Tabiat tasviri va badiiy asar tuyg'ulari ifodasi o'rtasidagi uyg'unlik (Yulduzli tunlar romani misolida) kurs ishi - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	358.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	04 Июль 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

41 Продаж

Tabiat tasviri va badiiy asar tuyg'ulari ifodasi o'rtasidagi uyg'unlik (Yulduzli tunlar romani misolida) kurs ishi

Купить

1ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
FILOLOGIYA FAKULTETI “O ZBEK TILI VAʻ
ADABIYOTI” KAFEDRASI “O zbek tili va
ʻ
Adabiyoti” yo nalishi 305-guruh talabasi
ʻ
Abdumajidova Ominaxon Abdushukur qizining
O’zbek adabiyotini o’qitish metodikasi fanidan
“ Tabiat tasviri va badiiy asar tuyg'ulari ifodasi
o'rtasidagi uyg'unlik (Yulduzli tunlar romani
misolida) ” mavzusidagi
KURS ISHI

Ilmiy rahbar :Qodirov V.
Bajaruvchi: Abdumajidova O .
ANDIJON -2025

2 Kurs ishi Andijon davlat pedagogika instituti o zbek tili va adabiyotiʻ
kafedrasida bajarilgan.

Ilmiy rahbar: Qodirov Valijon.

Himoya 2025-yil ___________oyining _____kun soat_____da Andijon
davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari
ʻ
himoyasi yig‘ilishida o tkazildi.
ʻ

Manzil: ________________________________________

Kurs ishi 2025-yil __________oyining _____kunida kafedraga topshirildi.

Kurs ishi bilan Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti
ʻ
kafedrasida tanishish mumkin.
Manzil: _______________________________________
Yig‘ilish kotibi:_________________________________

1 MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………..… 3
I BOB. Adabiy asarda tabiat tasviri va uning estetik funksiyasi
1.1. Badiiy adabiyotda tabiat tasvirining o‘rni va ahamiyati …………………
1.2. Tabiat tasvirining obrazlar yaratishdagi vosita sifatidagi roli ………….. 5
14
1.3. Tabiat va inson tuyg'ulari orasidagi ichki uyg‘unlik ……………………. 16
II BOB. “Yulduzli tunlar” romanida tabiat tasviri va ruhiy holatlar
uyg‘unligi
2.1. “Yulduzli tunlar” romanida poetik tasvirlar uslub va ifoda vositalari … 22
2.2. Asardagi tabiat manzaralarida qahramonning ichki kechinmalari ifodasi 29
2.3. Tabiat tasviri orqali ruhiy holatni ochib berishning estetik yondashuvi ... 32
Xulosa ……………………………………………………………………….. 37
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………… 38
Kirish

2Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Adabiy asar orqali inson ichki olamini
ochib berish har doim muhim bo‘lgan. Ayniqsa, tarixiy romanlarda bu holat
ikki baravar ahamiyat kasb etadi, chunki unda tarixiy voqelik bilan birga inson
ruhiyati, tuyg‘ulari, qaror va ichki ziddiyatlari ham ifoda etiladi. Pirimqul
Qodirovning “Yulduzli tunlar” romanida bu yondashuv o‘zining yuksak badiiy
namoyoniga ega. Asarda tabiat tasvirlari shunchaki bezak emas, balki obraz
ruhiy holatini ifodalovchi asosiy vositaga aylangan. Tabiat manzaralari –
yomg‘ir, to‘fon, sahro yoki tong saharlari – Boburning ichki iztiroblari, orzu-
umidlari va fojialarining metaforik ifodasiga xizmat qiladi. Bu holat ayniqsa,
Bobur o‘z yaqinlarini yo‘qotganda yoki hayotiy tanlovlar yoqasida turgan
pallalarda kuchli seziladi. Mazkur jihatlar bugungi adabiy tahlil metodlariga
asoslangan holda yangi qarashlarni talab qiladi. Tabiat tasvirining inson
ruhiyatiga uyg‘un tarzda bog‘lanishini o‘rganish – adabiyotshunoslikdagi
muhim izlanish yo‘nalishidir. Shu sababli, bu mavzu adabiy-estetik, psixologik
va tarbiyaviy jihatdan ham dolzarb hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Pirimqul Qodirov ijodi
o‘zbek adabiyotshunosligida alohida o‘ringa ega bo‘lib, ko‘plab olimlar
tomonidan o‘rganilgan. Xususan, N. Karimov, S. G‘anieva, E. Begmatov kabi
adabiyotshunoslar yozuvchining tarixiy asarlari, obrazlar tizimi, tarixiy
voqealar badiiy talqini haqida chuqur tahlillar berganlar. “Yulduzli tunlar”
romani yuzasidan ham ayrim monografiyalar va ilmiy maqolalar yozilgan.
Asarda tarixiy haqiqat bilan badiiy taxayyul uyg‘unligi, Bobur siymosining
xilma-xil qirralari, shoir va sarkarda sifatidagi obraz tahlil qilingan. Ammo
aynan tabiat tasvirlari bilan qahramon ruhiy holatlari o‘rtasidagi badiiy-
psixologik uyg‘unlik masalasi hali to‘laqonli o‘rganilmagan. Bu mavzu, asosan,
estetik yoki umumiy badiiy tasvir sifatida ko‘rilgan, ammo chuqur semantik
tahlil orqali ruhiy holatlarning tabiatga akslanish mexanizmlari hali keng
yoritilmagan. Shu sababli ushbu kurs ishi mavjud adabiy tanqidni boyitadi,
yangi ilmiy-uslubiy yondashuvlarni taklif etadi.

3Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishi
o‘zida adabiy matnni tahlil qilishning zamonaviy yondashuvlarini
mujassamlashtiradi. Bir tomondan, u Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar”
asaridagi badiiy tasvirlar, ayniqsa tabiat va ruhiy kechinmalar o‘rtasidagi
aloqani ilmiy asosda yoritib beradi. Bu holat adabiyotshunoslikka doir yangi
nazariy mulohazalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Tabiat manzarasining
ruhiy holat bilan uyg‘unlikda talqin qilinishi adabiy-estetik tahlil mezonlarining
kengayishiga olib keladi. Ikkinchi tomondan, kurs ishining amaliy ahamiyati
ham muhimdir. U maktab va oliy ta’lim muassasalarida adabiyot darslarini
chuqurlashtirish, matnni analitik o‘qishga o‘rgatish, badiiy tafakkurni
shakllantirish uchun metodik material vazifasini bajaradi. Shuningdek, bu
mavzuni o‘rganish orqali o‘quvchilar adabiy obraz va uning ruhiy
kechinmalarini faqat bevosita emas, balki estetik tasvirlar orqali ham
tushunishga o‘rganadilar. Bu esa o‘z navbatida, yosh avlodda tahliliy fikrlash,
estetik idrok va badiiy didni rivojlantirishga yordam beradi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar”
romanidir. Asarda tasvirlangan tabiat manzaralari va ularning badiiy-estetik
vazifasi markaziy o‘rinni egallaydi.
Kurs ishi mavzusining predmeti – Asardagi tabiat tasvirlari va ular orqali
ochib berilgan qahramon ruhiy kechinmalari o‘rtasidagi badiiy uyg‘unlik ushbu
kurs ishining predmetini tashkil etadi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – “Yulduzli tunlar” romanida tabiat
tasvirlari orqali qahramonlarning ichki dunyosini ifodalash yo‘llarini aniqlash,
bu ifoda usullarining estetik va ruhiy ta’sirini o‘rganishdir.
Kurs ishi mavzusining vazifalari Tabiat tasvirining badiiy asardagi o‘rni
va vazifasini aniqlash;“Yulduzli tunlar” asaridagi poetik manzaralarni tahlil
qilish; Qahramon ruhiyati va tabiat o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatish;
Muallifning tasvir vositalarini qanday mahorat bilan ishlatganini yoritish;

4Tabiat vositasida estetik his-tuyg‘ularni ochib berish mexanizmlarini tahlil
qilish.
Kurs ishi mavzusining metodlari Ish davomida tavsifiy-analitik, ruhiy-
psixologik tahlil, poetik-semantik yondashuv va qiyosiy metodlardan
foydalanildi. Shu bilan birga, kontekstual va iqtibosli tahlil ham qo‘llanildi.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi kirish, ikki asosiy bob (har biri uch
bo‘limdan), xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I bobda
tabiat tasvirining adabiyotdagi umumiy roli tahlil qilinsa, II bobda “Yulduzli
tunlar” asaridagi poetik manzara va ruhiy uyg‘unlik tahlil etilgan.
I BOB. Adabiy asarda tabiat tasviri va uning estetik funksiyasi

51.1. Badiiy adabiyotda tabiat tasvirining o‘rni va ahamiyati
Adabiy matnning badiiy-estetik kuchi ko‘p hollarda uning tasviriy
vositalaridan, xususan tabiat manzaralarining nozik va mahoratli ifodasidan
kelib chiqadi. Badiiy adabiyotda tabiat tasviri faqatgina atrof-muhitni bayon
qilish emas, balki obrazlar ruhiy holatini, muallif estetik qarashlarini, voqea
kayfiyatini ifodalashda muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Tabiat obrazlari
asarga badiiy nafas bag‘ishlaydi, qahramon kayfiyati bilan uyg‘un tarzda
harakatlanadi va shu orqali matnga hayotiylik baxsh etadi.
Tabiat tasvirlarining tarixiy shakllanishiga nazar tashlasak, Sharq va G‘arb
adabiyotlarida bu hodisaning qadimiy ildizlarga ega ekanini ko‘ramiz. Masalan,
qadimgi fors adabiyotida g‘azal janrida tabiat manzaralari orqali inson
tuyg‘ulari ifodalanar edi. Bahor – muhabbat, kuz – ayriliq, qish – iztirob ramzi
sifatida ishlatilgan. O‘zbek adabiyotida ham bu an’ana davom etib keladi.
Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab kabi mutafakkirlar she’riyatida tabiat tasvirlari
orqali ichki holat, ilohiy tuyg‘ular, ma’naviy iztiroblar tasvirlangan. 1
Tabiat tasviri nafaqat she’riyatda, balki nasrda ham o‘ziga xos o‘rin
egallagan. Jumladan, Abdulla Qodiriy, Oybek, Asqad Muxtor, Odil Yoqubov,
Muhammad Ali kabi adiblar nasriy asarlarida tabiat tasvirini shunchaki fon
emas, balki ruhiy fon, ichki holatning aks-sadosi sifatida berganlar. Bu jihat XX
asr o‘zbek adabiyotida estetik tafakkurning yuksak bosqichga ko‘tarilganidan
dalolat beradi. Ayniqsa, ruhiy-psixologik yo‘nalishda yozilgan asarlarda tabiat
tasviri obrazlar kechinmalarini yanada teranroq ochib beradi.
Tabiat obrazlarining badiiy matndagi asosiy vazifasi – ruhiy holatni
tasvirlash, voqeani hissiy fon bilan boyitish, g‘oyaviy-estetik yuklama berishdir.
Masalan, yomg‘irli tun, izg‘irinli sahro yoki yulduzli osmon tasvirlari orqali
muallif obrazning ruhiy holatini bevosita ifodalaydi. Bu tasvirlar matnga
emotsional ohang bag‘ishlab, o‘quvchini obraz bilan birga kechinishga
chorlaydi. Natijada, o‘quvchi qahramonning iztirobini ko‘z bilan emas, yurak
1
Karimov Nurmon. Badiiy tafakkur va estetik mezon . – Toshkent: Fan, 20 1 5. – 256 bet.

