Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 358.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 04 Июль 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Литература

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

31 Продаж

Tabiat tasviri va badiiy asar tuyg'ulari ifodasi o'rtasidagi uyg'unlik (Yulduzli tunlar romani misolida) kurs ishi

Купить
1ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI FILOLOGIYA FAKULTETI “O ZBEK TILI VAʻ ADABIYOTI” KAFEDRASI “O zbek tili va ʻ Adabiyoti” yo nalishi 305-guruh talabasi ʻ Abdumajidova Ominaxon Abdushukur qizining O’zbek adabiyotini o’qitish metodikasi fanidan “ Tabiat tasviri va badiiy asar tuyg'ulari ifodasi o'rtasidagi uyg'unlik (Yulduzli tunlar romani misolida) ” mavzusidagi KURS ISHI Ilmiy rahbar :Qodirov V. Bajaruvchi: Abdumajidova O . ANDIJON -2025 2 Kurs ishi Andijon davlat pedagogika instituti o zbek tili va adabiyotiʻ kafedrasida bajarilgan. Ilmiy rahbar: Qodirov Valijon. Himoya 2025-yil ___________oyining _____kun soat_____da Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari ʻ himoyasi yig‘ilishida o tkazildi. ʻ Manzil: ________________________________________ Kurs ishi 2025-yil __________oyining _____kunida kafedraga topshirildi. Kurs ishi bilan Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti ʻ kafedrasida tanishish mumkin. Manzil: _______________________________________ Yig‘ilish kotibi:_________________________________ 1 MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………..… 3 I BOB. Adabiy asarda tabiat tasviri va uning estetik funksiyasi 1.1. Badiiy adabiyotda tabiat tasvirining o‘rni va ahamiyati ………………… 1.2. Tabiat tasvirining obrazlar yaratishdagi vosita sifatidagi roli ………….. 5 14 1.3. Tabiat va inson tuyg'ulari orasidagi ichki uyg‘unlik ……………………. 16 II BOB. “Yulduzli tunlar” romanida tabiat tasviri va ruhiy holatlar uyg‘unligi 2.1. “Yulduzli tunlar” romanida poetik tasvirlar uslub va ifoda vositalari … 22 2.2. Asardagi tabiat manzaralarida qahramonning ichki kechinmalari ifodasi 29 2.3. Tabiat tasviri orqali ruhiy holatni ochib berishning estetik yondashuvi ... 32 Xulosa ……………………………………………………………………….. 37 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………… 38 Kirish 2Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Adabiy asar orqali inson ichki olamini ochib berish har doim muhim bo‘lgan. Ayniqsa, tarixiy romanlarda bu holat ikki baravar ahamiyat kasb etadi, chunki unda tarixiy voqelik bilan birga inson ruhiyati, tuyg‘ulari, qaror va ichki ziddiyatlari ham ifoda etiladi. Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” romanida bu yondashuv o‘zining yuksak badiiy namoyoniga ega. Asarda tabiat tasvirlari shunchaki bezak emas, balki obraz ruhiy holatini ifodalovchi asosiy vositaga aylangan. Tabiat manzaralari – yomg‘ir, to‘fon, sahro yoki tong saharlari – Boburning ichki iztiroblari, orzu- umidlari va fojialarining metaforik ifodasiga xizmat qiladi. Bu holat ayniqsa, Bobur o‘z yaqinlarini yo‘qotganda yoki hayotiy tanlovlar yoqasida turgan pallalarda kuchli seziladi. Mazkur jihatlar bugungi adabiy tahlil metodlariga asoslangan holda yangi qarashlarni talab qiladi. Tabiat tasvirining inson ruhiyatiga uyg‘un tarzda bog‘lanishini o‘rganish – adabiyotshunoslikdagi muhim izlanish yo‘nalishidir. Shu sababli, bu mavzu adabiy-estetik, psixologik va tarbiyaviy jihatdan ham dolzarb hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Pirimqul Qodirov ijodi o‘zbek adabiyotshunosligida alohida o‘ringa ega bo‘lib, ko‘plab olimlar tomonidan o‘rganilgan. Xususan, N. Karimov, S. G‘anieva, E. Begmatov kabi adabiyotshunoslar yozuvchining tarixiy asarlari, obrazlar tizimi, tarixiy voqealar badiiy talqini haqida chuqur tahlillar berganlar. “Yulduzli tunlar” romani yuzasidan ham ayrim monografiyalar va ilmiy maqolalar yozilgan. Asarda tarixiy haqiqat bilan badiiy taxayyul uyg‘unligi, Bobur siymosining xilma-xil qirralari, shoir va sarkarda sifatidagi obraz tahlil qilingan. Ammo aynan tabiat tasvirlari bilan qahramon ruhiy holatlari o‘rtasidagi badiiy- psixologik uyg‘unlik masalasi hali to‘laqonli o‘rganilmagan. Bu mavzu, asosan, estetik yoki umumiy badiiy tasvir sifatida ko‘rilgan, ammo chuqur semantik tahlil orqali ruhiy holatlarning tabiatga akslanish mexanizmlari hali keng yoritilmagan. Shu sababli ushbu kurs ishi mavjud adabiy tanqidni boyitadi, yangi ilmiy-uslubiy yondashuvlarni taklif etadi. 3Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishi o‘zida adabiy matnni tahlil qilishning zamonaviy yondashuvlarini mujassamlashtiradi. Bir tomondan, u Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” asaridagi badiiy tasvirlar, ayniqsa tabiat va ruhiy kechinmalar o‘rtasidagi aloqani ilmiy asosda yoritib beradi. Bu holat adabiyotshunoslikka doir yangi nazariy mulohazalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Tabiat manzarasining ruhiy holat bilan uyg‘unlikda talqin qilinishi adabiy-estetik tahlil mezonlarining kengayishiga olib keladi. Ikkinchi tomondan, kurs ishining amaliy ahamiyati ham muhimdir. U maktab va oliy ta’lim muassasalarida adabiyot darslarini chuqurlashtirish, matnni analitik o‘qishga o‘rgatish, badiiy tafakkurni shakllantirish uchun metodik material vazifasini bajaradi. Shuningdek, bu mavzuni o‘rganish orqali o‘quvchilar adabiy obraz va uning ruhiy kechinmalarini faqat bevosita emas, balki estetik tasvirlar orqali ham tushunishga o‘rganadilar. Bu esa o‘z navbatida, yosh avlodda tahliliy fikrlash, estetik idrok va badiiy didni rivojlantirishga yordam beradi. Kurs ishi mavzusining obyekti – Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” romanidir. Asarda tasvirlangan tabiat manzaralari va ularning badiiy-estetik vazifasi markaziy o‘rinni egallaydi. Kurs ishi mavzusining predmeti – Asardagi tabiat tasvirlari va ular orqali ochib berilgan qahramon ruhiy kechinmalari o‘rtasidagi badiiy uyg‘unlik ushbu kurs ishining predmetini tashkil etadi. Kurs ishi mavzusining maqsadi – “Yulduzli tunlar” romanida tabiat tasvirlari orqali qahramonlarning ichki dunyosini ifodalash yo‘llarini aniqlash, bu ifoda usullarining estetik va ruhiy ta’sirini o‘rganishdir. Kurs ishi mavzusining vazifalari Tabiat tasvirining badiiy asardagi o‘rni va vazifasini aniqlash;“Yulduzli tunlar” asaridagi poetik manzaralarni tahlil qilish; Qahramon ruhiyati va tabiat o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatish; Muallifning tasvir vositalarini qanday mahorat bilan ishlatganini yoritish; 4Tabiat vositasida estetik his-tuyg‘ularni ochib berish mexanizmlarini tahlil qilish. Kurs ishi mavzusining metodlari Ish davomida tavsifiy-analitik, ruhiy- psixologik tahlil, poetik-semantik yondashuv va qiyosiy metodlardan foydalanildi. Shu bilan birga, kontekstual va iqtibosli tahlil ham qo‘llanildi. Kurs ishi mavzusining tuzilishi kirish, ikki asosiy bob (har biri uch bo‘limdan), xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I bobda tabiat tasvirining adabiyotdagi umumiy roli tahlil qilinsa, II bobda “Yulduzli tunlar” asaridagi poetik manzara va ruhiy uyg‘unlik tahlil etilgan. I BOB. Adabiy asarda tabiat tasviri va uning estetik funksiyasi 51.1. Badiiy adabiyotda tabiat tasvirining o‘rni va ahamiyati Adabiy matnning badiiy-estetik kuchi ko‘p hollarda uning tasviriy vositalaridan, xususan tabiat manzaralarining nozik va mahoratli ifodasidan kelib chiqadi. Badiiy adabiyotda tabiat tasviri faqatgina atrof-muhitni bayon qilish emas, balki obrazlar ruhiy holatini, muallif estetik qarashlarini, voqea kayfiyatini ifodalashda muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Tabiat obrazlari asarga badiiy nafas bag‘ishlaydi, qahramon kayfiyati bilan uyg‘un tarzda harakatlanadi va shu orqali matnga hayotiylik baxsh etadi. Tabiat tasvirlarining tarixiy shakllanishiga nazar tashlasak, Sharq va G‘arb adabiyotlarida bu hodisaning qadimiy ildizlarga ega ekanini ko‘ramiz. Masalan, qadimgi fors adabiyotida g‘azal janrida tabiat manzaralari orqali inson tuyg‘ulari ifodalanar edi. Bahor – muhabbat, kuz – ayriliq, qish – iztirob ramzi sifatida ishlatilgan. O‘zbek adabiyotida ham bu an’ana davom etib keladi. Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab kabi mutafakkirlar she’riyatida tabiat tasvirlari orqali ichki holat, ilohiy tuyg‘ular, ma’naviy iztiroblar tasvirlangan. 1 Tabiat tasviri nafaqat she’riyatda, balki nasrda ham o‘ziga xos o‘rin egallagan. Jumladan, Abdulla Qodiriy, Oybek, Asqad Muxtor, Odil Yoqubov, Muhammad Ali kabi adiblar nasriy asarlarida tabiat tasvirini shunchaki fon emas, balki ruhiy fon, ichki holatning aks-sadosi sifatida berganlar. Bu jihat XX asr o‘zbek adabiyotida estetik tafakkurning yuksak bosqichga ko‘tarilganidan dalolat beradi. Ayniqsa, ruhiy-psixologik yo‘nalishda yozilgan asarlarda tabiat tasviri obrazlar kechinmalarini yanada teranroq ochib beradi. Tabiat obrazlarining badiiy matndagi asosiy vazifasi – ruhiy holatni tasvirlash, voqeani hissiy fon bilan boyitish, g‘oyaviy-estetik yuklama berishdir. Masalan, yomg‘irli tun, izg‘irinli sahro yoki yulduzli osmon tasvirlari orqali muallif obrazning ruhiy holatini bevosita ifodalaydi. Bu tasvirlar matnga emotsional ohang bag‘ishlab, o‘quvchini obraz bilan birga kechinishga chorlaydi. Natijada, o‘quvchi qahramonning iztirobini ko‘z bilan emas, yurak 1 Karimov Nurmon. Badiiy tafakkur va estetik mezon . – Toshkent: Fan, 20 1 5. – 256 bet. 6bilan his qiladi. Bu esa adabiyotning chin ma’nodagi ta’sirchanligini ta’minlaydi. Ko‘plab adiblar o‘z asarlarida tabiat tasvirlarini falsafiy ramz, poetik metafora sifatida ishlatadilar. Bu orqali ular inson hayoti, zamon, o‘tkinchilik, iztirob va umid kabi mavzularni bevosita emas, balki bilvosita – tabiat orqali beradilar. Masalan, so‘nayotgan yulduz – so‘nayotgan orzular, qulab tushgan daraxt – buzilgan nasab, uzilgan barg – ketgan umid ramzi sifatida talqin qilinadi. Bunday yondashuv adabiy matnga chuqur semantik qatlam qo‘shadi. Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” romanida ham tabiat tasvirlari qahramon ruhiy holatining o‘ziga xos aks-sadosi sifatida xizmat qiladi. Jumladan, Boburning qiyin sinovlar, ichki iztiroblar, vatan sog‘inchi, oilaviy yo‘qotishlar fonida berilgan sahnalarda doimiy ravishda tabiat manzaralari kuchli emotsional ohang bag‘ishlab turadi. Yomg‘ir, qor, bulutli osmon, tuman, yulduzli tun kabi manzaralar faqat sahna fonini emas, balki Boburning qalb holatini ochib beradi. Ayniqsa, Humoyunning xastaligi paytida Boburning iltijolari va duolari aynan tabiat manzaralari orasida beriladi. Adabiyotda tabiat tasvirlari orqali voqeaga hajm, kenglik va chuqurlik kiritiladi. Bu voqeaning jonlanishiga, hayotiy tus olishiga sabab bo‘ladi. O‘quvchi voqeani nafaqat o‘qiydi, balki uni ko‘radi, sezadi, yuragida kechiradi. Shu bois, adabiy matnda tabiatning ishtiroki faqat estetik vosita emas, balki psixologik va semantik yuklamaga ega bo‘lgan poetik mexanizm sifatida namoyon bo‘ladi. Bu mexanizm orqali asarning umumiy g‘oyaviy yo‘nalishi kuchaytiriladi. Tabiat tasviri badiiy adabiyotda eng qadimiy, eng barqaror va eng go‘zal sanalgan badiiy vositalardan biridir. U nafaqat voqelikni tasvirlashga, balki inson ruhiy olamini yoritishga xizmat qilgan ko‘p qirrali vosita bo‘lib kelgan. Tabiat inson hayotining bir qismi sifatida adabiy ijodda hamisha muhim rol o‘ynagan. Shuning uchun ham turli davrlar adabiyoti, madaniyati, tarixiy manzaralarini o‘rganar ekanmiz, undagi tabiat tasvirlariga alohida e’tibor 7qaratamiz. Tabiatga bo‘lgan badiiy munosabat doimo insoniyatning ichki dunyosi, ruhiy kechinmalari, hayotiy qarashlari bilan uyg‘unlashgan. Aynan shu uyg‘unlik tufayli tabiat obrazlari adabiyotda chuqur ma’no, estetik zavq va badiiy yuk ko‘taruvchi vosita bo‘lib shakllangan. 1.1.1- rasm Adabiy asarda tabiat tasvirining asosiy funksiyalari: Qadim zamonlardan boshlab og‘zaki ijodda tabiat obrazlari asosiy yetakchi vosita sifatida ishlatilgan. Dostonlar, afsonalar, xalq ertaklarida tog‘lar, daryolar, shamollar, yomg‘irlar tasvir orqali qahramonning kuchi, iztirobi, umidi, baxti aks ettirilgan. Ayniqsa, Sharq adabiyotida bu holat yanadaRuhiy holatni aks ettirish funksiyasi Estetik go‘zallik berish funksiyasi Atmosfera va muhit yaratish funksiyasi Simvolik va timsoliy ifoda funksiyasi Qahramon obrazini chuqurlashtirish funksiyasi Dramatik ziddiyat va kontrast yaratish funksiyasi Vo qealar rivojini yo‘naltirish funksiyasi 8chuqurroq rivoj topgan. Masalan, forsu-tojik adabiyotida gul va bulbullarning tasviri muhabbat, orzu, sadoqat timsoli bo‘lsa, o‘zbek mumtoz adabiyotida bahor – hayot va uyg‘onish, kuz esa – ayriliq va sinov belgisi sifatida talqin etilgan. Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab, Muqimiy, Furqat kabi shoirlar tabiat orqali o‘z g‘oyalarini, ruhiy iztiroblarini nafis va poetik tarzda ifoda etganlar. Tabiat tasvirining tarixiy shakllanishi faqat poetik tasvir darajasida qolib ketmagan. Realistik adabiyotda tabiat hodisalari hayotiy manzara sifatida berilsa-da, u ruhiy holatlarni ifodalovchi vosita sifatida ham ishlatilgan. Masalan, Cho‘lpon she’rlarida tong – umid timsoli, zulmat – zulm va g‘am belgisi sifatida tasvirlanadi. O‘zbek adabiyotidagi ilk realizm namunalarida, xususan Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanida ham tabiat fonida inson ruhiyati, ichki kechinmalari ifodalanadi. Bu esa tabiat obrazlarini tasvir vositasidan tashqari, badiiy tahlil va psixologik yondashuvni ham talab qiladigan murakkab komponentga aylantiradi. 1. Ruhiy holatni aks ettirish funksiyasi Adabiy asarlarda tabiat tasviri eng avvalo insonning ichki ruhiy kechinmalarini ifodalash vositasi sifatida xizmat qiladi. Muallif o‘z qahramonining holatini bevosita aytib bermasdan, uni tabiat manzaralari, fasllar, ob-havo vositasida o‘quvchiga yetkazadi. Masalan, yomg‘irli, shamolli, qora bulutli osmon qahramonning tushkun kayfiyatini ifodalasa, tonggi quyoshli sahna esa umid, yangilanish, poklanish kabi ruhiy holatlarga ishora qiladi. Bu usul “ko‘rsat, aytma” prinsipi asosida ishlaydi va adabiy asarning psixologik chuqurligini ta’minlaydi. Ayniqsa, romantik va tarixiy romanlarda bunday uslub keng qo‘llanadi. “Yulduzli tunlar” romanida Boburning og‘ir iztiroblari, qaror qabul qilish arafasidagi ichki to‘lqinlari sahro, tun, yomg‘ir manzaralari orqali yoritiladi. Tabiat bu holatda go‘yo qahramonning dardini eshitayotgan, unga hamdard bo‘layotgan jonli obrazga aylanadi. Bunday holatda tabiat tasviri nafaqat holat aksidir, balki ruhiy holatning estetik ifodasidir. 92. Estetik go‘zallik berish funksiyasi Tabiat tasviri badiiy asarda o‘quvchiga estetik zavq beruvchi, tasvirning go‘zalligini oshiruvchi vositadir. U asar tilining nafisligi, obrazlarning chiroyliroq bo‘lishiga xizmat qiladi. Muallif o‘z asarida bahor faslini, gulxan ranglarini, osmon va yulduzlar jilvasini tasvirlash orqali o‘quvchida estetik hissiyot uyg‘otadi. Bu ayniqsa, lirik asarlarda, poetik romanlarda yaqqol seziladi. Misol uchun, Pirimqul Qodirov “Yulduzli tunlar 2 ” asarida yulduzlar ostidagi tun manzarasi orqali o‘quvchiga go‘zallik va ruhiy yuksaklikni his ettiradi. Asarda tasvirlangan manzaralar orqali biz qadimgi Hindiston, Movarounnahr, Farg‘ona tabiatining betakror chizgilarini ko‘ramiz. Bu holat estetik nafaqat o‘quvchining zavqini oshiradi, balki asarni badiiy yuksaltiradi. Shu bois, tabiat tasviri muallif uslubining estetik mezonlaridan biri hisoblanadi. U orqali muallif nafaqat voqelikni, balki o‘z dunyoqarashini, go‘zallikka bo‘lgan munosabatini ham ifodalaydi 3 . 3. Atmosfera va muhit yaratish funksiyasi Adabiy asarda har bir voqea o‘ziga xos muhitda kechadi. Tabiat tasviri shu muhitni yaratishga xizmat qiladi. Ob-havo, kunning vaqti, fasl, geografik makon tasvirlari orqali muallif sahnaga kerakli ohangni beradi. Misol uchun, jang arafasida qora bulutli, izg‘irinli tun tasviri – xavf, dahshat, keskinlik muhitini yaratadi. Yoki o‘zaro muhabbat e’tirofi bo‘layotgan sahnada bahor, gullar ochilgan bog‘, qushlar sayrashi esa mehr, poklik, hayotiy zavq muhitini beradi. “Yulduzli tunlar” romanida bu jihat juda puxta ishlangan. Har bir muhim ruhiy burilish, qaror, tashvishli voqealardan oldin muallif tabiatga to‘xtalib, manzara orqali ruhiy atmosfera yaratadi. Shu bilan birga, tarixiy muhitni jonlantirishda ham tabiat tasviri muhim rol o‘ynaydi. Shaharlar atrofidagi tog‘lar, daryolar, dashtlar tasviri orqali o‘quvchi voqea joyini ko‘z 2 Qodirov Pirimqul. Yulduzli tunlar . – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 2019. – 520 bet. 3 G‘anieva Sayyora. O‘zbek adabiyotida obraz va tasvir . – Toshkent: Fan, 20 2 1. – 280 10oldiga keltiradi, uning ichiga kiradi. Natijada, tabiat tasviri asar ruhiyatining ajralmas bo‘lagi bo‘lib xizmat qiladi. 4. Simvolik va timsoliy ifoda funksiyasi Tabiat tasviri ko‘pincha bevosita emas, balki ramziy ma’noda ishlatiladi. Bunda muayyan hodisa yoki kayfiyat to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, balki tabiat obrazi orqali ramziy tarzda anglatiladi. Bu adabiy uslub timsollilik, metafora, ramzlar orqali badiiy chuqurlik kiritishga xizmat qiladi. Masalan, bulut – qayg‘u, yomg‘ir – poklanish, bahor – umid va hayot, tun – noaniqlik, qor – sukunat, tog‘ – sabr va bardosh timsoli sifatida ishlatiladi. “Yulduzli tunlar” romanida ham bu kabi ramzlar keng qo‘llanadi. Ayniqsa, yulduzli tunning o‘zi Boburning ilohiy fikrlari, ruhiy uyg‘onishlari fonida ishlatiladi va o‘ziga xos timsolga aylanadi. Bobur uchun yulduzlar – orzu, samoviy ilhom, mo‘jiza timsolidir. Shu bilan birga, shamol esa xavotir, beqarorlikni bildiradi. Timsoliy yondashuv orqali tabiat tasviri badiiy asarni falsafiylashtiradi, o‘quvchini tafakkurga chorlaydi. 5. Qahramon obrazini chuqurlashtirish funksiyasi Tabiat tasviri adabiy asarda qahramon obrazini yanada chuqurroq ochib berish vositasi sifatida xizmat qiladi. Har bir qahramon muayyan muhitda yashaydi, voqealarni boshidan kechiradi va bu muhit, ayniqsa tabiat manzaralari, uning ichki kechinmalarini chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Qahramon qanday tabiatda yashasa, u o‘z ruhiyatida ham shu muhiti bilan uyg‘un bo‘ladi. Misol uchun, Boburning ruhiy holatini tog‘lar, bulutlar, sahro orqali ifodalagan Pirimqul Qodirov uni yuksak darajadagi shaxs sifatida ko‘rsatadi. Tog‘ manzarasi – Boburning mustahkam irodasi, sahro – sabr-toqati, yulduzlar – umidi va ilhomi sifatida obrazni chuqurlashtiradi. Bu orqali qahramon o‘quvchiga yanada yaqin bo‘ladi, insoniy jihatlari bilan jonlanadi. Tabiat tasviri orqali qahramonning ruhiy-psixologik rivojlanish bosqichlari ham aks ettiriladi. Chunki inson ruhiy jihatdan o‘zgarar ekan, uning atrofdagi dunyoni qabul qilishi ham o‘zgaradi. 