Muomala layoqati masalalarida vasiylik va xomiylik institutining qo‘llanilishi - Huquqshunoslik - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	1.0MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	24 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Muomala layoqati masalalarida vasiylik va xomiylik institutining qo‘llanilishi

Sotib olish

Muomala layoqati masalalarida vasiylik va xomiylik institutining qo‘llanilishi
Reja
Kirish
Muomala layoqati tushunchasi va uning huquqiy mezonlari
II. Vasiylik instituti
III. Homiylik instituti
IV. Vasiylik va homiylik institutlarining muomala layoqati masalalaridagi o‘rni
V. Muammolar va takliflar
Xulosa va foydalanilgan manbalar

Kirish
Muomala layoqati — bu shaxsning o‘z harakatlari bilan fuqarolik huquq va
majburiyatlarini vujudga keltirish, o‘zgartirish yoki bekor qilish qobiliyatidir. Ushbu
huquqiy kategoriya har bir insonning huquqiy imkoniyatlarini aniqlab beradi va
jamiyatda shaxsning mustaqilligi darajasini belgilaydi.
Muomala layoqati yoshi, aqliy holati va boshqa omillar bilan belgilanadi. To‘liq
muomala layoqatiga ega bo‘lgan shaxslar o‘z huquqiy va iqtisodiy munosabatlarini
mustaqil ravishda boshqaradi. Shu bilan birga, qonunchilikda ba zi shaxslarningʼ
muomala layoqati cheklanishi yoki umuman mavjud bo‘lmasligi mumkin bo‘lgan
holatlar belgilangan. Bunday holatlarda vasiylik va homiylik institutlari muhim rol
o‘ynaydi.
Vasiylik va homiylik institutlari jamiyatning zaif qatlamlarini, jumladan voyaga
yetmaganlar, ruhiy yoki jismoniy zaifligi tufayli muomala layoqatiga ega bo‘lmagan
shaxslarni himoya qilish uchun tashkil etilgan. Ushbu institutlar:
 Huquqlarni himoya qilish: Zaif shaxslarning huquqlarini ta minlash va ularning
ʼ
manfaatlarini qonuniy himoya qilishga yo‘naltirilgan.
 Ma muriy yordam:
ʼ Muomala layoqatiga ega bo‘lmagan shaxslarga kundalik
hayotda yordam ko‘rsatish uchun tashkil etiladi.
 Jamiyat barqarorligini ta minlash:
ʼ Muomala layoqati cheklangan shaxslarning
ijtimoiy munosabatlarda to‘g‘ri ishtirok etishini ta minlash orqali jamiyatda
ʼ
huquqiy va ijtimoiy barqarorlikka erishiladi.
Ushbu institutlar, huquqiy jihatdan qaralganda, ijtimoiy himoya mexanizmining
ajralmas qismi bo‘lib, ular nafaqat shaxsiy manfaatlarni, balki umumiy ijtimoiy
manfaatlarni ham himoya qiladi. Vasiylik va homiylikning ahamiyati , ularning
samaradorligi bevosita qonunchilik va huquqni qo ‘ llash mexanizmlarining sifati bilan
belgilanadi . Muomala layoqati tushunchasi va uning huquqiy mezonlari
Muomala layoqati — bu shaxsning fuqarolik huquqiy munosabatlarida o‘z huquqlarini
amalga oshirish va majburiyatlarini bajarish qobiliyatidir. Ushbu huquqiy imkoniyat
fuqarolik qonunchiligi asosida belgilanadi va har bir shaxs uchun muayyan mezonlarga
bog‘liq.

 Huquqiy asosi :
Muomala layoqati asosan fuqarolik qonunchiligida belgilangan bo‘lib, u
shaxsning yoshi, ruhiy holati va harakatga layoqatlilik qobiliyatiga bog‘liq.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga muvofiq, to‘liq
muomala layoqatiga ega bo‘lish yoshi odatda 18 yosh deb belgilanadi, lekin
ayrim holatlarda bu yosh 16 ga tushirilishi mumkin (masalan, nikohga kirgan
taqdirda).
 Turlari :
Muomala layoqati quyidagi asosiy turlarga bo‘linadi:
1. To‘liq muomala layoqati : Shaxs to‘liq huquq va majburiyatlarni amalga
oshira oladi. Odatda, bu balog‘at yoshiga yetgan shaxslarga tegishli.
2. Cheklangan muomala layoqati : Ba zi sabablarga ko‘ra (masalan, yoshʼ
yoki ruhiy holat tufayli) shaxsning muomala layoqati to‘liq bo‘lmagan holatlar.
3. Muomala layoqatining yo‘qligi : Ruhiy yoki jismoniy sabablarga ko‘ra
shaxs o‘z huquq va majburiyatlarini amalga oshira olmaydi.
 To‘liq muomala layoqati :
o To‘liq muomala layoqatiga ega shaxslar o‘z huquq va majburiyatlarini
mustaqil ravishda amalga oshiradi.
o Odatda, bu 18 yoshga to‘lgan shaxslar yoki nikoh orqali voyaga yetgan
shaxslar uchun amal qiladi.
o Ular mulk sotib olish, shartnomalar tuzish, meros olish, tadbirkorlik
faoliyatini yuritish kabi huquqiy harakatlarni hech qanday cheklovlarsiz amalga
oshiradi.
 Cheklangan muomala layoqati :
o Cheklangan muomala layoqatiga ega shaxslar huquqiy harakatlarni
faqatgina vasiy yoki homiy yordamida amalga oshiradi.
o Cheklangan muomala layoqati odatda quyidagi holatlarda qo‘llaniladi:
1. Voyaga yetmaganlar (10–18 yosh): Ular faqat kundalik hayotga oid
oddiy shartnomalarni mustaqil amalga oshirishlari mumkin, qolgan barcha harakatlar