6bilan his qiladi. Bu esa adabiyotning chin ma’nodagi ta’sirchanligini
ta’minlaydi.
Ko‘plab adiblar o‘z asarlarida tabiat tasvirlarini falsafiy ramz, poetik
metafora sifatida ishlatadilar. Bu orqali ular inson hayoti, zamon, o‘tkinchilik,
iztirob va umid kabi mavzularni bevosita emas, balki bilvosita – tabiat orqali
beradilar. Masalan, so‘nayotgan yulduz – so‘nayotgan orzular, qulab tushgan
daraxt – buzilgan nasab, uzilgan barg – ketgan umid ramzi sifatida talqin
qilinadi. Bunday yondashuv adabiy matnga chuqur semantik qatlam qo‘shadi.
Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” romanida ham tabiat tasvirlari
qahramon ruhiy holatining o‘ziga xos aks-sadosi sifatida xizmat qiladi.
Jumladan, Boburning qiyin sinovlar, ichki iztiroblar, vatan sog‘inchi, oilaviy
yo‘qotishlar fonida berilgan sahnalarda doimiy ravishda tabiat manzaralari
kuchli emotsional ohang bag‘ishlab turadi. Yomg‘ir, qor, bulutli osmon, tuman,
yulduzli tun kabi manzaralar faqat sahna fonini emas, balki Boburning qalb
holatini ochib beradi. Ayniqsa, Humoyunning xastaligi paytida Boburning
iltijolari va duolari aynan tabiat manzaralari orasida beriladi.
Adabiyotda tabiat tasvirlari orqali voqeaga hajm, kenglik va chuqurlik
kiritiladi. Bu voqeaning jonlanishiga, hayotiy tus olishiga sabab bo‘ladi.
O‘quvchi voqeani nafaqat o‘qiydi, balki uni ko‘radi, sezadi, yuragida kechiradi.
Shu bois, adabiy matnda tabiatning ishtiroki faqat estetik vosita emas, balki
psixologik va semantik yuklamaga ega bo‘lgan poetik mexanizm sifatida
namoyon bo‘ladi. Bu mexanizm orqali asarning umumiy g‘oyaviy yo‘nalishi
kuchaytiriladi.
Tabiat tasviri badiiy adabiyotda eng qadimiy, eng barqaror va eng go‘zal
sanalgan badiiy vositalardan biridir. U nafaqat voqelikni tasvirlashga, balki
inson ruhiy olamini yoritishga xizmat qilgan ko‘p qirrali vosita bo‘lib kelgan.
Tabiat inson hayotining bir qismi sifatida adabiy ijodda hamisha muhim rol
o‘ynagan. Shuning uchun ham turli davrlar adabiyoti, madaniyati, tarixiy
manzaralarini o‘rganar ekanmiz, undagi tabiat tasvirlariga alohida e’tibor

7qaratamiz. Tabiatga bo‘lgan badiiy munosabat doimo insoniyatning ichki
dunyosi, ruhiy kechinmalari, hayotiy qarashlari bilan uyg‘unlashgan. Aynan shu
uyg‘unlik tufayli tabiat obrazlari adabiyotda chuqur ma’no, estetik zavq va
badiiy yuk ko‘taruvchi vosita bo‘lib shakllangan.
1.1.1- rasm
Adabiy asarda tabiat tasvirining asosiy funksiyalari:
Qadim zamonlardan boshlab og‘zaki ijodda tabiat obrazlari asosiy yetakchi
vosita sifatida ishlatilgan. Dostonlar, afsonalar, xalq ertaklarida tog‘lar,
daryolar, shamollar, yomg‘irlar tasvir orqali qahramonning kuchi, iztirobi,
umidi, baxti aks ettirilgan. Ayniqsa, Sharq adabiyotida bu holat yanadaRuhiy holatni aks ettirish funksiyasi
Estetik go‘zallik berish funksiyasi
Atmosfera va muhit yaratish funksiyasi
Simvolik va timsoliy ifoda funksiyasi
Qahramon obrazini chuqurlashtirish
funksiyasi
Dramatik ziddiyat va kontrast yaratish
funksiyasi
Vo qealar rivojini yo‘naltirish
funksiyasi

8chuqurroq rivoj topgan. Masalan, forsu-tojik adabiyotida gul va bulbullarning
tasviri muhabbat, orzu, sadoqat timsoli bo‘lsa, o‘zbek mumtoz adabiyotida
bahor – hayot va uyg‘onish, kuz esa – ayriliq va sinov belgisi sifatida talqin
etilgan. Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab, Muqimiy, Furqat kabi shoirlar tabiat
orqali o‘z g‘oyalarini, ruhiy iztiroblarini nafis va poetik tarzda ifoda etganlar.
Tabiat tasvirining tarixiy shakllanishi faqat poetik tasvir darajasida qolib
ketmagan. Realistik adabiyotda tabiat hodisalari hayotiy manzara sifatida
berilsa-da, u ruhiy holatlarni ifodalovchi vosita sifatida ham ishlatilgan.
Masalan, Cho‘lpon she’rlarida tong – umid timsoli, zulmat – zulm va g‘am
belgisi sifatida tasvirlanadi. O‘zbek adabiyotidagi ilk realizm namunalarida,
xususan Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanida ham tabiat fonida
inson ruhiyati, ichki kechinmalari ifodalanadi. Bu esa tabiat obrazlarini tasvir
vositasidan tashqari, badiiy tahlil va psixologik yondashuvni ham talab
qiladigan murakkab komponentga aylantiradi.
1. Ruhiy holatni aks ettirish funksiyasi
Adabiy asarlarda tabiat tasviri eng avvalo insonning ichki ruhiy
kechinmalarini ifodalash vositasi sifatida xizmat qiladi. Muallif o‘z
qahramonining holatini bevosita aytib bermasdan, uni tabiat manzaralari,
fasllar, ob-havo vositasida o‘quvchiga yetkazadi. Masalan, yomg‘irli, shamolli,
qora bulutli osmon qahramonning tushkun kayfiyatini ifodalasa, tonggi
quyoshli sahna esa umid, yangilanish, poklanish kabi ruhiy holatlarga ishora
qiladi. Bu usul “ko‘rsat, aytma” prinsipi asosida ishlaydi va adabiy asarning
psixologik chuqurligini ta’minlaydi. Ayniqsa, romantik va tarixiy romanlarda
bunday uslub keng qo‘llanadi. “Yulduzli tunlar” romanida Boburning og‘ir
iztiroblari, qaror qabul qilish arafasidagi ichki to‘lqinlari sahro, tun, yomg‘ir
manzaralari orqali yoritiladi. Tabiat bu holatda go‘yo qahramonning dardini
eshitayotgan, unga hamdard bo‘layotgan jonli obrazga aylanadi. Bunday
holatda tabiat tasviri nafaqat holat aksidir, balki ruhiy holatning estetik
ifodasidir.

92. Estetik go‘zallik berish funksiyasi
Tabiat tasviri badiiy asarda o‘quvchiga estetik zavq beruvchi, tasvirning
go‘zalligini oshiruvchi vositadir. U asar tilining nafisligi, obrazlarning
chiroyliroq bo‘lishiga xizmat qiladi. Muallif o‘z asarida bahor faslini, gulxan
ranglarini, osmon va yulduzlar jilvasini tasvirlash orqali o‘quvchida estetik
hissiyot uyg‘otadi. Bu ayniqsa, lirik asarlarda, poetik romanlarda yaqqol
seziladi. Misol uchun, Pirimqul Qodirov “Yulduzli tunlar 2
” asarida yulduzlar
ostidagi tun manzarasi orqali o‘quvchiga go‘zallik va ruhiy yuksaklikni his
ettiradi. Asarda tasvirlangan manzaralar orqali biz qadimgi Hindiston,
Movarounnahr, Farg‘ona tabiatining betakror chizgilarini ko‘ramiz. Bu holat
estetik nafaqat o‘quvchining zavqini oshiradi, balki asarni badiiy yuksaltiradi.
Shu bois, tabiat tasviri muallif uslubining estetik mezonlaridan biri hisoblanadi.
U orqali muallif nafaqat voqelikni, balki o‘z dunyoqarashini, go‘zallikka
bo‘lgan munosabatini ham ifodalaydi 3
.
3. Atmosfera va muhit yaratish funksiyasi
Adabiy asarda har bir voqea o‘ziga xos muhitda kechadi. Tabiat tasviri shu
muhitni yaratishga xizmat qiladi. Ob-havo, kunning vaqti, fasl, geografik
makon tasvirlari orqali muallif sahnaga kerakli ohangni beradi. Misol uchun,
jang arafasida qora bulutli, izg‘irinli tun tasviri – xavf, dahshat, keskinlik
muhitini yaratadi. Yoki o‘zaro muhabbat e’tirofi bo‘layotgan sahnada bahor,
gullar ochilgan bog‘, qushlar sayrashi esa mehr, poklik, hayotiy zavq muhitini
beradi. “Yulduzli tunlar” romanida bu jihat juda puxta ishlangan. Har bir
muhim ruhiy burilish, qaror, tashvishli voqealardan oldin muallif tabiatga
to‘xtalib, manzara orqali ruhiy atmosfera yaratadi. Shu bilan birga, tarixiy
muhitni jonlantirishda ham tabiat tasviri muhim rol o‘ynaydi. Shaharlar
atrofidagi tog‘lar, daryolar, dashtlar tasviri orqali o‘quvchi voqea joyini ko‘z
2
Qodirov Pirimqul. Yulduzli tunlar . – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at
nashriyoti, 2019. – 520 bet.
3
G‘anieva Sayyora. O‘zbek adabiyotida obraz va tasvir . – Toshkent: Fan, 20 2 1. – 280

10oldiga keltiradi, uning ichiga kiradi. Natijada, tabiat tasviri asar ruhiyatining
ajralmas bo‘lagi bo‘lib xizmat qiladi.
4. Simvolik va timsoliy ifoda funksiyasi
Tabiat tasviri ko‘pincha bevosita emas, balki ramziy ma’noda ishlatiladi.
Bunda muayyan hodisa yoki kayfiyat to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, balki tabiat obrazi
orqali ramziy tarzda anglatiladi. Bu adabiy uslub timsollilik, metafora, ramzlar
orqali badiiy chuqurlik kiritishga xizmat qiladi. Masalan, bulut – qayg‘u,
yomg‘ir – poklanish, bahor – umid va hayot, tun – noaniqlik, qor – sukunat,
tog‘ – sabr va bardosh timsoli sifatida ishlatiladi. “Yulduzli tunlar” romanida
ham bu kabi ramzlar keng qo‘llanadi. Ayniqsa, yulduzli tunning o‘zi Boburning
ilohiy fikrlari, ruhiy uyg‘onishlari fonida ishlatiladi va o‘ziga xos timsolga
aylanadi. Bobur uchun yulduzlar – orzu, samoviy ilhom, mo‘jiza timsolidir. Shu
bilan birga, shamol esa xavotir, beqarorlikni bildiradi. Timsoliy yondashuv
orqali tabiat tasviri badiiy asarni falsafiylashtiradi, o‘quvchini tafakkurga
chorlaydi.
5. Qahramon obrazini chuqurlashtirish funksiyasi
Tabiat tasviri adabiy asarda qahramon obrazini yanada chuqurroq ochib
berish vositasi sifatida xizmat qiladi. Har bir qahramon muayyan muhitda
yashaydi, voqealarni boshidan kechiradi va bu muhit, ayniqsa tabiat
manzaralari, uning ichki kechinmalarini chuqurlashtirishga xizmat qiladi.
Qahramon qanday tabiatda yashasa, u o‘z ruhiyatida ham shu muhiti bilan
uyg‘un bo‘ladi. Misol uchun, Boburning ruhiy holatini tog‘lar, bulutlar, sahro
orqali ifodalagan Pirimqul Qodirov uni yuksak darajadagi shaxs sifatida
ko‘rsatadi. Tog‘ manzarasi – Boburning mustahkam irodasi, sahro – sabr-toqati,
yulduzlar – umidi va ilhomi sifatida obrazni chuqurlashtiradi. Bu orqali
qahramon o‘quvchiga yanada yaqin bo‘ladi, insoniy jihatlari bilan jonlanadi.
Tabiat tasviri orqali qahramonning ruhiy-psixologik rivojlanish bosqichlari ham
aks ettiriladi. Chunki inson ruhiy jihatdan o‘zgarar ekan, uning atrofdagi
dunyoni qabul qilishi ham o‘zgaradi.