116. Dramaturgiya va ziddiyat yaratish funksiyasi Adabiy asarda ziddiyatlar markaziy o‘rinda turadi. Bu ziddiyatlar inson va jamiyat, inson va taqdir, ichki holat va tashqi muhit o‘rtasidagi qarama- qarshiliklar orqali yoritiladi. Aynan shu yerda tabiat tasviri ham kuchli vosita sifatida namoyon bo‘ladi. Tabiat ko‘pincha qahramon kayfiyati bilan uyg‘un bo‘lishi mumkin, ammo ayrim holatlarda aksincha, kontrast sifatida qo‘llanilib, dramatik kuchayish hosil qiladi. Masalan, qahramon juda iztirobda, ammo atrof bahoriy, shodlik kayfiyatida – bu holat ichki va tashqi muhit o‘rtasidagi keskin farqni ochib beradi. Yoki aksincha, qahramon quvonchli, ammo atrofda qorong‘ilik, izg‘irin – bu esa fojiali natijaga ishora bo‘ladi. “Yulduzli tunlar” romanida ba’zi sahnalarda Boburning g‘amli holati quyuq bulutlar, sovuq kechalar bilan ziddiyatli tarzda ifodalanadi. Shu orqali o‘quvchi Boburning ichki kurashini, hayotdagi tanglikni yanada chuqurroq his qiladi. Bu adabiy- psixologik usul dramatizmni kuchaytiradi va voqeaga o‘quvchining chuqurroq kirib borishiga zamin yaratadi. 7. Voqealar rivojini yo‘naltirish funksiyasi Tabiat tasviri ba’zan voqealar rivoji uchun kalit rolini o‘ynaydi. U syujetning o‘zgarishi, burilish nuqtalari, muhim qarorlar arafasidagi fon sifatida muhim xizmat qiladi. Misol uchun, bo‘ron kelishi – xavfli voqeaning yaqinlashuvini, kun chiqishi – umid va yangi bosqich boshlanishini bildiradi. Bu, asosan, tabiat hodisalarining syujet bilan parallel olib borilishi orqali ko‘rsatiladi. “Yulduzli tunlar” romanida ham Bobur muhim qarorlar arafasida bo‘lganida, ko‘pincha osmon, yulduz, quyosh, yomg‘ir tasvirlari tasvirlanadi. Bu holat muallif tomonidan syujetga poetik urg‘u berish, dramatik kuchayish yaratish, o‘quvchini yaqinlashayotgan voqeaga tayyorlash usuli sifatida ishlatilgan. Tabiat – voqea rivoji uchun fon emas, uni oldindan his qilish, sezdirish vositasi hamdir. Shu orqali tabiat badiiy asarda passiv manzara emas, balki dinamik element sifatida qatnashadi va o‘quvchi e’tiborini syujet voqealariga tayyorlaydi. 128. Milliy-estetik tafakkurni aks ettirish funksiyasi Har bir adabiy asar o‘z millatining madaniy-estetik qarashlarini o‘zida mujassam etadi. Tabiat tasviri bu jihatdan xalqning tabiatga bo‘lgan munosabati, qadriyatlari, hayot tarzini ko‘rsatadi. Bahor bayrami, tog‘ manzaralari, dala ishlarining tasviri – bular milliy turmush tarzining badiiy ifodasi sanaladi. “Yulduzli tunlar” romanida tasvirlangan tabiat manzaralari orqali Movarounnahr va Hindiston mintaqalarining tabiatidagi go‘zalliklar, mahalliy o‘ziga xosliklar o‘z ifodasini topadi. Bu tasvirlar orqali o‘quvchi o‘tmishdagi milliy hayotni, madaniyatni tasavvur qiladi. Shu bilan birga, milliy til, tasviriy vositalar, ko‘chma ma’nolar orqali xalq ruhiyatining badiiy in’ikosi yuzaga chiqadi. Masalan, “tog‘dek sobit”, “daryo kabi oqayotgan hayot” kabi iboralar xalq og‘zaki ijodining adabiyotdagi aksidir. Shunday qilib, tabiat tasviri milliy estetik did va mentalitetni ifodalovchi badiiy vosita sifatida asarning umumiy qadriyatlarini mustahkamlaydi. 4 9. Falsafiy yondashuvni kuchaytirish funksiyasi Adabiy asarda tabiat tasviri nafaqat go‘zallik uchun, balki hayot, vaqt, inson, taqdir, o‘lim kabi falsafiy tushunchalarni ifodalash vositasi sifatida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ayniqsa, tarixiy va badiiy-falsafiy asarlarda yaqqol seziladi. Masalan, g‘uborli shamol – hayotning o‘tkinchiligi, yulduz – abadiylik, yomg‘ir – poklanish, daraxt – bardavomlik timsolida berilishi orqali muallif hayot haqidagi qarashlarini anglatadi. “Yulduzli tunlar” romanida Boburning tabiatga qarab fikrlashi, o‘z umrini shular bilan bog‘lay olishi uning falsafiy dunyoqarashini ochib beradi. Bobur yulduzlarga qarab o‘z orzulari, istaklari haqida o‘ylaydi, bu orqali inson hayoti va taqdiri haqidagi chuqur mushohadalarni ifodalaydi. Bu turdagi tasvirlar o‘quvchini ham mulohazaga chorlaydi. Tabiat tasviri, demak, faqat go‘zallik emas, balki o‘quvchini hayot, inson, borliq haqida o‘ylashga majbur qiluvchi falsafiy jihatni ham o‘zida mujassam etadi. 4 G‘anieva Sayyora. O‘zbek adabiyotida obraz va tasvir . – Toshkent: Fan, 20 2 1. – 280 be t. 1310. Til boyligini va badiiy uslubni shakllantirish funksiyasi Tabiat tasviri adabiy matnda til boyligini kengaytiruvchi, muallifning badiiy mahoratini ochib beruvchi vositadir. U orqali yozuvchi o‘z stilini ko‘rsatadi, poetik iboralar, metaforalar, o‘xshatishlar, timsollar bilan asarni bezaydi. Bu nafaqat adabiy qiymatni oshiradi, balki o‘quvchining tilga bo‘lgan didini, badiiy idrokini rivojlantiradi. Misol uchun, “osmon moviy libosda jimjit turardi”, “shamol o‘tgan tunning dardini so‘zlayotgandek edi” kabi iboralar asarga poetik yuksaklik beradi. “Yulduzli tunlar” romanida har bir tabiat sahnasi o‘ziga xos tilda berilgan – bu Qodirovning til boyligini, adabiy salohiyatini namoyon etadi. Tabiat tasviri – bu tilning poetik imkoniyatlarini ochish uchun muhim soha. Aynan shu tasvirlar orqali muallif uslubi, obrazlar dunyosi, badiiy rang- baranglik yuzaga chiqadi. Shu sababli, tabiat tasviri adabiy tilni shakllantirish va o‘quvchining til madaniyatini rivojlantirishda beqiyos ahamiyatga ega. 5 Bundan tashqari, tabiat tasviri asarda badiiy ifoda vositasi, ya’ni estetik komponent sifatida ham muhim rol o‘ynaydi. Bu holatda tabiat o‘quvchiga faqat ma’lumot emas, balki zavq, tasalli, ilhom bag‘ishlaydi. Shuningdek, tabiat obrazlari orqaligina muallif o‘z g‘oyasini noziklik bilan anglatadi. Ba’zan muallif o‘z fikrini ochiq aytmaydi, balki yomg‘irli kecha, to‘lin oy, shamol, g‘ubor, qushlarning uchishi orqali badiiy anglash hosil qiladi. Bu adabiyotning chuqurlik qatlamida joylashgan estetik imkoniyatlaridan biridir T abiat tasvirining tarixiy shakllanishi uzoq asrlar davomida adabiy tafakkur bilan uyg‘un rivojlangan. Tabiat tasviri badiiy asarning tarkibiy qismi bo‘lishi bilan birga, inson ruhiy olamini ochib beruvchi, g‘oyaviy mazmunni yetkazuvchi va estetik go‘zallikni shakllantiruvchi vosita sifatida shakllangan. Bugungi kunda tabiat tasvirlarini chuqur tahlil qilish – faqatgina adabiy estetikani emas, balki insonning ichki dunyosi, falsafiy qarashlari va tarixiy-estetik merosini ham anglashga xizmat qiladi. 5 Begmatov Erkin. Adabiy obraz va uning badiiy talqini . – Toshkent: O‘qituvchi, 2013. – 212 bet. 141.2. Tabiat tasvirining obrazlar yaratishdagi vosita sifatidagi roli Adabiy asarda obraz yaratish bu – yozuvchining badiiy niyatini ifodalovchi eng muhim vositadir. Obraz orqali asar qahramonining ichki olami, xarakteri, ruhiy kechinmalari, jamiyatdagi o‘rni va u bilan munosabati ochib beriladi. Bunda tabiat tasviri obraz yaratishda yuksak estetik va semantik yukni o‘z zimmasiga oladi. Tabiat tasvirlari ko‘pincha ruhiy jarayonlarning poetik tarjimoni sifatida namoyon bo‘ladi. Bu esa obrazni yanada jonli, ta’sirchan va ko‘p qirrali ko‘rsatish imkonini beradi. Tabiat orqali obraz shakllanishi ikki yo‘nalishda ro‘y beradi: tashqi tasvir va ichki uyg‘unlik. Tashqi tasvirda qahramon qanday muhitda harakat qilayotgani, qanday faslda, qanday sharoitda ekanligi tasvirlanadi. Ammo bu tasvir sathiy emas, balki chuqur estetik ma’noga ega. Masalan, bahor – qahramonning hayotida umid uyg‘otadigan bosqich bo‘lsa, kuz esa – yo‘qotishlar, iztirob, yolg‘izlik timsoli sifatida ishlatiladi. Qorli tog‘lar, soylar, yulduzli osmon, tunli sahrolar – bularning barchasi qahramon obraziga muayyan ma’no yuklaydi. Ichki uyg‘unlik esa obrazning ruhiy holati bilan tabiat o‘rtasidagi moslik orqali ifodalanadi. Qahramon quvonayotgan bo‘lsa, atrofdagi tabiat ham nurli, yorqin tasvirlanadi. Aksincha, iztirob chekayotgan qahramon manzarasi ostida bulutli osmon, shamol, yomg‘irli tunlar ko‘z oldimizga keladi. Bu orqali tabiat tasviri obraz ruhiyatini his qilishda o‘quvchiga ko‘maklashadi. Yozuvchi obrazga to‘g‘ridan-to‘g‘ri baho bermay, uni tabiat fonida ko‘rsatib, o‘quvchiga mustaqil xulosa chiqarish imkonini beradi. Bundan tashqari, tabiat manzaralari orqali obrazni ramziy ifodalash ham keng qo‘llaniladi. Masalan, daraxt – barqarorlik va sabr, quyosh – umid, tun – xavf yoki noaniqlik timsoli bo‘lishi mumkin. Shu tarzda obrazga estetik-falsafiy mazmun beriladi. Bu badiiy usul ayniqsa falsafiy, psixologik va tarixiy-badiiy asarlarda o‘zini kuchli namoyon qiladi. Tabiat vositasida obrazni kengaytirish, ko‘proq kontekstda anglash imkoniyati yaratiladi. 