uchun vasiylar ishtiroki talab qilinadi. Ruhiy yoki jismoniy cheklovlarga ega shaxslar :
Sud qarori bilan muomala layoqati cheklangan deb e lon qilingan shaxslar.ʼ
 Cheklangan muomala layoqatining o‘ziga xos jihatlari :
o Bu holatda shaxs mustaqil huquqiy harakatlarni amalga oshira olmaydi
yoki faqat vasiy yoki homiyning roziligi bilan amalga oshiradi.
o Masalan, voyaga yetmaganlar shaxsiy xaridlarni amalga oshirishi mumkin,
lekin yirik moliyaviy bitimlar yoki ko‘chmas mulk operatsiyalari faqat vasiy ishtirokida
rasmiylashtiriladi.Muomala layoqati shaxsning fuqarolik huquqiy munosabatlarida
ishtirok etish imkoniyatini belgilab beradi. To‘liq muomala layoqati balog‘atga yetgan
va aqliy, jismoniy holati yaxshi bo‘lgan shaxslar uchun amal qiladi. Cheklangan
muomala layoqati esa yosh, ruhiy yoki jismoniy sabablar tufayli shaxsning huquq va
majburiyatlarini amalga oshirish jarayoniga vasiylik yoki homiylik institutini jalb qilish
zaruriyatini belgilaydi. Ushbu mezonlar huquqiy tartibni ta minlash va zaif shaxslarning
ʼ
manfaatlarini himoya qilishga xizmat qiladi.
Vasiylik va homiylik
Muomalaga layoqatsiz fuqaro shaxsini, uning qonuniy huquq va manfaatlarini
himoya qilish uchun, shuningdek qonunda nazarda tutilgan hollarda mulkiy
huquqlarini qo’riqlash uchun vasiylik va homiylik belgilanadi.Vasiylik shundan
iboratki, bunda muomalaga layoqatsiz shaxs – o’n to’rt yoshga to’lmagan fuqarolar,
ruhiy kasal va aqli zaiflar nomidan vasiy sifatida harakat qiladi hamda o’zining
harakatlari bilan vasiylikka olingan shaxs uchun huquq va majburiyatlar tug’diradi.
Homiylikda homiylar qisman muomala layoqatiga ega bo’lgan shaxslarga (o’n
to’rt yoshdan o’n sakkiz yoshgacha bo’lgan fuqarolarga) o’z huquqlarini amalga
oshirish, majburiyatlarni bajarishda yordam ko’rsatadilar, shuningdek ularni uchinchi
shaxslarning ba’zan bo’lishi mumkin bo’lgan yomon niyatli harakatlaridan
saqlaydilar. Homiylik ba’zi hollarda jismoniy kamchiliklari bo’lgan, masalan, ko’zi
ojiz (ko’rlik), mayiblik sababli o’z huquqlarini o’zlari amalga oshira olmaydigan va
himoya qila olmaydigan to’la muomala layoqatiga ega bo’lgan shaxslarga nisbatan
ham belgilanadi. Bunday shaxslarga nisbatan homiylikning vazifasi huquqlar olish
yoki ularni amalga oshirish bilan bog’liq turli harakatlarni ular uchun bajarishdan