116. Dramaturgiya va ziddiyat yaratish funksiyasi
Adabiy asarda ziddiyatlar markaziy o‘rinda turadi. Bu ziddiyatlar inson va
jamiyat, inson va taqdir, ichki holat va tashqi muhit o‘rtasidagi qarama-
qarshiliklar orqali yoritiladi. Aynan shu yerda tabiat tasviri ham kuchli vosita
sifatida namoyon bo‘ladi. Tabiat ko‘pincha qahramon kayfiyati bilan uyg‘un
bo‘lishi mumkin, ammo ayrim holatlarda aksincha, kontrast sifatida qo‘llanilib,
dramatik kuchayish hosil qiladi. Masalan, qahramon juda iztirobda, ammo atrof
bahoriy, shodlik kayfiyatida – bu holat ichki va tashqi muhit o‘rtasidagi keskin
farqni ochib beradi. Yoki aksincha, qahramon quvonchli, ammo atrofda
qorong‘ilik, izg‘irin – bu esa fojiali natijaga ishora bo‘ladi. “Yulduzli tunlar”
romanida ba’zi sahnalarda Boburning g‘amli holati quyuq bulutlar, sovuq
kechalar bilan ziddiyatli tarzda ifodalanadi. Shu orqali o‘quvchi Boburning
ichki kurashini, hayotdagi tanglikni yanada chuqurroq his qiladi. Bu adabiy-
psixologik usul dramatizmni kuchaytiradi va voqeaga o‘quvchining chuqurroq
kirib borishiga zamin yaratadi.
7. Voqealar rivojini yo‘naltirish funksiyasi
Tabiat tasviri ba’zan voqealar rivoji uchun kalit rolini o‘ynaydi. U
syujetning o‘zgarishi, burilish nuqtalari, muhim qarorlar arafasidagi fon sifatida
muhim xizmat qiladi. Misol uchun, bo‘ron kelishi – xavfli voqeaning
yaqinlashuvini, kun chiqishi – umid va yangi bosqich boshlanishini bildiradi.
Bu, asosan, tabiat hodisalarining syujet bilan parallel olib borilishi orqali
ko‘rsatiladi. “Yulduzli tunlar” romanida ham Bobur muhim qarorlar arafasida
bo‘lganida, ko‘pincha osmon, yulduz, quyosh, yomg‘ir tasvirlari tasvirlanadi.
Bu holat muallif tomonidan syujetga poetik urg‘u berish, dramatik kuchayish
yaratish, o‘quvchini yaqinlashayotgan voqeaga tayyorlash usuli sifatida
ishlatilgan. Tabiat – voqea rivoji uchun fon emas, uni oldindan his qilish,
sezdirish vositasi hamdir. Shu orqali tabiat badiiy asarda passiv manzara emas,
balki dinamik element sifatida qatnashadi va o‘quvchi e’tiborini syujet
voqealariga tayyorlaydi.

128. Milliy-estetik tafakkurni aks ettirish funksiyasi
Har bir adabiy asar o‘z millatining madaniy-estetik qarashlarini o‘zida
mujassam etadi. Tabiat tasviri bu jihatdan xalqning tabiatga bo‘lgan
munosabati, qadriyatlari, hayot tarzini ko‘rsatadi. Bahor bayrami, tog‘
manzaralari, dala ishlarining tasviri – bular milliy turmush tarzining badiiy
ifodasi sanaladi. “Yulduzli tunlar” romanida tasvirlangan tabiat manzaralari
orqali Movarounnahr va Hindiston mintaqalarining tabiatidagi go‘zalliklar,
mahalliy o‘ziga xosliklar o‘z ifodasini topadi. Bu tasvirlar orqali o‘quvchi
o‘tmishdagi milliy hayotni, madaniyatni tasavvur qiladi. Shu bilan birga, milliy
til, tasviriy vositalar, ko‘chma ma’nolar orqali xalq ruhiyatining badiiy in’ikosi
yuzaga chiqadi. Masalan, “tog‘dek sobit”, “daryo kabi oqayotgan hayot” kabi
iboralar xalq og‘zaki ijodining adabiyotdagi aksidir. Shunday qilib, tabiat tasviri
milliy estetik did va mentalitetni ifodalovchi badiiy vosita sifatida asarning
umumiy qadriyatlarini mustahkamlaydi. 4
9. Falsafiy yondashuvni kuchaytirish funksiyasi
Adabiy asarda tabiat tasviri nafaqat go‘zallik uchun, balki hayot, vaqt,
inson, taqdir, o‘lim kabi falsafiy tushunchalarni ifodalash vositasi sifatida ham
muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ayniqsa, tarixiy va badiiy-falsafiy asarlarda
yaqqol seziladi. Masalan, g‘uborli shamol – hayotning o‘tkinchiligi, yulduz –
abadiylik, yomg‘ir – poklanish, daraxt – bardavomlik timsolida berilishi orqali
muallif hayot haqidagi qarashlarini anglatadi. “Yulduzli tunlar” romanida
Boburning tabiatga qarab fikrlashi, o‘z umrini shular bilan bog‘lay olishi uning
falsafiy dunyoqarashini ochib beradi. Bobur yulduzlarga qarab o‘z orzulari,
istaklari haqida o‘ylaydi, bu orqali inson hayoti va taqdiri haqidagi chuqur
mushohadalarni ifodalaydi. Bu turdagi tasvirlar o‘quvchini ham mulohazaga
chorlaydi. Tabiat tasviri, demak, faqat go‘zallik emas, balki o‘quvchini hayot,
inson, borliq haqida o‘ylashga majbur qiluvchi falsafiy jihatni ham o‘zida
mujassam etadi.
4
G‘anieva Sayyora. O‘zbek adabiyotida obraz va tasvir . – Toshkent: Fan, 20 2 1. – 280 be t.

1310. Til boyligini va badiiy uslubni shakllantirish funksiyasi
Tabiat tasviri adabiy matnda til boyligini kengaytiruvchi, muallifning badiiy
mahoratini ochib beruvchi vositadir. U orqali yozuvchi o‘z stilini ko‘rsatadi,
poetik iboralar, metaforalar, o‘xshatishlar, timsollar bilan asarni bezaydi. Bu
nafaqat adabiy qiymatni oshiradi, balki o‘quvchining tilga bo‘lgan didini, badiiy
idrokini rivojlantiradi. Misol uchun, “osmon moviy libosda jimjit turardi”,
“shamol o‘tgan tunning dardini so‘zlayotgandek edi” kabi iboralar asarga poetik
yuksaklik beradi. “Yulduzli tunlar” romanida har bir tabiat sahnasi o‘ziga xos
tilda berilgan – bu Qodirovning til boyligini, adabiy salohiyatini namoyon etadi.
Tabiat tasviri – bu tilning poetik imkoniyatlarini ochish uchun muhim soha.
Aynan shu tasvirlar orqali muallif uslubi, obrazlar dunyosi, badiiy rang-
baranglik yuzaga chiqadi. Shu sababli, tabiat tasviri adabiy tilni shakllantirish
va o‘quvchining til madaniyatini rivojlantirishda beqiyos ahamiyatga ega. 5
Bundan tashqari, tabiat tasviri asarda badiiy ifoda vositasi, ya’ni estetik
komponent sifatida ham muhim rol o‘ynaydi. Bu holatda tabiat o‘quvchiga
faqat ma’lumot emas, balki zavq, tasalli, ilhom bag‘ishlaydi. Shuningdek, tabiat
obrazlari orqaligina muallif o‘z g‘oyasini noziklik bilan anglatadi. Ba’zan
muallif o‘z fikrini ochiq aytmaydi, balki yomg‘irli kecha, to‘lin oy, shamol,
g‘ubor, qushlarning uchishi orqali badiiy anglash hosil qiladi. Bu adabiyotning
chuqurlik qatlamida joylashgan estetik imkoniyatlaridan biridir T abiat
tasvirining tarixiy shakllanishi uzoq asrlar davomida adabiy tafakkur bilan
uyg‘un rivojlangan. Tabiat tasviri badiiy asarning tarkibiy qismi bo‘lishi bilan
birga, inson ruhiy olamini ochib beruvchi, g‘oyaviy mazmunni yetkazuvchi va
estetik go‘zallikni shakllantiruvchi vosita sifatida shakllangan. Bugungi kunda
tabiat tasvirlarini chuqur tahlil qilish – faqatgina adabiy estetikani emas, balki
insonning ichki dunyosi, falsafiy qarashlari va tarixiy-estetik merosini ham
anglashga xizmat qiladi.
5
Begmatov Erkin. Adabiy obraz va uning badiiy talqini . – Toshkent: O‘qituvchi, 2013. – 212
bet.

141.2. Tabiat tasvirining obrazlar yaratishdagi vosita sifatidagi roli
Adabiy asarda obraz yaratish bu – yozuvchining badiiy niyatini ifodalovchi
eng muhim vositadir. Obraz orqali asar qahramonining ichki olami, xarakteri,
ruhiy kechinmalari, jamiyatdagi o‘rni va u bilan munosabati ochib beriladi.
Bunda tabiat tasviri obraz yaratishda yuksak estetik va semantik yukni o‘z
zimmasiga oladi. Tabiat tasvirlari ko‘pincha ruhiy jarayonlarning poetik
tarjimoni sifatida namoyon bo‘ladi. Bu esa obrazni yanada jonli, ta’sirchan va
ko‘p qirrali ko‘rsatish imkonini beradi.
Tabiat orqali obraz shakllanishi ikki yo‘nalishda ro‘y beradi: tashqi tasvir va
ichki uyg‘unlik. Tashqi tasvirda qahramon qanday muhitda harakat qilayotgani,
qanday faslda, qanday sharoitda ekanligi tasvirlanadi. Ammo bu tasvir sathiy
emas, balki chuqur estetik ma’noga ega. Masalan, bahor – qahramonning
hayotida umid uyg‘otadigan bosqich bo‘lsa, kuz esa – yo‘qotishlar, iztirob,
yolg‘izlik timsoli sifatida ishlatiladi. Qorli tog‘lar, soylar, yulduzli osmon, tunli
sahrolar – bularning barchasi qahramon obraziga muayyan ma’no yuklaydi.
Ichki uyg‘unlik esa obrazning ruhiy holati bilan tabiat o‘rtasidagi moslik
orqali ifodalanadi. Qahramon quvonayotgan bo‘lsa, atrofdagi tabiat ham nurli,
yorqin tasvirlanadi. Aksincha, iztirob chekayotgan qahramon manzarasi ostida
bulutli osmon, shamol, yomg‘irli tunlar ko‘z oldimizga keladi. Bu orqali tabiat
tasviri obraz ruhiyatini his qilishda o‘quvchiga ko‘maklashadi. Yozuvchi
obrazga to‘g‘ridan-to‘g‘ri baho bermay, uni tabiat fonida ko‘rsatib, o‘quvchiga
mustaqil xulosa chiqarish imkonini beradi.
Bundan tashqari, tabiat manzaralari orqali obrazni ramziy ifodalash ham
keng qo‘llaniladi. Masalan, daraxt – barqarorlik va sabr, quyosh – umid, tun –
xavf yoki noaniqlik timsoli bo‘lishi mumkin. Shu tarzda obrazga estetik-falsafiy
mazmun beriladi. Bu badiiy usul ayniqsa falsafiy, psixologik va tarixiy-badiiy
asarlarda o‘zini kuchli namoyon qiladi. Tabiat vositasida obrazni kengaytirish,
ko‘proq kontekstda anglash imkoniyati yaratiladi.

