• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 47.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 10 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

79 Продаж

Mustaqil O'zbekistonda arxiv ishi

metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham uyushadi. Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani o`qituvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari maktab o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga, chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi. Kurs ishi maqsadi: Mustaqil o'zbekistonda arxiv ishi . Kurs ishi predmeti: Mustaqil o'zbekistonda arxiv ishidan foydalanish. Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 4 1.2 O'zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat Arxivi tarixi va uning asosiy jamg’armalari. O’zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivi (O’zR MDA) respublika ahamiyatidagi tashkilot hisoblanadi va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi "O’zarxiv" agentligiga bo’ysunadi. Arxiv O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tashkil etiladi va tugatiladi. O’zR MDA o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, O’zbekiston Respublikasi qonunlariga, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlariga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va farmoyishlariga, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi "O’zarxiv" agentligi yo’riqnomalari, qoidalari va ko’rsatmalariga amal kiladi. O’zR MDA o’z faoliyatini arxiv direktsiyasi ishining va arxiv rivojlantirish rejalari asosida amalga oshiradi. Arxivning asosiy vazifalari: - arxiv yo’nalishi bo’yicha hujjatlar bilan jamlash; - arxivning hisobga olish tizimi va ilmiy-ma’lumot apparatini rivojlantirish va takomillashtirish; - arxivda saqlanayotgan O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv jamg’armasi hujjatlari saqlovini ta ь minlash; - arxivning axborot bazasini kengaytirish; - hujjatlardan har tomonlama foydalanish va ularni nashr qilishni tashkil etish; - arxivshunoslik, xujjatshunoslik, arxeografiya sohalarida 12 tug’ildi. Natijada hujjatlarni saqlashga mutassadi bo’lgan shaxslar va muassasalar paydo bo’ladi. Bu muassasalar hozirgi kunda arxivlar deb ataladi. Demak, arxivlar O’rta Osiyoda qadimgi davrlarda ijtimoiy zarurat yuzasidan vujudga keldi. Arxivlarda saqlangan hujjatlar zamonlar o’tishi bilan o’z ahamiyatini yo’qotmadi. Agar dastlab arxiv hujjatlar bevosita xo’jalik va ijtimoiy hayotni yo’lga solish uchun xizmat vilgan bo’lsa, keyinchalik ular tarixiy jarayonni o’rganish uchun yozma manbalar sifatida muhim ahamiyat kasb etdi. Afsuski, biz O’rta Osiyodagi eng qadimgi arxivlar haqida yetarli ma’lumotga ega emasmiz. Bizgacha yetib kelgan oz sonli yozma manbalarda ular haqida ma’lumot berilmaydi. Shuning uchun bo’lsa kerak, yuqorida ta’kidlab o’tilganidek ayrim arxivshunoslar O’rta Osiyoda to Rossiya istilosiga qadar maxsus arxivlar bo’lmagan degan fikrlarni bildirganlar. Ammo, bu fikrlar haqiqatga to’g’ri kelmaydi. Avvalo shuni qayd etish kerakki, har qanday davlat hujjatlarsiz faolit ko’rsatishi amri maholdir. Shunday ekan, Ahmoniylar, Yunon-Baqtriya va Kushon davlatlarida zamonigacha kechgan davrda ham arxivlar bo’lgan, lekin ular bizgacha yetib kelmagan yoki hozirga qadar topilmagan. Bundan keyingi arxeologik tadqiqotlar jarayonida O’rta Osiyoda eng qadimiy arxivlarning topilishi ehtimoldan holi emas. Vatanimiz hududida qadim zamonlarda arxivlarning mavjud bo’lganligi 1948-1950 yillarda Xorazmdagi Tuproqqal’a xarobasida S. P. Tolstov boshchiligida olib borilgan arxeologik qazishmalar paytida isbotlandi. Bu yerda milodiy III-IV asrlarga oid xorazm tilida yozilgan 100 ga yaqin hujjat topildi. Bu hujjatlar Xorazm podsholari arxiviga tegishli ekanligi aniqlandi. Ularning 18 tasi yog’ochga, ko’pchiligi oshlangan charmga yozilgan. Hujjatlarning 8 tasi yaxshi saqlangan. Hozirgi kunga qadar 100ga yaqin hujjatdan atigi 26 tasini olimlar o’qishga muvaffaq bo’ldilar. Tuproqqal’a arxiv hujjatalarining 2 guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruhga soliq hujjatlari kiradi. Ular yog’ochga yozilgan. Ikkinchi guruh (teriga yozilgan) asosan xo’jalik hujjatlari bo’lib, ularga podsho xazinasiga tushgan jarimalarning nomi, miqdori hamda qayerdan kelganligi yozib qo’yilgan. Shunday qilib, tarixiy faktlar O’rta Osiyoda arxivlar qadimgi zamonlardan mavjud bo’lganligini ko’rsatmoqda. 22 XULOSA Tarixiy o'lkashunoslik fani shakllanishiga doir dastlabki ma'lumotlar va O `zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi qomusimizda o`z aksini topdi. Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib borayotganidan dalolat beradi. Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka tarixi va unga munosabatidan iboratdir. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning eng muhim vositalaridan biridir. 29 vazirligi (1994 y.), Sog’liqni saqlash vazirligi (1995 y.) va hokazolar. O’zbekiston davlat sanoat va fuqarolar qurilishi korporatsiyasining kompleks tekshirilishi natijasida 31 ta arxiv tashkiloti nazoratidagi muassasalarning 26 tasi binolar bilan ta’minlanganligi, ulardan 20 tasi stelajlar bilan jihozlanganligi aniqlandi. 31 ta tashkilotdan 17 tasining ish yuritish bo’yicha yo’riqnomasi, 58% muassasalarda yig’majildlar nomenklaturasi bo’lgan. SHu bilan birga, ushbu korporatsiya tizimidagi idoraviy arxivlarda hujjatlar saqlovini ta’minlash va ish yuritishni tashkil qilishda ayrim kamchiliklar borligi aniqlandi. Ish yuritish bo’yicha yo’riqnomalar va yig’majildilar nomenklaturasi barcha muassasa va korxonalarda bo’lgan va joriy qilingan. Faqat 3 ta muassasa shtatida arxiv xodimi bo’lib, 5 ta muassasada arxivga mas ul shaxs buyruq bilan tayinlanmagan edi.ʻ Hujjatlarni tartibga solish , ularni davlat saqloviga tayyorlash va topshirish etarli darajada uyushtirilgan emas edi. Korporatsiya tizimi bo’yicha doimiy saqlanadigan 5,1 ming ta yig’majild, shaxsiy tarkib bo’yicha 9,3 ming ta yig’majild tartibga solinmagan va 3,2 ming ta muddati o’tgan yig’majildlar saqlanmoqda edi. Ko’pchilik muassasalarda doimiy ishlaydigan ekspert komissiyasi tashkil qilinmagan va u to’g’risida nizomlar ishlab chiqilmagan edi. Boshqa kompleks tekshirilgan idoralar tizimida ham idoraviy arxivlarda hujjatlar saqlovi va ish yuritishni tashkil qilinishida yuqorida bayon etilgan tizimdagiga o’xshash holatlar uchradi. Arxiv tashkilotlari nazoratidagi muassasalarga ish yurtish bo’yicha yo’riqnoma, yig’majildlar nomenklaturasi, ekspertiza komissiyasi, idoraviy arxiv to’g’risidagi nizomlar ishlab chiqishga metodik va amaliy yordam ko’rsatdilar. 