iborat.
Bolaning ota-onasi olti oydan ortiq muddatda bo’lmagan hol- larda, agar
bolaning manfatlari uchun zarur bo’lsa, ularga nisbatan ham vasiylik va homiylik
belgilanadi 2
.
Mahalliy organlar vasiylik va homiylik organlari bo’la ola- di. Ular voyaga
etmaganlarga nisbatan vasiylik harakatlarini amalga oshirishni yosh bolalarga
nisbatan xalq ta’lim bo’limlariga , ruhiy kasal va aqli zaiflarga nisbatan sog’liqni
saqlash bo’limlariga , vasiylikka olinuvchilarning boshqa toifalariga nisbatan esa
ijtimoiy ta’minot bo’limlariga yuklaydilar. Vasiylik va homiylik qishloq joylarida
fuqarolik yig’inlari tomonidan belgilanadi.
O’zbekiston Respublikasidan tashqarida yashaydigan, ota-ona- sining
qaramog’idan mahrum bo’lgan O’zbekiston Respublikasining voyaga etmagan
fuqarolariga va sog’lig’i tufayli o’z huquqini musta- qil ravishda amalga oshira
olmaydigan, o’z majburiyatlarini bajara olmaydigan O’zbekiston Respublikasining
voyaga etmagan fuqaro- lariga vasiylik va homiylik faoliyatini amalga oshirish
O’zbekis- ton Respublikasining konsullik idoralari zimmasiga yuklanadi. Agar
vasiylikka olinuvchining mulki u turgan joyda bo’lmasa, ikki vasiy: biri – uning
o’ziga nisbatan, ikkinchisi – vasiylikka olingan shaxsning mulkiga nisbatan
tayinlanishi mumkin.Ota-onalar vasiylik va homiylik vazifalariga alohida tayin-
lanmay, vasiylik va homiylik qonun bo’yicha bajaradilar. Ota- onalari bo’lmagan
taqdirda yoki ular amalda bu vazifani birorta sabab, masalan, qamoqda yoki
shifoxonada bo’lishi tufayli bajara olmasalar yoki ota-onalik huquqidan mahrum
bo’lgan bo’lsalar, vasiy- lik va homiylik organlari vasiy va homiyni, birinchi
navbatda, vasiylikka olinuvchiga yoki homiy tayinlanayotganga yaqin shaxslardan
biriga tayinlaydi.Muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan shaxslar,
sud tomonidan ota-onalik huquqlaridan mahrum qilinganlar yoki Yuldasheva Sh .
Vasiylik va homiylik institutlari .ota-onalik huquqi cheklanganlar sobiq farzandlikka
oluvchilarning farzandlikka olganligi Oila kodeksining 169-moddasiga muvofiq
bekor qilingan shaxslar (ya’ni, o’z zimmalaridagi majburiyatlarni bajarishdan bo’yin
tovlayotgan yoki ularni lozim darajada bajar- mayotgan, ota-onalik huquqini

suiiste’mol qilayotgan, farzandlikka olinganlarga nisbatan, shafqatsizlik bilan
muomalada bo’layotgan, muttasil ichkilikbozlik yoki giyohvandlikka mubtalo
bo’lgan shaxslar) qonun bilan zimmalariga yuklangan majburiyatlarni lozim
darajada bajarmaganliklari yoki o’z huquqlarini suiiste’mol qilganliklari uchun
vasiylik (homiylik) vazifalaridan chetlatilgan shaxslar, ruhiy yoki narkologik
muassasalarda ro’yxatda turganlar, qasddan sodir etgan jinoyati uchun ilgari hukm
qilingan shaxslar vasiy va homiy qilib tayinlanishi mumkin emas (Vasiylik va
Homiylik to’g’risidagi Nizomning 8-bandi).
Vasiy va homiyning asosiy vazifasi vasiylikka olinuvchining shaxsi va mulki
yuzasidan g’amxo’rlik qilishdan, vasiylikka olinuv- chining manfaatlarini
qo’riqlashdan iborat. Binobarin, vasiylikka oluvchi o’ziga ishonilgan mulkdan o’zi
uchun hech qanday foyda olmasligi lozim. U vasiylikka olingan shaxsni asrash va
uning mulkini idora etish xarajatinigina undirishga haqli. Umumiy qoida bo’yicha
vasiylik va homiylik vazifalari bepul bajariladi. Vasiy va homiy o’z vasiyligi yoki
homiyligidagi shaxsga ta’minot berishga majbur emas. Vasiy va homiyning o’z
vasiyligi yoki homiyligidagi shaxsning ta’minoti uchun qilgan xarajatlari qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda ushbu shaxsning mablag’i hisobidan qoplanadi, bu
mablag’ etarli bo’lmagan taqdirda esa, uning ta’minoti uchun vasiylik va homiylik
organlari nafaqa tayinlashi mumkin. Vasiy vasiylikka olingan shaxs tomonidan
bitimlar tuzishga haqli, lekin vasiylikka olinuvchining mulkiy ahvoliga yomon ta’sir
etadigan bitimlar tuzishda vasiylik organlarining roziliklari bilan ish qilish lozim.
Notarial guvohlantirishni talab qiladigan shartnomalar tuzish, vasiylikka olingan
shaxsga qarashli mulkiy huquqlardan voz kechish, mulkni taqsimlash va shu kabi
harakatlar uchun vasiylik organlarining roziligi zarur. Yosh bolalarga qarashli
imoratlarni sotish uchun vasiylik organlaridan maxsus ruxsat olinishi kerak.Vasiy
vasiylikka olingan shaxsning o’zi bilan va uning nomi- dan o’zining yaqin kishilari
bilan bitimlar tuza olmaydi, chunki bunda vasiylikka olinuvchining manfaatlariga
zarar keltirib, o’ziga yaqin kishilarning manfaatlariga ustunlik berish xavfi bor.
Vasiy voyaga etmaganlarning tarbiyalanishlari, sog’liklari haqida g’amxo’rlik