15Yozuvchi obrazga tabiat orqali dinamik harakat bag‘ishlaydi. Tabiatdagi
o‘zgarishlar obrazdagi o‘zgarishlar bilan uyg‘un kechadi. Masalan, tong –
qahramonning hayotida yangi bosqich boshlanishi, kecha esa hayotiy to‘siqlar,
dramatik burilishlar fonidir. Obrazning ichki transformatsiyasi tabiat
manzaralari bilan uyg‘un tasvirlanadi. Shu sababli tabiat tasviri obraz
yaratishda faqat estetik bezak emas, balki badiiy-yuklama markazi sifatida
baholanadi.Bundan tashqari tabiat obrazning ijtimoiy yoki falsafiy pozitsiyasini
ham ifodalashga xizmat qiladi. Qahramon tabiatga qanday qarashda bo‘lsa,
uning hayotga, jamiyatga, o‘z taqdiriga bo‘lgan munosabatidan darak beradi.
Misol uchun, o‘rmonni hayot timsoli deb bilgan qahramon yashash uchun
kurashadi. Tabiatga befarq bo‘lgan qahramon esa hayotga befarqdir. Shu orqali
obrazning ichki mohiyati ochiladi, uning dunyoqarashi, hayot falsafasi ochib
beriladi.Kompozitsion jihatdan ham tabiat obraz yaratishda vosita bo‘la oladi.
Obraz sahnaga qanday manzara fonida kirishi, qanday tabiat og‘ushida
harakatlanishi yoki so‘nggi daqiqalarda qaysi muhitda qolishi – bularning
barchasi obrazni yodda qolarli, o‘quvchi tafakkuriga chuqur o‘rnashadigan
qiluvchi unsurlardir. Yozuvchi tabiat orqali obrazga poetik rang, his, kayfiyat
va falsafiy mazmun beradi.
Tabiat tasvirlari qahramonning bolaligini, yoshlik davrini yoki muhim
hayotiy burilishlarini eslatib turuvchi fon sifatida ham xizmat qilishi mumkin.
Bu holatda tabiat nostalgiya, hotira va orzu vositasi bo‘lib, obrazning
psixologik tahliliga keng yo‘l ochadi. Shu tariqa tabiat vositasida obrazni
yanada ko‘p qirrali va jonli ko‘rsatish mumkin bo‘ladi. Obraz faqat so‘zlar
bilan emas, balki manzaralar, tovushlar, ranglar orqali ham yaratiladi. Tabiat
tasviri adabiy obraz yaratishda g‘oyaviy, estetik, psixologik va kompozitsion
vosita sifatida alohida o‘rin tutadi. U obrazni to‘ldiradi, chuqurlashtiradi, uni
tirik, his etiladigan darajada gavdalantiradi. Tabiat manzaralari faqat bezak
emas, balki mazmun, ifoda, tuyg‘u, kechinma va ruhiyatni qamrab olgan badiiy

16vositadir. Bu jihatlar tufayli tabiat tasviri obraz yaratishdagi eng nozik,
ta’sirchan va ko‘p ma’noli badiiy vositalardan biri sifatida baholanadi.
1.3. Tabiat va inson tuyg'ulari orasidagi ichki uyg‘unlik
Adabiy asar o‘quvchi qalbiga bevosita ta’sir ko‘rsatishi uchun u faqat
syujet, obraz yoki voqea bilan emas, balki chuqur estetik uyg‘unlik asosida
shakllanishi zarur. Ana shunday uyg‘unliklardan biri – insonning ichki
kechinmalari va tabiat manzaralari o‘rtasidagi ruhiy-emotsional parallelizmdir.
Bu hodisa badiiy adabiyotda psixologik poetika deb ataluvchi yondashuv orqali
chuqur tahlil etiladi. Unga ko‘ra, tabiat insonning ruhiy olamidagi
o‘zgarishlarga hamohang tarzda tasvirlanadi.
Yozuvchi obrazning kayfiyati, tuyg‘ulari, kechinmalarini ochib berish
uchun tabiat manzaralariga murojaat qiladi. Masalan, yuragi iztirobga to‘la
obraz tag’in yomg‘irli tun manzarasi fonida tasvirlanadi. Bu faqat dekorativ
fondan iborat emas, balki o‘quvchiga obraz ichki olamini his qilishga vosita
sifatida xizmat qiladi. Bulutli osmon, chaqmoq, shamol, qorga burkangan
dalalar – bularning har biri inson kayfiyatining tashqi in’ikosi bo‘lib xizmat
qiladi.
Bunday san’atkorlik vositasi “psixologik parallelizm” deb ataladi. Bu
adabiy metod yordamida tabiat orqali inson kechinmalari obrazlashtiriladi,
go‘yoki inson qalbi bilan borliq birga nafas olayotgandek tuyuladi. Bu esa
asarni poetik kuch bilan to‘ldiradi. Estetik tajriba o‘quvchida yanada kuchayadi,
u obrazni emas, o‘zini his qilayotgandek bo‘ladi. Shu orqali o‘quvchi
hayajonlanadi, asar bilan emotsional birlashuv hosil qiladi.
Tabiat inson hissiyotlarini ifodalashda ramziy qatlamda ham ishlatiladi.
Masalan, quyosh yorug‘lik, umid, yangi hayot ramzi bo‘lsa, tun – xavf,
noaniqlik, yolg‘izlik ifodasi sifatida keladi. Bahor – yangi boshlanish, yoz –
faollik, kuz – xotira va pasayish, qish – yakun, sovuqlik, o‘lim ramzidir. Ana

17shu fasllar inson ruhiyatining turli bosqichlarini tasvirlashda vosita bo‘lib
xizmat qiladi.
Bunday yondashuv faqat lirika janriga xos emas. Proza, ayniqsa, psixologik
va tarixiy asarlarda ham keng qo‘llaniladi. Chunki inson ruhi har bir hodisaga
o‘zicha munosabat bildiradi, tabiat manzaralari esa bu ruhiy reaksiya fonini
kuchaytiradi. Tabiat inson bilan bevosita muloqotda bo‘lmasa-da, yozuvchi
buni estetik uslub orqali amalga oshiradi. Tabiat go‘yoki jim, lekin kuchli
suhbatdoshga aylanadi.
Ko‘plab adabiyotshunoslar, jumladan, rus va g‘arbiy adabiyot
nazariyachilari tabiat va inson ruhiy holati orasidagi uyg‘unlikni “ichki
manzara” (interior landscape) deb atashgan. Bu yondashuvga ko‘ra, yozuvchi
tashqi muhit orqali obrazning ichki dunyosini yaratadi. Shunday qilib, o‘quvchi
real voqea emas, balki obraz qalbini ko‘rishga undaladi. Bu metod
o‘quvchining estetik ongini rivojlantiradi. Shuningdek bu uyg‘unlik inson va
tabiat o‘rtasidagi ontologik bog‘liqlikni ham ifoda etadi. Inson tabiatdan
ajralgan emas, balki uning tarkibiy qismidir. Shu bois inson ruhiy holatlari
tabiatdagi harakatlarga uyg‘un ko‘rinadi. Misol uchun, inson yig‘laganda
yomg‘ir yog‘adi, u kutganida tong otadi, u umid qilganida quyosh nur sochadi.
Bularning barchasi obrazga psixologik chuqurlik bag‘ishlaydi.Estetik jihatdan
qaralganda, tabiat va tuyg‘ular uyg‘unligi asarni tasviriy kuch bilan
quvvatlaydi. Yozuvchining tasvir kuchi aynan tabiat manzaralari orqali his
etiladi. Tabiat inson hislarini ifodalashda jonli metafora, kuchli simvol, estetik
ramz sifatida ishlatiladi. Shu bois, har qanday chuqur obrazli asarda tabiat
tasviri, agar mavjud bo‘lsa, o‘sha obrazning tuyg‘ularini ko‘rsatuvchi ko‘zgu
bo‘lib xizmat qiladi.
Adabiy matnda insonning ruhiy kechinmalari oddiy so‘zlar yoki bevosita
izohlar bilan emas, balki bilvosita, poetik ifoda orqali berilgani ma’qulroq
sanaladi. Aynan shunday holatlarda tabiat tasviri muhim vositaga aylanadi.
Tabiat obrazlari inson ruhiy holatini ko‘rsatishda estetik hamohanglik yaratadi,

18tasviriy vosita bo‘lishdan tashqari, g‘oyaviy va semantik yuklama ham ortadi.
Bu hodisa o‘zbek badiiy ijodida ham qadimdan kuzatiladi.
Misol sifatida lirika janrida yomg‘ir, tun, bahor, yaproqlar to‘kilishi yoki
qushlar parvozi inson holatining bevosita ko‘zgusi sifatida ishlatilgan. Bu
obrazlar ko‘pincha ichki yolg‘izlik, sog‘inch, ayriliq, umid, qayg‘u, sevgi,
iliqlik, dard kabi tuyg‘ularni ifodalaydi. Masalan, kuzgi yaproqlarning sarg‘ayib
so‘lishi odamning o‘tkinchilik, vaqt va xotira haqida o‘yga cho‘mganini ramziy
tarzda anglatadi.
Tabiat orqali inson tuyg‘ularini ifodalashning yana bir muhim tomoni – bu
harakat va holatning uyg‘un tasviri. Masalan, shamol nafaqat atmosfera holati,
balki hayotdagi o‘zgaruvchanlik, hayotiy beqarorlik ramzi sifatida tasvirlanadi.
Bu holat, ayniqsa, adabiyotda murakkab hissiy kechinmalarni ochishda kuchli
vositadir. Yozuvchi bu orqali o‘quvchida obraz bilan emotsional bog‘liqlik
yaratadi.
Tabiat tasviri orqali inson holatini ifodalash, albatta, til vositalarining
nafisligi bilan chambarchas bog‘liq. Shuning uchun bu yondashuvda epitetlar,
metaforalar, personifikatsiya, parallelizmlar keng qo‘llaniladi. Masalan, “osmon
g‘amgin bulutlarga burkangan”, “quyosh ham u bilan birga jilmaydi”, “shamol
yuragimdagi bo‘shliqni eslatar” kabi iboralar inson va tabiat uyg‘unligini kuchli
poetik vosita sifatida anglatadi.
Ushbu uyg‘unlik orqali yozuvchi o‘z asarida estetik mukammallikka
erishadi. Chunki inson kechinmasini his qilish o‘quvchida empatiya uyg‘otadi.
Badiiy asarda tabiat bilan uyg‘unlikka kirgan obraz yanada chinakam,
chinakam insoniy bo‘lib tuyuladi. Bu uslub shunchaki adabiy uslub emas, balki
o‘quvchi bilan muallif o‘rtasida hissiy ko‘prik o‘rnatadigan vositadir.
Estetik jihatdan bu metod obrazni chuqurroq qilishga xizmat qiladi. Inson
obrazlari faqat tashqi ko‘rinish, fe’l-atvor bilan emas, balki ruhiy olami orqali
to‘liq bo‘ladi. Ruhiy holat esa ko‘pincha til bilan emas, tashqi borliq – tabiat

19orqali aniqlanadi. Shu sababli yozuvchilar ruhiy holatning har bir ko‘rinishini
tabiat bilan uyg‘unlashtirgan holda tasvirlaydi.
Inson ruhi va tabiat o‘rtasidagi bu aloqani ko‘pincha sotsial hayot va tarixiy
sharoit ham belgilaydi. Dard, zulm, bosqin, ijtimoiy zulm fonida ifodalangan
tabiat – ruhiy qahrni, iztirobni kuchli aks ettiradi. Bu holatda yomg‘ir yoki qor
go‘yoki inson ko‘z yoshini to‘kayotgandek bo‘ladi. Tabiat jim, ammo hamdard,
bevosita ishtirokchiga aylanadi.
O‘rta asrlardan boshlab adabiy ijodda tabiat bilan inson o‘rtasidagi
uyg‘unlik falsafiy darajaga ko‘tarilgan. Tabiat inson qalbi bilan o‘zaro aloqada
bo‘libgina qolmay, balki uni davolovchi, uni tushunuvchi vositaga aylangan.
Shu nuqtayi nazardan olib qaraganda, tabiat obrazlari yordamida inson qalbi
bilan bevosita muloqotga kirishish mumkinligi ilgari suriladi.
Adabiyotshunoslikda bu holat “intersub’yektiv uyg‘unlik” deb ham
nomlanadi. Yani o‘quvchi, muallif va obraz o‘rtasida ruhiy rezonans paydo
bo‘ladi. Tabiat orqali obraz o‘zini ifodalaydi, muallif uni jonlantiradi, o‘quvchi
esa o‘zini unda topadi. Bu uch fazali uyg‘unlik badiiy asarning yuksak
ta’sirchanligini ta’minlaydi. O‘zbek adabiyotida ham tabiat va inson holati
uyg‘unligi doimiy kuzatiladi. Alisher Navoiydan tortib to zamonaviy adiblar
asarlarigacha bu holat turli shakllarda namoyon bo‘lgan. Har bir davr o‘z
zamon ruhini tabiat tasviri orqali ko‘rsatgan, har bir yozuvchi esa qalb nidosini
daraxtlar, bulutlar, tog‘lar, yomg‘irlar orqali ifoda etgan. Bu milliy badiiy
tafakkurning eng yorqin qirralaridan biridir. 6
Zamonaviy adabiy tafakkurda inson va tabiat o‘rtasidagi uyg‘unlik masalasi
shunchaki estetik hodisa sifatida emas, balki psixologik va ekzistensial bir
hodisa sifatida ham qaraladi. Inson tuyg‘ularining aks-sadosini tabiat obrazlari
orqali ifodalash, badiiy asarda chuqur ruhiy qatlamlarni ochib berishga xizmat
qiladi. Shunday yondashuv bugungi kunda o‘zbek adabiyotida ham keng
ko‘lamda rivojlanib bormoqda.Ushbu jarayonda yozuvchi tabiatni o‘ziga xos
6
Rajabov Ibrohim. Adabiyotshunoslikka kirish . – Toshkent: O‘zbekiston, 2020. – 234 bet.