1996 yilda O’zbekiston Qishloq xo’jaligi vazirligi tizimi muassasalarida arxiv hujjatlarining idoraviy saqlovi va ish yuritishda tashkil etilishi ahvoli o’rganildi. Ish yuritishda asosiy me yoriy hujjat hisoblangan ish yuritish bo’yicha yo’riqnoma ‟ vazirlik tizimida mavjud bo’lgan 1763 ta tashkilotning 585 tasida (33%) ishlab chiqilgan. Buning ustiga bir qator idoralarda ish yuritish bo’yicha tuzilgan yo’riqnomalarga qo’shimcha aniqlik kiritilishi va arxiv muassasalari bilan kelishish talab qilinardi. Vazirlik tizimi tashkilotlarining yig’majildlar nomenklaturasi bilan ta’minlanishi 65% ni tashkil qilgan. Holbuki, hujjatlarni 7 qimmatbaho hujjatlarning soni va mohiyati jihatidan O’rta Osiyo respublikalari markaziy davlat arxivlari ichida eng kattasidir. Unda XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab to hozirgi kunimizgacha bo’lgan juda ko’p sonli hujjatlar saqlanmoqda. Turkiston general-gubernatorligiga qarashli. Hozirgi O’zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston, Qirg’iziston va qisman Qozog’iston respublikalari hududidagi viloyatlar, uyezdlar, volostlar, muassasa va korxona hamda tashkilotlarning tarixiy faoliyatiga doir barcha hujjatlar mana shu markaziy arxivda mujassamlashtirilgan. Bu hujjatlardagi Turkiston chor hukumatining olib borgan mustamlakamachilik siyosati, rus xalqi bilan O’rta Osiyo shu jumladan o’zbek xalqining madaniy aloqalari, chor burjua apparati va tashkilotlarning bekor qilinishi haqidagi xilma-xil va boy materiallar O’rta Osiyo xalqlari tarixini har tomonlama chuqur o’rganishda bebaho durdona bo’lib xizmat qiladi. O’rta Osiyo xonliklari, bekliklari, diniy boshqarmalari faoliyatiga doir hujjatlar deyarli yo’q bo’lib ketgan. Ayrim mavjud materiallar esa o’lkani Rossiyaning bosib olish jarayonidagi harbiy to’qnashuvlar davrida yo’q qilib yuborilgan. 1917 yilgi oktyabr vohalariga qadar hujjatlar har bir idora va tashkilotning o’zida saqlangan. Arxivlar tarqoq holda bo’lib hujjatlar bir joyda yig’ilmagan, markazlashmagan edi. Oktyabr to’ntarishidan keyin Turkiston RSFSR tarkibida avtonom respublika sifatida faoliyat ko’rsata boshladi. Rossiya hukumati chiqargan qonunlar Turkiston uchun ham tegishli edi. Shuni aytish kerakki, RSFSR hukumati 1918 1 iyunda «Arxiv ishini qayta qurish va markazlashtirish to’g’risida» dekret qabul qilindi. Bu dekretga asosan barcha tarqoq arxivlar markazlashdi. 1919 yil 15 noyabrda Turkiston Respublikasi maorif xalq komissarligi qaroriga binoan Arxiv ishlari Markaziy Bosh boshqarmasi tuzildi va V.N.Kucherboyev boshqarma boshlig’i etib tayinlandi. Davlat arxiv bo’limi 8ta seksiya va 4 bo’limdan iborat edi. Bo’limlar quyidagilardan iborat bo’lgan. 1-bo’lim - ma’muriy-diplomatik (yuridik seksiyalarini birlashtiradi). 2-bo’lim - harbiy seksiya. 27 I BOB. MUSTAQIL O'ZBEKISTONDA ARXIV ISHI 1.1 O’zbekiston Respublikasida arxiv ishi bo’yicha qonun va me’yoriy hujjatlarning qabul qilinishi. O’zbekiston Respublikasida arxiv ishi bo’yicha qonun va me’yoriy hujjatlarning qabul qilinishi. Bugun ko’p millatli xalqimiz mustaqil vatanimizning 25 yillik qutlug’ to’yini baland ruh va katta xursandchilik bilan nishonlamoqda. Mustaqillikka erishganimizdan so’ng jamiyatimizning barcha sohalarida, jumladan , arxivshunoslik fanlarini rivojlantirish sohalarida ham ko’plab o’zgarishlar sodir bo’lishiga olib kelmoqda. Biz bugun o’tgan yillar mobaynida bosib o’tgan taraqqiyot yo’limizni xolisona baholar ekanmiz, eski mafkuraviy tizim va g’oyalardan butunlay voz kechib, yangi hayot barpo etish yo’lida qo’lga kiritgan, dunyo ahli tan olayotgan yuksak marra va yutuqlarimiz barchamizga g’urur va iftixor bag’ishlashi tabiiydir. Mustaqillik sharoitida “O’zarxiv” agentligi tomonidan arxiv ishining asosiy yo’nalishlarini takomillashtirish hamda rivojlantirishning kompleks dasturlari ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Bu dasturlar besh yilga mo’ljallangan va quyidagi yo’nalishlar bo’yicha tuzilgan: hujjatlarni idoraviy saqlovini ta’minlash, ularning davlat hisobi va ilmiy-ma’lumot apparatini takomillashtirish , arxiv hujjatlaridan foydalanishni jadallashtirish. 1996 yilda “O’zarxiv” agentligi O’zbekiston Respublikasida arxiv ishini 2000 yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasini ishlab chiqdi. Bu konsepsiya davlat arxiv xizmati faoliyatining metodologik harakat dasturi edi. U jamiyatni va davlatni axborot bilan ta’minlashdagi imkoniyatlarini kengaytirish, jamiyatning hujjatli yodgorliklarini saqlashdagi rolini oshrishga qaratilgan edi. SHu maqsadda O’zbekiston Respublikasi hukumati arxiv ishi va jamiyatning hujjatli yodgorliklarini saqlash bo’yicha qonun va me yoriy hujjatlar ishlab chiqdi.‟ Masalan, “Arxivlar to’g’risida” (O’zR Oliy Majlisi axborotnomasi, 1999 y. №5 (1277), 120-bet) va “Madaniy meros ob ektlarini qo’riqlash va ulardan foydalanish ‟ to’g’risida” (O’R Oliy Majlis axborotnomasi, 2001 y. № 940 (1305-1306)gi Qonunlari hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 30 5 3-bo’lim - maorif va iqtisodiyot. 4-bo’lim - tarixiy-inqilobiy , sharq va matbuot seksiyalari. Davlat arxiv jamg’armasiga faqat 1917 yildan oldingi tashkilotlar arxiv hujjatlarigagina emas, balki sovet tashkilotlari arxiv hujjatlari ham aytila boshladi. Tashkilotlarda hujjatlar 5 yil saqlanishi va keyin Davlat arxiviga topshirishi belgilari. Bu qoida 1921 yil 30 sentyabrdan kuchga kiradi. Joylarda viloyat arxiv jamg’armalari tashkil qilindi. Masalan, 1920 yil martda Farg’onada, 1920 yil iyunda - Samarqandda, shu yil noyabrida - Yettisuvda, 1921 yil martda - Zakaspiyda ana shunday arxiv jamg’armalari tashkil etildi. Ma’lumki 1924 yilda O’rta Osiyo respublikalari (Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalari)da milliy davlati chegaralanishi o’tkaziladi. Natijada RSFSR tarkibida O’zbekiston SSR va Turkmaniston SSR. Tojikiston ASSR (UzSSR tarkibida), Qozog’iston ASSR va Qirg’iziston avtonom viloyati tashkil qilindi. Buning natijasida O’zSSRning o’z arxiv tashkilotlari vujudga keldi. Arxiy hujjatlari yangi tuzilgan respublikalar o’rtasida quyidagi tartibda bo’linadigan bo’ldi. O’rta Osiyo va ittifoq ahamiyatiga ega bo’lgan arxiv jamg’armalari O’rta Osiyo Markaziy arxivida - Toshkentda saqlanadigan bo’ldi. Har bir respublikalarga oid arxiv jamg’armalari shu respublikalarga beriladigan bo’ldi. Turkiston Respublikasining yagona davlat arxivi jamg’armasi shu tarzda bo’lindi. 