qilishga va ular bilan birga turishga majbur. Ruhiy kasallarning vasiylari esa, ularni
davolash va sog’liklariga muvofiq sharoitda asrash tadbirlarini ta’minlashlari lozim.
Homiylar g’amxo’rlik qilish uchun o’zlariga ishonilgan shaxs- larga, ularning
huquq va majburiyatlarini amalga oshirishlarida yordam ko’rsatadilar, ularni uchinchi
shaxslarning yomon niyatli hara- katlaridan saqlaydilar. Bitim tuzish uchun vasiylik
va homiylik organlarining roziliklari talab qilinmagan hollarda, bitimlar tuzishga
rozilik bera oladilar.Vasiylar va homiylar o’z himoyalaridagi shaxslarning huquq va
manfaatlarini har qanday shaxslar bilan munosabatlarda, shu jumladan, sudlarda ham
maxsus vakolatlarsiz himoya qila oladilar (FK, 32-modda).Vasiylik va homiylik bilan
bog’liq bo’lgan munosabatlarga oid asosiy qoidalar Oila kodeksi hamda vasiylik va
homiylik organlari to’g’risidagi Nizom bilan tartibga solinadi.
Vasiylik instituti
Vasiylikning huquqiy tushunchasi va maqsadi
 Huquqiy tushuncha :
Vasiylik — bu voyaga yetmaganlar yoki muomala layoqati cheklangan
shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish uchun davlat
tomonidan belgilangan shaxs yoki tashkilotning ularga yuridik vakillik qilish
jarayonidir. Vasiylik fuqarolik qonunchiligi asosida tartibga solinadi.
 Maqsadi :
Vasiylikning asosiy maqsadi zaif shaxslarni:
1. Huquqiy himoya qilish : Ularning shaxsiy va mulkiy manfaatlarini
qonuniy himoya qilish.
2. Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash : Ularning kundalik hayotda va huquqiy
munosabatlarda to‘g‘ri ishtirokini ta minlash.ʼ
3. Barqarorlikni ta minlash
ʼ : Ularning huquqiy holatini boshqarish orqali
ijtimoiy barqarorlikni ta minlash.
ʼ
Vasiy tayinlashning asosiy shartlari va tartibi
 Asosiy shartlar :
1. Vasiy faqat sud yoki ma muriy organlar tomonidan belgilanishi mumkin.
ʼ
2. Vasiy etib tayinlanadigan shaxs quyidagi talablarga javob berishi kerak:

 Huquqiy layoqatli va muomalaga layoqatli bo‘lishi;
 Vasiylikni amalga oshirishga to‘sqinlik qiluvchi huquqiy yoki
jismoniy sabablarning mavjud emasligi;
 Nomzodning huquqiy va ma naviy jihatdan shaxsni himoya qilishgaʼ
qodir bo‘lishi.
 Tartibi :
1. Vasiylik zarurati aniqlangandan so‘ng, mahalliy hokimiyat organlari yoki
sud tomonidan vasiy tayinlanadi.
2. Vasiylik haqida qaror chiqarilgach, vasiyga barcha huquq va majburiyatlar
huquqiy hujjatlar asosida topshiriladi.
3. Vasiylikni amalga oshirish jarayonida vasiy davlat organlariga hisobot
berib turishi lozim.
Vasiylikning asosiy qo‘llanilish doirasi quyidagi shaxslarni qamrab oladi:
a) Voyaga yetmagan shaxslarga nisbatan vasiylik
 Kimlarga nisbatan qo‘llaniladi :
o 18 yoshga to‘lmagan bolalar, agar ular ota-onasiz qolgan bo‘lsa yoki ota-
onalari ularni tarbiyalash va ularga g‘amxo‘rlik qilish imkoniyatiga ega
bo‘lmasa.
o 14 yoshga to‘lmagan bolalarga (kichik yoshdagi voyaga yetmaganlar)
asosan vasiy tayinlanadi.
 Vasiyning majburiyatlari :
1. Bola manfaatlarini himoya qilish;
2. Ularning kundalik hayotdagi ehtiyojlarini ta minlash;
ʼ
3. Mulkni boshqarish va ularning huquqlarini himoya qilish.
 Vasiylikning huquqiy chegaralari :
Vasiy voyaga yetmagan shaxs nomidan shartnomalar tuzishi, davlat organlariga
murojaat qilishi va boshqa huquqiy harakatlarni amalga oshiradi.
b) Muomala layoqati cheklangan shaxslarga nisbatan vasiylik
 Kimlarga nisbatan qo‘llaniladi :