20ichki monolog shaklida tasvirlaydi. Bu esa obrazning ruhiy holatiga mos
keladigan manzara yaratish, uni atrof muhit bilan uyg‘unlashtirish orqali
amalga oshiriladi. Masalan, havo ochiq bo‘lsa, qahramonning qalbi yengil,
umidli; yomg‘irli manzaralarda esa ichki iztirob, pushaymon, yolg‘izlik
kayfiyati beriladi. Bunday shakllar o‘quvchi bilan emotsional aloqa o‘rnatadi.
Zamonaviy adiblar, xususan, badiiy tafakkurda individualistik, hissiy
holatlarni tabiatga ko‘chirib, uni yashash va tuyg‘ularga singdirish orqali
asarning ichki dramatizmini kuchaytiradi. Bu dramatizm, ayniqsa, qahramon
qaror qabul qilish arafasida turgan paytda kuchli hissiy fon orqali yoritiladi.
Masalan, daraxtlar shovqini – qalbdagi tortinish; sokin daryo – fikrning
tiniqligi; chaqmoq – keskin his-tuyg‘u portlashi sifatida talqin qilinadi.Bunday
yondashuvni adabiy metod sifatida qarasak, u “sub’yektiv tabiat poetikasi” deb
ataladi. Ya’ni tabiat – o‘z holicha emas, qahramonning kayfiyati orqali
ko‘rinadi. Bu uslubda yozuvchi tabiatni ifoda etayotganda, uni bevosita
manzara sifatida emas, balki emotsional komponent sifatida ko‘rsatadi.
O‘quvchi tabiatni emas, aynan qahramon ichki holatini “ko‘radi”.Yana bir
e’tiborli jihat shuki, bu uyg‘unlik faqat alohida tasvirlarda emas, balki asarning
umumiy kompozitsion tuzilishida ham muhim o‘rin egallaydi. Asarning
kulminatsiyasida kuchli, dramatik tabiat sahnalari beriladi, ekspozitsiyada esa
muvozanatli, sokin manzaralar orqali qahramon ichki holati bosqichma-bosqich
ochiladi. Bu esa asarga ritm, ichki dinamikani beradi.
Yozuvchi tabiat obrazlari vositasida qahramonning vaqt va makondagi
holatini, uning tarixiy, ijtimoiy va axloqiy qarashlarini ham ochib bera oladi.
Chunki tabiat orqali faqat ruhiy holat emas, balki qadriyatlar, ideallar, estetik
qarashlar ham uzatiladi. Masalan, gulni sevgan obraz – go‘zallikka mehr;
tog‘larni orzu qilgan obraz – yuksaklikka intilish timsoli sifatida ifodalanadi.
Inson va tabiat o‘rtasidagi bu emotsional uyg‘unlik ko‘pincha ruhiy
muvozanat, ichki uyg‘unlikka olib keladi. Yozuvchi bu vosita orqali
qahramonni hayot sinovlariga tayyorlaydi, uning sabr, bardosh, iymon, umid

21kabi ichki fazilatlarini ko‘rsatadi. Ayniqsa, yolg‘izlik, ayriliq, ajralish yoki
vafot sahnalarida tabiat manzaralari ayni ruhiy holatga hamohang qilib
tanlanadi.
Tabiatga qarab inson o‘zini tushunadi, his qiladi, o‘z ruhiyatiga oyna tutadi.
Bu metodda tabiat – terapevtik vosita, o‘zini anglashning manbai sifatida
chiqadi. Adabiyotda bu yondashuv “estetik terapiya” deb ham nomlanadi.
Ya’ni, o‘quvchi tabiat orqali o‘z ruhiyatini his qiladi, obraz bilan birga
yashaydi, yuragida samimiylik hosil qiladi.Bunday o‘zaro uyg‘unlik adabiy
tafakkurda hamisha qadrlangan. U ijodkorning ruhiy sezgirligini, tasviriy
mahoratini, obrazga jon kiritish salohiyatini ifodalaydi. Chunki inson
hissiyotlari murakkab va ko‘p qirrali. Ularni bevosita aytish emas, bilvosita –
tabiat orqali anglatish o‘quvchida chuqur taassurot qoldiradi. Bu esa badiiy
asarni hayotiy, ta’sirchan va unutilmas qiladi.Bu uyg‘unlik milliy tafakkurda
ham o‘ziga xos ranglar kasb etadi. O‘zbek adabiyotidagi sahro, bog‘,
ziyoratgohlar, suv, quyosh, yulduz obrazlari ma’naviy va ruhiy boyliklar bilan
bog‘langan. Tabiat tasviri bu yerda shunchaki ko‘rgazmali vosita emas, balki
axloqiy-estetik yondashuvni shakllantiruvchi asos sifatida qaraladi.

22II BOB. “ Yulduzli tunlar ” romanida tabiat tasviri va ruhiy holatlar
uyg‘unligi
2.1. “Yulduzli tunlar” romanida poetik tasvirlar uslub va ifoda vositalari
“Yulduzli tunlar” romani o‘zbek adabiyotida o‘chmas iz qoldirgan, ruhiy-
estetik tasvirlar orqali tarix va inson qalbini birlashtira olgan nodir asarlardan
biridir. Asar poetik tasvirlarining asosini insonning ichki kechinmalari bilan
tabiat manzaralarining uyg‘unligi tashkil etadi. Yozuvchi uslubida rang-barang
badiiy vositalar – epitet, metafora, tashbih, personifikatsiya keng qo‘llaniladi va
bu vositalar qahramon ruhiyatini yanada chuqurroq ochib berishga xizmat
qiladi.
Romandagi tasvirlar oddiy ifoda emas, balki o‘quvchini ichki dunyo bilan
yuzlashtiruvchi vositadir. Masalan, Zahiriddin Muhammad Bobur qalbidagi
g‘am, ayriliq, g‘urur kabi holatlar ko‘pincha tog‘lar, daryolar, osmon manzarasi
fonida beriladi. “Yulduzlar jimjimador, tun esa g‘amgin edi” kabi iboralar
Bobur qalbini bevosita ifodalaydi. Yozuvchi tasvir vositasi sifatida vaqtning
ma’naviy qiymatini, kechalar orqali ichki og‘riqlarni, tong bilan umidni
ifodalaydi. 7
Asarda poetik obrazlarning yaratilishida metaforalar alohida o‘rin tutadi.
Tog‘ – qat’iyat, yulduz – orzu, shabada – sevgi kabi ma’noli vositalar
yordamida murakkab his-tuyg‘ular poetik shakl kasb etadi. Shu orqali yozuvchi
tarixiy qahramonni hissiyotlarga boy inson sifatida ko‘rsatishga erishadi.
Shuningdek, Boburning o‘z she’rlari ham bu tasvirlarda uslubiy vosita sifatida
xizmat qiladi.
Yozuvchi tafakkurining teranligini poetik uslubda ifodalash romanda
diqqatga sazovor jihatdir. U sodda manzarani falsafiy mazmunga aylantira
oladi. Masalan, yomg‘ir tasviri faqat ob-havo emas, balki Boburning
iztiroblarini yuvuvchi hol sifatida tushuntiriladi. “Yomg‘ir Boburning
7
Qodirov Pirimqul. Yulduzli tunlar . – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at
nashriyoti, 2019. – 520 bet.

23yuragidagi changni artdi”, degan satr esa badiiy kuchi bilan o‘quvchini hayratga
soladi.
Ifoda vositalarining biri sifatida tabiat obrazlari obrazlarni
chuqurlashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Har bir tabiat manzarasi roman
kompozitsiyasida muayyan voqeaga uyg‘un ravishda joylashtirilgan. Yozuvchi
bu orqali sahna fonini emas, qahramon kayfiyatining badiiy muhitini yaratadi.
Shu tarzda roman o‘quvchida obrazlar orqali emas, holatlar orqali hissiyot
uyg‘otadi.
Asarda ishlatilgan poetik vositalarning eng muhim xususiyati – ularning
naturalistik emas, ruhiy ma’noga ega bo‘lishidir. Har bir tashbih, har bir
metafora ichida iztirob, orzu, sevgi, qo‘rquv yoki umid yashiringan. Bu jihat
romanning emotsional kuchini oshiradi va o‘quvchini Bobur siymosiga yanada
yaqinlashtiradi.
Romanda poetik tasvirlar vositasida tarixiy voqealar emas, ularning inson
qalbida aks etgan holati tasvirlanadi. Masalan, qochqinlik, quvg‘in, g‘urbatda
yurish kabi holatlar tabiat vositasida emotsional tahlil qilinadi. Shu sababli,
romandagi poetik vositalar faqat badiiy bezak emas, balki ruhiy-estetik
yondashuvning vositasidir.
Badiiy adabiyotning eng o‘ziga xos jihatlaridan biri bu – insonning ichki
kechinmalari, ruhiy holatlarini nozik, estetik tarzda tasvirlash imkoniyatidir. Bu
jarayonda tabiat tasviri asosiy vositalardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Tabiat
manzaralari yozuvchi uchun nafaqat voqeani joylashtirish fonidir, balki
obrazlarning ichki olamini ochish, ularning ruhiy kechinmalarini ko‘rsatish
uchun estetik maydon vazifasini bajaradi. Ayniqsa, psixologik yoki romantik
yo‘nalishdagi romanlarda tabiat tasviri bilan ruhiy kechinmalar orasidagi
uyg‘unlik juda muhim sanaladi. Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar”
romanida aynan mana shu estetik uslub mukammal darajada qo‘llanilganini
ko‘ramiz.

24Tabiat tasviri – adabiyotda asrlar davomida shakllangan badiiy vosita
bo‘lib, u insoniyatning tashqi dunyoni idrok etishidagi o‘zgarishlarni aks ettirib
kelgan. Dastlabki epik asarlarda tabiat inson hayotini belgilovchi muhim kuch
sifatida tasvirlangan bo‘lsa, keyinchalik u inson kechinmalarining ramziy
ifodasiga aylana boshladi. Shu tariqa, tabiat – goh g‘amgin, goh quvonchli, goh
esa dramatik holatlarda personaj ruhiyatini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ifodalovchi badiiy
unsurlardan biriga aylandi.
Estetik ifoda deganda faqatgina chiroyli so‘zlar, nafis jumlalar emas, balki
badiiy tasvirlar orqali ruhiy holatning nozik qatlamlarini ochib berish
tushuniladi. Yozuvchi tabiat manzaralarini yaratishda epitetlar, metaforalar,
personifikatsiya, simvol va boshqa badiiy tasvir vositalaridan keng foydalanadi.
Bu vositalar orqali tabiat obrazga aylanadi va o‘quvchida hissiy rezonans
uyg‘otadi.
Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” romanida ushbu estetik yondashuv
o‘zining eng mukammal ko‘rinishini topgan. Asarda Bobur siymosi orqasida
yuritilgan ruhiy kechinmalar, murakkab ichki ziddiyatlar, iztirob va orzular
ko‘pincha aynan tabiat tasviri orqali beriladi. Boburning g‘amginligi – quyosh
botish manzarasi bilan; uning xotirjamligi – yulduzli tun tasviri bilan; ruhiy
iztiroblari – yomg‘irli, bulutli ob-havo manzaralari bilan uyg‘unlashtiriladi. Bu
orqali muallif o‘quvchiga qahramonning ichki dunyosini bevosita his qilish
imkoniyatini beradi.
Estetik uyg‘unlikda yozuvchi faqat tasvir bilan kifoyalanmaydi, balki
tasvirlangan tabiat manzarasini qahramonning fikr va kechinmalari bilan
bog‘laydi. Masalan, tog‘lar – orzular, yuksalish va azoblarni; daryo – vaqt,
hayot va oqimni; yulduzlar – umid, iztirob va ilohiy iltijoni anglatadi. Bular
bevosita yozuvchining estetik qarashlari asosida shakllangan poetik
elementlardir.
“Yulduzli tunlar” romanida yozuvchi har bir sahnani o‘ziga xos estetik
muhitda tasvirlaydi. Boburning Bol qiz bilan uchrashuvi, Safarxon bilan