1924 yilda 28 dekabrda maxsus qaror bilan O’zSSR M.I.K. huzurida arxiv ishlari markaziy boshqarmasi tashkil qilindi. O’zbekiston hududida tashkil qilingan barcha arxivlar, masalan, Farg’ona, Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm va boshqa viloyatlarida vujudga kelgan arxiv jamg’armalari O’zSSR arxivi ishlari markaziy boshqarmasiga topshirildi. Shuningdek O’rta Osiyo ahamiyatiga ega bo’lgan arxiv jamg’armalari ham O’rta Osiyo markaziy arxivi tuzilmaganligi uchun O’zbekiston arxiv boshqarmasiga topshirlid. Chunki bu O’rta Osiyo arxiv jamg’armalari Toshkentda vujudga kelgan edi. Shunday qilib , O’zSSR arxivida faqat respublika tarixiga oid hujjatlargina emas, balki butun O’rta Osiyo tarixiga doir materiallar saqlana boshladi. Viloyatlarda ham viloyat arxiv byurolari tashkil etildi. 1925 yilda Farg’ona, 28 qirolik hokimiyatining kuchayishi va umumdavlat boshqaruv muassasalarining shakllanib borishi natijasida muassasa arxivlari paydo bo’ldi. Muassasa arxivlarining faoliyati o’zaro bog’lanmaganligi oqibatida hujjatlar nihoyatda tarqoq holda saqlanar edi. XVIII-XIX asrlardagi burjua inqiloblari arxiv ishlarida tub o’zgarishlarga olib keldi. Burjuaziya qator mamlakatlarda arxiv ishlarini markazlashtirdi. Arxivlarni boshqarish uchun maxsus muassasalar ta’sis etildi. Masalan, 1794 yilda Fransiyada Konvent maxsus dekret qabul qilib, markaziy davlat arxivini tashkil etdi. Mazkur arxivga umumdavlat boshqaruv organlarining hujjatlarini topshirish shart etib qo’yildi. Joylardagi davlat organlari hujjatlari departamentlar arxivlariga topshirilishi shart edi. Fransiyada arxiv ishi sohasidagi bu islohot qator boshqa davlatlar uchun namuna bo’ldi. Ular ham Fransiya singari davlat arxiv tizimini yaratdilar. Lekin Angliya va AQSh singari mamlakatlarda o’sha vaqtda ham, hozir ham yagona davlat arxiv tizimi barpo qilinmadi. Bu yerdagi markaziy, viloyat va shahar arxivlarining har biri mustaqil ravishda faoliyat ko’rsatib kelmoqda. XIX asrda qator Yevropa mamlakatlari va AQShda arxivlarining eshiklari tadqiqotlar uchun ochildi. Natijada arxiv hujjatlaridan ilmiy maqsadlarda foydalanish va ularni nashr etish imkoniyati Yangi zamonda arxivlarda saqlanayotgan hujjatlar sonining keskin oshganligi tufayli ularni saqlash va foydalanish bilan bog’liq ishlar tobora murakkablashib bordi. Natijada, hujjatlarni hisobga olish, ularni bir tizimga solish va ro’yxatga olishning yangi- yangi usullari ishlab chiqildi va amalda qo’llanildi. Shu tariqa arxivshunoslik fani paydo bo’ldi. Arxivshunoslik – muhim ijtimoiy ahamiyatga hujjat va materiallarni turkumlash, ularni bir tizimga solish , saqlash, ulardan ilmiy va amaliy maqsadlarda foydalanish to’g’risidagi fandir. Mazkur ko’makchi tarix fani arxiv ishining umumiy qonuniyatlarini, hujjat va materiallarni tanlab olish va saqlash, ulardan foydalanish tamoyillarini ishlab chiqadi. Hozirgi kunda hujjat va materiallarning umumiy miqdori va turlari nihoyatda ko’pdir. Shuning uchun ham arxivshunoslik fanini rivojlantirmasdan, hujjatlarni saralash va saqlashning zamonaviy usullarini egallamasdan turib arxiv ishini to’g’ri yo’lga qo’yish amri maholdir. 20 xuquqiy so’rovlarni bajaradi va fuqarolarni qabul qiladi. SHuning uchun foydalanuvchi tomonidan so’rov varaqasi to’ldiriladi, unda ko’rsatiladi: familiyasi, ismi, otasining ismi, tugilgan sanasi, ish joyi (tashkilotning to’g’ri nomi), u yoki bu tashkilotda ishlagan vaqti, murojaat qiluvchining manzili va uning telefoni. Fuqaralarning so’rovlarini bajarish muddati-1 oy. O’zbekistonda kino, surat va ovozli hujjatlar Markaziy Davlat arxivining tashkil topishi va asosiy jamg’armalari. 1943 yilda tashkil topgan. 1959 yilda O’zbekiston SSR Markaziy davlat arxivining kino, surat, ovozli xujjatlar bo’limi etib qayta tashkil etilgan. 1974 yildan O’zbekiston SSR kino,surat, ovozli hujjatlar Markaziy davlat arxivi, 1991 yil sentyabrdan O’zbekiston Respublikasi kino, surat va ovozli hujjatlar Markaziy Davlat Arxivi deb nomlangan. O’zbekiston Respublikasi kino, surat va ovozli hujjatlar Markaziy Davlat Arxivi - Urta Osiyodagi eng yirik va O’zbekistondagi yagona, maxsus xujjatlar saqlovi uchun ixtisoslashgan arxivdir. O’zR KSOH MDA O’zbekiston Respublikasida o’z soxasiga tegishli bo’lgan maxsus hujjatlar bilan ishlashda ilmiy-uslubiy markaz hisoblanadi. 18 Boshlang’ich sinf matematik darslarida ilg’or pedagogik texnologiyadan foydalanib dars o’tilsa, o’qitish jarayoni takomillashadi. Kurs ishi dolzarbligi ana shu bilan asoslanadi. Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi. Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi. Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1. Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat, ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi. O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib, so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil ravishda tanga pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh, 3 ilmiy-tadqiqot ishlar olib borish; - o’z yo’nalish bo’yicha xujjatlar bilan ishlashda ilmiy-uslubiy va amaliy yordam ko’rsatish. Arxiv 1958 yili O’zSSR Markaziy davlat tarix arxivi hamda O’zSSR oktyabr inqilobi va sotsialistik qurilish Markaziy Davlat Arxivining (1931 yilda tashkil topgan) qo’shilishi natijasida tashkil topdi. 1991 yildan esa O’zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat Arxivi deb nomlanadi. Arxivda milliy bo’linishga qadar Turkmaniston, Tojikiston, Qirg’iziston, Qozog’iston va O’zbekistonning bir qism kirgan Turkiston tarixiga oid hamda O’zbekiston tarixini aks ettiruvchi hujjatlar saqlanadi. Harbiy gubernator va Turkiston viloyati qo’shinlar qo’mondoni hamda markaziy viloyat mahalliy aholisini boshqaruvchisining Turkiston general-gubernatorligi shakllanishidan avvalgi davrga taalluqli bo’lgan davrga qarashli (1865-1868 yillar) jamg’armalarida ma’muriy tuzilma va aholini boshqarish, Turkiston viloyati haqida ma’lumotlar bor. Turkiston general-gubernatori devonxonasi, Turkiston general gubernatoriga qarashli diplomatik amaldori , Buxorodagi Rossiya siyosiy agentligi jamg’armalarida Roosiyaning G’arbiy Xitoy, Afg’oniston, Buxoro, Xiva, Eron bilan bo’lgan diplomatik va iqtisodiy aloqalari haqidagi materiallari to’plangan. Turkiston general-gubernatorining O’rta Osiyo hokimiyatlari bilan tuzilgan shartnomalari, O’rta Osiyoning Rossiyaga biriktirilishi tarixi to’g’risida, Rus qo’shinlari G’o’lja tumanini egallashi (1871 