o Sud qarori bilan muomala layoqati cheklangan deb topilgan shaxslar,
masalan:
 Aqliy yoki jismoniy zaifligi tufayli muomala layoqatiga ega
bo‘lmaganlar;
 Ruhiy kasallikka chalingan shaxslar.
 Vasiyning vazifalari :
1. Shaxsni kundalik hayotda qo‘llab-quvvatlash;
2. Ularning huquq va manfaatlarini qonuniy himoya qilish;
3. Mulkni boshqarish va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga ko‘maklashish.
 Cheklovlar :
Vasiy muomala layoqati cheklangan shaxs nomidan huquqiy harakatlarni amalga
oshirsa-da, uning har bir faoliyati shaxsning manfaatlariga mos bo‘lishi kerak.
Vasiylik bilan bog‘liq mulkiy masalalar ustidan davlat organlari nazorat olib
boradi.
Vasiylik instituti zaif shaxslarning huquq va manfaatlarini himoya qilishning muhim
vositasidir. Ushbu institut orqali davlat muomala layoqati cheklangan shaxslarning
ijtimoiy va huquqiy munosabatlarda ishtirokini ta minlaydi, ularning shaxsiy va mulkiyʼ
manfaatlarini muhofaza qiladi. Vasiylikning samaradorligi to‘g‘ri huquqiy tartib va
davlat organlarining samarali nazoratiga bog‘liqdir.
Vakolatli organ:
 tuman (shahar) hokimliklari.
Taqdim etiladigan hujjatlar:
a) tug‘ilganlik haqida guvohnoma (pasport) nusxasi;
bolalarning ota-ona qarovisiz qolganlik holatini tasdiqlovchi quyidagi hujjatlardan biri:
 ota-onasining o‘limi haqidagi guvohnomalar nusxasi;
 ota-onasining yoki ulardan birining ota-onalik huquqidan mahrum etilganligi,
muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklanganligi yoxud bedarak
yo‘qolgan deb topilganligi haqida sud qarori;
 ota-onalarning bolalarni tarbiyalashdan va ta’minotidan bo‘yin tovlaganligi, ota-
onalarga qidiruv e’lon qilinganligi haqidagi hujjatlar, ichki ishlar organlari,

davolash muassasalari va shunga o‘xshash boshqa muassasalarning bolalarning
ota-onasiz qolganligi to‘g‘risidagi dalolatnomalari;
b) sog‘lig‘i to‘g‘risida tibbiy muassasa (tibbiy-maslahat komissiyasi)ning xulosasi;
v) vasiylik yoki homiylik belgilanayotgan shaxsning turar joyi, mol-mulki to‘g‘risidagi
ma’lumotlar;
g) vasiylik va homiylik organining vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj
bo‘lgan shaxsning, shuningdek vasiylik yoki homiylikka olish istagini bildirgan
shaxsning turmush sharoitlari, oila a’zolarining salomatligi va oilaning boshqa
sharoitlari to‘g‘risidagi tekshiruv dalolatnomalari;
d) vasiylik va homiylik organining vasiy yoki homiy belgilanishiga muhtoj shaxslarga
nisbatan vasiy yoki homiy belgilash zarurligi, vasiy yoki homiy bo‘lish istagini
bildirgan shaxsning vasiy yoki homiy etib tayinlanishi mumkinligi to‘g‘risidagi
xulosalari.
Vasiylik va homiylik institutlarining muomala layoqati masalalaridagi o‘rni
1. Huquqlarni himoya qilish va tartibga solishda institutlarning ahamiyati
Vasiylik va homiylik institutlari jamiyatdagi zaif shaxslarni huquqiy va ijtimoiy himoya
qilishning asosiy mexanizmlaridan biri hisoblanadi. Ushbu institutlar muomala layoqati
cheklangan yoki mavjud bo‘lmagan shaxslarning huquqlarini ta minlash va ularniʼ
jamiyatning to‘laqonli a zosi sifatida faol ishtirokini qo‘llab-quvvatlashda muhim o‘rin
ʼ
tutadi.
 Huquqiy himoya :
o Vasiylik va homiylik orqali shaxslarning huquqlari davlat tomonidan
kafolatlanadi va har qanday noqonuniy xatti-harakatlardan himoya qilinadi.
o Bu institutlar orqali voyaga yetmaganlar, nogironlar va muomala layoqati
cheklangan shaxslar manfaatlariga mos ravishda huquqiy bitimlar amalga
oshiriladi.
 Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash :
o Vasiy va homiylar shaxslarning kundalik ehtiyojlarini qondirishda,
jumladan ta lim, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlardan foydalanishda
ʼ
yordam beradi.

