa ilk davrlardagi s о ‘fiylarning ta’riflari muhim qimmatga ega. Abu Nasr Sarrojning «Al-luma’», Hujviriyning «Kashf ul-mahjub», Qushayriyning «Risolai qushayriy», Suhravardiyning «Avorif ul-maorif»i singari bir necha m о ‘tabar manbalarda bunday ta’riflarga maxsus о ‘rin ajratilgan. Biz ulardan ayrimlarini k о ‘rsatib о ‘tmoqchimiz: 1.Ma’rufi Karxiy: «Tasavvuf – haqiqatlarga quchoq ochib, mahluqotning q о ‘lidagilardan yuz burmoq erur». 2.Abu Sulaymon Doroniy: «Tasavvuf, s о ‘fiyning ollohdan boshqasi bilmaydigan amallarni ado aylash va yolg‘iz ollohga ayon bir hol ila u bilan doimiy birlikda b о ‘lishdir». 3.Abu Hafs al-Haddod: «Tasavvuf adabdan iborat erur. H ar bir vaqtning – о ‘z adabi bordur. H ar bir holning adabi bor. Vaqtning adabiga diqqat qilgan solik komil inson martabasini egallaydi…» 4.Amr Usmon al-Makkiy: «Tasavvuf, har vaqt va har soat qulning q о ‘lidan keladigan eng xayrli ish ila mashg‘ul b о ‘lishidir.» 45 5.Abu Husayn Nuriy: «Tasavvuf rusm ham emas, bilim ham emas, balki axloq erur. Agar tasavvuf marosim b о ‘lsaydi, mashaqqat ila q о ‘lga kiritilardi. Ilm b о ‘lsa ta’lim bilan о ‘rganilardi. Tasavvuf ilohiy axloq sifatlari ila sifatlanmoqdir». 6.abulqosim junayd: «tasavvuf, qulga ato etilgan holdir». 7.abu muhammad ruvaym: «tasavvuf nafsni olloh irodasiga vaqf etmakdir». 8.abu amr damashqiy: «tasavvuf, koinotni noqis k о ‘rmak, kamchilikdan xoli kishining mushohadasi ila noqis borliqqa boqmoqdan yuz burishdir». 9.abu ali r о ‘zboriy: «tasavvuf, quvsa ham sevgilining eshigi oldida yotmoqdir». Diqqat qilinsa, ushbu ta’riflar mazmuni bir-biridan anchayin uzoqligi kishini о ‘ylatib q о ‘yadi. X о ‘sh, bunga sabab nima? Ba’zan bir s о ‘fiyning tasavvufga bergan bir necha ta’riflarida ham xuddi shunday holni k о ‘rish mumkin. Ibrohim bin Muvallad raqqiy «tasavvuf nedur?» - degan savolga yuzdan ortiq javob qaytargan ekan. Agar ular bir joyga jamlanib о ‘qilsa, bir odamning emas, yuz odamning ta’rifiga о ‘xshab qoladi. Aslida ular bir odamning bir-biriga о ‘xshamydigan tasavvufiy hol va holat haqidagi fikrlaridir. Shuning uchun tasavvuf t о ‘g‘risida s о ‘zlaganda qat’iy hukm yoki xulosalar chiqarishga shoshilmaslik kerak. XULOSA Xulosa qilib aytish mumkin-ki, dunyoni abstrakt — idealistik va realistik tasawur qilishning g’alati holda o’zaro qo’shilib ketishi folklor ijodiy metodining o’ziga xos xususiyatiga aylandi. Shu jarayonda fantastika va romantika mehnat 46 ahliga o’z xayoli — o’ylarida yorqin kelajakni yaratish imkonini bergan: manzildan manzilga tezroq borish istagi — uchar gilam, g’irot, boychibor, simurg’larni; dushmandan qasos olish istagi — urto’qmoq, bir sermaganda qirq gaz cho’ziladigan keskir qilichni, ichi qovoqariga to’la tarvuzni; jahon ayvonidagi voqealardan voqif bo’lish istagi — oynayi jahonni; hayot ishqi bilan yashash istagi - insonni yashartiruvchi yoki har qanday xastaliklardan xalos etuvchi obi hayot, sehrli olma va hokazolarni yaratganki, kishilik jamiyatining hozirgi bosqichida qachonlardir sehrlilik timsoli bo’lgan bu obrazlar tezuchar samolyotlar, tezyurar avtomobillar, avtomat, minomyot, katyushalar, televizor va hayotbaxsh dorilar tarzida reallashdi. Folklor