15Yozuvchi obrazga tabiat orqali dinamik harakat bag‘ishlaydi. Tabiatdagi o‘zgarishlar obrazdagi o‘zgarishlar bilan uyg‘un kechadi. Masalan, tong – qahramonning hayotida yangi bosqich boshlanishi, kecha esa hayotiy to‘siqlar, dramatik burilishlar fonidir. Obrazning ichki transformatsiyasi tabiat manzaralari bilan uyg‘un tasvirlanadi. Shu sababli tabiat tasviri obraz yaratishda faqat estetik bezak emas, balki badiiy-yuklama markazi sifatida baholanadi.Bundan tashqari tabiat obrazning ijtimoiy yoki falsafiy pozitsiyasini ham ifodalashga xizmat qiladi. Qahramon tabiatga qanday qarashda bo‘lsa, uning hayotga, jamiyatga, o‘z taqdiriga bo‘lgan munosabatidan darak beradi. Misol uchun, o‘rmonni hayot timsoli deb bilgan qahramon yashash uchun kurashadi. Tabiatga befarq bo‘lgan qahramon esa hayotga befarqdir. Shu orqali obrazning ichki mohiyati ochiladi, uning dunyoqarashi, hayot falsafasi ochib beriladi.Kompozitsion jihatdan ham tabiat obraz yaratishda vosita bo‘la oladi. Obraz sahnaga qanday manzara fonida kirishi, qanday tabiat og‘ushida harakatlanishi yoki so‘nggi daqiqalarda qaysi muhitda qolishi – bularning barchasi obrazni yodda qolarli, o‘quvchi tafakkuriga chuqur o‘rnashadigan qiluvchi unsurlardir. Yozuvchi tabiat orqali obrazga poetik rang, his, kayfiyat va falsafiy mazmun beradi. Tabiat tasvirlari qahramonning bolaligini, yoshlik davrini yoki muhim hayotiy burilishlarini eslatib turuvchi fon sifatida ham xizmat qilishi mumkin. Bu holatda tabiat nostalgiya, hotira va orzu vositasi bo‘lib, obrazning psixologik tahliliga keng yo‘l ochadi. Shu tariqa tabiat vositasida obrazni yanada ko‘p qirrali va jonli ko‘rsatish mumkin bo‘ladi. Obraz faqat so‘zlar bilan emas, balki manzaralar, tovushlar, ranglar orqali ham yaratiladi. Tabiat tasviri adabiy obraz yaratishda g‘oyaviy, estetik, psixologik va kompozitsion vosita sifatida alohida o‘rin tutadi. U obrazni to‘ldiradi, chuqurlashtiradi, uni tirik, his etiladigan darajada gavdalantiradi. Tabiat manzaralari faqat bezak emas, balki mazmun, ifoda, tuyg‘u, kechinma va ruhiyatni qamrab olgan badiiy 16vositadir. Bu jihatlar tufayli tabiat tasviri obraz yaratishdagi eng nozik, ta’sirchan va ko‘p ma’noli badiiy vositalardan biri sifatida baholanadi. 1.3. Tabiat va inson tuyg'ulari orasidagi ichki uyg‘unlik Adabiy asar o‘quvchi qalbiga bevosita ta’sir ko‘rsatishi uchun u faqat syujet, obraz yoki voqea bilan emas, balki chuqur estetik uyg‘unlik asosida shakllanishi zarur. Ana shunday uyg‘unliklardan biri – insonning ichki kechinmalari va tabiat manzaralari o‘rtasidagi ruhiy-emotsional parallelizmdir. Bu hodisa badiiy adabiyotda psixologik poetika deb ataluvchi yondashuv orqali chuqur tahlil etiladi. Unga ko‘ra, tabiat insonning ruhiy olamidagi o‘zgarishlarga hamohang tarzda tasvirlanadi. Yozuvchi obrazning kayfiyati, tuyg‘ulari, kechinmalarini ochib berish uchun tabiat manzaralariga murojaat qiladi. Masalan, yuragi iztirobga to‘la obraz tag’in yomg‘irli tun manzarasi fonida tasvirlanadi. Bu faqat dekorativ fondan iborat emas, balki o‘quvchiga obraz ichki olamini his qilishga vosita sifatida xizmat qiladi. Bulutli osmon, chaqmoq, shamol, qorga burkangan dalalar – bularning har biri inson kayfiyatining tashqi in’ikosi bo‘lib xizmat qiladi. Bunday san’atkorlik vositasi “psixologik parallelizm” deb ataladi. Bu adabiy metod yordamida tabiat orqali inson kechinmalari obrazlashtiriladi, go‘yoki inson qalbi bilan borliq birga nafas olayotgandek tuyuladi. Bu esa asarni poetik kuch bilan to‘ldiradi. Estetik tajriba o‘quvchida yanada kuchayadi, u obrazni emas, o‘zini his qilayotgandek bo‘ladi. Shu orqali o‘quvchi hayajonlanadi, asar bilan emotsional birlashuv hosil qiladi. Tabiat inson hissiyotlarini ifodalashda ramziy qatlamda ham ishlatiladi. Masalan, quyosh yorug‘lik, umid, yangi hayot ramzi bo‘lsa, tun – xavf, noaniqlik, yolg‘izlik ifodasi sifatida keladi. Bahor – yangi boshlanish, yoz – faollik, kuz – xotira va pasayish, qish – yakun, sovuqlik, o‘lim ramzidir. Ana 17shu fasllar inson ruhiyatining turli bosqichlarini tasvirlashda vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bunday yondashuv faqat lirika janriga xos emas. Proza, ayniqsa, psixologik va tarixiy asarlarda ham keng qo‘llaniladi. Chunki inson ruhi har bir hodisaga o‘zicha munosabat bildiradi, tabiat manzaralari esa bu ruhiy reaksiya fonini kuchaytiradi. Tabiat inson bilan bevosita muloqotda bo‘lmasa-da, yozuvchi buni estetik uslub orqali amalga oshiradi. Tabiat go‘yoki jim, lekin kuchli suhbatdoshga aylanadi. Ko‘plab adabiyotshunoslar, jumladan, rus va g‘arbiy adabiyot nazariyachilari tabiat va inson ruhiy holati orasidagi uyg‘unlikni “ichki manzara” (interior landscape) deb atashgan. Bu yondashuvga ko‘ra, yozuvchi tashqi muhit orqali obrazning ichki dunyosini yaratadi. Shunday qilib, o‘quvchi real voqea emas, balki obraz qalbini ko‘rishga undaladi. Bu metod o‘quvchining estetik ongini rivojlantiradi. Shuningdek bu uyg‘unlik inson va tabiat o‘rtasidagi ontologik bog‘liqlikni ham ifoda etadi. Inson tabiatdan ajralgan emas, balki uning tarkibiy qismidir. Shu bois inson ruhiy holatlari tabiatdagi harakatlarga uyg‘un ko‘rinadi. Misol uchun, inson yig‘laganda yomg‘ir yog‘adi, u kutganida tong otadi, u umid qilganida quyosh nur sochadi. Bularning barchasi obrazga psixologik chuqurlik bag‘ishlaydi.Estetik jihatdan qaralganda, tabiat va tuyg‘ular uyg‘unligi asarni tasviriy kuch bilan quvvatlaydi. Yozuvchining tasvir kuchi aynan tabiat manzaralari orqali his etiladi. Tabiat inson hislarini ifodalashda jonli metafora, kuchli simvol, estetik ramz sifatida ishlatiladi. Shu bois, har qanday chuqur obrazli asarda tabiat tasviri, agar mavjud bo‘lsa, o‘sha obrazning tuyg‘ularini ko‘rsatuvchi ko‘zgu bo‘lib xizmat qiladi. Adabiy matnda insonning ruhiy kechinmalari oddiy so‘zlar yoki bevosita izohlar bilan emas, balki bilvosita, poetik ifoda orqali berilgani ma’qulroq sanaladi. Aynan shunday holatlarda tabiat tasviri muhim vositaga aylanadi. Tabiat obrazlari inson ruhiy holatini ko‘rsatishda estetik hamohanglik yaratadi, 18tasviriy vosita bo‘lishdan tashqari, g‘oyaviy va semantik yuklama ham ortadi. Bu hodisa o‘zbek badiiy ijodida ham qadimdan kuzatiladi. Misol sifatida lirika janrida yomg‘ir, tun, bahor, yaproqlar to‘kilishi yoki qushlar parvozi inson holatining bevosita ko‘zgusi sifatida ishlatilgan. Bu obrazlar ko‘pincha ichki yolg‘izlik, sog‘inch, ayriliq, umid, qayg‘u, sevgi, iliqlik, dard kabi tuyg‘ularni ifodalaydi. Masalan, kuzgi yaproqlarning sarg‘ayib so‘lishi odamning o‘tkinchilik, vaqt va xotira haqida o‘yga cho‘mganini ramziy tarzda anglatadi. Tabiat orqali inson tuyg‘ularini ifodalashning yana bir muhim tomoni – bu harakat va holatning uyg‘un tasviri. Masalan, shamol nafaqat atmosfera holati, balki hayotdagi o‘zgaruvchanlik, hayotiy beqarorlik ramzi sifatida tasvirlanadi. Bu holat, ayniqsa, adabiyotda murakkab hissiy kechinmalarni ochishda kuchli vositadir. Yozuvchi bu orqali o‘quvchida obraz bilan emotsional bog‘liqlik yaratadi. Tabiat tasviri orqali inson holatini ifodalash, albatta, til vositalarining nafisligi bilan chambarchas bog‘liq. Shuning uchun bu yondashuvda epitetlar, metaforalar, personifikatsiya, parallelizmlar keng qo‘llaniladi. Masalan, “osmon g‘amgin bulutlarga burkangan”, “quyosh ham u bilan birga jilmaydi”, “shamol yuragimdagi bo‘shliqni eslatar” kabi iboralar inson va tabiat uyg‘unligini kuchli poetik vosita sifatida anglatadi. Ushbu uyg‘unlik orqali yozuvchi o‘z asarida estetik mukammallikka erishadi. Chunki inson kechinmasini his qilish o‘quvchida empatiya uyg‘otadi. Badiiy asarda tabiat bilan uyg‘unlikka kirgan obraz yanada chinakam, chinakam insoniy bo‘lib tuyuladi. Bu uslub shunchaki adabiy uslub emas, balki o‘quvchi bilan muallif o‘rtasida hissiy ko‘prik o‘rnatadigan vositadir. Estetik jihatdan bu metod obrazni chuqurroq qilishga xizmat qiladi. Inson obrazlari faqat tashqi ko‘rinish, fe’l-atvor bilan emas, balki ruhiy olami orqali to‘liq bo‘ladi. Ruhiy holat esa ko‘pincha til bilan emas, tashqi borliq – tabiat 19orqali aniqlanadi. Shu sababli yozuvchilar ruhiy holatning har bir ko‘rinishini tabiat bilan uyg‘unlashtirgan holda tasvirlaydi. Inson ruhi va tabiat o‘rtasidagi bu aloqani ko‘pincha sotsial hayot va tarixiy sharoit ham belgilaydi. Dard, zulm, bosqin, ijtimoiy zulm fonida ifodalangan tabiat – ruhiy qahrni, iztirobni kuchli aks ettiradi. Bu holatda yomg‘ir yoki qor go‘yoki inson ko‘z yoshini to‘kayotgandek bo‘ladi. Tabiat jim, ammo hamdard, bevosita ishtirokchiga aylanadi. O‘rta asrlardan boshlab adabiy ijodda tabiat bilan inson o‘rtasidagi uyg‘unlik falsafiy darajaga ko‘tarilgan. Tabiat inson qalbi bilan o‘zaro aloqada bo‘libgina qolmay, balki uni davolovchi, uni tushunuvchi vositaga aylangan. Shu nuqtayi nazardan olib qaraganda, tabiat obrazlari yordamida inson qalbi bilan bevosita muloqotga kirishish mumkinligi ilgari suriladi. Adabiyotshunoslikda bu holat “intersub’yektiv uyg‘unlik” deb ham nomlanadi. Yani o‘quvchi, muallif va obraz o‘rtasida ruhiy rezonans paydo bo‘ladi. Tabiat orqali obraz o‘zini ifodalaydi, muallif uni jonlantiradi, o‘quvchi esa o‘zini unda topadi. Bu uch fazali uyg‘unlik badiiy asarning yuksak ta’sirchanligini ta’minlaydi. O‘zbek adabiyotida ham tabiat va inson holati uyg‘unligi doimiy kuzatiladi. Alisher Navoiydan tortib to zamonaviy adiblar asarlarigacha bu holat turli shakllarda namoyon bo‘lgan. Har bir davr o‘z zamon ruhini tabiat tasviri orqali ko‘rsatgan, har bir yozuvchi esa qalb nidosini daraxtlar, bulutlar, tog‘lar, yomg‘irlar orqali ifoda etgan. Bu milliy badiiy tafakkurning eng yorqin qirralaridan biridir. 