o Ular shaxsiy mulkni boshqarish, shaxsning moliyaviy xavfsizligini
ta minlash va turmush sharoitlarini yaxshilash bilan shug‘ullanadi.ʼ
 Tartibga solish va nazorat :
o Davlat organlari vasiylik va homiylik faoliyatini nazorat qilib, shaxslarning
manfaatlarini muhofaza qilishni ta minlaydi.
ʼ
o Vasiy yoki homiylar faoliyati doimiy ravishda davlat organlari hisobotlari
orqali nazorat qilinadi.
2. Vasiylik va homiylik institutlari o‘rtasidagi farqlar
Vasiylik va homiylik o‘zaro o‘xshash bo‘lsa-da, ularning qo‘llanish doirasi va
vazifalarida muayyan farqlar mavjud:
Asosiy jihat Vasiylik Homiylik
Kimlar uchun
qo‘llaniladi Voyaga yetmaganlar va muomala
layoqati cheklangan shaxslar. Muomala layoqati qisman
saqlangan shaxslar.
Yuridik
imkoniyatlar Vasiy to‘liq yuridik vakillikni
amalga oshiradi. Homiy shaxsning faqat
muayyan masalalarda vakili
hisoblanadi.
Faoliyat sohasi Harakatga layoqati yo‘q
shaxslarning huquqlarini
boshqarish va ularning nomidan
bitimlar tuzish. Harakatga qisman layoqatli
shaxslarning huquqlarini
cheklangan doirada himoya
qilish.
Kim tomonidan
tayinlanadi Sud yoki davlat organlari. Sud yoki davlat organlari.
Majburiyatlar
darajasi To‘liq javobgarlik va
majburiyatlarni o‘z zimmasiga
oladi. Faqat yordam va maslahatlar
berish bilan chegaralanadi.
3. Oila huquqi va fuqarolik huquqi kontekstida ushbu institutlarning qo‘llanilishi
Vasiylik va homiylik institutlari oila huquqi va fuqarolik huquqi sohasida turli
maqsadlarda qo‘llaniladi.
Oila huquqi doirasida :
 Voyaga yetmaganlar:

o Yetim qolgan yoki ota-onasidan ayrilgan bolalarga nisbatan vasiylik
belgilanishi ota-onalik huquqlarining amalga oshirilishi uchun zarurdir.
o Ota-onasi ajralib ketgan yoki huquqlaridan mahrum etilgan bolalar uchun
vasiy yoki homiy tayinlash orqali ularning huquqlari himoya qilinadi.
 Oilada voyaga yetmagan shaxslarning moliyaviy va mulkiy huquqlarini
boshqarish uchun vasiylar faoliyati muhimdir.
Fuqarolik huquqi doirasida :
 Mol-mulkni boshqarish :
o Vasiylar voyaga yetmaganlar va muomala layoqati cheklangan
shaxslarning mol-mulki ustidan huquqiy nazoratni amalga oshiradi.
o Homiylar qisman muomala layoqati saqlangan shaxslarning yirik
bitimlarda vakillik qilishlariga yordam beradi.
 Shartnomaviy huquq :
o Vasiylar va homiylar orqali qonuniy shartnomalar tuzish imkoniyati
shaxsning huquqiy manfaatlarini himoya qilishni ta minlaydi.ʼ
 Huquqiy layoqatni boshqarish :
o Vasiylik va homiylik orqali qonuniy himoya mexanizmlari amal qilinadi va
bu institutlar zaif shaxslarni har qanday noqonuniy harakatlardan himoya
qiladi.
Vasiylik va homiylik institutlari fuqarolik huquqi tizimining ajralmas qismi bo‘lib,
muomala layoqati masalalarida ijtimoiy adolatni ta minlaydi. Ushbu institutlar orqali
ʼ
huquqiy va ijtimoiy tartib nazorat ostida bo‘ladi, shuningdek, zaif qatlamlarning huquq
va manfaatlari samarali himoya qilinadi. Oila va fuqarolik huquqi kontekstida ushbu
institutlar inson huquqlarini ta minlashga va ijtimoiy himoya mexanizmlarini
ʼ
rivojlantirishga xizmat qiladi.
Vasiylik va homiylik sohasidagi muammolar
a) Qonunchilikdagi kamchiliklar
1. Noaniqlik va umumiylik :

