Muqimiy ijodida xalq obrazi - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	366.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

2 Sotish

Muqimiy ijodida xalq obrazi

Sotib olish

MAVZU: “Muqimiy ijodida xalq obrazi ”
KURS ISHI
1

MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………………. 4
I BOB. MUQIMIY HAYOTI VA ADABIY MEROSINING O‘RGANILISHI,
LIRIKASI
1.1.Muqimiy hayoti va adabiy merosi.......................................................................6
1.2.Muhammad Aminxo‘ja Muqimiyning asarlaridagi takrorlanmas
xususiyatlarining tasnifi...........................................................................................12
II BOB. MUQIMIY IJODIDA XALQ OBRAZLARI, JANRIY
XUSUSIYATLARI
2.1.Muqimiy ijodining g‘oyaviy –badiiy takomili bosqichlari..............................16
2.2. Muqimiy ijodida xalq mavzusi va xalqchillik masalasi. ...................................22
XULOSA……………………………………………………………………........31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..36
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Bizga ma’lumki, Prezidentimiz SH. M.
Mirziyoyevning tashabbuslari bilan Oliy ta’lim tizimida bir qator islohotlar amalga
oshirilmoqda. Jumladan, 2019- yil 11- iyulda “Oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimiga
boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish to‘g‘risida” 1
, “Oliy ta’lim tizimini
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2
gi qaror va farmoyishlari
fikrimizning yaqqol dalilidir. Kontseptsiyada O‘zbekiston Respublikasida Oliy
ta’lim tizimini rivojlantirishning strategik maqsadlari, ustuvor yo‘nalishlari,
vazifalari va kompleks chora-tadbirlar asoslab berilgan. Ayni paytda jamiyatda
muhim rol o‘ynaydigan pedagogik kadrlarning o‘z yo‘nalishi bo‘yicha chuqur
bilim, malaka, kompetensiyalarga ega bo‘lishi, ilg‘or xorijiy tajriba va milliy
pedagogik tajribaga tayanib ish ko‘rishi, ijodkorlik, tashabbuskorlik sifatlariga ega
bo‘lishi talab qilinmoqda. Shu bilan bir qatorda istalgan kasb egasining buyuk
adabiyotimizning boy merosidan bahramand etish, insoniyat ongini din-u
diyonatimiz, milliy qarashlarimizga zid bo‘lgan g‘oyalardan asrash kun tartibida
turgan muhim mavzulardan biridir.Shavkat Mirziyoyev o‘z nutqlarida : “Adabiyot-
xalqning yuragi, elning ma’naviyatini ko‘rsatadi. Bugungi murakkab zamonda
odamlar qalbiga yo‘l topish, ularni ezgu maqsadlarga ilhomlantirishda
adabiyotning ta’sirchan kuchidan foydalanish kerak. Ajdodlar merosini o‘rganish,
buyuk madaniyatimizga munosib buyuk adabiyot yaratish uchun hamma
sharoitlarni yaratamiz”. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarida ilm va nutq
madaniyati borasida ham qimmatli fikr - mulohazalar bildirilgan. “Bilimni buyuk
bil, o‘quvni ulug‘ bil” tamoyili asarning bosh g‘oyasini tashkil etadi. U mamlakat
rivojini, dunyo voqealarini tahlil qila oladigan, chuqur bilimli, siyosiy yetuk va
hushyor bo‘lmog‘i kerak.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 11-iyuldagi “Oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimiga boshqaruvning yangi
tamoyillarini joriy etish to‘g‘risida” gi qarori
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 20-apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”2gi qaror va” PQ2909 sonli qarori
3

Kurs ishining maqsadi : Kurs ishi Muqimiy hayoti va adabiy merosining
o‘rganilishi, lirikasi, hayoti va adabiy merosi, asarlaridagi takrorlanmas
xususiyatlarining tasnifi, ijodida xalq obrazlari, janriy xususiyatlari hamda
Muqimiy ijodining g‘oyaviy –badiiy takomili bosqichlari, xalq mavzusi va
xalqchillik masal alarini o’rganishni o’z oldiga maqsad qilgan.
Kurs ishining obyekti: Fanning dolzarb mavzusi va muammolari chuqur
o‘rganiladi. Kurs ishi ustida ishlash jarayonida talaba tanlagan mavzuni chuqur
o‘rganib tahlil qiladi.
Kurs ishining vazifasi: Halq, millat mavqeyi davlat boshqaruv tizimiga
qarab belgilanadi. Chunki davlat boshlig‘i, mamlakat boshqaruv tizimi ijtimoiy
hayotga, kishilar ma’naviy, ahloqiy turmush tarziga ta’sir ko‘rsatishi tabiiy.
Farovon, osoyishta turmushning asosini adolatli boshqaruv tizimi tashkil
qiladi.Shu nuqtai nazarda jahon madaniyati va adabiy-estetik tafakkuri rivozhida
matnshunoslik va adabiy manbashunoslik sohasi muhim o‘rin tutadi. Asrlar
asosida saqlanib kelayotgan turli davrlarga mansub qo‘hhna manbalarini o‘rganish,
ulardan jamiyat ma’naviyatini yuksaltirish yo‘lida foydalanish dolzarb
vazifalardandir.
Kurs ishning tuzilishi: mazkur kurs ishi kirish, 2 bob, 4 fasl, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat.
4

I BOB. MUQIMIY HAYOTI VA ADABIY MEROSINING O‘RGANILISHI,
LIRIKASI
1.1.Muqimiy hayoti va adabiy merosi
X1X asrning ikkinchi yarmi va XX asrning avvalidagi o‘zbek demokratik
adabiyotining eng yirik namoyondalaridan biri-talantli lirik shoir,zabardast satirik
sifatida shuxrat qozongan san’atkor-Muhammad Aminxo‘ja-Mirza xo‘ja o‘g‘li –
Muqimiydir.
Muqimiyning ijodi chin ma’nodagi xalq hayotining badiiy ko‘zgusidir.U
ezilgan mehnatkash omma, xonavayron qishloq dehqonlarining asl kuychisi
bo‘lib,shu pozitsiyasidan turib ularning qorong‘i hayotini,dardu kayfiyatini,orzu-
intilishlarini realistik ravishda, yorqin badiiy formalarda ifodaladi.
Muqimiy hali hayot chog‘idayoq keng xalq ommasi orasida tanilib,uning
ijodiga qiziqish kuchaygan edi.Shoir asarlari adabiyot muxlislari hamda nashrlar
tomonidan tuzilgan qo‘lyozma va toshbosma bayoz majmualarga kiritila boshladi.
«Turk viloyatining gazeti»da o‘tgan asrning 90-yillari boshlaridayoq Muqimiy
asarlarining e’lon etilishi shoirning shuhratidan dalolat beruvchi
faktlardir.Gazetaning 1891 yil 26 oktyabr 41-sonida Muqimiy bir necha g‘azal,
murabba’larini, jumladan: «Navbahor», «Sultonim mani», «Naylasun», «Kim
desun» kabi she’rlari nashr etilgan.1903 yilgacha(shoir barhayotligi»davri) ana shu
gazeta sahifalarida uning qator she’rlari bosilib turgan. 3
Muqimiy ijodida qiziqish uning vafotidan keyin–XX asr boshlarida
birmuncha ortadi.Bu vaqtlarda o‘qon va Toshkentda nashr etilgan deyarli barcha
she’riy to‘plamlarida Muqimiy asarlaridan namunalarni uchratish mumkin.
1907 yilga kelib esa N.P.Ostroumov shoirning kichik she’riy devonini nashr
etadi.Bu kitob shoirning ishqiy,satirik va yumoristik she’ralarini o‘z ichiga
3
Saydullayeva Muazzamxon. Bitiruv malakaviy ish. “ Yozuvchi hayoti va ijodini o’rganishda savol va topshiriqlarning o’rni” T.
2018
5

oladi.Bu nashrga to‘lovchining yozgan kichik maqolasi ham ilova qilingan.Lekin
maqola avtori Ostroumov demokratik shoirning hayoti va ijodiga to‘g‘ri baho bera
olmay,uni mistik shoir,qalandar sifat shaxs kabi talqin etishga urinadi.
1910 va 1912 yillarda Toshkent «Devoni Muqimiy va hajviyot» nomi ostida
shoirning ishqiy lirikasi, satira va yumorlari bosildi.Keyingi nashr munosabati
bilan «Turkistanskie vedemosti»gazetasi –ning 1912 yil 12 avgust sonida
M.F.Gavrilovning «Sart shoiri Muqimiy» nomli taqriz-maqolasi bosiladi.Bunda
ham Muqimiy shaxsiyati va ijodi asosan noto‘g‘ri baholanadi.Ayni zamonda
Gavrilov Muqimiyning katta shuhratini,xalq tomonidan sevib o‘qilishini tan oladi.
«Muqimiy,- deb yozadi u - O‘rta Osiyodagi yangi adabiy oqimning
nomoyandasidir.U Sirdaryo,Samarqand va Farg‘ona viloyatlari aholisi o‘rtasida
juda obro‘ qozongan sevimli shoirlardan biridir».
Muqimiyning hayoti va ijodini o‘rganish Ulug‘ Oktyabr’ sotsialistik
revolyutsiyasidan keyin yangi bosqichga ko‘tarildi.30-40 yillarda
Muqimiyshunoslikda burilish bo‘ldi. H.Olimjon,G‘ofur G‘ulomlarning ilmiy
maqolalari, «Muqimiy bayozi» chop etildi.1943 yilda shoir vafotining 40 yilligi
munosabati bilan bir qator juz’iy ishlar amalga oshirildi.1942 yilda G‘.G‘ulom
Muqimiyning ancha mukammal «Tanlangan asarlarini»unga Uyg‘un va
G‘.G‘ulomning maqolalari ham kiritildi.1943 yilda shoir «Tanlangan asarlari»
rus tilida nashr etildi.Osha yili Shayxzoda «V.Abdullaevlarning»maqolalari,1947
yilda Oybekning chuqur ilmiy xarakterdagi maqolalari yozildi.
50 yillarga kelib Muqimiyshunoslik ancha rivoj topdi:X.Yoqubov, «O‘zbek
demokratik shoiri Muqimiy», 1953; A.Olimjon Muqimiy (hayot va ijod).T.,1958;
Zarifov X.Muqimiy (hayot va ijodga doir materiallar).T.,1955; Mo‘minov
I.Tanlangan asarlar,1-tom.T.,1969.
Muqimiy asarlarini to‘plash, nashr etish,ilmiy tahlil qilish sohasida,
ayniqsa, G‘ulom Karimov samarali ishlar qildi.U 1958 yilda shoir tanlangan
asarlarini nashrga tayyorladi.Uning 1960 yilda chop ettirgan shoir merosining ikki
tomlik ancha mukammal nashri,Muqimiy va uning davri adabiyotiga oid doktorlik
dissertatsiyasi va 1970 yilda chiqqan «Muqimiy»nomli monografiyasi shular
6