25kechgan murakkab suhbatlari yoki tog‘lar qo‘ynida yolg‘izlikda qolgan paytlari
– barchasi poetik tasvir bilan boyitilgan. Bu uslubda tabiat – shunchaki tasvir
emas, balki ruhiy dialogning muhim ishtirokchisidir. Shuning uchun bu
uyg‘unlikni faqat manzara deb emas, balki ruhiy voqelikning bir qismi sifatida
ko‘rish lozim.
Badiiy uyg‘unlik shundaki, har bir tabiat holati qahramon ruhiyatining ayni
damdagi holatini aks ettiradi. Shu jihatdan tabiat tasviri – dramatik kuchga ega.
U o‘quvchining tasavvurini emas, balki hissiyotini ishga soladi. Bu esa estetik
ifodaning ta’sirchanligini oshiradi. Har bir yomg‘ir, shamol, osmon yoki tog‘
tasviri bir vaqtning o‘zida ham obrazga xizmat qiladi, ham ruhiy kayfiyatni
belgilaydi.
Adabiy asarning ichki tuzilishi, ya’ni kompozitsiyasi, voqealar rivoji,
obrazlararo munosabatlar va ruhiy kechinmalarning o‘zaro bog‘liqligini
ifodalashda tabiat obrazlarining tutgan o‘rni juda muhimdir. Bunday obrazlar
badiiy matnni nafaqat bezatibgina qolmay, balki asarning asosiy g‘oyasini
ochib berish, ruhiy dinamikaning o‘zgarishlarini belgilashda markaziy vosita
sifatida xizmat qiladi. Ayniqsa, tarixiy-biografik romanda qahramonning ichki
dunyosini ifodalovchi sahnalar aynan tabiat manzaralari bilan birga mavjud
bo‘lishi kompozitsion yaxlitlikni ta’minlaydi.
Badiiy kompozitsiyada tabiat manzaralari ko‘pincha syujetning muhim
burilish nuqtalari bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi. Masalan, voqea dramatik
cho‘qqiga chiqqan paytda to‘fon, chaqmoq, qorong‘ulik, sovuq shamollar
tasviri bilan birga keltiriladi. Bu elementlar nafaqat tashqi manzara vazifasini
bajaradi, balki qahramonning ichki kechinmalarini ham belgilaydi. Asarning
umumiy g‘oyaviy tarkibida bu tasvirlar obrazlar psixologiyasiga xizmat
qiluvchi vosita sifatida ishtirok etadi.
“Yulduzli tunlar” romanining kompozitsion qurilishida ham tabiat tasviri
muntazam ravishda asosiy psixologik voqealarga ulanadi. Har bir sahnaning
boshlanishi yoki yakunida tabiatga oid badiiy tasvirlar keltiriladi. Bu uslub

26o‘quvchini voqeaga ruhiy jihatdan tayyorlash, hissiy fon yaratish hamda
qahramonning ichki holatiga chuqurroq kirishish imkonini beradi. Bu yerda
yozuvchi nafaqat joylashuvni ko‘rsatmoqda, balki ayni sahnaga tegishli ruhiy
holatni ham o‘quvchiga sezdiradi.
Kompozitsiyada tabiat tasvirining bu tarzda ishlatilishi uning dramatik
rolini kuchaytiradi. Misol uchun, Boburning biror qaror qabul qilishi, hijratga
otlanishi yoki yaqin insoni bilan xayrlashuvi kabi sahnalar oldidan muallif ob-
havoni, manzaraning umumiy holatini batafsil bayon qiladi. Bu orqali
qahramon kayfiyati bilan tabiat holati o‘rtasida uyg‘unlik yaratiladi. Bunday
ifoda vositalari psixologik realizmni kuchaytiradi va obrazlar harakatining ichki
mantig‘ini ta’kidlaydi.
Tabiat obrazlarining kompozitsiyadagi o‘rni yana shundaki, u asar bo‘ylab
takrorlanib turadigan elementga aylanadi. Bunday motivlar, ya’ni daryo,
yulduz, tog‘, sahro, yomg‘ir tasvirlari har gal boshqa holatda, lekin o‘sha bir
badiiy izchillikda keltiriladi. Shu tarzda ular kompozitsion bog‘liqlik va badiiy
birligu yaxlitlikni ta’minlaydi. Bu esa adabiy matnni ramziy mazmunga
boyitadi.
Badiiy vositalar ichida tabiat manzarasini ifodalash uchun yozuvchi
ko‘pincha metafora, epitet, parallelizm, ramziy obrazlardan foydalanadi.
Masalan, yulduzlar — orzu va umid timsoli sifatida; sahro — yolg‘izlik va
ruhiy tahlikaning belgisi sifatida; yomg‘ir — qahramonning iztirobini yuvuvchi
tabiatning yengillik beruvchi marosimi sifatida talqin etiladi. Bu tasvirlar orqali
tabiat nafaqat voqeani bezaydi, balki uning mantiqiy va hissiy asosini
mustahkamlaydi.
Asarda tabiat obrazlari turli sahnalarda turlicha tus oladi: u gohida tasalli,
gohida iztirob, gohida orzu, gohida kechirim timsoliga aylanadi. Shu tariqa, u
dramatik kuch bilan bir qatorda lirizmni ham kuchaytiradi. Ayniqsa, romantik
ruhdagi sahnalarda tabiat obrazlari orqali syujetda pauza hosil qilinadi va

27o‘quvchi voqeadan ko‘ra ruhiyatga chuqurroq e’tibor qaratadi. Bu esa
kompozitsion silliqlikni ta’minlaydi.
Ba’zi hollarda tabiat obrazlari bevosita voqealar rivojiga sabab bo‘lmasa-da,
voqeaning ichki mohiyatini yoritishda asosiy kalit vazifasini bajaradi.
Boburning qalbida kechayotgan tafakkur, o‘zini topish, o‘zini sinash jarayonlari
aksariyat hollarda tabiat tasviri fonida beriladi. Bu ruhiy chuqurlikni ochishning
eng nozik va samimiy usulidir.
Bunday estetik uslub adabiy kompozitsiyada matnga chuqur poetik qatlam
qo‘shadi. Asarning boshidan oxirigacha davom etuvchi tabiat motivlari – asarni
poetik-falsafiy birlikda tutib turadi. Ular tasodifiy manzara emas, balki
kompozitsiyaning asosiy bog‘lovchi zanjirlaridan biridir. Shu bois tabiat
obrazlarini asardagi syujetning hissiy va falsafiy tayanchi sifatida ko‘rish
mumkin.
Adabiy asarda inson ruhiy olamini badiiy obrazlar orqali ifodalashda tabiat
tasviri beqiyos vosita sanaladi. Badiiy tafakkur taraqqiyoti davomida tabiat va
ichki kechinmalar o‘rtasidagi uyg‘unlik yildan-yilga chuqurlashib borgan.
Tabiat shunchaki fon emas, balki badiiy asarda fikr va tuyg‘ularning timsoli,
ruhiy holatlarning poetik ifodasidir. Shu bois, har bir yozuvchi o‘z asarida tabiat
manzarasini yaratishda o‘z ruhiy holatini, kechinmalarini yoki qahramonining
ichki olamini ko‘rsatishga harakat qiladi. Bu yondashuv o‘zbek adabiyotida
ham keng ildiz otgan.
Poetik tafakkurda tabiat va ruhiy holat uyg‘unligini ifodalashda ramz va
metaforalar keng qo‘llaniladi. Bahor – umid, yangi hayot, qayta tug‘ilish; kuz –
ayriliq, iztirob; qish – yolg‘izlik, ichki sovuqlik; tong – umid, yulduzlar –
orzular; daryo – hayot oqimi; shamol – noaniqlik va xavotir, yomg‘ir –
poklanish yoki qayg‘u timsoli sifatida tasvirlanadi. Shu uslub orqali yozuvchi
ko‘pincha qahramonning og‘ziga solmasdan turib, uning ichki holatini
o‘quvchiga sezdiradi.

28Poetik talqinda tabiat tasviri orqali berilgan ruhiy kechinmalar o‘quvchining
tafakkurida ikki darajada ishlaydi: birinchidan, manzaraning bevosita estetik
tasviri bilan hissiy taassurot uyg‘otiladi; ikkinchidan, bu tasvir orqali voqeaga
falsafiy, ruhiy mazmun kiradi. Yozuvchining badiiy mahorati aynan shu ikki
qatlamni uyg‘unlashtirishda ko‘zga tashlanadi. Chunki ruhiy holatni bevosita
aytishdan ko‘ra, uni tabiat vositasida anglatish o‘quvchini ruhiy teranlikka olib
kiradi.
Tabiat va kechinmalar uyg‘unligining poetik talqini, ayniqsa, lirik-dramatik
asarlarda ko‘p kuzatiladi. Bu asarlarda voqealar ketma-ketligi emas, balki ruhiy
holatlarning o‘zgarishi muhimroqdir. Masalan, “Yulduzli tunlar” romanida
Boburning ichki dunyosi – shoirlik ruhiyati, siyosiy murakkabliklar, otalik
mas’uliyati va insoniy iztiroblari – turli tabiat manzaralari fonida ochiladi.
Bobur tabiat bilan yolg‘iz qolgan paytlari o‘zining chinakam haqiqatlarini
anglaydi.
Poetik tafakkurda tabiat bilan inson o‘rtasidagi bu uyg‘unlik
“antropomorfizatsiya”, ya’ni inson holatini tabiatga ko‘chirish orqali yasaladi.
Daryo oqimi – Boburning kechinmalari singari shiddatli; tog‘ – uning azmu
qarori kabi baland va sobit; yulduzlar – yolg‘izlikdagi hamroh; yomg‘ir – ichki
yig‘ining tashqi ifodasi sifatida talqin qilinadi. Shu tarzda tabiat obrazlari ruhiy
holatlarning so‘zsiz tarjimoniga aylanadi.
Bu yondashuv psixologik estetikaning ham markazida turadi. Inson ongi
turli tashqi manzara va tovushlar, ranglar, harorat o‘zgarishlari orqali ichki
muvozanatga erishadi yoki notinchlikni anglaydi. Adabiyot bu holatni san’atga
aylantiradi. Yozuvchi Bobur obrazini sahro manzarasida yolg‘iz qoldirar ekan,
uni faqat tabiiy holat emas, balki g‘am, o‘ylanish, o‘zini izlash jarayoni bilan
uyg‘unlashtiradi. Poetik tafakkur bu uyg‘unlikni so‘z orqali musiqaga
aylantiradi.
Shuningdek, tabiat tasviri poetik tafakkurda dramatik pauza vazifasini ham
bajaradi. Hikoya davomida voqealar keskinlashganida muallif birdan tabiatga