o Vasiylik va homiylik institutlarining vazifalari va mas’uliyatlari
qonunchilikda aniq chegaralanmagan. Ba zan vasiy yoki homiyningʼ
qanday holatlarda qanday vakolatga ega ekani tushunarsiz bo‘lib qoladi.
o Muomala layoqati cheklangan yoki yo‘q shaxslar uchun huquqiy
mexanizmlarni bir xil qo‘llash holatlari mavjud, bu esa individual
ehtiyojlarni hisobga olishni qiyinlashtiradi.
2. Vasiy va homiylarning javobgarligi bo‘yicha yetarli mexanizmlar yo‘qligi :
o Vasiy yoki homiy tomonidan suiiste mol qilish holatlari uchun
ʼ
javobgarlikni belgilovchi aniq choralar yo‘qligi ularga ishonchsizlikni
oshiradi.
3. Iqtisodiy rag‘batlantirishning yo‘qligi :
o Vasiy yoki homiylarning faoliyatiga moddiy yordam va rag‘batlantirish
mexanizmlarining yo‘qligi bu rollarni bajarishni qiyinlashtiradi va ko‘ngilli
shaxslarni jalb qilishga to‘sqinlik qiladi.
b) Amalga oshirishdagi murakkabliklar
1. Davlat nazorati yetarli emas :
o Vasiylik va homiylik jarayonlarini nazorat qilish uchun davlat organlari
faoliyati sust ishlamoqda. Ko‘pincha, vasiylar va homiylar faoliyati to‘liq
monitoring qilinmaydi, bu esa qonunbuzarliklarga sabab bo‘lishi mumkin.
2. Shaxsiy manfaatlarning ziddiyati :
o Vasiy yoki homiy shaxslarning manfaatlari va ular himoya qilayotgan
shaxslarning manfaatlari o‘rtasida ziddiyat yuzaga kelishi mumkin.
3. Malaka yetishmasligi :
o Vasiy va homiylar orasida huquqiy va ma muriy bilimlarning yetishmasligi
ʼ
ularning faoliyatining samaradorligini pasaytiradi.
4. Byurokratik qiyinchiliklar :
o Vasiylik yoki homiylikni tayinlash va amalga oshirish jarayonidagi uzoq
va murakkab hujjatlashtirish protseduralari ushbu institutning
samaradorligini pasaytiradi.

2. Institutlarni takomillashtirish bo‘yicha takliflar
a) Qonunchilikni takomillashtirish
1. Huquqiy asoslarni aniq belgilash :
o Vasiylik va homiylik institutlarining vakolatlari va mas’uliyatlarini aniq
chegaralash.
o Muomala layoqati cheklangan shaxslarning ehtiyojlariga moslashtirilgan
huquqiy mexanizmlarni ishlab chiqish.
2. Javobgarlik tizimini mustahkamlash :
o Vasiy yoki homiylarning suiiste mol harakatlariga qarshi aniq jazolashʼ
mexanizmlarini joriy etish.
o Davlat tomonidan monitoringni kuchaytirish va maxsus inspeksiyalar
tashkil etish.
3. Moddiy rag‘batlantirish mexanizmi yaratish :
o Vasiy va homiylar uchun soliq imtiyozlari yoki davlat tomonidan mablag‘
ajratish kabi rag‘batlantirish mexanizmlarini joriy qilish.
b) Amalga oshirishni yaxshilash
1. Monitoring tizimini kuchaytirish :
o Vasiylik va homiylik faoliyatini davlat organlari tomonidan doimiy
ravishda nazorat qilish tizimini joriy qilish.
o Maxsus hisobot va audit tizimlarini yo‘lga qo‘yish.
2. Maxsus o‘quv dasturlari tashkil etish :
o Vasiy va homiylar uchun huquqiy bilimlarni oshiruvchi maxsus o‘quv
dasturlarini joriy qilish.
o Psixologik qo‘llab-quvvatlash va huquqiy savodxonlikka oid treninglarni
taqdim etish.
3. Jarayonlarni soddalashtirish :
o Vasiylik yoki homiylikni tayinlash bo‘yicha jarayonlarni byurokratik
to‘siqlardan xoli qilish.
o Hujjatlarni elektron shaklda qabul qilish va ko‘rib chiqish tizimini yo‘lga
qo‘yish.