jumlasidandir. A.Abdug‘ofurov 1976 yilda «Muqimiy satirasi» nomli kitobini
nashrdan chiqardi.1975 yilda G‘.G‘ulom nashriyotida «Muqimiy» asarlari (nashrga
tayyorlovchi G.Karimov) chop etildi.
Shoirning tarjimai holi
Muhammad Aminxo‘ja 1850 yilda Qo‘qonda hunarmand oilasida
tug‘ildi.Uning otasi Mirzaxo‘ja asli Toshkentlik bo‘lib,1853-36 yillarda o‘z otasi
Mirzofil bilan birgalikda Qo‘qonga ko‘chib boradi,va shu erda novvoylik kasbi
bilan shug‘ullanib,turg‘un bo‘lib qoladi.
Muqimiyning onasi Bibioysha, asli Xo‘jandlik (hozirgi Leninobod)
bo‘lib,Sayidolim Nodirshayx qizidir.Sayidolim Nodirshayx ham Mirzaxo‘jalar
oilasi singari, turmush-tirikchilik taqozosi bilan Qo‘qonga kelib, shu erda turg‘un
bo‘lib qolganlardan edi.
Mirzaxo‘ja bilan Bibioysha o‘z turmushlarida 5 ta farzand
ko‘rganlar.Ularning uchinchisi o‘g‘il-Muhammad Aminxo‘ja edi. Muqimiy
boshlang‘ich ma’lumotni zamonining sxolastika asosiga ko‘rilgan oddiy
maktablaridan birida oldi. Maktab Muqimiyni savodga o‘rgatdi, lekin unda badiiy
zavqni tarbiyalagan - oila bo‘ldi.
Muqimiyning yoshlik davridagi oila tarbiyasida onasi-
(oqila,ziyrak,quvnoq,badiiy zavqi yuksak) Bibioysha- «Xumor bibi» bo‘ldi. . .
Xumorbibidagi bu ma’naviy xislat o‘g‘li Muqimiyga ham ta’sir etdi va unda
erta estetik zavq uyg‘onishiga sabab bo‘ldi.Muqimiy oilada onasi vositasida xalq
og‘zaki ijodining jozibador namunalari bilan, shuningdek Sharq poeziyasining
Hofiz, A.Navoiy, Fuzuliy kabi mashhur namoyandalari asarlari bilan
tanishadi,bular undagi badiiy zavq va didni tez rivojlantiradi.
Muqimiyning Qo‘qondagi mashhur «Hokim oyim» madrasasida o‘qigani
ma’lum. Lekin,uning maktabni qachon bitirib,madrasaga qachon ko‘chgani aniq
emas. Har holda,1976 yillargacha,mashhur tarixiy hodisalar ro‘y bergunga qadar,
ya’ni Qo‘qon xonligi tugatilib, o‘lka Rossiyaga qo‘shib olingunga qadar,Muqimiy
o‘qishda edi. Muqimiy Qo‘qon madrasasini tugatgandan keyin o‘z bilimini
takomiliga etkazish maqsadida Buxoroga borib o‘qidi.(«Mextar
7

Oyim»madrasasida). Muqimiy taxminan,26 yoshlarida Buxoro madrasasini bitirib,
«Xatmi kutub» qilgandan so‘ng,taxminan,1876 yillar atrofida Qo‘qonga qaytib
keladi.va tirikchilik ishlari bilan shug‘ullanishga kirishadi. Muhammad Aminxo‘ja
o‘qishdaligida beva qolgan otasi (darvoqe,onasi 1865 yilda vafot etgan.)Mirzaxo‘ja
Ziyodabibi ismli ayolga uylangan edi. Bu ayolning birinchi turmushidan
Sanambibi nomli qizi bo‘lgan.Muqimiy Sanambibiga uylanadi. Revolyatsiyaga
qadar yozilgan ma’lumotlarda (N.P.Osroumov,M.F.Gavrilov)Muqimiyning
Akbarxo‘ja ismli o‘g‘li bo‘lgani aytiladi. Mustaqil oila qurgan Muhammad
Aminxo‘ja boshiga turmush tashvishlari tushadi. U avval Qo‘qon yer qurilish
mahkamasida mirzalik vazifasida ishlaydi.U o‘z vazifasiga ko‘ra Qo‘qon va uning
atroflaridagi qishloqlarga tez-tez chiqib turadi va dehqonlarning turmush
sharoitlari, qishloqlarning ahvoli bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega
bo‘ladi.Shoir dehqonlarning nochor hayoti, yirtiq-yamoq kiyimlarini, och-
yalang‘och farzandlarini ko‘rdi. Ayni paytda,qishloq boylarining tekinxo‘rlik bilan
shoxona kun kechirishlariga, beshafqat, zolim va adolatsiziligiga jonli guvoh
bo‘ladi.
Muqimiy Qo‘qon yer mahkamasida uzoq ishlay olmadi. Shoir ijodida
vayron qishloqlar,qashshoq dehqonlar,son-sanoqsiz soliqlar, zo‘ravon, shafqatsiz
amaldorlar temasi ko‘proq ishlanishiga uning ana shu vazifada ishlashi sababchi
bo‘ldi. Ozbek demokratik adabiyotining shox asarlaridan «Tanobchilar»satirasi-
ning, «Sayohatnomalar» siklining asosiy mazmun va g‘oyasi ana shunday
bevosita ta’sirlanish,turmush haqiqatlarini «boshdan kechirish» asosida
shakllangan. 4

Muqimiy ijodini o‘rganish uning hayotlik chog‘idan boshlangan bo‘lsada,
shoir adabiy merosi matn tarixi va tahriri nuqtai nazaridan tadqiq etilmagan.
Muqimiyishunoslik, asosan, shoir asarlarini nashr ettirish va ommalashtirishdan
boshlangan. Jumladan, “Turkiston viloyatining gazetasi” da shoirning lirik shoir va
xajviy she’rlari chop etilgan. Sankt-Peterburgda nashr etilib turgan “ Записки
Восточного отделения императорского Русского Археологического
4
Til va adabiyot ta’limi jurnali, 2015-yil,9-son
8

общества ” to‘plamining 1894 yildagi IX tomida Muqimiy xajviy asarlaridan
na’munalar berilgan. N. Ostroumov Muqimiy asarlaridan saralab, 1907 yilda
“Devoni Muqimiy”, Muhammad Qosim Doda Muhammad o‘g‘li “Devoni
Mukimiy ma'a xajviyot” (1910-1912) ikki marta, Abdulqodir Xo‘qandiy
tomonidan qabul qilingan. 1907-yilda Muqimiy vafotidan to‘rt yil keyin Nikoloy
Ostroumov Toshkentda “Devoniy Muqimiy” nomi kichik bir to‘plam nashr ettirdi.
To‘plamning oxirida N.Ostroumov tomonidan yozilgan kichik maqola ham ilova
qilingan bo‘lib ,bu maqolada muallif Muqimiyning tarjimaiy holi haqida ma’lumot
beradi , uning shaxsiyati va ijodiy faoliyatini baholaydi. Shunday qilib, Ostroumov
Muqimiyni bu dunyodan voz kechgan , tarki dunyo qilgan dindor, fanatik bir shaxs
qilib ko‘rsatadi. U “Baez ma'a hajviot mavlono Muqimiy ma'a mavlono Furqat”
nomli to‘pllamlarni toshbosma usulida chop etdi. Ijodkor adabiy merosi XX
asrning 20-yilidayoq tadqiqotchilar e’tiborini tortgani ma’lum. 1910-yilda
Toshkentda Porsev litografiyosida “Devoni Muqimiy maa hajviyot” nomi bilan
Muqimiy asarlarining to‘plami nashr qildi . 1912-yilda Toshkentda Orifjonov
tipolitografiyasida Muqimiy asarlarining ikkinchi to‘plami nashr qilindi. Bu har
ikki to‘plamda ham Muqimiy ijodiy qiyofasini yoritishda N.Ostroumov
konsepsiyosi davom ettrildi. Muqimiyning adabiy merosini to‘plash va nash qilish
sohasida shoir G‘afur G‘ulom tamonidan tuzilib, 1938-yilda Toshkentda nashr
etilgan “Muqimiy bayoziy“ nomli to‘plamli katta ahamiyatga ega bo‘ladi.
“Bayoz”da shoirning 800 misradan iborat 27 she’ri berilgan bo‘lib, ular janr
pirinsipiga qarab joylashtirilgan ( satira , yumor , lirika ) va ularga zaruriy izohlar ,
lug‘atlar berilgan . Shuningdek, bu davrda Muqimiy asarlarining to‘plami, uning
ijodiga doir bir qancha ilmiy -ommabop maqolalar nashr etilib, shoir ijodini
bundan keyin chuqur o‘rzanish uchun keng imkoniyat ochildi. Muqimiy ijodiga
oid problematik masalarni qo‘zg‘ash va yoritish jihatidan Oybekning “Muqimiy
asarlarida sotsial tirlar” sarlavhali maqolasi diqqatga sazovar. Uning tashabbusi
bilan 1938 yil “Muqimiy bayozi” 9 tuzili, nashr etildi. Professor G.Karimovning
1962 yil yoqlangan “O‘zbek demokrat shoiri Muqimiy va uning davri adabiyoti”
mavzusidagi doktor bitiruv loyiha ishi muqimiyishunoslikda alohida o‘rin tutadi.
9

Mazkur tadqiqotlarda shoir hayoti va ijodiy merosi manbalari qisman o‘rganilgan.
Bizningcha, shoir adabiy merosi tadqiqida quyidagi natijalarga erishildi:
1. Muqimy biografiyasiga mansub adabiy muhit, ijodiy merosi manbalari
haqida ma’lumotlar berildi .
2. Shoirning she’riy asarlariga oid yangi manbalar aniqlanib, ilmiy
muomalaga kiritildi va tahlilga tortildi.
3. Muqimy she'riy asarlaring janr va g‘oyaviy-badiiy xususiyliklari haqida
fikrlarni bildi. Keyingi yillarda Muqimiy ijodiga bag‘ishlab chiqarilgan kitoblar:
H.Yoqubovning “ O‘zbek demokrat shoir Muqimiy “ (1953) ,A.Olimjonovni
“Muhammad Amin Muqimiy” (1953 ) H. Rozzoqning “ Muqimiy va Zavqiy”
(1955) nomli kitoblari hamda “Furqat va Muqimiy “ (1958) nomli maqolalar
to‘plami,Muqimiy “Tanlangan asarlar “ ining (1958) rus va o‘zbek tillaridagi
nashri , Muqimiyning ikki tomlik asarar to‘plami (1960) bunga yoqqol misol bo‘la
oladi. 1970-yilda G‘ofur G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashiriyotida
“Muqimiy hayoti va ijodi” nomida birinchi martaba monografiya nashr etildi.
Muqimiy merosining katta qismi g‘azal, murabba va muhammaslar tashkil etadi.
Shoirning juda ko‘p g‘azallari uning tirikligidaniyoq qo‘shiq qilib kuylagan .
Ma’rifatchi shoir she’rlarida go‘zal insoniy tug‘ular yoqimli va tushunarli
ifodalangani uchun xalq orasida tez yoyilardi. Muqimiy she’rlarida Mamajon
Makay, Nizomxon, Farzincha, Ismoil naychi singari o‘z davrining taniqli
san’atkorlarini tilga oladi. Muqimiy ijodi san’atkor zamondoshlari e’tiborida
bo‘lganligi bejiz emas. Shoirning she’riyati musiqiy, ohangdor bo‘lgani kabi
ularning mazmun-mundarijasi ham davrga homohang edi. Muqimiy milliy ozodlik
harakati haqida she’rlar yozgan, o‘z salohiyati va mavqei bilan maktab yaratgan
shoir edi. A. Shokirov, O. Juraboev singari olimlarning shoir asarlari qo‘lyozma
manbalari ustidan olib borgan tadqiqotlari muqimiyishunoslikka qo‘shilgan
munosib hissadir. 5
Biroq sho’rolar davridagi aksar tadqiqotlarda kommunistik
mafkura talablariga asoslangan Muqimiyning ko‘plab she’riy asarlari tahrir qilinib,
lirik shoir va hajviy asarlari o‘z mohiyatiga zid talqin etilgan. Shu sababning
5
O.Karimov. Muqimiy ijodi klaster tahlilda
10