yil) va uni Xitoyga (1881 yil) qaytarilishi, Pomir tumanini Rossiyaga biriktirilishi (1895 yil), Turkistonga ko’shni bo’lgan davlatlarning siyosiy va iqtisodiy hayotiga oid hujjatlar mavjud. Xujjatlar Turkiston O’lkasining ma’muriy tuzilishi, uning alohida mintaqalarini ta’iflaydi, shaxarlar tuzilishi va shahar nizomini kiritilishi, madrasa va masjidlarning holata va soni haqida guvohlik beradi. Turkiston general-gubernatori devonxonasi, Turkiston tuman qo’riqlash bo’limi, viloyat boshqaruvi, uezd boshliqlari, mahkama organlari hujjatlari va boshqa jamg’armalarda O’rta Osiyo xalqlarining milliy-ozodlik kurashlari aks ettirilgan. Hujjatlarda Farg’onadagi kuzgalon (1885 yil), Buxorodagi g’alayon (1910 yil), Turkiston o’lkasidagi 13 2.2 Arxiv tashkilotlarida ish yuritishni tashkil qilish Markaziy Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligi deganda, ushbu mintaqada yashagan qadimgi xalqlarining eng qadimgi zamonlardan hozirgacha bo’lgan tarixiga asosiy manba bo’lib xizmat qiluvchi tarixshunoslikka oid asarlar tushuniladi. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix institutining yarim asrlik faoliyati davomida tarixshunoslik sohasi muhim rivojlanish bosqichiga ko’tarildi. Bu esa O’zbekistonda tarix fani rivojida tarixshunoslikning muhim o’ringa ekanligining yaqqol tasdig’idir. Aynan tarixshunoslik tarixni (tor ma’noda emas, balki tarix fanining tarixini yoritish sifatida) chuqur va har tomonlama o’rganish, ob’ektiv, tarixiy fikrning rivojlanish bosqichini uning muayyan bosqichlarida bilish, turli oqimlarda tahliliy ravishda ko’rib chiqish, amalga oshirilgan ishlarni sarhisob qilish, vazifalarni belgilash va keyingi tadqiqot yo’nalishlarini asosli shaklda tarixchilarga tavsiya qilishga xizmat qiladi. Shuningdek, tarixchilar tomonidan eng diqqatga sazovor tarixiy asarlar mualliflarining hayoti, faoliyati va erishgan yutuqlarini aks ettiruvchi , jamoat muhitini turli bosqichlarda qayta tiklash bo’yicha keyingi tadqiqotlar yo’nalishlarini aniqlash, yosh olimlar ishini yengilashtirishda, ya’ni muayyan ilmiy muammo ustida adabiyotlar bilan tanishishga imkon beradi. Ma’lumki, tarixshunoslik tadqiqotlari tahliliy fikr erkinligi, ta’qiqlangan mavzular va nomlarning yo’qligi, chuqur bilimlar hamda adabiyot masalalarini tanqidiy idrok etishda o’zining afzalliklari va kamchiliklari bilan tarixiy olimlarning turli qarashlari, tushunchalarini hisobga olish, taqqoslash hamda aniqlab olish qobiliyatlarini talab qiladi. Ular eng muhim va haqqoniy, asosga ega bo’lib, o’rganilayotgan muammoning to’g’ri yoritilishiga xizmat qiladi. Tarix fan sifatida qachon va qanday paydo bo’lgan? Ushbu savolga javob olish uchun antik, ya’ni qadimgi manbalarga murojaat qilinadi. Yozuv vujudga kelgunga qadar epik asarlar (“epos” – grekcha so’z bo’lib, “doston”, “rivoyat” va “afsona” ma’nolarini anglatadi) tarixni o’rganish uchun yagona manba hisoblangan (masalan, Gomerning “Iliada” va “Odisseya”, Markaziy Osiyo xalqlarining “Alpomish”, 23 4. Tashkilotlarni axborot bilan ta’minlash. 5. O’quv yurtlari, ijodiy muassasalar va boshqa tashkilotlar buyurtmasi bilan hujjatlar to’plamlari, hujjatlar ko’rgazmalari, ekskursiyalar tayyorlash. Davlat arxivlari rahbarlari ish haqi fondidan iqtisod qilingan, pullik xizmat va shartnoma asosida topilgan qo’shimcha daromadlar asosida xizmatchilarni iqtisodiy rag’batlantirish (oylikka qo’shimcha haq qo’shib berish, mukofotlash) huquqiga ega bo’ldilar. 1999 yilda respublika arxiv tashkilotlari pullik xizmat hisobiga 47,5 million so’m daromad qildilar. Arxiv tashkilotlari pulli xizmatdan olingan daromaddan xizmatchilarni mukofotlash, ularga qimmatli sovg’alar taqdim etish va sog’lomlashtirish tadbirlarini amalga oshirdilar. Mustaqillik sharoitida arxiv ishining boshqaruv davlat organi O’zbekiston Vazirlar Mahkamasi huzuridagi “O’zarxiv” agentligi hisoblanadi. Uning tizimiga Qoraqalpog’iston Respublikasi , viloyatlar va Toshkent shahri hududiy boshqarmalari, ularning qaramog’idagi davlat arxivlari (ularning filiallari) hamda markaziy davlat arxivlari kiradi. Yuqorida qayd etilgan tashkilotlarga arxivlarni butlash, O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi hisoblangan respublika xalqlarining o’tmish tarixi to’g’risidagi hujjatli yodgorliklarni jamiyat va fuqarolar manfaati uchun saqlash va foydalanish kabi davlat majburiyatlari yuklangan. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida 80 dan ortiq davlat arxivlari bo’lib, ularda 6 mln. yig’majildlardan ziyod hujjatlar asrab- avaylab saqlanmoqda. Ushbu hujjatlardan tarixchilar, tadqiqotchilar, talabalar va boshqa mutaxassislar ilmiy, madaniy- ma’rifiy ishlarda keng foydalanmoqdalar. Bugungi kunda respublikamizning barcha Davlat arxivlari “O’zbekiston Respublikasi davlat arxivlarining asosiy ish qoidalari” ga amal qilishlari shart. Ilmiy-texnikaviy, kino, foto va fono hamda boshqa maxsus hujjatlarni saqlaydigan davlat arxivlari mazkur Qoidalardan rejalashtirish , ilmiy-tadqiqot va uslubiy ishlarni tashkil etish, hujjatlardan foydalanish, idoraviy arxivlarni nazorat qilish masalalari bo’yicha foydalanishlari mumkin. Boshqa masalalarda ular uchun ishlab chiqilgan maxsus qoidalarga amal qiladilar. 11 J.Xasanova, texnika fanlari doktori, samolyotsoz XT.Sarimsoqov, yozuvchi- tarjimon GAJahongirov, selektsioner olim S.N. Alimuhamedov va boshqalarning shaxsiy jamg’armalari bor. O`quv xonalari ishi. Barcha foydalanuvchilar arxiv hujjatlaridan foydalanishda teng xuquqlarga ega. O’quv xonalariga qatnaganligi, arxiv hujjatlaridan foydalanganligi uchun haq olinmadi. Ilmiy-tadqiqot muassasalarining rejalariga muvofiq ilmiy ish olib borayotgan yoki xizmat topshirig’ini bajarayotgan foydalanuvchilar o’zlarini yuborgan tashkilotlarning xatlarini taqdim etadilar. SHaxsiy tashabbusi bilan tadqiqot olib borayotgan foydalanuvchilar o’quv xonalariga shaxsiy arizalari asosida qo’yiladi. Xatlarda yoki shaxsiy arizalarda foydalanuvchilarning familiya, ismi, otasining ismi, lavozimi, ma’lumoti, ilmiy darajasi, unvoni, tadqiqot mavzusi xronologik doirasi , maqsadi ko’rsatiladi. O’quv xonada ishlash uchun ruxsat arxivlar rahbariyati tomonidan foydalanuvchilarga zarur bo’lgan muddatga, odatda rassmiylashtirish kunidan boshlab 1 yilga beriladi. Zarurat tug’ilgan taqdirda muddatini uzaytirish masalasi arxiv rahbariyati bilan kelishib olinadi. 