6 Zamonaviy adabiy tafakkurda inson va tabiat o‘rtasidagi uyg‘unlik masalasi shunchaki estetik hodisa sifatida emas, balki psixologik va ekzistensial bir hodisa sifatida ham qaraladi. Inson tuyg‘ularining aks-sadosini tabiat obrazlari orqali ifodalash, badiiy asarda chuqur ruhiy qatlamlarni ochib berishga xizmat qiladi. Shunday yondashuv bugungi kunda o‘zbek adabiyotida ham keng ko‘lamda rivojlanib bormoqda.Ushbu jarayonda yozuvchi tabiatni o‘ziga xos 6 Rajabov Ibrohim. Adabiyotshunoslikka kirish . – Toshkent: O‘zbekiston, 2020. – 234 bet. 20ichki monolog shaklida tasvirlaydi. Bu esa obrazning ruhiy holatiga mos keladigan manzara yaratish, uni atrof muhit bilan uyg‘unlashtirish orqali amalga oshiriladi. Masalan, havo ochiq bo‘lsa, qahramonning qalbi yengil, umidli; yomg‘irli manzaralarda esa ichki iztirob, pushaymon, yolg‘izlik kayfiyati beriladi. Bunday shakllar o‘quvchi bilan emotsional aloqa o‘rnatadi. Zamonaviy adiblar, xususan, badiiy tafakkurda individualistik, hissiy holatlarni tabiatga ko‘chirib, uni yashash va tuyg‘ularga singdirish orqali asarning ichki dramatizmini kuchaytiradi. Bu dramatizm, ayniqsa, qahramon qaror qabul qilish arafasida turgan paytda kuchli hissiy fon orqali yoritiladi. Masalan, daraxtlar shovqini – qalbdagi tortinish; sokin daryo – fikrning tiniqligi; chaqmoq – keskin his-tuyg‘u portlashi sifatida talqin qilinadi.Bunday yondashuvni adabiy metod sifatida qarasak, u “sub’yektiv tabiat poetikasi” deb ataladi. Ya’ni tabiat – o‘z holicha emas, qahramonning kayfiyati orqali ko‘rinadi. Bu uslubda yozuvchi tabiatni ifoda etayotganda, uni bevosita manzara sifatida emas, balki emotsional komponent sifatida ko‘rsatadi. O‘quvchi tabiatni emas, aynan qahramon ichki holatini “ko‘radi”.Yana bir e’tiborli jihat shuki, bu uyg‘unlik faqat alohida tasvirlarda emas, balki asarning umumiy kompozitsion tuzilishida ham muhim o‘rin egallaydi. Asarning kulminatsiyasida kuchli, dramatik tabiat sahnalari beriladi, ekspozitsiyada esa muvozanatli, sokin manzaralar orqali qahramon ichki holati bosqichma-bosqich ochiladi. Bu esa asarga ritm, ichki dinamikani beradi. Yozuvchi tabiat obrazlari vositasida qahramonning vaqt va makondagi holatini, uning tarixiy, ijtimoiy va axloqiy qarashlarini ham ochib bera oladi. Chunki tabiat orqali faqat ruhiy holat emas, balki qadriyatlar, ideallar, estetik qarashlar ham uzatiladi. Masalan, gulni sevgan obraz – go‘zallikka mehr; tog‘larni orzu qilgan obraz – yuksaklikka intilish timsoli sifatida ifodalanadi. Inson va tabiat o‘rtasidagi bu emotsional uyg‘unlik ko‘pincha ruhiy muvozanat, ichki uyg‘unlikka olib keladi. Yozuvchi bu vosita orqali qahramonni hayot sinovlariga tayyorlaydi, uning sabr, bardosh, iymon, umid 21kabi ichki fazilatlarini ko‘rsatadi. Ayniqsa, yolg‘izlik, ayriliq, ajralish yoki vafot sahnalarida tabiat manzaralari ayni ruhiy holatga hamohang qilib tanlanadi. Tabiatga qarab inson o‘zini tushunadi, his qiladi, o‘z ruhiyatiga oyna tutadi. Bu metodda tabiat – terapevtik vosita, o‘zini anglashning manbai sifatida chiqadi. Adabiyotda bu yondashuv “estetik terapiya” deb ham nomlanadi. Ya’ni, o‘quvchi tabiat orqali o‘z ruhiyatini his qiladi, obraz bilan birga yashaydi, yuragida samimiylik hosil qiladi.Bunday o‘zaro uyg‘unlik adabiy tafakkurda hamisha qadrlangan. U ijodkorning ruhiy sezgirligini, tasviriy mahoratini, obrazga jon kiritish salohiyatini ifodalaydi. Chunki inson hissiyotlari murakkab va ko‘p qirrali. Ularni bevosita aytish emas, bilvosita – tabiat orqali anglatish o‘quvchida chuqur taassurot qoldiradi. Bu esa badiiy asarni hayotiy, ta’sirchan va unutilmas qiladi.Bu uyg‘unlik milliy tafakkurda ham o‘ziga xos ranglar kasb etadi. O‘zbek adabiyotidagi sahro, bog‘, ziyoratgohlar, suv, quyosh, yulduz obrazlari ma’naviy va ruhiy boyliklar bilan bog‘langan. Tabiat tasviri bu yerda shunchaki ko‘rgazmali vosita emas, balki axloqiy-estetik yondashuvni shakllantiruvchi asos sifatida qaraladi. 22II BOB. “ Yulduzli tunlar ” romanida tabiat tasviri va ruhiy holatlar uyg‘unligi 2.1. “Yulduzli tunlar” romanida poetik tasvirlar uslub va ifoda vositalari “Yulduzli tunlar” romani o‘zbek adabiyotida o‘chmas iz qoldirgan, ruhiy- estetik tasvirlar orqali tarix va inson qalbini birlashtira olgan nodir asarlardan biridir. Asar poetik tasvirlarining asosini insonning ichki kechinmalari bilan tabiat manzaralarining uyg‘unligi tashkil etadi. Yozuvchi uslubida rang-barang badiiy vositalar – epitet, metafora, tashbih, personifikatsiya keng qo‘llaniladi va bu vositalar qahramon ruhiyatini yanada chuqurroq ochib berishga xizmat qiladi. Romandagi tasvirlar oddiy ifoda emas, balki o‘quvchini ichki dunyo bilan yuzlashtiruvchi vositadir. Masalan, Zahiriddin Muhammad Bobur qalbidagi g‘am, ayriliq, g‘urur kabi holatlar ko‘pincha tog‘lar, daryolar, osmon manzarasi fonida beriladi. “Yulduzlar jimjimador, tun esa g‘amgin edi” kabi iboralar Bobur qalbini bevosita ifodalaydi. Yozuvchi tasvir vositasi sifatida vaqtning ma’naviy qiymatini, kechalar orqali ichki og‘riqlarni, tong bilan umidni ifodalaydi. 7 Asarda poetik obrazlarning yaratilishida metaforalar alohida o‘rin tutadi. Tog‘ – qat’iyat, yulduz – orzu, shabada – sevgi kabi ma’noli vositalar yordamida murakkab his-tuyg‘ular poetik shakl kasb etadi. Shu orqali yozuvchi tarixiy qahramonni hissiyotlarga boy inson sifatida ko‘rsatishga erishadi. Shuningdek, Boburning o‘z she’rlari ham bu tasvirlarda uslubiy vosita sifatida xizmat qiladi. Yozuvchi tafakkurining teranligini poetik uslubda ifodalash romanda diqqatga sazovor jihatdir. U sodda manzarani falsafiy mazmunga aylantira oladi. Masalan, yomg‘ir tasviri faqat ob-havo emas, balki Boburning iztiroblarini yuvuvchi hol sifatida tushuntiriladi. “Yomg‘ir Boburning 7 Qodirov Pirimqul. Yulduzli tunlar . – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 2019. – 520 bet. 23yuragidagi changni artdi”, degan satr esa badiiy kuchi bilan o‘quvchini hayratga soladi. Ifoda vositalarining biri sifatida tabiat obrazlari obrazlarni chuqurlashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Har bir tabiat manzarasi roman kompozitsiyasida muayyan voqeaga uyg‘un ravishda joylashtirilgan. Yozuvchi bu orqali sahna fonini emas, qahramon kayfiyatining badiiy muhitini yaratadi. Shu tarzda roman o‘quvchida obrazlar orqali emas, holatlar orqali hissiyot uyg‘otadi. Asarda ishlatilgan poetik vositalarning eng muhim xususiyati – ularning naturalistik emas, ruhiy ma’noga ega bo‘lishidir. Har bir tashbih, har bir metafora ichida iztirob, orzu, sevgi, qo‘rquv yoki umid yashiringan. Bu jihat romanning emotsional kuchini oshiradi va o‘quvchini Bobur siymosiga yanada yaqinlashtiradi. Romanda poetik tasvirlar vositasida tarixiy voqealar emas, ularning inson qalbida aks etgan holati tasvirlanadi. Masalan, qochqinlik, quvg‘in, g‘urbatda yurish kabi holatlar tabiat vositasida emotsional tahlil qilinadi. Shu sababli, romandagi poetik vositalar faqat badiiy bezak emas, balki ruhiy-estetik yondashuvning vositasidir. Badiiy adabiyotning eng o‘ziga xos jihatlaridan biri bu – insonning ichki kechinmalari, ruhiy holatlarini nozik, estetik tarzda tasvirlash imkoniyatidir. Bu jarayonda tabiat tasviri asosiy vositalardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Tabiat manzaralari yozuvchi uchun nafaqat voqeani joylashtirish fonidir, balki obrazlarning ichki olamini ochish, ularning ruhiy kechinmalarini ko‘rsatish uchun estetik maydon vazifasini bajaradi. Ayniqsa, psixologik yoki romantik yo‘nalishdagi romanlarda tabiat tasviri bilan ruhiy kechinmalar orasidagi uyg‘unlik juda muhim sanaladi. Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” romanida aynan mana shu estetik uslub mukammal darajada qo‘llanilganini ko‘ramiz. 24Tabiat tasviri – adabiyotda asrlar davomida shakllangan badiiy vosita bo‘lib, u insoniyatning tashqi dunyoni idrok etishidagi o‘zgarishlarni aks ettirib kelgan. Dastlabki epik asarlarda tabiat inson hayotini belgilovchi muhim kuch sifatida tasvirlangan bo‘lsa, keyinchalik u inson kechinmalarining ramziy ifodasiga aylana boshladi. Shu tariqa, tabiat – goh g‘amgin, goh quvonchli, goh esa dramatik holatlarda personaj ruhiyatini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ifodalovchi badiiy unsurlardan biriga aylandi. Estetik ifoda deganda faqatgina chiroyli so‘zlar, nafis jumlalar emas, balki badiiy tasvirlar orqali ruhiy holatning nozik qatlamlarini ochib berish tushuniladi. Yozuvchi tabiat manzaralarini yaratishda epitetlar, metaforalar, personifikatsiya, simvol va boshqa badiiy tasvir vositalaridan keng foydalanadi. Bu vositalar orqali tabiat obrazga aylanadi va o‘quvchida hissiy rezonans uyg‘otadi. Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” romanida ushbu estetik yondashuv o‘zining eng mukammal ko‘rinishini topgan. Asarda Bobur siymosi orqasida yuritilgan ruhiy kechinmalar, murakkab ichki ziddiyatlar, iztirob va orzular ko‘pincha aynan tabiat tasviri orqali beriladi. Boburning g‘amginligi – quyosh botish manzarasi bilan; uning xotirjamligi – yulduzli tun tasviri bilan; ruhiy iztiroblari – yomg‘irli, bulutli ob-havo manzaralari bilan uyg‘unlashtiriladi. Bu orqali muallif o‘quvchiga qahramonning ichki dunyosini bevosita his qilish imkoniyatini beradi. Estetik uyg‘unlikda yozuvchi faqat tasvir bilan kifoyalanmaydi, balki tasvirlangan tabiat manzarasini qahramonning fikr va kechinmalari bilan bog‘laydi. Masalan, tog‘lar – orzular, yuksalish va azoblarni; daryo – vaqt, hayot va oqimni; yulduzlar – umid, iztirob va ilohiy iltijoni anglatadi. Bular bevosita yozuvchining estetik qarashlari asosida shakllangan poetik elementlardir. “Yulduzli tunlar” romanida yozuvchi har bir sahnani o‘ziga xos estetik muhitda tasvirlaydi. Boburning Bol qiz bilan uchrashuvi, Safarxon bilan 25kechgan murakkab suhbatlari yoki tog‘lar qo‘ynida yolg‘izlikda qolgan paytlari – barchasi poetik tasvir bilan boyitilgan. Bu uslubda tabiat – shunchaki tasvir emas, balki ruhiy dialogning muhim ishtirokchisidir. Shuning uchun bu uyg‘unlikni faqat manzara deb emas, balki ruhiy voqelikning bir qismi sifatida ko‘rish lozim. Badiiy uyg‘unlik shundaki, har bir tabiat holati qahramon ruhiyatining ayni damdagi holatini aks ettiradi. Shu jihatdan tabiat tasviri – dramatik kuchga ega. U o‘quvchining tasavvurini emas, balki hissiyotini ishga soladi. Bu esa estetik ifodaning ta’sirchanligini oshiradi. Har bir yomg‘ir, shamol, osmon yoki tog‘ tasviri bir vaqtning o‘zida ham obrazga xizmat qiladi, ham ruhiy kayfiyatni belgilaydi. Adabiy asarning ichki tuzilishi, ya’ni kompozitsiyasi, voqealar rivoji, obrazlararo munosabatlar va ruhiy kechinmalarning o‘zaro bog‘liqligini ifodalashda tabiat obrazlarining tutgan o‘rni juda muhimdir. Bunday obrazlar badiiy matnni nafaqat bezatibgina qolmay, balki asarning asosiy g‘oyasini ochib berish, ruhiy dinamikaning o‘zgarishlarini belgilashda markaziy vosita sifatida xizmat qiladi. Ayniqsa, tarixiy-biografik romanda qahramonning ichki dunyosini ifodalovchi sahnalar aynan tabiat manzaralari bilan birga mavjud bo‘lishi kompozitsion yaxlitlikni ta’minlaydi. Badiiy kompozitsiyada tabiat manzaralari ko‘pincha syujetning muhim burilish nuqtalari bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi. Masalan, voqea dramatik cho‘qqiga chiqqan paytda to‘fon, chaqmoq, qorong‘ulik, sovuq shamollar tasviri bilan birga keltiriladi. Bu elementlar nafaqat tashqi manzara vazifasini bajaradi, balki qahramonning ichki kechinmalarini ham belgilaydi. Asarning umumiy g‘oyaviy tarkibida bu tasvirlar obrazlar psixologiyasiga xizmat qiluvchi vosita sifatida ishtirok etadi. “Yulduzli tunlar” romanining kompozitsion qurilishida ham tabiat tasviri muntazam ravishda asosiy psixologik voqealarga ulanadi. Har bir sahnaning boshlanishi yoki yakunida tabiatga oid badiiy tasvirlar keltiriladi. Bu uslub 26o‘quvchini voqeaga ruhiy jihatdan tayyorlash, hissiy fon yaratish hamda qahramonning ichki holatiga chuqurroq kirishish imkonini beradi. Bu yerda yozuvchi nafaqat joylashuvni ko‘rsatmoqda, balki ayni sahnaga tegishli ruhiy holatni ham o‘quvchiga sezdiradi. Kompozitsiyada tabiat tasvirining bu tarzda ishlatilishi uning dramatik rolini kuchaytiradi. Misol uchun, Boburning biror qaror qabul qilishi, hijratga otlanishi yoki yaqin insoni bilan xayrlashuvi kabi sahnalar oldidan muallif ob- havoni, manzaraning umumiy holatini batafsil bayon qiladi. Bu orqali qahramon kayfiyati bilan tabiat holati o‘rtasida uyg‘unlik yaratiladi. Bunday ifoda vositalari psixologik realizmni kuchaytiradi va obrazlar harakatining ichki mantig‘ini ta’kidlaydi. Tabiat obrazlarining kompozitsiyadagi o‘rni yana shundaki, u asar bo‘ylab takrorlanib turadigan elementga aylanadi. Bunday motivlar, ya’ni daryo, yulduz, tog‘, sahro, yomg‘ir tasvirlari har gal boshqa holatda, lekin o‘sha bir badiiy izchillikda keltiriladi. Shu tarzda ular kompozitsion bog‘liqlik va badiiy birligu yaxlitlikni ta’minlaydi. Bu esa adabiy matnni ramziy mazmunga boyitadi. Badiiy vositalar ichida tabiat manzarasini ifodalash uchun yozuvchi ko‘pincha metafora, epitet, parallelizm, ramziy obrazlardan foydalanadi. Masalan, yulduzlar — orzu va umid timsoli sifatida; sahro — yolg‘izlik va ruhiy tahlikaning belgisi sifatida; yomg‘ir — qahramonning iztirobini yuvuvchi tabiatning yengillik beruvchi marosimi sifatida talqin etiladi. Bu tasvirlar orqali tabiat nafaqat voqeani bezaydi, balki uning mantiqiy va hissiy asosini mustahkamlaydi. Asarda tabiat obrazlari turli sahnalarda turlicha tus oladi: u gohida tasalli, gohida iztirob, gohida orzu, gohida kechirim timsoliga aylanadi. Shu tariqa, u dramatik kuch bilan bir qatorda lirizmni ham kuchaytiradi. Ayniqsa, romantik ruhdagi sahnalarda tabiat obrazlari orqali syujetda pauza hosil qilinadi va 27o‘quvchi voqeadan ko‘ra ruhiyatga chuqurroq e’tibor qaratadi. Bu esa kompozitsion silliqlikni ta’minlaydi. Ba’zi hollarda tabiat obrazlari bevosita voqealar rivojiga sabab bo‘lmasa-da, voqeaning ichki mohiyatini yoritishda asosiy kalit vazifasini bajaradi. Boburning qalbida kechayotgan tafakkur, o‘zini topish, o‘zini sinash jarayonlari aksariyat hollarda tabiat tasviri fonida beriladi. Bu ruhiy chuqurlikni ochishning eng nozik va samimiy usulidir. Bunday estetik uslub adabiy kompozitsiyada matnga chuqur poetik qatlam qo‘shadi. Asarning boshidan oxirigacha davom etuvchi tabiat motivlari – asarni poetik-falsafiy birlikda tutib turadi. Ular tasodifiy manzara emas, balki kompozitsiyaning asosiy bog‘lovchi zanjirlaridan biridir. Shu bois tabiat obrazlarini asardagi syujetning hissiy va falsafiy tayanchi sifatida ko‘rish mumkin. Adabiy asarda inson ruhiy olamini badiiy obrazlar orqali ifodalashda tabiat tasviri beqiyos vosita sanaladi. Badiiy tafakkur taraqqiyoti davomida tabiat va ichki kechinmalar o‘rtasidagi uyg‘unlik yildan-yilga chuqurlashib borgan. Tabiat shunchaki fon emas, balki badiiy asarda fikr va tuyg‘ularning timsoli, ruhiy holatlarning poetik ifodasidir. Shu bois, har bir yozuvchi o‘z asarida tabiat manzarasini yaratishda o‘z ruhiy holatini, kechinmalarini yoki qahramonining ichki olamini ko‘rsatishga harakat qiladi. Bu yondashuv o‘zbek adabiyotida ham keng ildiz otgan. Poetik tafakkurda tabiat va ruhiy holat uyg‘unligini ifodalashda ramz va metaforalar keng qo‘llaniladi. Bahor – umid, yangi hayot, qayta tug‘ilish; kuz – ayriliq, iztirob; qish – yolg‘izlik, ichki sovuqlik; tong – umid, yulduzlar – orzular; daryo – hayot oqimi; shamol – noaniqlik va xavotir, yomg‘ir – poklanish yoki qayg‘u timsoli sifatida tasvirlanadi. Shu uslub orqali yozuvchi ko‘pincha qahramonning og‘ziga solmasdan turib, uning ichki holatini o‘quvchiga sezdiradi. 28Poetik talqinda tabiat tasviri orqali berilgan ruhiy kechinmalar o‘quvchining tafakkurida ikki darajada ishlaydi: birinchidan, manzaraning bevosita estetik tasviri bilan hissiy taassurot uyg‘otiladi; ikkinchidan, bu tasvir orqali voqeaga falsafiy, ruhiy mazmun kiradi. Yozuvchining badiiy mahorati aynan shu ikki qatlamni uyg‘unlashtirishda ko‘zga tashlanadi. Chunki ruhiy holatni bevosita aytishdan ko‘ra, uni tabiat vositasida anglatish o‘quvchini ruhiy teranlikka olib kiradi. Tabiat va kechinmalar uyg‘unligining poetik talqini, ayniqsa, lirik-dramatik asarlarda ko‘p kuzatiladi. Bu asarlarda voqealar ketma-ketligi emas, balki ruhiy holatlarning o‘zgarishi muhimroqdir. Masalan, “Yulduzli tunlar” romanida Boburning ichki dunyosi – shoirlik ruhiyati, siyosiy murakkabliklar, otalik mas’uliyati va insoniy iztiroblari – turli tabiat manzaralari fonida ochiladi. Bobur tabiat bilan yolg‘iz qolgan paytlari o‘zining chinakam haqiqatlarini anglaydi. Poetik tafakkurda tabiat bilan inson o‘rtasidagi bu uyg‘unlik “antropomorfizatsiya”, ya’ni inson holatini tabiatga ko‘chirish orqali yasaladi. Daryo oqimi – Boburning kechinmalari singari shiddatli; tog‘ – uning azmu qarori kabi baland va sobit; yulduzlar – yolg‘izlikdagi hamroh; yomg‘ir – ichki yig‘ining tashqi ifodasi sifatida talqin qilinadi. Shu tarzda tabiat obrazlari ruhiy holatlarning so‘zsiz tarjimoniga aylanadi. Bu yondashuv psixologik estetikaning ham markazida turadi. Inson ongi turli tashqi manzara va tovushlar, ranglar, harorat o‘zgarishlari orqali ichki muvozanatga erishadi yoki notinchlikni anglaydi. Adabiyot bu holatni san’atga aylantiradi. Yozuvchi Bobur obrazini sahro manzarasida yolg‘iz qoldirar ekan, uni faqat tabiiy holat emas, balki g‘am, o‘ylanish, o‘zini izlash jarayoni bilan uyg‘unlashtiradi. Poetik tafakkur bu uyg‘unlikni so‘z orqali musiqaga aylantiradi. Shuningdek, tabiat tasviri poetik tafakkurda dramatik pauza vazifasini ham bajaradi. Hikoya davomida voqealar keskinlashganida muallif birdan tabiatga 29e’tibor qaratadi: yomg‘ir yog‘ayotganini, shamol uvullayotganini yoki tunning jimligini ta’kidlaydi. Bu pauza o‘quvchini ruhiy holatga tayyorlaydi va syujet ichidagi chuqur kechinmani idrok qilishga undaydi. Bu yondashuv klassik adabiyotda ham, zamonaviy romanlarda ham keng qo‘llanilgan. Poetik tafakkurda yana bir muhim jihat – bu uyg‘unlikning ichki ritmidir. Tabiat tasviri biror ruhiy holatga to‘g‘ri kelganda, u badiiy matnda ohang va ritm orqali ham o‘z ifodasini topadi. Jumlalarning qisqa yoki cho‘zilganligi, tovush takrorlari, tovush simvollari – bularning barchasi ruhiy holatning tabiat orqali berilishiga xizmat qiladi. Masalan, yomg‘irli manzarada yozuvchi cho‘zilgan, sust ritmli jumlalardan foydalanadi, bu esa o‘quvchiga Boburning tushkun ruhiyatini yanada yaqqol anglatadi. Adabiy tafakkurda bu uyg‘unlik san’atkorona yondashuvni talab qiladi. Har qanday tabiat manzarasi inson ruhiy holatini ifodalay olmaydi. U tanlab olinadi, muvofiqlashtiriladi va poetik jihatdan qayta ishlanadi. Yozuvchi qahramonni manzara bilan emas, aynan manzara orqali ifodalaydi. Shu bois bunday yondashuvda shakl va mazmun, obraz va his, tafakkur va tasvir bir butun yaxlitlikda uyg‘unlashadi. 