o‘ziyoq shoir sheriy merosini mustaqillik mafkurasi mezonlari asosida qayta
baholash, Muqimiy dunyoqarashini, ijtimoy voqelikka aloqalarini, ijodkor
sifatidagi tutumini belgilash nechog‘lik dolzarb vazifalaridan ekanini ko‘rsatadi.
1953-yili Muqimiy vafotining 50 yilligi munosabati bilan bir qator tadqiqotlar
yaratilib, muqimiyshimoslikka asos solindi.
1.2.Muhammad Aminxo‘ja Muqimiyning asarlaridagi takrorlanmas
xususiyatlarining tasnifi
Milliy adabiyotimiz tarixida XIX asr oxiri-XX asr boshlari Qo qon adabiyʻ
muhitida yetishib chiqqan ijodkorlar adabiy merosi alohida o rin tutadi. Bu adabiy
ʻ
muhitning zabardast namoyandasi Muhammad Aminxo ja Muqimiy asarlari
ʻ
hamisha mutaxassislar diqqat markazida bo lgan. Shoir ijod namunalari yuzasidan
ʻ
ko plab tadqiqotlar yaratilgan. Taassufki, ularda Muqimiy asarlari sho ro davri
ʻ ʻ
mafkurasi talabiga ko ra bir tomonlama talqin qilingan. Natijada shoir nazmiy
ʻ
merosi o zining asosiy mohiyatidan uzoqlashtirildi. Ya ni asarlari tahrirga uchradi,
ʻ ʼ
qisqartirildi, manbalarda qolib ketdi. Bu esa, o z navbatida, shoir adabiy merosini
ʻ
yangicha mezonlar asosida xolis va haqqoniy o rganish zaruratini kun tartibiga
ʻ
qo yadi. Muhammad Aminxo ja Qo qonning Begvachcha muhallasida 1850 yilda
ʻ ʻ ʻ
Mirzaxo ja Mirfozil o g li oilasida tug ilgan. Novvoylik bilan oila tebratuvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
Mirzaxo ja farzandining xat-savod chiqarishiga jiddiy e tibor bergan bo lsa,
ʻ ʼ ʻ
she riyatga ishtiyoq va qobiliyatining shakllanishida onasi Oyshabibining o rni
ʼ ʻ
benihoyat kattadir. Tug ma iste dod sohibasi bo lgan bu ayol juda ko plab ertak-
ʻ ʼ ʻ ʻ
qo shiqlarni yod bilgan, ta sirchan va ifodali so zlab berish qobiliyati bilan
ʻ ʼ ʻ
tinglovchilarni maftun ettan. Onadagi bu fazilat, shubhasiz, go dak Muhammad
ʻ
Aminxo jaga ham ijobiy ta sir ko rsatgan.Aynan onasi tufayli Muqimiyda
ʻ ʼ ʻ
shoirlarga xos iqtidor namoyon bo‘la boshladi,onasi uni adabiyotning zabar dast
vakillari jumladan Alisher Navoiy ,Hofiz,Jomiylarning asarlari orqali o‘g‘liga
sharq mumtoz adabiyotiga bo‘lgan muhabbatni uyg‘otdi va u muhabbat
Muqimiydan umrini oxirigacha uzoqlashmadi. Onasining harakatlarini Muqimiy
o‘z dastlabki she’rini o‘n yoshida yozib , natijasini ko‘rsata boshladi. Muhammad
Aminxo ja Muqimiy 15-16 yoshlarida “Muqimiy” taxallusi bilan qalam tebrata
ʻ
11

boshladi va shu yillarda ma’nan ko‘mak berib turuvchi onasidan ayrilgani uning
asarlarida sezilmay qolmadi.
Mulla Abduxalil nomidagi mahalla maktabi va “Hokim oyim” madrasasida
ta lim olgach, Muqimiy 1872–73-yillarda Buxoroga borib, “Mehtarʼ
oyim”madrasasida tahsilni davom ettiradi. 1876- yilda uni bitirib Qo qonga
ʻ
qaytadi, oila quradi. Xatmi madrasa qilgan Muqimiy avvaliga Qo qon yer o lchash
ʻ ʻ
mahkamasida mirzalik qilarkan, o z vazifasiga ko ra, Qo qon va uning atrofidagi
ʻ ʻ ʻ
qishloqlarga tez-tez chiqib, dehqonlarning turmush sharoitlari, qishloqlarning
ayanchli ahvoli bilan yaqindan tanishish imkoniga ega bo ldi. Lekin u yer
ʻ
mahkamasida uzoq ishlay olmadi.Shoirning o‘zi ta’kidlashicha:”Aynan yoqimsiz
Qo‘qon aslzodalari ,meni nuqtayi nazarimni ko‘rib chiqishga va o‘zimdagi yangi
axloqiy va adabiy qarashlarni rivojlantirishga imkon berdi.”Ushbu misralardan
anglash mumkin-ki,Qo‘qonlik aslzodalarning doirasida uni ehtiyotkorona kutib
olishgani va ba’zida qabul qilishmagani shoirda o‘z-o‘zini anglash mafkurasi
o‘sganligini sezishiga imkon yaratib bera olgan. Ammo bu muddatning o zi ham
ʻ
shoir hayoti va dunyoqarashida sezilarli iz qoldirdi. 6
Mavjud mustamlaka tuzumga,
joriy tartib-qoidalarga keskin salbiy munosabat va tanqidiy bahoning
shakllanishiga jiddiy turtki bo ldi. “Dar mardumi Oqjar batariqi muxammas”
ʻ
asaridan ma lum bo lishicha, Muqumiy 1870-yilning oxirlarida Qo qonning
ʼ ʻ ʻ
g arbishimolidagi Sirdaryo yoqasida joylashgan Oqjar paromida pattachi bo lib
ʻ ʻ
ishlagan. Bu yangi vazifa ham shoirga mehnatkash omma vakillari, qishloq
dehqonlarining turmush sharoitlari bilan bevosita tanishish imkonini berdi.
Qattiqqo l, muttaham parom xo jayinlari bilan kelisha olmagan Muqimiy 80-yillar
ʻ ʻ
boshlarida Qo qonga qaytadi. Oilaviy hayotda ham farog at topmagan shoir,
ʻ ʻ
hovlini tashlab, o sha Begvachcha mahallasidagi Hazrat madrasasi hujrasiga
ʻ
ko chib chiqadi va umrining oxiriga qadar muhtojliqda, o z ta biri bilan aytganda,
ʻ ʻ ʼ
o sha “huj-rai tang va torlikda bekaslik va g ariblik chirog ini yoqib” umr
ʻ ʻ ʻ
o tkazadi. Shu vaqtdan boshlab Muqimiy butun vaqtini ijodiy ish, shaxsiy
ʻ
mutolaaga bag ishladi, husnixat va kotiblik bilan shug ullandi. Zamonasining
ʻ ʻ
6
N. Karimov, B .Nazorov, U, Narmatov , Q. Yo’ldashev. Adabiyot darslik. Toshkent 2004-yil
12

yetuk xattotlaridan bo‘lgan Muhammad Yusuf xattotdan ta’lim olib,xushxat kotib
bo‘lib yetishadi.Muqimiyga xattotlik asosiy kasb va tirikchilik manbayi bo‘lib
xizmat qilgan.Zokirjon Furqat guvohligiga ko ra, bu yillarda Qo qonda muttasilʻ ʻ
ravishda harakat qilgan adabiy yig in anjuman ishlariga Muqimiy yirik ijodkorlar
ʻ
Muhiy, Zavqiy, Nisbatiylar qatorida faol qatnashadi, davr adabiy harakatiga
yetakchilik qiladi. Doimiy moddiy yetishmovchilik, yashash sharoitining
nihoyatda og irligi shoir sog lig iga putur yetkazadi, u og ir dardlarga chalinadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Shoir merosida davrdan, mashaqqatli turmushdan, og ir taqdiru zabun toledan
ʻ
shikoyat, munisu hamdard yo qligidan nolish ohanglari keng o rin tuta boshlaydi.
ʻ ʻ
Shoirning ilg or dunyoqarashi, farovon hayot va ozod jamiyat, insof va adolat,
ʻ
barkamol inson va insoniylik, iymon-e tiqod va zrk haqidagi orzu-intilishlari bilan
ʼ
mustamlaka sharoiti, mavjud adolatsiz tuzum, zo ravonlik hukmron bo lgan
ʻ ʻ
zamona o rtasidagi jiddiy ziddiyat, bir so z bilan aytganda yuksak ideal bilan razil
ʻ ʻ
borliq o rtasidagi nomutanosiblik Muqimiy ijodida voqelikka nisbatan keskin
ʻ
tanqidiy munosabatning uzilkesil shakllanishiga olib keldi. O tgan asrning 90-
ʻ
yillariga kelib shoir davr adabiyotidagi kuchli tanqidiy-satirik yo nalishning
ʻ
yetakchisiga aylandi. Hayotni, borliqni haqqoniy tasvirlashni ijodda asosiy mezon
deb qabul qilgan shoir, ayni zamonda, qalam ahlini xalqchil mavzularni topishga,
omma dili va intilishiga mos – “xalq tolib” asarlar yaratishga da vat etadi. Adib
ʼ
yigirma besh va yigirma olti yoshlarida Qo‘qon va uning atrofidagi hududlar
uchun tanili bo‘lib boradi.Ammo,yurtimiz chor mustamakasi asoratiga tushib
qolgani, ushbu mezon va da vat quyidagi misralarda o z ifodasini topgan: …Gar
ʼ ʻ
qilich boshimga ham kelsa detayman rostin! … She ringazga xalq tolib o lsalar,
ʼ ʻ
so ngra o qung! 1885-1886-yillarda shoirning otasi Mirzaxo‘ja vafot etadi va
ʻ ʻ
oilani boqish shoir zimmasiga tushad va buning natijasda shoir ahvoli
mushkullashadi. Muqimiy 1887–88-yillarda birinchi, 1892-yil boshlarida esa
ikkinchi marotaba ota shahri Toshkentga safar uyushtiradi, bu yerdagi ijod ahli
bilan ijodiy uchrashuv – suhbatlar qurdi, shahar ijtimoiy va madaniy hayotida yuz
bergan o zgarishlar bilan tanishdi. Ikkinchi safari vaqtida “Turkiston viloyatining
ʻ
gazeti” muharriri N. P. Ostroumov bilan uchrashgan. Shu gazeta sahifalarida 1891-
13