29e’tibor qaratadi: yomg‘ir yog‘ayotganini, shamol uvullayotganini yoki tunning
jimligini ta’kidlaydi. Bu pauza o‘quvchini ruhiy holatga tayyorlaydi va syujet
ichidagi chuqur kechinmani idrok qilishga undaydi. Bu yondashuv klassik
adabiyotda ham, zamonaviy romanlarda ham keng qo‘llanilgan.
Poetik tafakkurda yana bir muhim jihat – bu uyg‘unlikning ichki ritmidir.
Tabiat tasviri biror ruhiy holatga to‘g‘ri kelganda, u badiiy matnda ohang va
ritm orqali ham o‘z ifodasini topadi. Jumlalarning qisqa yoki cho‘zilganligi,
tovush takrorlari, tovush simvollari – bularning barchasi ruhiy holatning tabiat
orqali berilishiga xizmat qiladi. Masalan, yomg‘irli manzarada yozuvchi
cho‘zilgan, sust ritmli jumlalardan foydalanadi, bu esa o‘quvchiga Boburning
tushkun ruhiyatini yanada yaqqol anglatadi.
Adabiy tafakkurda bu uyg‘unlik san’atkorona yondashuvni talab qiladi. Har
qanday tabiat manzarasi inson ruhiy holatini ifodalay olmaydi. U tanlab olinadi,
muvofiqlashtiriladi va poetik jihatdan qayta ishlanadi. Yozuvchi qahramonni
manzara bilan emas, aynan manzara orqali ifodalaydi. Shu bois bunday
yondashuvda shakl va mazmun, obraz va his, tafakkur va tasvir bir butun
yaxlitlikda uyg‘unlashadi.
2.2. Asardagi tabiat manzaralarida qahramonning ichki kechinmalari
ifodasi
Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” romanida tabiat tasvirlari oddiy fon
yoki dekoratsiya emas, balki chuqur poetik mazmunga ega bo‘lgan estetik ifoda
vositasidir. Ayniqsa, bu tasvirlar orqali qahramon – Zahiriddin Muhammad
Boburning ichki kechinmalari, ruhiy iztiroblari, hayotiy qarorlar va
muammolarga munosabati chuqur ochib beriladi. Romanning har bir sahifasida
deyarli qahramonning ruhiy holati tabiat fonida tasvirlanadi. Bu uslub orqali
yozuvchi o‘quvchini obrazning ichki dunyosiga chuqur kirib borishga undaydi.
Asarda ilk sahnalardanoq tabiat tasviri qahramonning ruhiy holati bilan
uyg‘unlashadi. Masalan, Bobur otasining o‘limidan so‘ng sarosima va

30tushkunlikka tushadi. Bu sahnalarda tabiat manzarasi qora bulutlar,
yog‘ayotgan yomg‘ir, sovuq shamol orqali tasvirlanadi. Tabiatdagi bu keskin
o‘zgarishlar Boburning qalbidagi og‘riq va noaniqlikni ko‘rsatadi. Ayniqsa,
yomg‘irli tunlar Bobur qalbining yig‘isi kabi tasvirlanadi – u yolg‘iz, lekin
ruhiy tozalanish sari intilmoqda. Tabiat bu yerda hamdarddek tuyuladi – xuddi
osmon ham uning holatini anglab, qo‘shilib yig‘layotgandek.Shuningdek Bobur
otasining vafotidan so‘ng o‘z zimmasiga yuklangan mas’uliyatni chuqur his
qilgan lahzalarda tabiat obrazlari orqali ichki ichki kurash ifodalanadi.
Sahrodagi kengliklar, tog‘ etaklari, tun sukunati – bularning barchasi Boburning
ichki yolg‘izligi va jiddiy qarorlar oldida turganligini aks ettiradi. Ayniqsa,
cho‘l tasvirida berilgan “sukutdagi harakat” motivi Boburning o‘ylovchanligini
va ruhiy ichki dialogini anglatadi.
Romanning keyingi boblarida Bobur Hindistonga yurish qilayotgan paytda
ham tabiat tasvirlari uning ichki holatini ifodalashda davom etadi. Tabiat
shunchaki geografik manzara emas, balki ruhiy bosqichning timsoli sifatida
ishlatiladi. Masalan, tog‘lardan oshib o‘tish – bu tashqi harakat bo‘lishi
mumkin, lekin ichki kechinma nuqtayi nazaridan bu Boburning ruhiy
balandlikka ko‘tarilishidir. Tog‘lar Bobur uchun sinov, sabr, istak va irodaning
timsoliga aylanadi.
Tungi manzaralar alohida estetik yondashuv bilan berilgan. Yulduzlar,
osmon, tun sukunati orqali Boburning ilohiy fikrlari, umid va ichki
mulohazalari yoritiladi. Yulduzlar ko‘rinar ekan, Bobur bu cheksizlikda o‘z
joyini izlaydi, taqdirining noaniqligi bilan yuzma-yuz keladi. Boburning
qalbidagi quvonchlar, qayg‘ular, iztiroblar ko‘pincha kechki yoki tong
saharlarida, sokin, chuqur tabiat fonida tasvirlanadi. Bu uslub ruhiy
kechinmalarni tabiiy holatlar orqali berishning poetik namunasi sanaladi.
Tabiatning har bir holati qahramon kayfiyati bilan chambarchas bog‘langan.
Masalan, yurishdan oldin boshlangan shamol – bu ichki notinchlik; ko‘tarilgan
quyosh – qaror va ijobiylik belgisi; botayotgan quyosh esa ayriliq, yo‘qotish va

31iztirob timsolidir. Har bir bunday holatda muallif qahramon hissiyotlarini
ifodalash uchun bevosita ichki monologdan ko‘ra, tashqi manzara vositasidan
foydalanadi. Bu yondashuv o‘quvchining badiiy tasavvurini kengaytiradi.
Bobur she’r yozgan paytlarda ham tabiat obrazlari bilan to‘la yuragi
tasvirlanadi. Shoir qalbining ilhom olishi, quvonchi yoki iztiroblari bevosita
tabiatning ovozida aks etadi. Ko‘pincha she’riy ilhom o‘zini qoplagan tabiiy
holatlar, sokinlik va yakkalikdan tug‘iladi. Bu esa asarda ruhiy holat bilan tabiat
o‘rtasida uzviylikni yuzaga keltiradi.
“Yulduzli tunlar” romanining ko‘plab sahnalarida tabiat tasvirlari faqat
voqea fonini yaratibgina qolmay, balki qahramon – Boburning ruhiy
kechinmalarini estetik va simvolik tarzda ochib beradi. Ayniqsa, qahramonning
mustaqil shaxs sifatida shakllanish yo‘lida boshidan kechirgan hissiy to‘lqinlar,
qarorlar og‘irligi, sevgi, yo‘qotish, xotira va orzu-alamlarning ifodasi bevosita
tabiiy manzara, ob-havo holatlari, tun va tong voqealari, osmon va yulduzlar,
daryo va tog‘lar vositasida yoritiladi.
Bir epizodda Bobur kechqurun yolg‘iz yurib, yulduzli osmon ostida o‘z
hayoti va nasl-nasabini o‘ylaydi. Bu yerda yulduzlar timsoli abadiyat, buyuklik
va orzu ramzi bo‘lib xizmat qiladi. Bobur ularning cheksiz nuriga boqarkan,
ichki dunyosidagi orzular va qo‘rquvlar, kelajak sari umid va o‘tmishga bo‘lgan
sog‘inch uyg‘onadi. Bu holatda tabiat — ayniqsa yulduz manzarasi —
Boburning qalbidagi muvozanatsizlik, orzu va haqiqat o‘rtasidagi
parokandalikni yoritadi. Yana bir sahnada, Bobur seviklisi Husnigulni eslarkan,
ayozli havo, qirov tushgan yaproqlar, sovuq shabada orqali uning yuragidagi
sovuqlik, yolg‘izlik va armon tuyg‘ulari tasvirlanadi. Bu yerda tabiat bir
qalbdagi hislarni bevosita tasvirlamaydi, balki o‘quvchining tasavvuriga ruhiy
sharoitni havola qiladi. Adabiy effekt esa shundaki, Boburning aytmagan yoki
o‘ylab ichiga yutgan har bir tuyg‘usi shabada, muz, qor, qorong‘ulik orqali tilga
olinadi. Tabiat qahramon o‘rniga gapiradi, uning dardi o‘quvchiga tabiat sadosi
bilan eshitiladi.

32“Yulduzli tunlar” romanida kechgan yurish sahnalari ham tabiat manzaralari
orqali boyitilgan. Ayniqsa, yurishdagi iztirob, xavf, umidsizlik lahzalarida
muallif yomg‘irli havolar, bulutli osmon, to‘g‘onli yo‘llar, silliq qoyalardan
foydalanadi. Bu vizual elementlar nafaqat voqea dinamikasini beradi, balki
qahramon ichki dunyosining beqarorligini, yo‘lini yo‘qotganlik hissini
anglatadi. Har bir yurish epizodi — tashqi harakat bo‘lsa-da, ichki holatdagi
noaniqlik va izlanishning belgilaridir.
Badiiy asarda kuz manzaralari, sarg‘aygan daraxtlar, so‘ngan gullar tasviri
ko‘pincha o‘tgan vaqt, yo‘qotilgan imkoniyatlar va fursatlarni ramziy ifoda
qiladi. Bobur o‘z o‘tgan hayoti haqida fikr yuritgan paytda, atrofdagi qurigan
barglar, yerni qoplagan sarg‘ish yaproqlar uning qalbidagi o‘tkinchi
quvonchlar, sinovlar va ayriliqlarga qiyos qilinadi. Tabiat bu yerda faqat ko‘rish
obyekti emas, balki ruhiy iztirobning aks-sadosidir.
Romanning poetik kuchi aynan shundaki, Boburning his-tuyg‘ulari bevosita
so‘z bilan aytilmaydi, balki tabiat orqali sezdiriladi. Bu holatda yozuvchi
o‘quvchini ruhiy kechinmani o‘zi topib, anglashga undaydi. Bunday poetik
yondashuv asarning estetik qadrini oshiradi. Masalan, asarda "sokin tunlar,
yulduzlar yuragini yerga to‘kkan kezlar" degan ibora orqali Boburning
yolg‘izligi va iztiroblari shunchaki bayon qilinmaydi, balki badiiy obrazga
aylantiriladi. Yulduzlar yuragini yerga to‘kmoqda — demak, bu iztirob, bu
tushkunlik, bu chidab bo‘lmas ruhiy og‘riqdir. Shuningdek Bobur G‘aznaga
yetib kelganida, bahor manzaralari tasvirida qalbida uyg‘ongan umid, yangi
niyatlar tasvirlanadi. Bahorning kelishi – ichki yangilanish ramzi sifatida
beriladi. Gullar ochilishi, quyoshli ob-havo, yangi kurtaklar qahramon ruhida
yangi boshlanish, yangicha yo‘l va hayotiy maqsadlar belgisi sifatida xizmat
qiladi. Bunday yondashuv orqali muallif Boburning hayotidagi har bir
bosqichni tabiat ramzlari orqali estetik darajada yoritadi.
2.3. Tabiat tasviri orqali ruhiy holatni ochib berishning estetik yondashuvi

33Badiiy asarda inson ruhiy olamini ifodalashda tabiat tasvirlaridan
foydalanish ko‘p asrlik adabiy an’anadir. Ayniqsa, estetik yondashuv asosida
badiiy nutq qurilganda, tabiat obrazlari orqali qahramonning ichki
kechinmalari, ruhiy iztiroblari va ichki qarama-qarshiliklari chuqur ochib
beriladi. Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” romani ushbu uslubiy
yo‘nalishda o‘ziga xos namunadir. Unda tabiat manzaralari faqat dekorativ fon
sifatidagina emas, balki qahramonning ruhiy holatini estetika vositalari bilan
ifodalovchi kuchli poetik element sifatida xizmat qiladi.
Boburning kechinmalarini yoritishda muallif ba’zida bevosita izoh
bermaydi, balki tasvirlagan manzara orqali ruhiy holatni o‘quvchining
tasavvurida jonlantirishga harakat qiladi. Misol uchun, Bobur kechki tongda
yakkama-yakka qolgani, osmonning rangsiz va jimjit holatda tasvirlanishi, unga
qarshi yengil shamol esishi — bularning barchasi qahramonning ichki
bo‘shashgan holatini bildiradi. Bu estetik yondashuvda muallif badiiy uslub
vositasida fikrni ochib beradi: ruhiy tanglik, ichki sukunat va o‘z-o‘zini izlash
holati tabiiy detallar orqali ko‘rsatib beriladi.
Roman davomida kuzgi manzaralarga katta urg‘u beriladi. Barglarning
sarg‘ayib to‘kilib borishi, daraxtlarning yalang‘och qolishi Boburning ichki
dunyosidagi bo‘shliqni, g‘am va alamni anglatadi. Shu tarzda tabiat hayoti bilan
inson tuyg‘ulari o‘rtasida nozik, lekin chuqur aloqadorlik mavjudligi yoritiladi.
Bu metod ruhiy kechinmalarni bevosita bayon qilish o‘rniga ularni estetika
orqali yashirin, ammo kuchli tarzda ifodalash imkonini beradi.
Estetik yondashuvning eng kuchli jihati — bu syujet voqealari bilan uyg‘un
ravishda tabiat manzaralarining ham ruhiy holatga mos holda o‘zgarib
borishidir. Masalan, Bobur orzulari chilparchin bo‘lganda yomg‘irli manzara,
quyuq bulutlar, kuchsiz quyosh tasviri orqali kayfiyatning tushkunligi beriladi.
Bu holatlarda tabiat go‘yoki qahramon bilan birga yurakdan yurakka
gaplashadi. Estetik yondashuvda asosiy mezon — kechinmalarni obrazli,
tasvirli, ramziy yo‘llar bilan anglatishdir.