16 yoshga yetmagan shaxslar hujjatlar bilan ishlashga qo’yilmaydi. O’quv xonalariga ruxsatnomalarni rasmiylashtirish foydalanuvchi shaxsini tasdiqlovchi hujjat taqdim etgan taqdirda amalga oshiriladi. O’z RMDA tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlar va fuqarolarni qabul qilish. O’z RMDA xujjatlarni nashr qilish va ulardan foydalanish bilan shug’ullanuvchi barcha tashkilotlar bilan aloqa o’rnatadi, bu tashkilotlarga respublika davlat arxivi hujjatlaridan ilmiy, amaliy, ijtimoiy-madaniy va boshqa maqsadlarda foydalanish bo’yicha ma’lumotlar yetkazib beradi. Bundan tashqari O’zR MDA tashkilotlar va jismoniy shaxslarning davlat arxivi hujjatlari bo’yicha tematik so’rovlariga javob beradi; davlat arxivida mavjud hujjatlarni tematik guruhlarga ajratadi; tashkilot va muassasalarning tashabbuslariga ko’ra arxiv hujjatlari bo’yicha ko’rgazmalar, ekskursiyalar o’tkazadi. O’zR MDA o’rta ta’lim muassasalariga ham xizmatlar ko’rsatadi, ya’ni arxiv hujjatlaridan foydalangan holda maktablarda darslar uyushtiradi. O’zR MDA shartnoma asosida arxiv yo’nalishlari bo’yicha pullik xizmatlarini taklif qiladi. Fuqarolarni qabul qilish ishini xujjatlardan foydalanish va nashr etish bo’limi tashkil qiladi, u ijtimoiy- 17 mujassamlashgan. Markaziy ijroiya kumitasi (MIK), Xalq Komissarlari soveti (XKS) va Turkiston ASSR xalq komissariyatlari jamg’armalaridagi hujjatlarida Sovet hukumatining o’rnatilishi va uning xo’jalik va madaniy qurilishdagi faoliyatdan aks ettiruvchi voqealar yoritib berilgan. Shuningdek, Turkiston Respublikasi deb e’lon qilinishi, ishlab chiqarish korxonalarini, maxalliy boylarning yerlarini milliylashtirish, ishlab chiqarishga ishchilar nazoratini joriy etish, frontlardagi ahvol haqida tezkor ma’lumotlar, milliy ozodlik harakatlariga qarshi qilingan operatsiyalar xakidagi hujjatlar ham bor. 1924 yilda O’rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish ishlarini o’tkazishga tayyorgarlik O’zbekiston va Turkmaniston SSR, Tojikiston ASSR, Qirg’iziston avtonom viloyatini tashkil topish va sovet O’zbekiston tarixining keyingi davriga oid voqealar haqidagi xujjatlar Turkiston Markaziy ijroiya kumitasi (TurMIK), UZSSR Markaziy ijroiya qo’mitasi va xalq komissarlari Soveti (MIQ va XKS O’zSSR) jamg’armalarida mavjud. SHuningdek, O’zbekiston Markaziy ijroiya qo’mitasining birinchi raisi Y. Oxunboboevning faoliyati hakidagi xujjatlar ham bor. Arxivda Buxoro va Xorazm Xalq Respublikalarining markaziy va mahalliy tashkilotlarining hujjatlari saqlanadi (1920-1924 yillar). O’rta Osiyo, shu jumladan O’zbekiston xalq xo’jaligining rivojlanishi masalalari haqidagi xujjatlar xalq xo’jaligi markaziy kengashi, iqtisodiy kengashi, Davlat rejasi , Turkiston ASSR xalq xo’jaligi idoralari, O’zSSR Davlat rejasi, O’rta Osiyo iqtisod kengashi va O’rta Osiyo davlat rejasi jamg’armalarida mujassamlangan. Og’ir mashinasozlik, kon qazish, paxta tozalash, yengil, oziq-ovqat va boshqa sanoat tarmoqlarining shakllanishi va rivojlanishi, ikkinchi jahon urushi, urushdan keyingi davr haqidagi ma’lumotlar sanoat va korxonalar jamg’armalarida mavjud. Qishloq xo’jaligini jamoalashtirish 1925-1926 yillardagi yer-suv islohotini o’tkazilishi, Qo’shchi birlashmasini tashkil topishi, qishloq xo’jaligini qayta tuzilishi, paxtachilik, ipakchilik, o’rmon xo’jaligi, suv xo’jaligi, chorvachilik, suv inshootlarining rivojlanishi hakidagi ma’lumotlar yer masalalari bo’yicha xalq qo’mitasi va uning boshqarma va bo’limlari jamg’armalari hujjatlarida aksini topgan. Qo’riq yerni o’zlashtirish va sug’orish bosh rejasi ham saqlangan. Hujjatlarda yig’im-terim va paxta tayyorlash mavsumi, 15 qo’zg’olonlar to’g’risidagi ma’lumotlar bor. Turkiston o’lkasi moliyaviy-iqtisodiy rivojlanishi, iqtisodiy-xo’jalik muassasalari, tashkilotlari va korxonalari, Turkiston general-gubernatori devonxonasi jamg’armalari hujjatlarida aks ettirilgan. Tog’- kon qazib olish, paxta qayta ishlash sanoati, sanoat korxonalarini, temir yo’llarini barpo etish, rivojlanishi haqidagi ma’lumotlar, paxtani qayta ishlash, harid qilish va sotish, savdo-sanoat va Turkiston o’lkasi davlat mulki va dehqonchilik boshqarmasi hujjatlarida mavjud. Hujjatlar dehqonchilik, yerdan foydalanish masalalari, vaqf masalalarini hal etish, paxta va boshqa texnik o’simliklarni yetishtirish,bog’dorchilikni, pillachilik, uzumchilik, tamakichilikni rivojlantirishmasalalarini yoritadi, ekin va turli boshoqli ekinlar hosildorligi, xalqarova Rossiya ko’rgazmalarida namoyish etish haqida m’lumotlarga ega. Sug’orish inshootlarini barpo etish va ularni o’zgartirish, ya ь ni yerlarga suv chiqarish , o’rmonzorlar yaratish va qum to’sish ishlari haqida, zakot, mirabon va boshqa soliqlar haqida ma’lumotlar Turkiston general-gubernatori devonxonasi, dehqonchilik va davlat mulki boshqaruvi jamg’armalari hujjatlarida aks topgan. Turkistonning madaniy hayoti o’quv va madaniy-yoritish ilmiy ekpeditsiya va tadqiqotchilar haqidagi hisobotlar va yozishmalar, Rossiya jo’g’rofiya jamiyatining Turkiston bo’limi, muzeylar arxeolog, izlanish va tarixiy yodgorliklarni saklash ishlari haqida, shuningdek ilmiy jamiyatlar kengashlarida so’zlangan ma ь ruzalarning qo’lyozmalari, olimlari xatlari saqlangan. Viloyat boshqaruvi jamg’armalarida vabo, o’lat, chechak kasalligi epidemiyalariga qarshi kurash xaqidagi ma’lumotlar mavjud. Xiva xonligining devonxonasi (1874-1917yil) va Buxoro amirining Qushbegi Arxivi jamg’armalari Buxoro va Xiva xonliklarining siyosiy va iktisodiy xolatini, maxalliy aholining tarkibi va mulkchiligini, beklar va musulmon dini peshvolarni, O’rta Osiyo xalqining madaniyati, urf va odatlarini ta ь riflaydi, 1917 yil fevraldan oktyabrgacha bo’lgan davrdagi Vaktli siyosatani ta’riflovchi hujjatlar Turkiston kumitasi Vaktli xukumat, ishchi va soldat deputatlarining O’lka soveti jamgarmalarida 14 MUNDARIJA KIRISH ....................................................................................................................2 I BOB. MUSTAQIL O'ZBEKISTONDA ARXIV ISHI......................................5 1.1 O’zbekiston Respublikasida arxiv ishi bo’yicha qonun va me’yoriy hujjatlarning qabul qilinishi.......................................................................................5 1.2 O'zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi.....................................11 II BOB. O‘ZBEKISTAN RESPUBLIKASI ARXIV ASHKILOTLARIDA ISH YURITISHNI TASHKIL QILISH......................................................................17 2.1 Arxiv hujjatlarining tavsifi........................................................................17 2.2 Arxiv tashkilotlarida