yil oktyabr oyida shoirning bir necha she rlari mashhur hofiz Makaylik tilidanʼ
yozib olinib e lon qilingan edi. (Keyinchalik, 1903- va 1907-yillarda ham gazeta
ʼ
Muqimiyning bir qator ishqiy va hajviy ruhdagi asarlarini e lon qilgan). Shoirning
ʼ
Farg ona vodiysi shaharlariga, Qo qon atrofidagi qishloqlarga ham bir necha bor
ʻ ʻ
sayohatlar uyushtirgani uning qator asarlarida o z izini qoldirgan. Muqimiyni
ʻ
tanigan shaxslar aynan guvohlik berishicha: “Qishloqlardan yigitlar ashulachilar
svg‘a-salom bilan madaminxo‘janing hujrasiga kirishib,uning g‘azallaridan olib
ketishardi.”deya eslaydi. Shoirning she’rlaridagi xallqqa juda yaqinligi bilinib
turganligi haqida adib quyidagicha yozadi: Muqimiy so‘zidin bo‘yi muhabbat
kelgay,ey ahbob, Tarannum qilsa mahfillarda hofizlarning xushxoni. XIX asr oxiri
va XX asr boshlariga kelib shoirning salomatligi yomonlasha bordi. Jiyaniga
yo llagan maktublarida, besh-olti oylab betob yotganligini bildirib, “necha
ʻ
muddatlar bo ladurkim, nazm ayturg a tabiat lohasi erdim” deb yozadi. Shunday
ʻ ʻ
bo lsada, Muqimiy umrining oxiriga qadar qalamini qo ymagan. “Turkiston
ʻ ʻ
viloyatining gazeti” sahifalarida 1903 yilning yanvar va aprelida bosilgan
“Ho qandlik bir boyning sha niga Muqimiy shoirning aytqon she ridur” (15
ʻ ʼ ʼ
yanvar) va dahshatli Andijon zilzilasi munosabati bilan yozilgan she r tarixi (22
ʼ
aprel) shoirning ijtimoiy mavzudagi so nggi yirik asarlari jumlasiga kiradi. Ey
ʻ
tabib, aylanma, dardim bedavolardin biri, Ranga zardim, ko ru ko rma,
ʻ ʻ
qahrabolardin biri . Misralari bilan boshlanuvchi muxammasda esa shoir
hayotining so nggi damlaridagi ruhiy kayfiyati ta sirchan ifodasini topgan.
ʻ ʼ
Keltirilgan misralarda shoirning sariq kasaliga giriftor bo lganligiga ishora bor.
ʻ
Xuddi shu dardi 190-yil 25-mayda uni bu olamdan olib ketadi. Muqimiy qoldirgan
adabiy merosning katta bir qismini jozibador g azallar, jo shqin va sho x
ʻ ʻ ʻ
murabba lar, dilkash muxammaslar tashkil etadi. Shoir lirikasini ham g oyaviy,
ʼ ʻ
ham badiiy kamolotga erishuvida xalq og zaki ijodi bilan bir qatorda ko p asrlik
ʻ ʻ
she riyatimizning, xususan, Lutfiy, Navoiy, Bobur, Mashrab, Amiriy kabi
ʼ
shoirlarning ijodi samarali ta sir qildi. Muqimiy o z lirikasida chin sevgini, sadoqat
ʼ ʻ
va vafodorlikni, insonni ko rkamlashtiruvchi, uni ma naviy go zal etuvchi
ʻ ʼ ʻ
fazilatlarni ulug ladi, bevafolik, subutsizlik, inson sha niga dog tushiruvchi
ʻ ʼ ʻ
14

xislatlarni qoraladi.Muqimiy g azal, murabba va muxammaslarining yetakchiʻ ʼ
obrazi – lirik kahramon, avvalo, burch, vafo va sadoqat haqidagi
ilg ortushunchalarga ega bo lgan sofdil, ma naviy barkamol va ruhan boy shaxs
ʻ ʻ ʼ
sifatida gavdalanadi. 7
U shoirga zamondosh aniq tarixiy shaxs, mustamlaka zulmi
va zo ravonlik hukmron bo lgan davr farzandi, mehnatkash xalq vakili, uning na
ʻ ʻ
molu dunesi, na amalu mansabi bor. U raqibu ag yorlar tazyiqini, falak jabrini,
ʻ
charx zo ravonligini o zida doimo his etib, ruhan azoblanadi. Muqimiy lirikasidagi
ʻ ʻ
shikoyat, norozilik, hayotdan bezish va tarkidunyochilik da vati emas, balki,
ʼ
mohiyat-e tibori bilan hayotsevarlikdan, farovon turmush va baxtli zamona
ʼ
haqidagi orzu-umidlaridan kelib chiqqan. Xuddi shuning uchun ham shoir hayot
lazzatlaridan, do stu ulfat suhbatlaridan, sevgi va visol onlaridan bahramandlikka
ʻ
chaqiradi, ona tabiat go zalliklaridan, bahor nashidasidan zavqlanishga undaydi.
ʻ
7
G’ulom Karimov., “Muqimiy”, T.: «Ma’naviyat». 2009.
15

II BOB. MUQIMIY IJODIDA XALQ OBRAZLARI, JANRIY
XUSUSIYATLARI
2.1.Muqimiy ijodining g‘oyaviy –badiiy takomili bosqichlari
Muqimiy qoldirgan merosda uning tarjimai holiga aniqlik
kirituvchi,hayotining u yoki bu davri yoki biror jihatini qisman bo‘lsa-da,
yorituvchi ma’lumotlarga ham duch keladi.Masalan: «Dar mardu lam Oqjar
batariki muxammas»dan ma’lum bo‘lishicha, Muqimiy 70-yillarning oxirlarida
Qo‘qonning g‘arbiy shimolidagi Sirdaryo yoqasida joylashgan Oqjardagi paromda
oddiy pattachi bo‘lib ishlaganligini ko‘rsatadi .
Avvalo shuni aytish kerakki, muxammas o‘z mavzusiga ko‘ra,shoir ijodining
shu ilk davri uchun yetakchi o‘rinda turgan ishqiy g‘azallaridan farq qiladi.Shoir
uni bevosita hayotdan,o‘ziga tanish va o‘zi guvoh bo‘lgan hodisalardan ta’sirlanib
yozgan. Unda kolonial davr hayotining kichik bir lavhasi realistik aksini
topadi.She’rda «ko‘zlari muldur-muldur», «tunlari juldur» Oqjar odamlari haqida
so‘z boradi.Shoir bunda nihoyatda kambag‘al,moddiy qiyinchiliklar qurshovida
qolgan qishloq xalqi hayotiga nazar tashlaydi, ma’shuqaning go‘zalligi,nozu firoqi
haqida emas,balki, «kun sovuq, qora chiroq go‘rdek uyu, o‘tin kam» ligi
to‘g‘risida ham qayg‘urib so‘zlaydi.
Muqimiyning Oqjar paromida qancha vaqt ishlaganligi ma’lum emas:
Kelganim ushbu makonga qiladur menga alam,
Loyiki ta’b yo‘q odamni desam hasratu g‘am,
Toplashurga kishi yo‘q ertadin oqshomgacha ham,-
Misralari muxammasning bevosita Oqjarda yaratilganligi,bu vaqtda shoir
pattachi vazifasini bajarayotganligi ma’lum bo‘ladi.Aftidan shoir bu yerda ham
siqilgan,o‘zini yolg‘iz his qilgan va qattiqqo‘l muttaham kema xo‘jayinlari bilan
kelisha olmagan. 8
Shu tariqa Muqimiy bu vazifani ham tark etib Qo‘qonga qaytadi.Shoir
oilaviy hayotda ham baxt topolmaydi.80-yillarning boshlarida uning oilasi
8
Yoqubov H., O zbek demokrat shoiri Muqimiy, T., 1953.ʻ
16

buziladi,oqibatda shoir o‘z hovlisini tashlab,Begvachcha mahallasida joylashgan
Hazrat madrasasidagi bir hujraga ko‘chib chiqadi va umrining oxirigacha
muhtojlikda hayot kechiradi; o‘z so‘zlari bilan aytganda shu «Hujram tang va
toriqda bekaslik va g‘ariblik chirog‘ini yoqib»,umr o‘tkazadi.
Endilikda Muqimiy butun vaqtini shaxsiy mutolaa hamda ijodiy ishga
bag‘ishlaydi.Xattotlik shoirning asosiy kasblaridan va tirikchilik uchun asosiy
daromad manbalaridan biri bo‘lib qoladi.Shoir zamonasining yirik xattotlaridan
biri Muhammad Yusuf Xattotdan maxsus ta’lim oladi,tinmay mashq qiladi. Ammo
xattotlikdan keladigan daromad,hatto faqirona tirikchilik harakatlarini ham qoplay
olmas edi.Doimiy yetishmovchilik,yashash sharoitining nihoyatda og‘irligi shoir
sog‘ligiga putur yetkazadi,u dardga chalinadi.
80-yillarga kelib Muqimiy Qo‘qon demokratik adabiy harakatining ko‘zga
ko‘ringan tashkilotchi va yetakchilaridan biriga aylanadi.Davrning ilg‘or qalam
ahllari, ziyolilar, she’riyat muxlislari, xushta’b kishilar ko‘pincha Muqimiy
xujrasiga to‘planishar, adabiyot haqida suhbatlar qurib, yangi yaratilgan asarlarni
o‘qib, muhokama etar edilar.
Bu davrga kelib Muqimiy yetuk xalqchil shoir sifatida xalq orasida tanila
borgan,uning jazibadorg‘azal va murabbalari hamda zulmkor shaxslarni, xasis
boylarni, zo‘ravon amaldorlarni, hiylagar din ahllarini sharmanda qiluvchi
satiralari,quvnoq,sho‘x kulgi qo‘zg‘atuvchi yumorlari xalq og‘ziga tushib shuhrat
topayotgan edi. Natijada hukmron doiralar oldida Muqimiy obro‘sidan foydalanish
va uning xajvgo‘ylik faoliyatini o‘zlariga muvofiq tomonga yo‘naltirish
muammosi tug‘ildi.Qo‘qonning hukmron doiralari dastlabki vaqtlarda Muqimiyni
iqtisodiy tomondan asoratga olish yo‘lini tutdilar. Guruhlarning ko‘p marta
sinovidan o‘tgan bo’sin va jirkanch usulini Muqimiyga nisbatan Qo‘qonlik Shayx
Sulaymon Afg‘oniy qo‘lladi.U Qo‘qonning katta choyfurush boylaridan bo‘lib,o‘zi
adabiyot xavaskori sifatida she’rlar ham yozar edi.Shayx Sulaymon San’at-
adabityotga homiylik qiluvchi «saxovatli boy» da’vosini qilar va atrofiga
laganbardor shoirlarni yig‘ib olib,ularga iqtisodiy «yordam»ham berib turar
17

edi.Muxiy,Xaziniy,Kotibiy va boshqalar.Shayx Sulaymonning dasturxoniga doim
ko‘z tikkanlardan edilar. Dastlab ular Muqimiy o‘z doiralariga tortadilar.
Oradan ko‘p vaqt o‘tmay Shayx Sulaymon va uning atrofini qurshagan
Muxiy,Xaziniy kabi shoirlarning maqsadlari,asl qiyofalari ma’lum bo‘la boshlaydi.
Natijada shoir ular bilan aloqasini buzibgina qo‘yaqolmasdan ularga qarshi keskin
kurash ham boshlaydi. Muqimiyning ramzlar,kinoyali iboralar bilan yozilgan
«Axtaring» radifli she’rida shoirning qandaydir reaksion tomonidan quvg‘in
qilinganligi,dahshatli quvg‘indan uzoq vaqt yashirinib yurganligiga ishora bor.
Ijtimoiy hayot va adabiy kurashlarda aktiv ishtirok etib,reaksion kuchlar
tomonidan uyushtirilgan hujumlarga mardlarga javob berib kelayotgan Muqimiy
shaxsiy-oilaviy hayotda ham birin-ketin baxtsizliklarga duch kela beradi.
Sanambibi Muqimiy bilan uzoq umr kechirmadi. U 1879 yilda,Akbarxo‘ja
tug‘ilgandan so‘ng ko‘p vaqt o‘tmay Muqimiydan ajraldi va o‘g‘lini onasiga
qoldirib, boshqa oila qurdi.turmushda,quvonch va mashaqqatlarda sadoqatli do‘st
sifatida birga bo‘ladigan hayot yo‘ldoshining bunday yo‘l tutishi,albatta,shoir
uchun katta zarba bo‘ldi.
Bu ko‘ngilsiz voqeadan 2-3 yil keyinroq,taxminan, 1885-1886 yillarda
Muqimiy oilasida yana baxtsizlik ro‘y berdi. Oilani arang tebratib turgan
Mirzaxo‘ja vafot etdi. O‘gay ona, singillar, go‘dak o‘g‘li parvarishi. Hovli-joyini,
ro‘zg‘orini oila tirikchiligi uchun sarf qilib,o‘gay onasi va singillarini iqtisod
jihatdan tinchitgan,bo‘g‘iq muhitdan qutilish yo‘li Qo‘qonni tark etish deb
tushundi va Toshkentdan panoh izlab yo‘lga tushdi. «Ro‘zg‘orim yo‘q» she’ri
og‘ir hayotdan. Muqimiy tarjimai holining juda ko‘p o‘rinlari hali ham qorong‘i.
Hozirgi aniqlangan ma’lumotlarga ko‘ra,80-yillar oxiri 90-yillarning boshlarida
Muqimiy Toshkentga ikki marotaba kelib ketadi. Ilmiy adabiyotlarda shoir
safarlarining sabab va maqsadlari yuzasidan turli fikrlar bor. O‘rta Osiyo Rossiya
tarkibiga qo‘shilgandan so‘ng, Qo‘qon xonligi tugatilgach,Toshkent yirik
siyosiy,iqtisodiy va madaniy markaz bo‘lib qoladi. Davrning qator ziyolilarining,
jumladan,demokratik adabiyot namoyandalari Furqat va Nodim,Komil va
18