2.2. Asardagi tabiat manzaralarida qahramonning ichki kechinmalari ifodasi Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” romanida tabiat tasvirlari oddiy fon yoki dekoratsiya emas, balki chuqur poetik mazmunga ega bo‘lgan estetik ifoda vositasidir. Ayniqsa, bu tasvirlar orqali qahramon – Zahiriddin Muhammad Boburning ichki kechinmalari, ruhiy iztiroblari, hayotiy qarorlar va muammolarga munosabati chuqur ochib beriladi. Romanning har bir sahifasida deyarli qahramonning ruhiy holati tabiat fonida tasvirlanadi. Bu uslub orqali yozuvchi o‘quvchini obrazning ichki dunyosiga chuqur kirib borishga undaydi. Asarda ilk sahnalardanoq tabiat tasviri qahramonning ruhiy holati bilan uyg‘unlashadi. Masalan, Bobur otasining o‘limidan so‘ng sarosima va 30tushkunlikka tushadi. Bu sahnalarda tabiat manzarasi qora bulutlar, yog‘ayotgan yomg‘ir, sovuq shamol orqali tasvirlanadi. Tabiatdagi bu keskin o‘zgarishlar Boburning qalbidagi og‘riq va noaniqlikni ko‘rsatadi. Ayniqsa, yomg‘irli tunlar Bobur qalbining yig‘isi kabi tasvirlanadi – u yolg‘iz, lekin ruhiy tozalanish sari intilmoqda. Tabiat bu yerda hamdarddek tuyuladi – xuddi osmon ham uning holatini anglab, qo‘shilib yig‘layotgandek.Shuningdek Bobur otasining vafotidan so‘ng o‘z zimmasiga yuklangan mas’uliyatni chuqur his qilgan lahzalarda tabiat obrazlari orqali ichki ichki kurash ifodalanadi. Sahrodagi kengliklar, tog‘ etaklari, tun sukunati – bularning barchasi Boburning ichki yolg‘izligi va jiddiy qarorlar oldida turganligini aks ettiradi. Ayniqsa, cho‘l tasvirida berilgan “sukutdagi harakat” motivi Boburning o‘ylovchanligini va ruhiy ichki dialogini anglatadi. Romanning keyingi boblarida Bobur Hindistonga yurish qilayotgan paytda ham tabiat tasvirlari uning ichki holatini ifodalashda davom etadi. Tabiat shunchaki geografik manzara emas, balki ruhiy bosqichning timsoli sifatida ishlatiladi. Masalan, tog‘lardan oshib o‘tish – bu tashqi harakat bo‘lishi mumkin, lekin ichki kechinma nuqtayi nazaridan bu Boburning ruhiy balandlikka ko‘tarilishidir. Tog‘lar Bobur uchun sinov, sabr, istak va irodaning timsoliga aylanadi. Tungi manzaralar alohida estetik yondashuv bilan berilgan. Yulduzlar, osmon, tun sukunati orqali Boburning ilohiy fikrlari, umid va ichki mulohazalari yoritiladi. Yulduzlar ko‘rinar ekan, Bobur bu cheksizlikda o‘z joyini izlaydi, taqdirining noaniqligi bilan yuzma-yuz keladi. Boburning qalbidagi quvonchlar, qayg‘ular, iztiroblar ko‘pincha kechki yoki tong saharlarida, sokin, chuqur tabiat fonida tasvirlanadi. Bu uslub ruhiy kechinmalarni tabiiy holatlar orqali berishning poetik namunasi sanaladi. Tabiatning har bir holati qahramon kayfiyati bilan chambarchas bog‘langan. Masalan, yurishdan oldin boshlangan shamol – bu ichki notinchlik; ko‘tarilgan quyosh – qaror va ijobiylik belgisi; botayotgan quyosh esa ayriliq, yo‘qotish va 31iztirob timsolidir. Har bir bunday holatda muallif qahramon hissiyotlarini ifodalash uchun bevosita ichki monologdan ko‘ra, tashqi manzara vositasidan foydalanadi. Bu yondashuv o‘quvchining badiiy tasavvurini kengaytiradi. Bobur she’r yozgan paytlarda ham tabiat obrazlari bilan to‘la yuragi tasvirlanadi. Shoir qalbining ilhom olishi, quvonchi yoki iztiroblari bevosita tabiatning ovozida aks etadi. Ko‘pincha she’riy ilhom o‘zini qoplagan tabiiy holatlar, sokinlik va yakkalikdan tug‘iladi. Bu esa asarda ruhiy holat bilan tabiat o‘rtasida uzviylikni yuzaga keltiradi. “Yulduzli tunlar” romanining ko‘plab sahnalarida tabiat tasvirlari faqat voqea fonini yaratibgina qolmay, balki qahramon – Boburning ruhiy kechinmalarini estetik va simvolik tarzda ochib beradi. Ayniqsa, qahramonning mustaqil shaxs sifatida shakllanish yo‘lida boshidan kechirgan hissiy to‘lqinlar, qarorlar og‘irligi, sevgi, yo‘qotish, xotira va orzu-alamlarning ifodasi bevosita tabiiy manzara, ob-havo holatlari, tun va tong voqealari, osmon va yulduzlar, daryo va tog‘lar vositasida yoritiladi. Bir epizodda Bobur kechqurun yolg‘iz yurib, yulduzli osmon ostida o‘z hayoti va nasl-nasabini o‘ylaydi. Bu yerda yulduzlar timsoli abadiyat, buyuklik va orzu ramzi bo‘lib xizmat qiladi. Bobur ularning cheksiz nuriga boqarkan, ichki dunyosidagi orzular va qo‘rquvlar, kelajak sari umid va o‘tmishga bo‘lgan sog‘inch uyg‘onadi. Bu holatda tabiat — ayniqsa yulduz manzarasi — Boburning qalbidagi muvozanatsizlik, orzu va haqiqat o‘rtasidagi parokandalikni yoritadi. Yana bir sahnada, Bobur seviklisi Husnigulni eslarkan, ayozli havo, qirov tushgan yaproqlar, sovuq shabada orqali uning yuragidagi sovuqlik, yolg‘izlik va armon tuyg‘ulari tasvirlanadi. Bu yerda tabiat bir qalbdagi hislarni bevosita tasvirlamaydi, balki o‘quvchining tasavvuriga ruhiy sharoitni havola qiladi. Adabiy effekt esa shundaki, Boburning aytmagan yoki o‘ylab ichiga yutgan har bir tuyg‘usi shabada, muz, qor, qorong‘ulik orqali tilga olinadi. Tabiat qahramon o‘rniga gapiradi, uning dardi o‘quvchiga tabiat sadosi bilan eshitiladi. 32“Yulduzli tunlar” romanida kechgan yurish sahnalari ham tabiat manzaralari orqali boyitilgan. Ayniqsa, yurishdagi iztirob, xavf, umidsizlik lahzalarida muallif yomg‘irli havolar, bulutli osmon, to‘g‘onli yo‘llar, silliq qoyalardan foydalanadi. Bu vizual elementlar nafaqat voqea dinamikasini beradi, balki qahramon ichki dunyosining beqarorligini, yo‘lini yo‘qotganlik hissini anglatadi. Har bir yurish epizodi — tashqi harakat bo‘lsa-da, ichki holatdagi noaniqlik va izlanishning belgilaridir. Badiiy asarda kuz manzaralari, sarg‘aygan daraxtlar, so‘ngan gullar tasviri ko‘pincha o‘tgan vaqt, yo‘qotilgan imkoniyatlar va fursatlarni ramziy ifoda qiladi. Bobur o‘z o‘tgan hayoti haqida fikr yuritgan paytda, atrofdagi qurigan barglar, yerni qoplagan sarg‘ish yaproqlar uning qalbidagi o‘tkinchi quvonchlar, sinovlar va ayriliqlarga qiyos qilinadi. Tabiat bu yerda faqat ko‘rish obyekti emas, balki ruhiy iztirobning aks-sadosidir. Romanning poetik kuchi aynan shundaki, Boburning his-tuyg‘ulari bevosita so‘z bilan aytilmaydi, balki tabiat orqali sezdiriladi. Bu holatda yozuvchi o‘quvchini ruhiy kechinmani o‘zi topib, anglashga undaydi. Bunday poetik yondashuv asarning estetik qadrini oshiradi. Masalan, asarda "sokin tunlar, yulduzlar yuragini yerga to‘kkan kezlar" degan ibora orqali Boburning yolg‘izligi va iztiroblari shunchaki bayon qilinmaydi, balki badiiy obrazga aylantiriladi. Yulduzlar yuragini yerga to‘kmoqda — demak, bu iztirob, bu tushkunlik, bu chidab bo‘lmas ruhiy og‘riqdir. Shuningdek Bobur G‘aznaga yetib kelganida, bahor manzaralari tasvirida qalbida uyg‘ongan umid, yangi niyatlar tasvirlanadi. Bahorning kelishi – ichki yangilanish ramzi sifatida beriladi. Gullar ochilishi, quyoshli ob-havo, yangi kurtaklar qahramon ruhida yangi boshlanish, yangicha yo‘l va hayotiy maqsadlar belgisi sifatida xizmat qiladi. Bunday yondashuv orqali muallif Boburning hayotidagi har bir bosqichni tabiat ramzlari orqali estetik darajada yoritadi. 2.3. Tabiat tasviri orqali ruhiy holatni ochib berishning estetik yondashuvi 33Badiiy asarda inson ruhiy olamini ifodalashda tabiat tasvirlaridan foydalanish ko‘p asrlik adabiy an’anadir. Ayniqsa, estetik yondashuv asosida badiiy nutq qurilganda, tabiat obrazlari orqali qahramonning ichki kechinmalari, ruhiy iztiroblari va ichki qarama-qarshiliklari chuqur ochib beriladi. Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” romani ushbu uslubiy yo‘nalishda o‘ziga xos namunadir. Unda tabiat manzaralari faqat dekorativ fon sifatidagina emas, balki qahramonning ruhiy holatini estetika vositalari bilan ifodalovchi kuchli poetik element sifatida xizmat qiladi. Boburning kechinmalarini yoritishda muallif ba’zida bevosita izoh bermaydi, balki tasvirlagan manzara orqali ruhiy holatni o‘quvchining tasavvurida jonlantirishga harakat qiladi. Misol uchun, Bobur kechki tongda yakkama-yakka qolgani, osmonning rangsiz va jimjit holatda tasvirlanishi, unga qarshi yengil shamol esishi — bularning barchasi qahramonning ichki bo‘shashgan holatini bildiradi. Bu estetik yondashuvda muallif badiiy uslub vositasida fikrni ochib beradi: ruhiy tanglik, ichki sukunat va o‘z-o‘zini izlash holati tabiiy detallar orqali ko‘rsatib beriladi. Roman davomida kuzgi manzaralarga katta urg‘u beriladi. Barglarning sarg‘ayib to‘kilib borishi, daraxtlarning yalang‘och qolishi Boburning ichki dunyosidagi bo‘shliqni, g‘am va alamni anglatadi. Shu tarzda tabiat hayoti bilan inson tuyg‘ulari o‘rtasida nozik, lekin chuqur aloqadorlik mavjudligi yoritiladi. Bu metod ruhiy kechinmalarni bevosita bayon qilish o‘rniga ularni estetika orqali yashirin, ammo kuchli tarzda ifodalash imkonini beradi. Estetik yondashuvning eng kuchli jihati — bu syujet voqealari bilan uyg‘un ravishda tabiat manzaralarining ham ruhiy holatga mos holda o‘zgarib borishidir. Masalan, Bobur orzulari chilparchin bo‘lganda yomg‘irli manzara, quyuq bulutlar, kuchsiz quyosh tasviri orqali kayfiyatning tushkunligi beriladi. Bu holatlarda tabiat go‘yoki qahramon bilan birga yurakdan yurakka gaplashadi. Estetik yondashuvda asosiy mezon — kechinmalarni obrazli, tasvirli, ramziy yo‘llar bilan anglatishdir. 