ish yuritishni tashkil qilish......................................23 XULOSA ...............................................................................................................28 ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................29 1 II BOB. O‘ZBEKISTAN RESPUBLIKASI ARXIV ASHKILOTLARIDA ISH YURITISHNI TASHKIL QILISH 2.1 Arxiv hujjatlarining tavsifi Arxivlarda turli idoralar, korxonalar, tashkilotlar, shu-ningdek ayrim shaxslar faoliyati jarayonida yaratilgan va to’plangan hujjatlar va materiallar saqlanadi. Arxeologik tadqiqotlarning guvohlik berishicha, arxivlar qadimgi zamonlarda, yozuv paydo bo’lishi bilan bir vaqtda vujudga kelgan. Mesopotamiya, Misr va Kichik Osiyoda ibodatxonalar va quldorlar saroylarida dastlabki arxivlar mavjud bo’lganligi aniqlandi. Bu arxivlarda o’sha davrdagi qonunlar matni , sud hujjatlari, podsholarning farmoyishlari va boshqa hujjatlar saqlanar edi. Mazkur hujjatlar sopol lavhlarga, randalangan taxtachalarga, papirus va oshlangan charm (pergament) ga bitilgan. Qadimgi Yunonistonning Knoss shahri xarobalarida (Krit oroli) yirik arxivning qoldiqlari topildi. Antik davrda Afina shahridagi arxivlar, ayniqsa, Metroon ibodatxonasi qoshidagi arxiv dong taratgan edi. Qadimgi Rimda arxivlar dastlab kohinlar tasarrufida bo’lgan. Rimdagi eng qadimiy arxiv Senat arxivi bo’lib, bu hujjatgoh Saturn ibodatxonasida joylashgan edi. Mazkur arxivda senat va respublika mahkamalarining hujjatlari, senzorlarning aholini ro’yxatga olishi bilan bog’liq materiallar va boshqa muhim hujjatlar saqlanardi. Rim saltanati davrida esa yozma hujjatlar saqlanadigan arxiv imperatorlar saroyida joylashtirildi. G’arbiy Rim saltanitining halokatidan so’ng Rim imperatorlari arxivining davomchisi Vizantiya arxivi bo’ldi. Ilk o’rta asrlarda G’arbiy Yevropada qirollar, yirik feodallar va monastirlarning arxivlari vujudga keldi. Ularning orasida eng yirigi V asarda tashkil etilgan Vatikan arxivi hisoblanadi. Vatikan arxivi hozirgi kunda ham mavjud bo’lib, bu yerda Yevropaning o’rta asrlar tarixini o’rganish uchun zarur bo’lgan nodir va qimmatli hujjatlar majmuasi saqlanmoqda. Yevropada markazlashgan davlatlarning tashkil topishi va rivojlanishi natijasida mayda arxivlarning yiriklashish jarayoni kuzatiladi. Qirollar arxivlari bo’ysundirilgan feodallarning arxivlari hisobiga kengayib bordi. Qirollar arxivlari g’oyat maxfiy tarzda saqlanar edi. Yevropada 19 Arxivshunoslik asoslarini yaxshi bilish bo’lajak tarixchi uchun g’oyat muhimdir. Arxiv hujjatlari bilan ishlash uslublarini egallash ilmiy-tadqiqotlar uchun yo’l ochib beradi, bakalavriat va magistraturada tahsil olayotgan talabalarga yuqori ilmiy saviyadagi bitiruv-malakaviy ishlar va magistrlik dissertasiyasi tayyorlash imkonini beradi. Mazkur fanni o’rganish arxivshunos kadrlar tayyorlash nuqtai nazaridan ham zarur. Hozirgi kunda ayrim kasb-hunar kollejlarida “Hujjatshunoslik, arxivshunoslik” mutaxassisligi bo’yicha o’rta maxsus ma’lumotli kadrlar tayyorlashga kirishildi. Lekin respublikamizning birorta universitet yoki institutida oliy ma’lumotli arxivshunoslar tayyorlanmaydi. Shu boisdan bu fanni tarix fakulpteti talabalariga o’rgatish arxivlarni oliy malakali kadrlar bilan ta’minlash uchun ham muhimdir. Arxivshunoslik kursini o’rganish jarayonida biz O’zbekistonda arxiv muassasalarining vujudga kelishi, ularning rivojlanish bosqichlari, arxivlarning hozirgi ahvoli, faoliyatining asosiy yo’nalishlari bilan tanishib boramiz. Shu bilan birga arxivlarning maqsad va vazifalari, arxivlarga topshiriladigan hujjatlarni tanlash va saralash , ularni saqlash va turkumlash, hisobga olish, ulardan foydalanish usullarini o’rganamiz. Bugungi kunda ko’pgina tarixchilar va arxivshunoslar orasida Rossiya istilosiga qadar “O’rta Osiyo davlatlarida hyech qanday arxiv bo’lmagan” degan nuqtai nazar yashab keladi. Taniqli sharqshunos olim A. A. Semyonov 1922 yilda quyidagilarni yozgan edi: “Musulmon Sharqida, umuman Turkistonda biz tushunadigan ma’nodagi arxivlarni tasavvur qilolmaydiar, negaki idoraviy ishlar nihoyatda boshqacha tarzda olib borilgan”. A. V. Chernov esa o’zining “SSSRda arxiv ishi va uni tashkillashtirish tarixi” nomli o’quv qo’llanmasida to’ppadan-to’g’ri 1917 yilga qadar “O’rta Osiyo davlatlarida hyech qanday arxiv bo’lmagan” deb yozadi. Yo’q, to’g’ri emas. O’rta Osiyoda qadimgi zamonlardan buyon arxivlar mavjud bo’lgan. O’rta Osiyoda qadimgi arxivlarning paydo bo’lishi bu yerda ilk davlatlarning vujudga kelishi hamda yozuvning tarqalishi bilan bog’liqdir. O’rta Osiyoda xo’jalikning rivojlanib borishi, davlatchilining shakllanishi natijasi o’laroq turli xo’jalik, soliq va yuridik hujjatlarning yaratila boshlandi. Ayni paytda bu hujjatlari ma’lum muddat davomida yoki doimiy ravishda saqlashga ehtiyoj 21 qidirish, indekslashni o’tkazish, yig’majildda ijro etilgan hujjatlarni to’plashda yig’majildlar nomenklaturasi odatdagi ish yuritishda asosiy hujjat hisoblanadi. Idoraviy arxivlar to’g’risidagi nizomlar ushbu tizimning 585 ta tashkilotida mavjud edi. Bu 31%ni tashkil qilardi. Tekshirilgan davrda tizimning davlat arxivlari nazoratidagi 1763 ta tashkilotdagina 750 nafar ish yurituvchi xodim va 107 nafar arxiv xodimi xizmat qilgan. Vazirlik tizimidagi 1333 ta (75%) muassasa va tashkilotlar arxiv uchun ajratilgan xonalarga ega bo’lgan, qolgan 25% idorada esa arxiv hujjatlari duch kelgan joylarda yotgan. Tizim bo’yicha arxiv muassasalari nazoratidagi 1763 ta muassasaning 838 tasida ekspert komissiyasi tuzilgan, shulardan 554 tasigina o’zining nizomiga ega bo’lgan. Tizim muassasalarida tegishli davlat arxivlariga topshirilishi lozim bo’lgan 78-164 ta yig’majilddan iborat hujjatlar belgilangan muddatdan ortiq saqlanayotgan edi. Qishloq xo’jaligi muassasalarining idoraviy arxivlarida doimiy saqlanishi lozim bo’lgan 157610 ta yig’majild saqlanayotgan bo’lib, qariyb 38 mingtasi tartibga keltirilmagan. Arxiv tashkilotlarining harakati tufayli 1995 yilda respublika bo’yicha 61,5% idoraviy arxivlar hujjatlar saqlaydigan joylar bilan, 67,7% davlat arxivlari nazorat qiladigan muassasalar yig’majildlar nomenklaturasi bilan ta’minlanganligi ma’lum bo’ldi. Davlat arxivlarida saqlanishi lozim bo’lgan hujjatlar saqlovini ta’minlashning ishonchli garovi bu - idoraviy arxivlarda saqlanayotgan hujjatli materiallarni tartibga solish va ularni davlat arxivlariga qabul qilish hisoblanadi. Lekin 1996 yil 1yanvar holatiga ko’ra idoraviy arxivlarda 1 milliondan ortiq doimiy muddatda