Zavqiy,Asiriy va boshqalarning asosiy safar maqsadlari madaniy markazni o‘z
ko‘zi bilan ko‘rishda edi. 9
Muqimiy ham o‘z ma’naviy ehtiyojini qondirish maqsadida aftidan birinchi
sayohatni 1887-88 yillarda amalga oshirgan. Muqimiy Toshkent madaniy va
adabiy hayotini chuqur o‘rganib,uning eng sog‘lom,progressiv qismi bilan aloqa
bog‘ladi,ijodiy hamkorlik qildi. Muqimiy o‘z zamonasining peshqadam
olimi,iste’dodli shoiri hisoblangan Almayiga zo‘r hurmat va muhabbat bilan
qaradi,ijodiy tajribalarida u bilan o‘rtoqlashdi.
Muqimiy Toshkentda shoir Nodim Namangoniy bilan uchrashdi.Shoir rus
ziyolilari namoyondalari bilan uchrashib suhbatlar qurdi,jumladan u rus va o‘zbek
tillarida chiqayotgan gazetalar muharriri N.P.Ostroumov bilan uchrashgan.U
Qo‘qonga qaytganidan keyin ham Toshkent bilan aloqasini uzmadi,u keyin yana
iki marta:1892 va 1899-yillarda ham Toshkentga kelib ketdi. Muqimiy Toshkent
safarlaridan keyin ham Farg‘ona vodiysi shaharlariga, Qo‘qon atrofidagi
qishloqlarga bir necha bor sayohatga chiqdi. Natijada shoir ijodida «vayron
qishloqlar» va «och-yalang‘och» dehqonlar temasida qator asarlar, jumladan,
«sayohatnomalar» sikli maydonga keladi.
Bu yillarda shoirning rus madaniyati,ijtimoiy ongi,rus xalqining
hayoti,yashash sharoitlari bilan ko‘proq qiziqa borganligini ko‘rsatuvchi hujjatlar
mavjud. Buning sabablari,avvalo,Rossiyaga qo‘shilishning ob’ektiv ta’siridir.Shu
qatorda rus oilasida boshpana topib,ularning homiyligida Moskvada Lazarev nomli
sharqshunoslik institutida o‘qib, yevropacha tarbiya olayotgan jiyani
Ro‘zimuhammadning ijobiy ta’sirini ham ko‘rsatish kerak. Dam olgani Qo‘qonga
kelgan Ro‘zimuhammad tog‘asining qiziqishlariga javoban Moskva va Petrograd
haqida, rus xalqining tarixi,hayoti madaniyati hamda yirik adiblari A.S.Pushkin,
M.Yu.Lermontov,L.N.Tolstoylar to‘g‘risida ko‘p narsalar so‘zlab berganini
ta’kidlaydi. Mokvaga yo‘llagan maktublarning birida jiyaniga murojaat qilib, «Ul
mamlakatlarda ajoyib va g‘aroyib ishlar ko‘p. Yozib xatingizni ko‘proq
qilingkim,filjumla o‘qib qongudek bo‘lmaylik»,-deb iltimos qiladi.
9
Zarifov H., Muhammad Amin Muqimiy, T., 1955.
19

Shoirning bu davrdagi tirikchiligida biror ijobiy o‘zgarish yuz bergani yo‘q.
U o‘z o‘g‘li Akbarxo‘ja bilan o‘sha «tangu toriq hujrada» moddiy qiyinchilikda
yashab,kamtarlik bilan kun ko‘radi.Umr bo‘yi xastalanib turgan shoirning sog‘ligi
90-yillarning oxiriga borib birmuncha yomonlashadi.Bu haqda Muqimiyning o‘zi
jiyani Ro‘zimuhammad Do‘stmatovga 1898-99-yillar davomida yo‘llab turgan
maktublarida qayta-qayta xabar qiladi.Bir necha dardlarga chalinganini, «besh olti
oylab betob» bo‘lganligini bildirib, «necha muddat biladurkim;Nazm ayturga
tabiat loxazi erdim»,-deb yozadi. Bir muddat uning sog‘ligi shu qadar
og‘irlashadiki,hatto,o‘z qo‘li bilan jiyaniga xat yoza olmay,boshqalarga iltimos
qiladi.Dori-darmon va tog‘ sayohatlariga chiqish naf keltirib,shoir biroz shifo
topadi.1902-yilgi Andijon zil-zilasi munosabati bilan Muqimiy kattagina she’r
tarix yozadi.Bu asar 1903-yil 22-aprelda «Turkiston viloyati gazetasi»da
(№15)e’lon etiladi.Shu gazetaning 15-yanvar 20-sonida esa shoirning «Voqeai kur
Ashurboy xoji» satirasi bosiladi.Ular shoirning sotsial temadagi so‘nggi yirik
asarlari edi.
Ey tabib,aylanma,dardim bedavolardin biri
Rangi zardim,ko‘ru-ko‘rma qahrobalardin biri,-
Bayti bilan boshlanuvchi muxammasni ham Muqimiyning so‘nggi asarlari
sirasiga kiritish mumkin. O‘z mazmuni va ruhiy yo‘nalishiga ko‘ra shoir bu
muxammasni sariq kasaliga duchor bo‘lib, ham jismoniy ham ma’naviy,ham
moddiy jihatlardan siqilgan,o‘zini yolg‘iz etgan bir paytda yaratgan. 10
Hujjatlardan ma’lumki, xuddi shu yaroqon (sariq) kasalligi shoirni hayotdan
olib ketdi. U 1903-yil 25-mayda 53 yoshida Qo‘qonda o‘z hujrasida vafot etdi.
Shoir vafotiga Mavloniy Yo‘ldosh,Sulaymonqul Rojiylar bir necha tarix-marsiya
bitadilar,uning sharifini ulug‘laydilar.
2.2. Muqimiy ijodida xalq mavzusi va xalqchillik masalasi.
Muqimiy lirikasi mumtoz adabiyotimiz Xazinasida saqlanayotgan asarlar
orasida o‘zining soddaligi, samimiyligi, xalqqa yaqin bo‘lganligi bilan ajralib
turuvchi asarlardir. Bu jihatdan uning g‘azallari xalq she’riyatiga yaqin turadi. Shu
10
Karimov F., Muqimiy. Hayoti va ijodi, T., 1970.
20

boisdan, mehnatkash xalq uning asarlarini g‘oyat sevgan va qadrlagan, hatto
qo‘shiq qilib kuylagan. Shoir she’rlarida uchraydigan Mamajon makay,
Nizomxon, Farzinxon, Ismoil naychi kabi ismlar uchraydiki, bular o‘z davrining
dovrug‘dor san’atkorlari bo‘lgan. Demak, Muqimiyning ular bilan munosabati
samimiy bo‘lganligiga shubha qilmasa ham bo‘ladi. Bundan tashqari vaqti-vaqti
bilan uning oldiga dehqonlar ham kelib, yangi g‘azallarni so‘rab turishgani, qovun
sayli va bog‘ sayliga taklif qilib turganliklari ma’lum.
Muqimiy lirikasining asosiy xususiyatlaridan biri hayotiylikdir. Bu narsa
she’rga qanoat baxsh etadi. Shoir o‘z lirikasida keng ma’nodagi va haqiqiy
muhabbatni kuyladi. Uning qahramoni aniq, g‘oyat samimiy shaxs. Ammo u o‘ta
kuchli va haroratli ishq bilan yorni sevadi. Bu borada quyidagi bayt diqqatga
sazovordir:
Muqimiy so‘zidan bo‘yi muhabbat kelgay, ey ahbob,
Tarannum qilsa, mahfillarda hofizlarni xushxoni.
Inson go‘zalligini, uning his-tuyg‘ularini va ichki kechinmalarini kuylash bu
davr lirikasiga ham xos xususiyatlardir. Shoirlar g‘oyaviy pozitsiyasini lirik shoir
sifatida ishq mavzusida ham izchil ravishda ifodalay oldilar. Ezilgan omma oddiy
vakilining ma’naviy hayoti Muqimiy lirikasida, ayniqsa, go‘zal va yorqin
ifodalangan. Uning lirik qahramoni bir o‘rinda beparvo ma’shuqasining ishqiyu
hajrida shunday o‘rtanadi :
Ul tag‘ofulpeshag‘a h oli xarobim kim desun?
Hajrida mundog‘ meni ko‘rgan azobim , kim desun?
Kunduzi bir yerda bir dam olmay oromu qaror ,
Lahzae yo‘q kechalar ko‘zlarda xobim , kim desun?
Ko‘rinadiki, Muqimiy lirikasi chuqur mazmunli, sodd a, kishi yuragiga ta’sir
qiladigan ohangrabo. Sh u bilan bir qatorda sh oir xalqni har doim ham o‘zi orzu
qilgan darajada hayot kechirmaganligidan , ro‘shnolik ko‘rmaganidan kuyunib
yoz gan she’rlari ham ko‘pchilikni tashkil qil adi:
Ro‘z g‘ orim tiyra , iqbolim zabun baxtim qaro ,
Bo‘lsa ravshan bormukin tadbiri digar toleim.
21