janrlarining yuzaga kelishi, shakllanishi va taraqqiyotidagi muhim omillardan biri ijtimoiy ehtiyoj zaruriyatidir. Chunki voqelikning o’zi xilma-xil obrazlarga boy bo’lib. xalq ijodiyoti oldiga uni g’oyaviy - tarbiyaviy hamda estetik mohiyatini idrok etgan holda qay bir shaklda ifodalashni zaruriyatga aylantiradi. Aytaylik, uzoq ajdodlarimizning bosqinchilarga qarshi kurashi afsonalar yoki qahramonlik dostonlarini yuzaga keltirgan bo’lsa, tabiat kuchlari oldidagi ojizliklari so’z magiyasiga sig’inish asosidagi janrlaming bunyodga kelishini ta’miruagan. Demak, voqelik tabiati ifoda shaklini yuzaga keltirishga xizmat qilgan, bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, ijtimoiy hayot (voqelik)dagi turli-tuman, yanayam aniqrog’i, tasvirlanishi ko’zlangan voqelikdagi xilma-xillik janrlar rang-barangligini ta’min etadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Askiyalar // O’zbek folklori ocherklari. 2-tom. Т .: «FAN», 1989, 163-176-b. lmomov K., Mirzayev Т ., Sarimsoqov В ., Safarov O. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi. Darslik. Т.: «O’qituvchi», 1990. 2. Imomov K. O’zbek xalq prozasi. Т ., 1981. 47 3. Loflar / Askiya. O’XI. Ko’p tomlik. »T.: G’ASN, 1970, 111-122-b. 4. Mirzayev Т ., Safarov O., O’rayeva D. O’zbek xalq og’zaki ijodi xrestomatiyasi. O’quv qo’llanma. — Т.: «Aloqachi», 2008. 5. Muhammadiy R. Askiya. Т .: O’zdavnashr, 1962. 6. Oxunjon qiziq hangomalari. Т .: «Meros», 1993. 7. Razzoqov H. O’zbek xalq og’zaki ijodida satira va yumor. Т.: «FAN», 1965. 8. Perepelikina L . A . Uzbekskiy narodniy kukolniy teatr . T.:Uzgosizdat, 1950. 9. Sarimsoqov B. Lof// O’zbek folklori ocherklari. Uch tomlik. II torn. Т ., 1989, 151-162-b. 10. Соломник И.Н. Традиционный театр кукол Востока. М.: «Nauka», 1983. 11. Farg’onalik qiziqchilar. Т.: «Mehnat», 1994. 12. Qodirov M. O’zbek xalq og’zaki dramasi. Т ., 1963. Yana: Masxaraboz va qiziqchilar san’ati. Т .: «Oqituvchi», 1981, 36-57- va 123-204-b. Yana: Xalq teatri; masxaraboz va qiziqchilar repertuari; Yangi davr repertuari. — O’zbek folklori ocherklari. Т .: «FAN», 2-tom, 1989, 177-279-b. Yana: Ozbek teatri tarixi. Т .: «ljod dunyosi», 2003. Yana: An’anaviy teatr dramaturgiyasi. Т ., 2006. Yana: Xalq qo’g’irchoq teatri. Т .: G’ASN, 1979; Yana: Uzbekskiy traditsionniy teatr kukol. Т ., 1979; Yana: O’zbek xalq tomosha san’ati. Т .: «O’qituvchi», 1981; Yana: Qo’g’irchoq o’yin // O’zbek folklori ocherklari. Т.: «FAN», 2-tom, 1989, 280-317-b. 13. Qorayev S. Lof janrining o’ziga xos belgilari. — O’TA, 1995, 5-6- sonlar. 14. G’.G’ulom. Yusufjon qiziq. — Kitobda: Adabiy-tanqidiy maqolalar. 1- tom.T.: «FAN», 1971, 374-378-b. 15. Husayn voiz Koshifiy . Futuvvatnomayi sultoniy yoxud javonmardlik tariqati . Fors-tojik tilidan N. Komilov tarjimasi. Т .: «Meros». 1994, 92-94-b. 16. Karimov A. Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, Sharq nashriyoti-Matbaa konsernining bosh tahririyati, 1997 yil. (4-19- betlar). 17. Imomov K.,Mirzayev T.,Sarimsoqov B.,Safarov O., O’zbek xalq og’zaki badiiy ijodi .Toshkent,”O’qituvchi”, 1990. 48

Mumtoz adabiyotning shakllanishidagi asosiy omillar - mifologiya, xalq og'zaki ijodi va tarjima asarlar

Купить