Xulosa
Vasiylik va homiylik institutlari muomala layoqati cheklangan yoki mavjud bo ‘ lmagan
shaxslarning huquqlarini himoya qilish va ularga ijtimoiy qo ‘ llab - quvvatlash
ko ‘ rsatishning muhim vositalaridan biridir . Ushbu institutlar zaif qatlamlar, jumladan
voyaga yetmaganlar, muomala layoqati cheklangan shaxslar va ruhiy yoki jismoniy
zaiflikka ega bo‘lgan kishilar uchun jamiyatda to‘laqonli hayot kechirish imkonini
beradi. Vasiy va homiylar orqali davlat ushbu shaxslarning huquqlarini himoya qilib,
ular uchun qulay huquqiy va ijtimoiy muhitni yaratadi.
2. Ularning shaxsiy va ijtimoiy manfaatlarni himoya qilishdagi ahamiyati
 Shaxsiy manfaatlarni himoya qilish : Vasiylik va homiylik zaif shaxslarning
huquqlarini himoya qilib, ularning manfaatlarini noqonuniy xatti-harakatlardan
himoya qilishga xizmat qiladi. Bu nafaqat mol-mulkni boshqarishni, balki shaxsiy
hayotdagi ehtiyojlarni qondirishni ham o‘z ichiga oladi.
 Ijtimoiy manfaatlarni ta minlashʼ : Ushbu institutlar orqali davlat jamiyatda
ijtimoiy barqarorlikni saqlashga yordam beradi. Zaif shaxslarni himoya qilish
orqali ijtimoiy guruhlar o‘rtasida adolat va himoya tizimi yaratiladi, bu esa
umumiy ijtimoiy taraqqiyotni ta minlaydi.
ʼ
3. Institutlarning rivojlanishi uchun zaruriy chora-tadbirlar
Vasiylik va homiylik institutlarini yanada samarali qilish uchun quyidagi chora-
tadbirlarni amalga oshirish zarur:
1. Huquqiy bazani mustahkamlash : Vasiylik va homiylik institutlari faoliyatini
tartibga soluvchi qonunchilikni yangilash va takomillashtirish lozim. Shuningdek,
bu sohada javobgarlik va nazorat mexanizmlarini aniq belgilash zarur.
2. Moddiy rag‘batlantirishni joriy qilish : Vasiy va homiylarni moddiy
rag‘batlantirish tizimini ishlab chiqish ularning samarali faoliyat yuritishini
ta minlaydi.
ʼ
3. Davlat va nodavlat tashkilotlar hamkorligi : Vasiylik va homiylik institutlari
faoliyatini qo‘llab-quvvatlash uchun davlat organlari va nodavlat tashkilotlari
o‘rtasida hamkorlikni rivojlantirish muhimdir.

4. Monitoring tizimini kuchaytirish : Vasiy va homiylar faoliyatini doimiy nazorat
qilish uchun davlat organlari tomonidan monitoring tizimini yaratish zarur.
5. O‘quv dasturlari tashkil etish : Vasiy va homiylar uchun maxsus huquqiy va
ijtimoiy ko‘nikmalarni shakllantiruvchi o‘quv dasturlari joriy etilishi kerak.
Vasiylik va homiylik institutlari fuqarolik jamiyatida zaif shaxslarni huquqiy va ijtimoiy
himoya qilishning ajralmas qismi bo‘lib, ular orqali muomala layoqati masalalarini
samarali hal etish mumkin. Ushbu institutlarning takomillashtirilishi ijtimoiy adolatni
ta minlashga, shaxsiy manfaatlarni himoya qilishga va jamiyatning barqarorʼ
rivojlanishiga xizmat qiladi. Shu sababli, davlat va jamiyat tomonidan bu institutlarga
alohida e tibor qaratish lozim.
ʼ

FUQAROLIK HUQUQI BO YICHA ADABIYOTLAR RO YXATINI ʻ ʻ
1. "Fuqarolik huquqi"
o Muallif : I.B. Zokirov
o Nashr yili : 200 9
o Nashriyot : Ma'lumot mavjud emas
o Izoh : Ushbu darslik O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Fuqarolik
ʻ
kodeksi va boshqa qonun hujjatlari asosida yozilgan.
2. "Fuqarolik huquqi. 1-qism"
o Mualliflar : Ma'lumot mavjud emas
o Nashr yili : 2017
o Nashriyot : Toshkent davlat yuridik universiteti
3. "Fuqarolik huquqi"
o Muallif : V.R. Topildiyev
o Nashr yili : 2020
o Nashriyot : Ma'lumot mavjud emas
4. "Fuqarolik va oila huquqi"
o Mualliflar : N.A. Kuldashev, U.K. Nurullayev
o Nashr yili : 2023
o Nashriyot : Ma'lumot mavjud emas
5. "Fuqarolik huquqi: muhim ma’lumotlar"
o Muallif : "Adolat" milliy huquqiy axborot markazi
o Nashr yili : 2021
o Nashriyot : Ma'lumot mavjud emas
6. "Fuqarolik huquqi"
o Mualliflar : Ma'lumot mavjud emas
o Nashr yili : 2021
o Nashriyot : Toshkent davlat yuridik universiteti
7. "Fuqarolik huquqi. 2-qism"
o Muallif : V.R. Topildiyev
o Nashr yili : 2020

Muomala layoqati masalalarida vasiylik va xomiylik institutining qo‘llanilishi

Sotib olish