Shoir she’rlarida h ayotdan nolish, h asrat va shikoyat kayfiyati ustuvor.
Shuning uchun ham uning lirikasida “tiyra ro‘zg‘or”, “ baxtim qaro ”, “ shum
toleim ”, “ javru bedodu sitam ” kabi iboralar ko‘p uchraydi:
Kimga dod aylay borib shu toleimning dastidan,
Ko‘za sindurgan azizu suv keturgan xorman.
Shoirning tubandagi muxammasida ham xuddi shu kayfiyat:
Umr o‘tar yuz xayfkim hosil qilolmay lahza kom,
Ro‘zg‘orim tiyra, baxtimdur qaro monandi shom,
Manga sunsangchi visoling bodasidin emdi jom,
Bo‘ldi korim bori g‘am ostida jon uzmak mudom,
Vahkim, har kun mehnati bu k o ru bor o‘lturgusi .
Shoir Muqimiy murabba’ yaratishdagi mahorati bilan ham adabiyotimiz
tarixida ayricha e’tibor qozondi. Ma’lumki, murabba’ – har bandi to‘rt misradan
tashkil topgan she’r. Bu shakldagi asar qofiyasi a a a a, b b b a , v v v a ... tarzida
tuziladi. Murabba’lar o‘zining shunday tuzilishi bilan ham xalqqa yaqin turadi.
Shoirning shu shakldagi she’rlari 20 dan ortadi. Muqimiy murabba’lari o‘zining
shakli bilangina emas, balki mazmun va g‘oyasi bilan, ohangdor va ravonligi bilan
xalq she’riyatiga yaqin turadi. Shoirning «Ko‘nglum sandadur» murabba’sining
mazmuni va ruhiyatidan ham ayonki, unda boshdan oyoq muhabbat kechinmalari
tasvirlanadi. 11
She’r birinchi bandidanoq o‘tli nigoh, vafo, sadoqat, fidoiylik kabi
oliyjanob insoniy tuyg‘ular tarannumi bilan boshlanadi:
Emdi sandek, jono, jonon qaydadur,
Ko‘rib gul yuzingni bog‘da bandadur,
Saqlay ishqing toki jonim tandadur.
O‘zim har joydaman, ko‘nglum sandadur.
Yagona inson muhabbati bilan yashash, unga sadoqatli bo‘lish, har bir
zamonning ijtimoiy–ahloqiy muammosi bo‘lganidek, Muqimiy davrida ham,
bugungi kunda ham eng asosiy oilaviy muammo. Muqimiy har qanday sharoitda,
turmushning alamli va shodlik kunlarida ham “xonu monlarga”ga parvo
11
Karimov G . O zbek adabiyoti tarixi. ʻ ʻ 3-kitob, T.. 1975.
22

qilmaydigan chin sevgini orzu qiladi. Shoir shunday oshiqona qat’iyat va
hamiyatni ardoqlaydi va bu – insoniyatning eng asosiy shartlaridan ekanligini
alohida uqtiradi:
Mehring o‘ti nogah tushdi jonlarga,
Parvoyim yo‘q zarra xonu monlarga,
Lola yanglig‘ to‘lib bag‘rim qonlarga ,
O‘zim har joydaman, ko‘nglum sandadur,
Ko‘rinadiki, murabba’ning barcha baytlari bir-biri bilan mustahkam bog‘liq,
bir-birini to‘ldiradi, mazmunan chuqurlashtiradi, voqealar davomi uchun zamin
yaratadi. Yuqoridagi baytda yetakchi mavzu ochib berilgan, ya’ni lirik qahramon
bir “jonon”ga oshiq bo‘ldi, ishq o‘tida o‘rtangan oshiqning ko‘ngli mahv etildi.
Keyingi bandda esa mahv etilgan ko‘ngul kechinmalari izhor etiladi, oshufta
qalbning dil rozlari yuqoridagi ma’yus ta’kidni yanada qat’iylashtiradi,
tuyg‘ularini bo‘rttirib ifodalaydi. Shu bilan birga mahbubaning bag‘ritoshligiga
biroz kinoya ham qiladi:
Ertayu kech fikru zikrim h ayoling,
Bir so‘rmading: “Nalar kechdi ahvoling?”
E slarimga tushib shirin maqoling,
O‘zim har joydaman, ko‘nglum sandadur.
Yana oshiq bechora iztirobli kechinmalar qurshovida. Muhib mahbubani
hech kim va hech narsaga mengzay olmaydi, uning taxayyulida “balki aql bovar
qilmaydigan darajadagi bu husn sohibining naslu nasabi parilardan”. Oshiq ko‘zda
tutgan ana shunday estetik ideal vaslidan judolik qahramonimizni shunday
tushkun kayfiyatga olib keldi:
Voqif ermas kishi sening aslingdin,
Tokim desam pari sening naslingdin ,
Vodarig‘o, judo bo‘ldim vaslingdin,
O‘zim har joydaman, ko‘nglum sandadur.
23

Keyingi bandlarda birinchi banddagi g‘oyaviy mazmun va tuyg‘ular tadrijiy
takomillashadi hamda mahbuba go‘zalligining muayyan qirralari va go‘zallik
shavqidagi muhib kechinmalari yanada ayonlashadi:
Yo‘q san kabi malohatlik yagona,
Ko‘rganmukan misolingni zamona,
Bo‘lib xalq ichida mundog‘ afsona,
O‘ zim har j o yda m an, k o‘nglum sandadur .
Nazarimizda, yuqoridagi bu satrlar shoir Muqimiy ilhomi va
san’atkorligining avj nuqtasi. Voqean, she’r ta’rif-tavsif tipida yaratilgan va bu
ta’rif-tavsif baravar me’yorda, uyg‘un aks etgan. Shoir misralardagi mazmunni
tadrijiy rivojlantirishda tadrij usuli bilan nazarda tutilgan muayyan siymo
malohatini vasf etar ekan, hayrotamuz go‘zallikni ko‘z oldimizda gavdalantiradi:
Yuzlaringdin xijil mohi tobonlar,
Raftoringga shaydo jumla yoronlar,
Qolib har dam o‘z ishimga hayronlar,
O‘ zim har j o yda m an, k o‘nglum sandadur .
Ko‘ringanidek, tasvir doirasiga mahbubaga doir yuz va raftor, muhibga doir
ko‘ngul obrazlari tortilgan. Ularni ta’rifida va jonli tasvirida mubolag‘a, tashxis
san’ati ko‘maklashgan.
Murabba’ning yettinchi bandida lirik mazmun va maqsad badiiy nihoyasiga
yetib boradi. She’r naqadar samimiy, zukko mushohada bilan boshlangan bo‘lsa,
shunchalik teran hayotiy o‘git va murosa bilan yakunlanadi. Shu yo‘sinda oshiq
muhib qalbining muddaosi nazokatli tarzda anglatiladi, ya’ni va nihoyat
mahbubani ko‘rib oshiq bo‘lgan va uning vasliga vosil bo‘lolmay, subhu shom hajr
iztirobida yongan muhib duogo‘y bo‘lib turishga rozi, hech bo‘lmasa, qaerda
bo‘lmasun, shundan oshufta ko‘ngli taskin topgusi, duolari muhabbat izhori
sifatida sog‘inchlarga xumor bosdi bo‘lgusi. Demak, murabba’ning badiiy
tugallanmasi shunday:
Sultonisan, barcha xo‘blar nadiming,
Doyim erdim duogo‘yi, qadiming,
24

Bovujudi so‘rmay o‘tting Muqiming,
O‘zim har joydaman, ko‘nglum sandadur.
Murabba’ ulkan badiiy mahorat mahsuli sifatida Muqimiy hayotligidayoq
shuhrat topdi, xalqqa sevilib, tildan-tilga, dildan-dilga ko‘chdi, nash’u namo topdi.
Muqimiy nafaqat lirik shoir, balki o‘tkir hajvgo‘y ham edi. U o‘z hajvlarida
tekinxo‘r va yulg‘ich boylarni jirkanch qiyofasini ro‘yi-rost ochib berdi.
Shuningdek, “tanob” voqeasini o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan shoir tanobchilarni
o‘zlaricha “kashf etgan siyosati ” haqida yozadi. Tanobchi - yer o‘lchovchi degani.
Qishloq hayotidagi “taomilga” ko‘ra har erta bahorda dehqonning ekkan yerini
maxsus kishilar chiqib o‘lchab, shunga qarab soliq belgilab beradi. Bu yer solig‘i
“tuproq titkilab” kun o‘tkazayotgan dehqon uchun juda azob edi. She’r
qiyinchilikda qolgan dehqonning arznomasi tarzida yozilib, shunday boshlanadi:
Bo‘ldi taajjub qiziq hangomalar,
Arz etayin emdi yozib nomalar.
O‘n ikki oyda keladur bir tanob,
O‘zgalara rohatu menga azob.
Keyingi misralarda o‘shandayin dehqonni azoblash evaziga “rohat
k o‘ruvchilar ” bilan tanishtiradi. Bular - yer o‘lchovchi amaldorlar Sulton Alixo‘ja
va Hakimjonlar. Ular insofsizlik, makkorlik va ochko‘zlikda ustasi farang odamlar.
Bu borada ularga hech kim teng kelolmaydi. Bu ikki amaldorni nafs balosi o‘zaro
yaqinlashtirgan. 12
Maqsadlari, intilishlari hamohang bo‘lgan bu kimsalarning
o‘zaro yaqin munosabatini Muqimiy g‘oyat kulgili tarzda tasvirlaydi. Bir-biriga
g‘oyat mehribon, oralaridan qil o‘tmaydigangina emas, balki ularning biri yoki
ikkinchisi pilikdek bir-birlariga singib ketgan “qadrdonlar”:
Osh yesalar o‘rtada sarson ilik,
Xo‘ja - chiroq yog‘i, H akimjon - pilik.
Bir so‘z bilan aytganda, “Tanobchilar” - Muqimiyning o‘z xalqiga achinib,
chor hukumati o‘rnatgan tartibning jirkanch mohiyatidan kuyunib yozilgan asar.
12
Ahmedov S. O zbek demokratik adabiyotida she riy hikoya. , 1987ʻ ʼ
25

Muqimiyning satirik merosi ichida “To‘yi Iqonbachcha” she’ri alohida o‘rin
tutadi. Bu satira syujet asosiga qurilgan bo‘lib, unda bir gumashtaning to‘y qilish
hangomasi beriladi. Voqea shunday: Toshkentdagi bir boyning Iqondagi
gumashtasi to‘y qilmoqchi va bu haqda xo‘jayinga xabar berish uchun “sim
qoqdi”. Biroq, xo‘jayindan kutilmaganda mana bunday tanbehona javob oladi:
Men rizomas , kishiga non bersang,
Yo tovuq saqlasangu don bersang .
Tuynugungdin agarda chiqsa tutun,
Munda ber dasmoyalarni butun.
Bo‘lsa umidingiz agar bizdin ,
Manfaat ko‘rmasin birov sizdin.
Gumashtaning boshi qotdi. To‘y qilmay desa elga ovoza bo‘lgan, qilay desa
xo‘jayinga qarshi borolmaydi. Na qilsin?! Xullas, yashirincha, yeng uchida to‘y
bo‘ldi. To‘yga tayyorgarlik ham shundayki, “O‘choq ustida gar yo‘talsa birov, yer
yedi yelkasiga kasov”. Qo‘shni bilmasin deb hech kim ovozini qattiq chiqarmadi.
Voajab, u holda to‘yga qancha odam aytildiykin?:
Yetti odamni o‘z mahallasidin,
Qorni to‘q, yangi to‘q basallasidin.
Ha, gumashtaning aqli balo. Boylar ovqatni kam yeydi deb yettita boynigina
to‘yga taklif qilgan, ularni-da ovozi balandlab ketmasligi uchun imo-ishoralar bilan
dasturxonga taklif qiladi. To‘yda yozilgan dasturxon va tortilgan oshning ta’rifini
eshiting:
Soldi alqissa eski dasturxon,
Qo‘ydi soyil kabi necha xil non.
Birisi yumshog‘u, biri qotg‘on,
Biri issig‘, biri mog‘or otg‘on.
Yeng uchida qo‘yildi to‘qqiz non,
Kulchalar toshki , sind u rur dandon…
Suzdi osh bir likovda uch kishidin ,
Ketti oshni ko‘rib hama hushidin.
26