34“Yulduzli tunlar” romanida tun — Boburning ichki kechinmalarining eng
kuchli ramzidir. Tun — bu sukunat, bu o‘z-o‘ziga qaram holat, bu chuqur
tafakkur va yurak so‘zlari davri. Aynan tunda qahramon fikr yuritadi, o‘z
o‘tmishini eslaydi, hayotining yo‘lini baholaydi. Shuning uchun ham “yulduzli
tun” obrazi ruhiy holatning poetik timsoliga aylanadi. Bobur tunda yulduzlarga
boqarkan, u hayotning sirli tomonlarini o‘ylaydi, bu orqali muallif yulduzlar
timsolida abadiyat, orzu, umid va yolg‘izlikni mujassamlashtiradi.
Yana bir misol — bahor manzarasi orqali qalbda uyg‘ongan quvonch va
yangilanish tuyg‘usi ifodalanadi. Bobur umrida yangi bosqich boshlanganda,
asarda gullagan daraxtlar, quyoshli kunlar, jilg‘alarning shovqini tasvirlanadi.
Bu estetik yondashuv orqali muallif qahramon ruhidagi ko‘tarinkilikni, hayotga
bo‘lgan umidini tabiat orqali ifodalaydi. Aslida bu — yozuvchining estetik-
falsafiy qarashining yorqin namunasidir. Chunki har bir fasl, har bir manzara —
Boburning ichki olami bilan uzviy bog‘langan holda mavjud.
Estetik yondashuv shuningdek, o‘quvchini passiv tomoshabindan faol talqin
qiluvchiga aylantiradi. O‘quvchi tabiatni ko‘radi, ammo undan ortiq ma’noni
ham sezadi: u manzara orqasidagi ruhiy ahvolni, g‘amni, umidni, qo‘rquvni,
sokinlikni anglashga harakat qiladi. Bu esa adabiy asarning hissiy-estetik
ta’sirini yanada kuchaytiradi.
Adabiyotshunoslikda estetik yondashuv faqatgina go‘zallikni tasvirlash
emas, balki ruhiy holatlarni poetik ifoda vositalari orqali ochib berish san’ati
sifatida qaraladi. “Yulduzli tunlar” romanida bu yondashuv nihoyatda nozik va
mazmunli tarzda qo‘llaniladi. Boburning ruhiy iztiroblari, umidsizligi, zavq-
shavqlari, orzulari tabiat vositasida estetik timsollarga aylantirilgan. Shu
jihatdan olganda, tabiat tasvirlari bir vaqtning o‘zida syujetni
harakatlantiruvchi, qahramon holatini aks ettiruvchi va o‘quvchini badiiy
tafakkurga chorlovchi vosita sifatida xizmat qiladi.
Asardagi eng kuchli estetik ramzlardan biri — yomg‘irdir. Boburning
yomon xabarlardan so‘ng yuragi ezilgan paytlarda, asarda ko‘pincha yomg‘ir

35manzarasi keltiriladi. Bu manzara bevosita qahramonning ichki yig‘isini
ifodalaydi. Yomg‘ir nafaqat osmondan yog‘ayotgan suv, balki qalbda
yig‘layotgan og‘riq timsolidir. Shu tarzda yozuvchi estetik vosita bilan g‘am,
tushkunlik, ko‘ngil siqilishi kabi his-tuyg‘ularni obrazli ifodalaydi.
Tabiatdagi kontrastlar — yorug‘ va qorong‘u, iliq va sovuq, turg‘un va
harakatchan elementlar qahramonning ichki qarama-qarshiliklari bilan bog‘lab
beriladi. Bobur umrining muhim burilishlarida tog‘larning balandligi,
sahrolarning kengligi, daryolarning oqimi va daraxtlarning shivir-shivirlari
poetik vosita sifatida keltiriladi. Bu tabiat obrazlari ichki iztirob, xotirjamlik,
kelajak haqidagi umid va o‘tgan kunlarga nisbatan afsus tuyg‘ularini
tasvirlashda muhim vositaga aylanadi.
Muallif estetik yondashuv orqali tabiat va kechinmalar o‘rtasida nozik
semantik bog‘liqliklar yaratadi. Masalan, quyosh botish sahnasi — Boburning
ayriliq yoki alamli qarorlar oldidan turib qolgan holatlarini ifodalaydi. Quyosh
botayotgan pallada osmon to‘q sariq, qizil ranglarga kiradi — bu ranglar
Boburning yuragidagi iztirob, g‘azab yoki ichki qaror og‘irligini estetik tarzda
aks ettiradi. Bunday rang tasvirlari orqali ruhiy holat qamrovi kengaytiriladi.
Yozuvchi asarda ko‘pincha fon sifatida emas, balki faol semantik yuk
ko‘taruvchi element sifatida tabiat obrazlarini ishlatadi. Bu holat Boburning
xotira sahnalarida, kechmishlarni eslash jarayonlarida ayniqsa yaqqol ko‘zga
tashlanadi. Ko‘hna bog‘lar, yodgor joylar, tarixiy shaharlar tasvirida inson
kechinmalari, dardlari, armonlari yashiringan bo‘ladi. Shu bois tabiat detali bir
vaqtning o‘zida tarixiy, poetik va ruhiy ma’no anglatadi.
Estetik yondashuvning yana bir muhim jihati — u qahramonni passiv emas,
faol ongli mavjudot sifatida ochib beradi. Bobur nafaqat atrofni ko‘radi, balki
uni ichki dunyosi bilan bog‘laydi. Uning tabiatni kuzatishdagi nigohi, his
qilishidagi ohang o‘quvchiga ham estetik zavq, ham ruhiy anglashni tuhfa etadi.
Shu tariqa muallif o‘quvchi va qahramon o‘rtasida ruhiy bog‘liqlik yaratadi.

36“Yulduzli tunlar” romanida ko‘plab manzaraviy sahnalar mahorat bilan
poetik tilga ko‘chirilgan. Ushbu tasvirlar quruq tabiat tasviri emas, balki
Boburning ichki olamining bir ko‘zgusidir. Har bir daraxt, har bir bulut, har bir
tun yoki tong — qahramonning qalbidagi o‘zgarishlarni ifodalovchi
timsollardir. Bu estetik yondashuv adabiy asarning poetik darajasini oshiradi,
uni hissiyotlarga boy qiladi.
Estetik yondashuv orqali tabiat tasvirini qahramon ruhiy holati bilan
bog‘lash — “Yulduzli tunlar” romanining eng kuchli poetik yechimlaridan
biridir. Bu yondashuv badiiy obrazni yanada chuqurroq, yanada kengroq
ma’noga ega qilishga xizmat qiladi va o‘quvchiga ruhiy taassurot baxsh etadi.
Tabiat manzaralarida yashirin badiiy qatlamlar orqali ruhiyatni ko‘rsatish — bu
Pirimqul Qodirovning yozuvchilik mahoratini namoyon qiluvchi asosiy
jihatlardan biridir.

37 Xulosa
Men ushbu kurs ishida “Tabiat tasviri va badiiy asar tuyg‘ulari ifodasi
o‘rtasidagi uyg‘unlik” masalasini Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar”
romani misolida tahlil qilishga harakat qildim. Asar tahlili davomida shuni
chuqur angladimki, badiiy adabiyotda tabiat tasviri oddiy manzara emas, balki
inson qalbidagi ruhiy holatni ifodalovchi nozik poetik vositadir. Ayniqsa,
tarixiy-biografik roman bo‘lgan “Yulduzli tunlar”da bu jihat nihoyatda chuqur,
obrazli va estetik ifodada ko‘zga tashlanadi.Men o‘rgangan sahnalarda
Boburning ichki kechinmalari, his-tuyg‘ulari, orzu-umidlari tabiat vositalari –
yomg‘ir, tog‘, sahro, tun va tong manzaralari orqali badiiy ifodalanadi. Muallif
tabiat detallarini nafaqat fon sifatida, balki qahramonning ruhiy holatini ochib
beruvchi faol estetik vosita sifatida qo‘llaydi. Bu esa asarning badiiy-estetik
saviyasini yanada yuksak darajaga ko‘taradi. Ayniqsa, Boburning og‘ir qarorlar,
fojiali vaziyatlar yoki muhabbat lahzalarida tabiat tasvirlari bilan uyg‘unlikda
berilishi o‘quvchini ruhiy jihatdan larzaga soladi, uni qahramon bilan birga
kechinishga, quvonishga, o‘ylanishga majbur qiladi.Kurs ishim davomida tabiat
va tuyg‘ular orasidagi badiiy uyg‘unlikni yaratishda estetik yondashuvning
o‘rni naqadar muhim ekanligini tushundim. Tabiatdagi har bir rang, har bir
tovush, har bir harakat insonning qalb holatlari bilan bog‘liq holda tasvirlanadi.
Bu yondashuv orqali yozuvchi inson ruhiyatini yanada chuqurroq ochadi,
murakkab his-tuyg‘ularni obrazlar vositasida yetkazadi.
Xulosa qilib aytganda, “Yulduzli tunlar” romani badiiy asarda tabiat va
tuyg‘ular uyg‘unligining yorqin namunasi sifatida qaralishi mumkin. Men
ushbu kurs ishini yozish jarayonida nafaqat asarni chuqur o‘rgandim, balki
badiiy tafakkur, poetik tasvir, ruhiy kechinmalar va estetik ifoda orasidagi ichki
bog‘liqlikni anglash imkoniga ega bo‘ldim. Kelgusida bu kabi yondashuvlar

38bilan boshqa asarlar tahliliga ham chuqurroq kirishishga intilaman. Bu esa
nafaqat ilmiy izlanishimga, balki badiiy dunyoqarashimning shakllanishiga ham
katta hissa bo‘lib xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) Qodirov Pirimqul. Yulduzli tunlar. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi
Adabiyot va san’at nashriyoti, 2019. – 520 bet.
2) Karimov Nurmon. Badiiy tafakkur va estetik mezon. – Toshkent: Fan, 2005.
– 256 bet.
3) G‘anieva Sayyora. O‘zbek adabiyotida obraz va tasvir. – Toshkent: Fan,
2011. – 280 bet.
4) Begmatov Erkin. Adabiy obraz va uning badiiy talqini. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2013. – 212 bet.
5) Rasulov Mirzohid. Tarixiy romanlarda tarix va badiiyat. – Toshkent:
Yozuvchi, 2004. – 194 bet.
6) G‘ofurov Asqarali. Badiiy asarda psixologizm. – Toshkent: Fan, 2015. –
188 bet.
7) Rajabov Ibrohim. Adabiyotshunoslikka kirish. – Toshkent: O‘zbekiston,
2020. – 234 bet.
8) Mirvaliev Nodir. Badiiy asarda ruhiy holat ifodasi. // O‘zbekiston Milliy
universiteti ilmiy maqolalar to‘plami. – 2018. – №1. – B. 55–62.
9) Qo‘chqorov Ahmad. Poetika nazariyasi va amaliyoti. – Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2017. – 276 bet.
10) Abduazimov Anvar. Adabiy tanqid nazariyasi. – Samarqand: Zarafshon,
2016. – 198 bet.
11) Islomov Jamshid. Obraz va badiiy tafakkur masalalari. – Toshkent: Fan,
2012. – 204 bet.
12) Elektron manba: www.kitobxon.com – “Yulduzli tunlar” romanining
raqamli nashri va tahlillari.

3913) Elektron manba: www.ziyonet.uz – O‘zbekiston ta’lim portali:
adabiyotshunoslik va estetik tahlilga oid maqolalar.
14) Elektron manba: www.fan-edu.uz – Ilmiy-ma’rifiy maqolalar, poetika va
badiiy psixologiya bo‘yicha izlanishlar.

Tabiat tasviri va badiiy asar tuyg'ulari ifodasi o'rtasidagi uyg'unlik (Yulduzli tunlar romani misolida)

Купить