34“Yulduzli tunlar” romanida tun — Boburning ichki kechinmalarining eng kuchli ramzidir. Tun — bu sukunat, bu o‘z-o‘ziga qaram holat, bu chuqur tafakkur va yurak so‘zlari davri. Aynan tunda qahramon fikr yuritadi, o‘z o‘tmishini eslaydi, hayotining yo‘lini baholaydi. Shuning uchun ham “yulduzli tun” obrazi ruhiy holatning poetik timsoliga aylanadi. Bobur tunda yulduzlarga boqarkan, u hayotning sirli tomonlarini o‘ylaydi, bu orqali muallif yulduzlar timsolida abadiyat, orzu, umid va yolg‘izlikni mujassamlashtiradi. Yana bir misol — bahor manzarasi orqali qalbda uyg‘ongan quvonch va yangilanish tuyg‘usi ifodalanadi. Bobur umrida yangi bosqich boshlanganda, asarda gullagan daraxtlar, quyoshli kunlar, jilg‘alarning shovqini tasvirlanadi. Bu estetik yondashuv orqali muallif qahramon ruhidagi ko‘tarinkilikni, hayotga bo‘lgan umidini tabiat orqali ifodalaydi. Aslida bu — yozuvchining estetik- falsafiy qarashining yorqin namunasidir. Chunki har bir fasl, har bir manzara — Boburning ichki olami bilan uzviy bog‘langan holda mavjud. Estetik yondashuv shuningdek, o‘quvchini passiv tomoshabindan faol talqin qiluvchiga aylantiradi. O‘quvchi tabiatni ko‘radi, ammo undan ortiq ma’noni ham sezadi: u manzara orqasidagi ruhiy ahvolni, g‘amni, umidni, qo‘rquvni, sokinlikni anglashga harakat qiladi. Bu esa adabiy asarning hissiy-estetik ta’sirini yanada kuchaytiradi. Adabiyotshunoslikda estetik yondashuv faqatgina go‘zallikni tasvirlash emas, balki ruhiy holatlarni poetik ifoda vositalari orqali ochib berish san’ati sifatida qaraladi. “Yulduzli tunlar” romanida bu yondashuv nihoyatda nozik va mazmunli tarzda qo‘llaniladi. Boburning ruhiy iztiroblari, umidsizligi, zavq- shavqlari, orzulari tabiat vositasida estetik timsollarga aylantirilgan. Shu jihatdan olganda, tabiat tasvirlari bir vaqtning o‘zida syujetni harakatlantiruvchi, qahramon holatini aks ettiruvchi va o‘quvchini badiiy tafakkurga chorlovchi vosita sifatida xizmat qiladi. Asardagi eng kuchli estetik ramzlardan biri — yomg‘irdir. Boburning yomon xabarlardan so‘ng yuragi ezilgan paytlarda, asarda ko‘pincha yomg‘ir 35manzarasi keltiriladi. Bu manzara bevosita qahramonning ichki yig‘isini ifodalaydi. Yomg‘ir nafaqat osmondan yog‘ayotgan suv, balki qalbda yig‘layotgan og‘riq timsolidir. Shu tarzda yozuvchi estetik vosita bilan g‘am, tushkunlik, ko‘ngil siqilishi kabi his-tuyg‘ularni obrazli ifodalaydi. Tabiatdagi kontrastlar — yorug‘ va qorong‘u, iliq va sovuq, turg‘un va harakatchan elementlar qahramonning ichki qarama-qarshiliklari bilan bog‘lab beriladi. Bobur umrining muhim burilishlarida tog‘larning balandligi, sahrolarning kengligi, daryolarning oqimi va daraxtlarning shivir-shivirlari poetik vosita sifatida keltiriladi. Bu tabiat obrazlari ichki iztirob, xotirjamlik, kelajak haqidagi umid va o‘tgan kunlarga nisbatan afsus tuyg‘ularini tasvirlashda muhim vositaga aylanadi. Muallif estetik yondashuv orqali tabiat va kechinmalar o‘rtasida nozik semantik bog‘liqliklar yaratadi. Masalan, quyosh botish sahnasi — Boburning ayriliq yoki alamli qarorlar oldidan turib qolgan holatlarini ifodalaydi. Quyosh botayotgan pallada osmon to‘q sariq, qizil ranglarga kiradi — bu ranglar Boburning yuragidagi iztirob, g‘azab yoki ichki qaror og‘irligini estetik tarzda aks ettiradi. Bunday rang tasvirlari orqali ruhiy holat qamrovi kengaytiriladi. Yozuvchi asarda ko‘pincha fon sifatida emas, balki faol semantik yuk ko‘taruvchi element sifatida tabiat obrazlarini ishlatadi. Bu holat Boburning xotira sahnalarida, kechmishlarni eslash jarayonlarida ayniqsa yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ko‘hna bog‘lar, yodgor joylar, tarixiy shaharlar tasvirida inson kechinmalari, dardlari, armonlari yashiringan bo‘ladi. Shu bois tabiat detali bir vaqtning o‘zida tarixiy, poetik va ruhiy ma’no anglatadi. Estetik yondashuvning yana bir muhim jihati — u qahramonni passiv emas, faol ongli mavjudot sifatida ochib beradi. Bobur nafaqat atrofni ko‘radi, balki uni ichki dunyosi bilan bog‘laydi. Uning tabiatni kuzatishdagi nigohi, his qilishidagi ohang o‘quvchiga ham estetik zavq, ham ruhiy anglashni tuhfa etadi. Shu tariqa muallif o‘quvchi va qahramon o‘rtasida ruhiy bog‘liqlik yaratadi. 36“Yulduzli tunlar” romanida ko‘plab manzaraviy sahnalar mahorat bilan poetik tilga ko‘chirilgan. Ushbu tasvirlar quruq tabiat tasviri emas, balki Boburning ichki olamining bir ko‘zgusidir. Har bir daraxt, har bir bulut, har bir tun yoki tong — qahramonning qalbidagi o‘zgarishlarni ifodalovchi timsollardir. Bu estetik yondashuv adabiy asarning poetik darajasini oshiradi, uni hissiyotlarga boy qiladi. Estetik yondashuv orqali tabiat tasvirini qahramon ruhiy holati bilan bog‘lash — “Yulduzli tunlar” romanining eng kuchli poetik yechimlaridan biridir. Bu yondashuv badiiy obrazni yanada chuqurroq, yanada kengroq ma’noga ega qilishga xizmat qiladi va o‘quvchiga ruhiy taassurot baxsh etadi. Tabiat manzaralarida yashirin badiiy qatlamlar orqali ruhiyatni ko‘rsatish — bu Pirimqul Qodirovning yozuvchilik mahoratini namoyon qiluvchi asosiy jihatlardan biridir. 37 Xulosa Men ushbu kurs ishida “Tabiat tasviri va badiiy asar tuyg‘ulari ifodasi o‘rtasidagi uyg‘unlik” masalasini Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” romani misolida tahlil qilishga harakat qildim. Asar tahlili davomida shuni chuqur angladimki, badiiy adabiyotda tabiat tasviri oddiy manzara emas, balki inson qalbidagi ruhiy holatni ifodalovchi nozik poetik vositadir. Ayniqsa, tarixiy-biografik roman bo‘lgan “Yulduzli tunlar”da bu jihat nihoyatda chuqur, obrazli va estetik ifodada ko‘zga tashlanadi.Men o‘rgangan sahnalarda Boburning ichki kechinmalari, his-tuyg‘ulari, orzu-umidlari tabiat vositalari – yomg‘ir, tog‘, sahro, tun va tong manzaralari orqali badiiy ifodalanadi. Muallif tabiat detallarini nafaqat fon sifatida, balki qahramonning ruhiy holatini ochib beruvchi faol estetik vosita sifatida qo‘llaydi. Bu esa asarning badiiy-estetik saviyasini yanada yuksak darajaga ko‘taradi. Ayniqsa, Boburning og‘ir qarorlar, fojiali vaziyatlar yoki muhabbat lahzalarida tabiat tasvirlari bilan uyg‘unlikda berilishi o‘quvchini ruhiy jihatdan larzaga soladi, uni qahramon bilan birga kechinishga, quvonishga, o‘ylanishga majbur qiladi.Kurs ishim davomida tabiat va tuyg‘ular orasidagi badiiy uyg‘unlikni yaratishda estetik yondashuvning o‘rni naqadar muhim ekanligini tushundim. Tabiatdagi har bir rang, har bir tovush, har bir harakat insonning qalb holatlari bilan bog‘liq holda tasvirlanadi. Bu yondashuv orqali yozuvchi inson ruhiyatini yanada chuqurroq ochadi, murakkab his-tuyg‘ularni obrazlar vositasida yetkazadi. Xulosa qilib aytganda, “Yulduzli tunlar” romani badiiy asarda tabiat va tuyg‘ular uyg‘unligining yorqin namunasi sifatida qaralishi mumkin. Men ushbu kurs ishini yozish jarayonida nafaqat asarni chuqur o‘rgandim, balki badiiy tafakkur, poetik tasvir, ruhiy kechinmalar va estetik ifoda orasidagi ichki bog‘liqlikni anglash imkoniga ega bo‘ldim. Kelgusida bu kabi yondashuvlar 38bilan boshqa asarlar tahliliga ham chuqurroq kirishishga intilaman. Bu esa nafaqat ilmiy izlanishimga, balki badiiy dunyoqarashimning shakllanishiga ham katta hissa bo‘lib xizmat qiladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1) Qodirov Pirimqul. Yulduzli tunlar. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 2019. – 520 bet. 2) Karimov Nurmon. Badiiy tafakkur va estetik mezon. – Toshkent: Fan, 2005. – 256 bet. 3) G‘anieva Sayyora. O‘zbek adabiyotida obraz va tasvir. – Toshkent: Fan, 2011. – 280 bet. 4) Begmatov Erkin. Adabiy obraz va uning badiiy talqini. – Toshkent: O‘qituvchi, 2013. – 212 bet. 5) Rasulov Mirzohid. Tarixiy romanlarda tarix va badiiyat. – Toshkent: Yozuvchi, 2004. – 194 bet. 6) G‘ofurov Asqarali. Badiiy asarda psixologizm. – Toshkent: Fan, 2015. – 188 bet. 7) Rajabov Ibrohim. Adabiyotshunoslikka kirish. – Toshkent: O‘zbekiston, 2020. – 234 bet. 8) Mirvaliev Nodir. Badiiy asarda ruhiy holat ifodasi. // O‘zbekiston Milliy universiteti ilmiy maqolalar to‘plami. – 2018. – №1. – B. 55–62. 9) Qo‘chqorov Ahmad. Poetika nazariyasi va amaliyoti. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2017. – 276 bet. 10) Abduazimov Anvar. Adabiy tanqid nazariyasi. – Samarqand: Zarafshon, 2016. – 198 bet. 11) Islomov Jamshid. Obraz va badiiy tafakkur masalalari. – Toshkent: Fan, 2012. – 204 bet. 12) Elektron manba: www.kitobxon.com – “Yulduzli tunlar” romanining raqamli nashri va tahlillari. 3913) Elektron manba: www.ziyonet.uz – O‘zbekiston ta’lim portali: adabiyotshunoslik va estetik tahlilga oid maqolalar. 14) Elektron manba: www.fan-edu.uz – Ilmiy-ma’rifiy maqolalar, poetika va badiiy psixologiya bo‘yicha izlanishlar.

Tabiat tasviri va badiiy asar tuyg'ulari ifodasi o'rtasidagi uyg'unlik (Yulduzli tunlar romani misolida)

Купить