Osh misoli tabaqda ko‘z yoshi,
Kurmaki ko‘p, guruchidin toshi.
Xullas, “Shiravorning o‘ziga ikki yuz so‘m bo‘lurmu?!” deb kekkaygan
gumashta to‘y o‘tgach, tuzni-da qo‘shib cho‘tga solganda o‘ttiz uch tangali to‘y
qilgani ma’lum bo‘ladi.
Muqimiyning hajviy she’rlari shuning uchun ham xalq e’tiborida bo‘ldiki,
ularda ob’ektiv voqelik, real, aniq, tayinli kishilarning asl basharalarini ochib
beruvchi lavhalar tasvirlanadi. Masalan, “Hajviy Viktorboy”, “Hajvi Viktor”,
“Voqeai Viktor” she’rlari Qo‘qondagi aka-uka Kamenskiylarning savdo idorasini
ish boshqaruvchisi Viktor Dimitrovich Axmatov haqida. U 1891 yili Moskvadan
arzon mol keltirib beraman, deb bir to‘da sodda o‘zbeklarning pulini olib qochib
ketib, dom-daraksiz yo‘qolgan. Ko‘pchilikni yostig‘ini quritgan bu firibgar shaxs -
Farg‘ona vodiysining “shov-shuvdor qahramoni”.
Muqimiy hajviyotining taniqli va doimiy obektlaridan yana biri- “mashhur
qahramon” Laxtin deganlari. U ham bir qator zavod va fabrikalar, bosmaxonalar
ochgan, badnafslikni shior qilgan yulg‘ich boylardan bo‘lgan.
“Maskovchi boy ta’rifida ” she’ri mahalliy boylarimizdan Hodixo‘ja haqida
hikoya qiladi. U badqiliq va badxulq, oilaga ham muhabbatsiz, ma’naviy nopok,
aqlsiz va uquvsiz bo‘lgani uchun singan boylardan.
“Voqeai ko‘r Ashurboy hoji” deb nomlangan masnaviyda hajga borib
kelganligi uchun o‘zini “muborak” kishilarday tutgan, ammo qarib qo‘yilmagan,
hajga borib kelsa ham axloqi buzuqligicha qolgan bir boyning qilmishi va u
qo‘lga tushganida ham suvdan quruq chiqishi hajviy yo‘sinda tasvir etilgan.
Ya’ni ko‘r Ashurboy deganlari shunchalik tubanlikka boradiki, kambag‘al
qo‘shnisining qiziga tajovuz qiladi, ko‘tarilgan shovqin-surondan ko‘pchilik
bundan xabar topib, uni qo‘lga tushiradi, ammo zamona boylarniki bo‘lganligi
uchun mahkama ma’murlari ham, qozilar ham ko‘r Ashurboyga hech qanday chora
ko‘rmay, bu ishni bosdi-bosdi qilib yuboradilar. “Qachon kambag‘alning so‘zi
o‘tar” deb kuyunadi shoir.
27

Bulardan tashqari “Hajvi xalifai Mingtepa”, “Dar mazammati qurbaqa”
satiralarida ham yuqoridagilarga xos qiyofani Dukchi eshon timsolida ko‘ramiz.
“Aroba”, “Loy”, “Pashshalar”, “Bezgak”, “Saylov” deb nomlangan
she’rlarida ham, “Ot”, “Ko‘sa” turkumidagi yumorlarida ham turmushning turli
manzaralarini, o‘sha davr hayoti uchun xarakterli bo‘lgan mayda-chuyda
kamchiliklarni, Ismoil otadek kamsuqum, kamsuhan zamondoshlariga ishora qilib,
uning kundalik hayoti bilan bog‘liq kulgili voqealarni yengil hazil bilan bizgacha
yetkazadi. 13
Bir so‘z bilan aytganda, Muqimiy hajviyoti o‘sha davr zahmatkash xalqning
hayqirig‘i, nidosi edi.
Muqimiy merosidagi «Sayohatnoma»larining mukammal asar sifatida
xususiyati shundan iboratki, u o‘z davri ilg‘or farzandining ona-yurt haqidagi,
uning kishilari, tabiati to‘g‘risidagi she’riy o‘ylaridir. Shoir xalq hayotini qanday
muhabbat va achinish bilan tasvir etsa, chor amaldorlari va ularning kirdikorlarini
shunday nafrat va g‘azab bilan fosh etadi.
Shoirning mazkur “Sayohatnoma”si Farg‘ona bo‘ylab, ya’ni Qo‘qon-
Farg‘ona, Qo‘qon-Shohimardon, Qo‘qon-Isfara sayohatlari taaassurotida yozilgan.
Har uch asar yaxlit bir badiiy asar sifatida berilgan. Hajman 244 misrani tashkil
qilib, hammasi bir vaznda - rajazi murabbai solimda yozilgan. Shuningdek, har
bandi to‘rt misradan iborat bo‘lib, misraning oxirida “ekan” so‘zi takrorlanadi.
Asarda, avvalo, sayohat sababi beriladi, so‘ng ko‘rgan – kechirgan qishloq,
shaharlardagi hayot, kishilarining yashashi, udumlari, tabiati, manzaralari
tasvirlanadi.
Muhimi, shoir «Sayohatnoma»larda o‘z vatani va xalqini chuqur muhabbat
bilan sevgan vatanparvar shoir sifatida gavdalanadi.
Muqimiy ijodining muhim fazilatlaridan biri, uning o‘z uslubi va ruhi bilan
xalqqa juda yaqinligida. Muqimiy oddiy xalq ichidan yetishib chiqdi, xalq uchun
yozdi, xalq tomonidan sevilib qabul qilindi, ardoqlandi va saqlandi.
13
Sulaymonov, J. Abdurahmon ibn Xaldunning tamaddun taraqqiyoti haqidagi qarashlarida jamiyat tahlili//Academic Research
in Educational Sciences, Vol. 2 Special Issue 1, 2021. 451-455 R.
28

Muqimiy chin ma’noda xalq shoiridir.
XULOSA
Milliy adabiyotimiz tarixida XIX asr oxiri-XX asr boshlari Qo qon adabiyʻ
muhitida yetishib chiqqan ijodkorlar adabiy merosi alohida o rin tutadi. Bu adabiy
ʻ
29

muhitning zabardast namoyandasi Muhammad Aminxo ja Muqimiy asarlariʻ
hamisha mutaxassislar diqqat markazida bo lgan. Shoir ijod namunalari yuzasidan
ʻ
ko plab tadqiqotlar yaratilgan. Taassufki, ularda Muqimiy asarlari sho ro davri
ʻ ʻ
mafkurasi talabiga ko ra bir tomonlama talqin qilingan. Natijada shoir nazmiy
ʻ
merosi o zining asosiy mohiyatidan uzoqlashtirildi. Ya ni asarlari tahrirga uchradi,
ʻ ʼ
qisqartirildi, manbalarda qolib ketdi. Bu esa, o z navbatida, shoir adabiy merosini
ʻ
yangicha mezonlar asosida xolis va haqqoniy o rganish zaruratini kun tartibiga
ʻ
qo yadi. Muhammad Aminxo ja Qo qonning Begvachcha muhallasida 1850 yilda
ʻ ʻ ʻ
Mirzaxo ja Mirfozil o g li oilasida tug ilgan. Novvoylik bilan oila tebratuvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
Mirzaxo ja farzandining xat-savod chiqarishiga jiddiy e tibor bergan bo lsa,
ʻ ʼ ʻ
she riyatga ishtiyoq va qobiliyatining shakllanishida onasi Oyshabibining o rni
ʼ ʻ
benihoyat kattadir. Tug ma iste dod sohibasi bo lgan bu ayol juda ko plab ertak-
ʻ ʼ ʻ ʻ
qo shiqlarni yod bilgan, ta sirchan va ifodali so zlab berish qobiliyati bilan
ʻ ʼ ʻ
tinglovchilarni maftun ettan. Onadagi bu fazilat, shubhasiz, go dak Muhammad
ʻ
Aminxo jaga ham ijobiy ta sir ko rsatgan.Aynan onasi tufayli Muqimiyda
ʻ ʼ ʻ
shoirlarga xos iqtidor namoyon bo‘la boshladi,onasi uni adabiyotning zabar dast
vakillari jumladan Alisher Navoiy ,Hofiz,Jomiylarning asarlari orqali o‘g‘liga
sharq mumtoz adabiyotiga bo‘lgan muhabbatni uyg‘otdi va u muhabbat
Muqimiydan umrini oxirigacha uzoqlashmadi. Onasining harakatlarini Muqimiy
o‘z dastlabki she’rini o‘n yoshida yozib , natijasini ko‘rsata boshladi. Muhammad
Aminxo ja Muqimiy 15-16 yoshlarida “Muqimiy” taxallusi bilan qalam tebrata
ʻ
boshladi va shu yillarda ma’nan ko‘mak berib turuvchi onasidan ayrilgani uning
asarlarida sezilmay qolmadi.
Mulla Abduxalil nomidagi mahalla maktabi va “Hokim oyim” madrasasida
ta lim olgach, Muqimiy 1872–73-yillarda Buxoroga borib, “Mehtar
ʼ
oyim”madrasasida tahsilni davom ettiradi. 1876-yilda uni bitirib Qo qonga
ʻ
qaytadi, oila quradi. Xatmi madrasa qilgan Muqimiy avvaliga Qo qon yer o lchash
ʻ ʻ
mahkamasida mirzalik qilarkan, o z vazifasiga ko ra, Qo qon va uning atrofidagi
ʻ ʻ ʻ
qishloqlarga tez-tez chiqib, dehqonlarning turmush sharoitlari, qishloqlarning
ayanchli ahvoli bilan yaqindan tanishish imkoniga ega bo ldi. Lekin u yer
ʻ
30

mahkamasida uzoq ishlay olmadi.Shoirning o‘zi ta’kidlashicha:”Aynan yoqimsiz
Qo‘qon aslzodalari ,meni nuqtayi nazarimni ko‘rib chiqishga va o‘zimdagi yangi
axloqiy va adabiy qarashlarni rivojlantirishga imkon berdi.”Ushbu misralardan
anglash mumkin-ki,Qo‘qonlik aslzodalarning doirasida uni ehtiyotkorona kutib
olishgani va ba’zida qabul qilishmagani shoirda o‘z-o‘zini anglash mafkurasi
o‘sganligini sezishiga imkon yaratib bera olgan. Ammo bu muddatning o zi hamʻ
shoir hayoti va dunyoqarashida sezilarli iz qoldirdi. Mavjud mustamlaka tuzumga,
joriy tartib-qoidalarga keskin salbiy munosabat va tanqidiy bahoning
shakllanishiga jiddiy turtki bo ldi. “Dar mardumi Oqjar batariqi muxammas”
ʻ
asaridan ma lum bo lishicha, Muqumiy 1870 yilning oxirlarida Qo qonning
ʼ ʻ ʻ
g arbishimolidagi Sirdaryo yoqasida joylashgan Oqjar paromida pattachi bo lib
ʻ ʻ
ishlagan. Bu yangi vazifa ham shoirga mehnatkash omma vakillari, qishloq
dehqonlarining turmush sharoitlari bilan bevosita tanishish imkonini berdi.
Qattiqqo l, muttaham parom xo jayinlari bilan kelisha olmagan Muqimiy 80-yillar
ʻ ʻ
boshlarida Qo qonga qaytadi. Oilaviy hayotda ham farog at topmagan shoir,
ʻ ʻ
hovlini tashlab, o sha Begvachcha mahallasidagi Hazrat madrasasi hujrasiga
ʻ
ko chib chiqadi va umrining oxiriga qadar muhtojliqda, o z ta biri bilan aytganda,
ʻ ʻ ʼ
o sha “huj-rai tang va torlikda bekaslik va g ariblik chirog ini yoqib” umr
ʻ ʻ ʻ
o tkazadi. Shu vaqtdan boshlab Muqimiy butun vaqtini ijodiy ish, shaxsiy
ʻ
mutolaaga bag ishladi, husnixat va kotiblik bilan shug ullandi.
ʻ ʻ
Zamonasining yetuk xattotlaridan bo‘lgan Muhammad Yusuf xattotdan ta’lim
olib,xushxat kotib bo‘lib yetishadi.Muqimiyga xattotlik asosiy kasb va tirikchilik
manbayi bo‘lib xizmat qilgan.Zokirjon Furqat guvohligiga ko ra, bu yillarda
ʻ
Qo qonda muttasil ravishda harakat qilgan adabiy yig in anjuman ishlariga
ʻ ʻ
Muqimiy yirik ijodkorlar Muhiy, Zavqiy, Nisbatiylar qatorida faol qatnashadi, davr
adabiy harakatiga yetakchilik qiladi. Doimiy moddiy yetishmovchilik, yashash
sharoitining nihoyatda og irligi shoir sog lig iga putur yetkazadi, u og ir dardlarga
ʻ ʻ ʻ ʻ
chalinadi. Shoir merosida davrdan, mashaqqatli turmushdan, og ir taqdiru zabun
ʻ
toledan shikoyat, munisu hamdard yo qligidan nolish ohanglari keng o rin tuta
ʻ ʻ
boshlaydi. Shoirning ilg or dunyoqarashi, farovon hayot va ozod jamiyat, insof va
ʻ
31