saqlanadigan va 0,5 millionga yaqin idoraviy arxivda saqlash muddati tugagan, ya ni davlat arxiviga qabul qilinadigan hujjatlar saqlanar edi. Davlat arxivlaridaʻ bo’sh joy bo’lmaganligi uchun idoraviy arxivlardagi hujjatlarni qabul qilish imkoniyati bo’lmagan. Davlat arxiv fondi hujjatlari saqlovini ta’minlashning jiddiy muammosi davlat va idoraviy arxivlarda hujjatlar saqlaydigan joylarning etishmasligi edi. 1996 yil 1yanvarda Respublikamizda faqat 9 ta davlat arxivi uchun qurilgan bino mavjud bo’lgan. 68 ta davlat arxivining binolari hujjatlar saqlash uchun moslashtirilgan binolar bo’lib, ularning ko’pchiligi hujjatlar bilan to’lgan va idoraviy arxivlardan davlat saqlovi uchun hujjatlar qabul qila olmas edi. 8 agronomlik tarmoqlarini tashkil qilish, qishloq xo’jalik zararkunandalariga qarshi kurash, tuproqni o’rganish tadqiqotlari, melioratsiya va gidrotexnika ishlari, jamoa xo’jaligi faoliyatini tashkil qilish, MTSlar haqida ma’lumotlar bor. O’rta Osiyo respublikalari hududida davlat va kooperativ savdoni boshqarish haqida, qo’shni davlatlar bilan savdo-sotiq ishlari, qishloq xo’jalik mahsulotlari va boshqa tovarlar bilan xalqni ta ь minlash, O’rta Osiyo respublikalarining O’rta Osiyo va butun ittifoq yarmarkalarida ishtirok etishi, hunarmandchilik va iste ь molchilik kooperatsiyalari haqidagi hujjatlar, savdo muassasalari, kooperativ tashkilotlar, aktsionerlik jamiyatlari, to’g’risida ma’lumotlar bojxona jamg’armalarida mavjud. Madaniy qurilish , ilm-fanni shakllanishi va rivojlanishi, xalq ta’limini tashkil qilish, ilmiy muassasalar tarmog’i, bolalar turmushini yaxshilash masalalari, sog’liqni saqlash haqidagi ma’lumotlar Madaniyat Vazirligi, maorif, sog’likni saqlash va ularning muassasalari jamg’armalarida yoritilgan. Nashriyot va nashriyot ishlari, adabiyot va san’atning rivojlanishi haqidagi ma’lumotlar Madaniyat vazirligi, nashriyot tahririyatlari, ijodiy uyushmalar jamg’armalarida mavjud. O’rta Osiyoda huquq me’yorlarini o’rnatish, musulmon xalq sudlarini tuzish haqidagi ma’lumotlar sud prokuratura organlari jamg’armalari hujjatlarida aks ettirilgan. Kasaba uyushmalari va jamoa tashkilotlarining faoliyatlari, mehnatni muhofaza qilish, mehnatkashlarni sog’lomlashtirish va boshqa masalalar bo’yicha ma’lumotlar Turkiston byuro VTSSPS, O’zbekiston kasaba uyushmasi, markaziy, respublika va mahalliy kasaba uyushmasi qo’mitalari, Markaziy ixtiyoriy jamiyatlar qo’mitalari jamg’armalarida yoritilgan. Arxivda shaxsiy kelib chiqish jamg’armalari ham mavjud. Ular orasida: P.A.Kobozev (Turkiston Markaziy ijroiya qo’mitasining raisi) va D.I. Manjura (TurMIQ rais o’rinbosari); fan arboblaridan: qishloq xo’jalik fanlar doktori, professor A.I. Belov, O’zSSR fanlar akademiyasi prezidenti H.M. Abdullaev; adabiyot va san’at namoyondalaridan - yozuzchilar D.M.Abdullaxanov, S.Abduqahhorov, A.V. Almatinskaya, O’zSSR xalq rassomi L.A.Abdullaev, arxeolog Ya.G.Gulyamov, akademik-etnograf K.SH.SHoniyozov, akademik-sharqshunos S.A. Azimjonova, tarixchi A.Karimov, rassom 16 o’sha voqea qatnashchilarining hikoyalaridan foydalanish kabi usullarni ko’rish mumkin. To’g’ri, Fukidid ham asotirlar va miflardan foydalanadi va bunda asosiy e’tiborni tarixiy taraqqiyot hamda iqtisodiy omillarning ta’siriga qaratadi. Tarixiy dalillarni aniq bayon qilish va haqiqatni aniqlashga intilish Fukidid asarining asosiy yutug’idir. Tarixiy voqealarni haqiqatga yaqin qilib ilmiy bayon etgan muarrixlardan yana biri – miloddan avvalgi XI asrda yashagan Polibiydir. U o’zining “Umumjahon tarixi” asarida miloddan avvalgi 220–146 yilllardagi voqealarni ellinlar nuqtai nazaridan tasvirlaydi. Bu O’rta yer dengizi atrofidagi barcha davlatlarning tarixini o’zaro bog’liqlikda tasvirlagan birinchi asardir. Muarrixning xulosasiga ko’ra, har bir davlat tirik vujud (mavjudot) kabi tabiat qonuniyatiga asosan o’sadi, rivojlanadi va inqirozga uchraydi. Polibiyda birinchi marta “pragmatik tarix” degan ibora uchraydi. O’z asarining ikkinchi qismini muarrix pragmatik usulda quradi: u voqealar nima sababdan, qanday maqsadda yuz berganligini aniqlaydi, ya’ni muayyan voqealar kelib chiqish sabablarining davomiyligi va oqibatlarini bayon qiladi. Fukidid va Polibiyning asarlari antik davr tarixshunosligining cho’qqisini tashkil etadi. Keyingi yunon muarrixlarining deyarli barchasi ularning izidan bordilar. Tarix fani taraqqiyotining belgilovchi omillar orasida arxiv materiallari, ayniqsa, diqqatga sazovordir. Shuning uchun tarixiy jarayonlari yoritishda va o’lkashunoslikni o’rganishda arxiv hujjatlarining o’rni juda muhim. Arxiy - lotincha «arxivus» - hukumat binosi so’zidan olingan. Lekin «arxiv» atamasining hozirgi qo’llanish ma’nosi butunlay boshqacha. Arxiv - bu idoralar, korxonalar va tashkilotlar , shuningdek tarixiy shaxslar faoliyatiga oid hujjatlar saqlanadigan muassasa. Markaziy Osiyoda arxiv yozuv bilan bir vaqtda paydo bo’lgan. Arxeologlar qadimgi Tuproqqal’a harobalaridan Xorazm shohlarga tegishli III-IV asr boshlariga oid qadimgi hujjatlardan iborat arxiv qoldiqlarini topishdi. 1930 yil boshlarida qadimgi Sug’diyona davlatining mug’ tog’lari harobalaridan Divashtich arxivi topildi. Qazishmalar natijasida VIII asrga oid 80dan ortiq qo’lyozma hujjatlari topildi. Bizga tarixdan ma’lumki, Buxoroda IX-X asrlarda Abu Ali ibn 25 Sino foydalangan arxiv kutubxona bo’lgan. O’rta Osiyoda arxivlar XI-XII asrlarda Xorazm davlatida keyinchalik Oltin O’rdada, temuriylar ashtarxoniylar davrida ham mavjud edi. O’zbekiston Respublikasi markaziy davlat arxivi millatimiz, o’zbek xalqining hujjatli madaniy yodgorliklari saqlanadigan eng katta boy arxiv xazinasidir. Bu yerda saqlanayotgan eng qadimgi hujjatlar vaqfnomalar bo’lib, ular XIII-XX asrlarga oiddir. Kadimgi davlatlarning xonliklarining XIX asrgacha bo’lgan hujjatlar manbalari baxtga qarshi bizgacha saqlanmagan. O’zaro feodal urushlari vayrongarchiliklar natijasida yo’q bo’lib ketgan. Qo’qon va Xiva xonlari arxivlari, Buxoro amirligining Qushbegi arxivi saqlanib qolgan. Ularda XIX asrga oid hujjatlarning bir qismi saqlangan xolos. Markaziy Osiyoning chor Rossiyasi bosib olgandan keyingi davr arxivlari, ya’ni XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr hujjatlari to’la saqlangan. Qo’qon va Xiva xonliklari tarixi o’ziga xosdir. Chorizm bu xonliklarni bosib olganidan keyin ushbu arxiv materiallari 1876 yil Peterburgga - imperator kutubxonasi olib ketiladi. Bu hujjatlar 30-yilning oxirigacha e’tiboran chetda qolib, umumiy ishda foydalanilmay keldi. Keyin bu arxivlar topilib ularning Qo’qon, Xiva arxivlari ekanligi aniqlandi. Shundan so’ng ulardan keng foydalanila boshlandi. Qo’qon xonlari arxivi haqida tarixchi Troitskaya 1968 yilda «Katalog arxivi Kokandskix xanov XIX veka» nomli ma’lumotnomasini e’lon qildi. 