adolat, barkamol inson va insoniylik, iymon-e tiqod va zrk haqidagi orzu-ʼ
intilishlari bilan mustamlaka sharoiti, mavjud adolatsiz tuzum, zo ravonlik
ʻ
hukmron bo lgan zamona o rtasidagi jiddiy ziddiyat, bir so z bilan aytganda
ʻ ʻ ʻ
yuksak ideal bilan razil borliq o rtasidagi nomutanosiblik Muqimiy ijodida
ʻ
voqelikka nisbatan keskin tanqidiy munosabatning uzilkesil shakllanishiga olib
keldi. O tgan asrning 90-yillariga kelib shoir davr adabiyotidagi kuchli tanqidiy-
ʻ
satirik yo nalishning yetakchisiga aylandi. Hayotni, borliqni haqqoniy tasvirlashni
ʻ
ijodda asosiy mezon deb qabul qilgan shoir, ayni zamonda, qalam ahlini xalqchil
mavzularni topishga, omma dili va intilishiga mos – “xalq tolib” asarlar yaratishga
da vat etadi. Adib yigirma besh va yigirma olti yoshlarida Qo‘qon va uning
ʼ
atrofidagi hududlar uchun tanili bo‘lib boradi.Ammo,yurtimiz chor mustamakasi
asoratiga tushib qolgani, ushbu mezon va da vat quyidagi misralarda o z ifodasini
ʼ ʻ
topgan: …Gar qilich boshimga ham kelsa detayman rostin! … She ringazga xalq
ʼ
tolib o lsalar, so ngra o qung! 1885-1886-yillarda shoirning otasi Mirzaxo‘ja vafot
ʻ ʻ ʻ
etadi va oilani boqish shoir zimmasiga tushad va buning natijasda shoir ahvoli
mushkullashadi. Muqimiy 1887–88 yillarda birinchi, 1892 yil boshlarida esa
ikkinchi marotaba ota shahri Toshkentga safar uyushtiradi, bu yerdagi ijod ahli
bilan ijodiy uchrashuv – suhbatlar qurdi, shahar ijtimoiy va madaniy hayotida yuz
bergan o zgarishlar bilan tanishdi. Ikkinchi safari vaqtida “Turkiston viloyatining
ʻ
gazeti” muharriri N. P. Ostroumov bilan uchrashgan. Shu gazeta sahifalarida 1891
yil oktyabr oyida shoirning bir necha she rlari mashhur hofiz Makaylik tilidan
ʼ
yozib olinib e lon qilingan edi. (Keyinchalik, 1903 va 1907 yillarda ham gazeta
ʼ
Muqimiyning bir qator ishqiy va hajviy ruhdagi asarlarini e lon qilgan). Shoirning
ʼ
Farg ona vodiysi shaharlariga, Qo qon atrofidagi qishloqlarga ham bir necha bor
ʻ ʻ
sayohatlar uyushtirgani uning qator asarlarida o z izini qoldirgan. Muqimiyni
ʻ
tanigan shaxslar aynan guvohlik berishicha: “Qishloqlardan yigitlar ashulachilar
svg‘a-salom bilan madaminxo‘janing hujrasiga kirishib,uning g‘azallaridan olib
ketishardi.”deya eslaydi. Shoirning she’rlaridagi xallqqa juda yaqinligi bilinib
turganligi haqida adib quyidagicha yozadi: Muqimiy so‘zidin bo‘yi muhabbat
kelgay,ey ahbob, Tarannum qilsa mahfillarda hofizlarning xushxoni. XIX asr oxiri
32

va XX asr boshlariga kelib shoirning salomatligi yomonlasha bordi. Jiyaniga
yo llagan maktublarida, besh-olti oylab betob yotganligini bildirib, “nechaʻ
muddatlar bo ladurkim, nazm ayturg a tabiat lohasi erdim” deb yozadi.
ʻ ʻ
Shunday bo lsada, Muqimiy umrining oxiriga qadar qalamini qo ymagan.
ʻ ʻ
“Turkiston viloyatining gazeti” sahifalarida 1903-yilning yanvar va aprelida
bosilgan “Ho qandlik bir boyning sha niga Muqimiy shoirning aytqon she ridur”
ʻ ʼ ʼ
(15-yanvar) va dahshatli Andijon zilzilasi munosabati bilan yozilgan she r tarixi
ʼ
(22-aprel) shoirning ijtimoiy mavzudagi so nggi yirik asarlari jumlasiga kiradi. Ey
ʻ
tabib, aylanma, dardim bedavolardin biri, Ranga zardim, ko ru ko rma,
ʻ ʻ
qahrabolardin biri . Misralari bilan boshlanuvchi muxammasda esa shoir
hayotining so nggi damlaridagi ruhiy kayfiyati ta sirchan ifodasini topgan.
ʻ ʼ
Keltirilgan misralarda shoirning sariq kasaliga giriftor bo lganligiga ishora bor.
ʻ
Xuddi shu dardi 1903-yil 25-mayda uni bu olamdan olib ketadi. Muqimiy
qoldirgan adabiy merosning katta bir qismini jozibador g azallar, jo shqin va sho x
ʻ ʻ ʻ
murabba lar, dilkash muxammaslar tashkil etadi. Shoir lirikasini ham g oyaviy,
ʼ ʻ
ham badiiy kamolotga erishuvida xalq og zaki ijodi bilan bir qatorda ko p asrlik
ʻ ʻ
she riyatimizning, xususan, Lutfiy, Navoiy, Bobur, Mashrab, Amiriy kabi
ʼ
shoirlarning ijodi samarali ta sir qildi. Muqimiy o z lirikasida chin sevgini, sadoqat
ʼ ʻ
va vafodorlikni, insonni ko rkamlashtiruvchi, uni ma naviy go zal etuvchi
ʻ ʼ ʻ
fazilatlarni ulug ladi, bevafolik, subutsizlik, inson sha niga dog tushiruvchi
ʻ ʼ ʻ
xislatlarni qoraladi.Muqimiy g azal, murabba va muxammaslarining yetakchi
ʻ ʼ
obrazi – lirik kahramon, avvalo, burch, vafo va sadoqat haqidagi
ilg ortushunchalarga ega bo lgan sofdil, ma naviy barkamol va ruhan boy shaxs
ʻ ʻ ʼ
sifatida gavdalanadi. U shoirga zamondosh aniq tarixiy shaxs, mustamlaka zulmi
va zo ravonlik hukmron bo lgan davr farzandi, mehnatkash xalq vakili, uning na
ʻ ʻ
molu dunesi, na amalu mansabi bor. U raqibu ag yorlar tazyiqini, falak jabrini,
ʻ
charx zo ravonligini o zida doimo his etib, ruhan azoblanadi. Muqimiy lirikasidagi
ʻ ʻ
shikoyat, norozilik, hayotdan bezish va tarkidunyochilik da vati emas, balki,
ʼ
mohiyat-e tibori bilan hayotsevarlikdan, farovon turmush va baxtli zamona
ʼ
haqidagi orzu-umidlaridan kelib chiqqan. Xuddi shuning uchun ham shoir hayot
33

lazzatlaridan, do stu ulfat suhbatlaridan, sevgi va visol onlaridan bahramandlikkaʻ
chaqiradi, ona tabiat go zalliklaridan, bahor nashidasidan zavqlanishga undaydi.
ʻ
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
34

1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 11-iyuldagi “Oliy va o‘rta
maxsus ta’lim tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish
to‘g‘risida” gi qarori
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 20-apreldagi “Oliy ta’lim
tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”2gi qaror va”
PQ2909 sonli qarori Qayumov A., “G’oziy” , T. 1959-yil,24-bet
3. Saydullayeva Muazzamxon. Bitiruv malakaviy ish. “ Yozuvchi hayoti va
ijodini o’rganishda savol va topshiriqlarning o’rni” T. 2018
4. Til va adabiyot ta’limi jurnali, 2015-yil,9-son
5. O.Karimov. Muqimiy ijodi klaster tahlilda
6. N. Karimov, B .Nazorov, U, Narmatov , Q. Yo’ldashev. Adabiyot darslik.
Toshkent 2004-yil
7. Q. Pardayev. Oltin bitiglar. 2019 Vol.1. www.navoiy-uni .uz. 23-bet
8. G’ulom Karimov., “Muqimiy”, T.: «Ma’naviyat». 2009.
9. Yoqubov H., O zbek demokrat shoiri Muqimiy, T., 1953.ʻ
10. Zarifov H., Muhammad Amin Muqimiy, T., 1955.
11. Karimov F., Muqimiy. Hayoti va ijodi, T., 1970.
12. Karimov G . O zbek adabiyoti tarixi.
ʻ ʻ 3-kitob, T.. 1975.
13. Karimov G . Muqimiy hayoti va ijodi.
ʻ T., 1970.
14. Ahmedov S. O zbek adabiyotida “Sayohatnoma”. , 1986.
ʻ
15. Ahmedov S. O zbek demokratik adabiyotida she riy hikoya. , 1987.
ʻ ʼ
16. Karimov F., O zbek adabiyoti tarixi, 3kitob, T., 1966, 1975, 1987.
ʻ
17. Po‘latov, Sh.N., Hindistonda pedagogik ta’limning rivojlanish
bosqichlari. //“SCIENCE AND EDUCATION” Scientific journal Volume 1,
Special issue 2020 21-27 P.
18. Jurayev SH.S., Abu Ali ibn Sinoning falsafiy qarashlarida baxt-saodat
masalasi // Academic Research in Educational Sciences, 2 (Special Issue 1),
395-401 P.
35

19. Sulaymonov, J. Abdurahmon ibn Xaldunning tamaddun taraqqiyoti haqidagi
qarashlarida jamiyat tahlili//Academic Research in Educational Sciences,
Vol. 2 Special Issue 1, 2021. 451-455 R.
20. Sulaymonov, J.Karimov N.Contribution of Abu Isa Tirmidhi to the Science
of Hadith //International Journal of Innovative Technology and Exploring
Engineering (IJITEE) ISSN: 2278-3075, Volume-9 Issue-1, November,
2019. P. 593-599.
INTERNET MANBALARI
1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Muqimiy
2. https://oriftolib.uz/kutubxona/muqimiy-1850-1903/
3. https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/uzbek-sheriyati/o-zbek-
mumtozadabiyoti/
36

Sotib olish