1982 yilda bu hujjatlar Leningraddan Toshkentdagi Markaziy davlat arxiviga olib kelingan. Xiva xonlari arxivini birinchi bo’lib 1939 yilda tarixchi olim P.P.Ivanov o’rganib chiqib, bu arxiv to’g’risida xabar beradi. O’zbekiston Respublikasining Markaziy davlat arxivida Qo’qon, Xiva xonlari arxivlari, Buxoro amirligining Qushbegi arxivi, Turkiston general-gubernatorligi, uning barcha tashkilotlari arxivlari shuningdek, O’zbekistonning oktyabr to’ntarishidan keyingi davr. Sovet davri tashkilotlarining arxiv materiallari saqlangan. Bu arxivda bir milliondan ortiq yig’ma nildlar bor. Bu O’rta Osiyodagi eng katta boy arxivdir. Arxiv hujjatlari yozma va og’zaki shaklda bo’lishi mumkin. Og’zaki tarixiy hujjatlar har xil texnika vositalari bilan yozib yoki tasvirlab olinadi. Hujjatlar maxsus joylari, ya’ni arxivlarda sohalarga ajratilgan xronologik sanalarga ajratilgan. Toshkent O’zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi (O’zR. MDA) saqlanayotgan 26 ko’rsatkichi”, “O’zbekiston Respublikasi ilmiy- texnikaviy va tibbiyot hujjatlari markaziy davlat arxivining ko’rsatkichi”. Mustaqillik tufayli respublikamiz, xalqimiz tarixiga qiziqish keskin ortdi. SHu munosabat bilan davlat arxivlarining xalqning arxiv hujjatlariga bo’lgan talabini qondirishga qaratilgan axborot faoliyatining ahamiyati ham o’smoqda. O’zbekiston arxiv tashkilotlari faoliyatining asosiy yo’nalishlaridan yana biri tarixiy hujjatlarni e lon qilish‟ hisoblanadi. Biroq, bozor munosabatlari sharoitida arxiv tashkilotlari nashriyot bazasi, qog’oz va mablag’ yo’qligi tufayli hujjatlar to’plamlari chop etish imkoniyati bo’lmadi. Tarix ixtisosligidagi manfaatdor tashkilotlar, shuningdek, homiylarni qidirish borasidagi urinishlar muvaffaqiyatsiz bilan tugallandi. Arxiv tashkilotining ilmiy-tadqiqot ishlari ana shunday ahvolda qoldi. Bozor munosabatlariga o’tish davrida arxiv ishini tashkil qilish. Bozor munosabatlariga o’tish sharoitida iqtisodiy islohotlar jarayonida arxiv tashkilotlarida xo’jalik yuritishning iqtisodiy usullarini joriy qilish va rivojlantirish yuz bermoqda. Respublika arxiv ishini rivojlantirish fondining asosiy qismini bundan keyin ham davlat byudjeti mablag’lari tashkil etadi. SHu bilan birga, yangicha xo’jalik yuritish usuliga o’tish arxivlarga tashkilot va korxonalar, jamiyat va kooperativ , ijodiy muassasalar hamda aholiga shartnoma asosida pullik xizmat ko’rsatishni kengaytirish hisobiga byudjetdan tashqari moliyalashtirish manbalarini topish imkoniyatini berdi. Davlat arxivlarining shartnoma asosida bajaradigan pullik xizmat turlari quyidagilar: 1. Vazirlik, idora va boshqalarga yig’majildlar nomenklaturasini ishlab chiqish hamda ish yuritishni tashkil qilishda metodik va amaliy yordam ko’rsatish. 2. Hujjatlarni tanlab olish va tartibga solish, jumladan shaxsiy arxivlarda ham shunday ishlar amalga oshirilishi mumkin. 3. Mavzuli so’rovlarni, shuningdek, mulkdorlik huquqi to’g’risida, sulolalar xususidagi so’rovlarni bajarish. 10 “Manas” va “Go’ro’g’li” dostonlari bilan birga rus bahodirlari haqidagi Vladimir, Muromli Ilya, Dobrinya Nikitich, Alyosha Popovich kabi xalq eposlari yoki “Igor polki jangnomasi”). Yozuv ixtiro qilinganidan so’ng tosh yoki binolardagi bitiklar va yilnomalar eng qadimgi yozma tarix manbalari hisoblanadi. O’sha davrlardagi voqealarning guvohlari yoki zamondoshlari yozib qoldirgan manbalar, keyinchalik xattot va shoirlar tomonidan qayta-qayta ko’chirilgan yoki og’izdan-og’izga ko’chib, bizgacha yetib kelgan asarlar qadimiy manba hisoblanadi. Chamasi, o’z yozuviga ega bo’lgan barcha xalqlarda bitiklar va yilnomalar uchraydi. Masalan, yunon olimi Gerodotning mashhur “Tarix” kitobi bizgacha yetib kelgan eng qadimgi tarixiy manbadir. Gerodot Kichik Osiyo (hozirgi Turkiya hududi) sohilidagi Galikarnas shahrida tug’ilgani uchun, unga Sharq ta’siri o’tganligi tabiiydir. Hatto Sitseron zamondoshlari Gerodotni “tarixning otasi” deb ataganlar. Aslida, Gerodotning ushbu asari oxiriga yetkazilmagan (miloddan avvalgi 470 yilgacha bo’lgan voqealar bilan tugallanadi) va uni hozirgi ma’noda ilmiy tadqiqot deb bo’lmaydi. Shunga qaramay, mazkur kitob voqealar va dalillar ko’lami hamda badiiy qimmati jihatidan o’zidan avvalgi safdoshlaridan anchagina baland turadi. Masalan, Gerodot o’z asarida Kaspiy dengiziga chegaradosh bo’lgan hududlarda yashagan xalqlarni tasvirlagan, shundan so’ng Kaspiyortida yastangan vohalar, ularda yashagan masoxatlar (massagetlar) haqida ma’lumotlar beradi. Gerodot birinchi bo’lib Kaspiy dengizi Kaspiy xalqlari nomidan olganligini ta’kidlaydi. Muarrixning buyuk shaxs ekanligini uning quyidagi xolis fikrlaridan ham bilish mumkin: “Men o’zim eshitgan narsalarni hikoya qilyapman, ammo ularning hammasiga ishonishim shart emas. Mayli, bu xulosa mening yangi asarimga ham taalluqli bo’lsin”. Miloddan avvalgi V–IV asrlarda yashagan yunon tarixchisi Fukididning Pelopenes urushlari haqidagi asarlari dunyodagi birinchi ilmiy tarix deb e’tirof etiladi. Ushbu asar o’z davri tarixiy voqealarining ishonchli va haqqoniy tasvirlanganligi bilan ajralib turadi. Gerodotni kitobiga nisbatan Fukididning asari olg’a tashlangan qadam edi. Ushbu kitobda hayot voqealariga Olimp xudolarining aralashuvini ko’rmaymiz. Fukididning asarida tarixiy tahlilning asosiy talablari – voqea guvohlarining fikrlarini taqqoslash va bevosita 24 Arxivlarning rejali butlashni ta’minlash uchun respublika bo’yicha 1,5 milliondan ortiq yig’majildlar saqlanadigan joylar qurib , foydalanishga topshirilishi lozim edi. Respublika davlat arxivlarni hujjatli axborotlar bilan ta’minlash uchun O’zR Milliy arxiv fondi (MAF) tarkibi va mazmuni to’g’risida ma’lumot apparati (IMA) barpo qilindi. Davlat arxivlarining IMA tarkibiga quyidagi ma’lumotnomalar kiradi: 1) arxiv ro’yxati (opis); 2) arxiv bo’yicha ko’rsatkich (putevoditel); 3) viloyat arxivi bo’yicha qisqacha ma’lumotnoma; 4) fondlar katalogi; 5) Tizimli, ismli, mavzuli kataloglar; 6) fondlar va mavzular bo’yicha sharhlar. Viloyat Davlat arxivlari filiallarida fondlar katalogi va ro’yxatlar, Viloyat Davlat arxivlarida, bundan tashqari, arxiv fondlari bo’yicha qisqacha ma’lumotnoma va tizimli katalog. Markaziy Davlat arxivlarida IMA ning barcha turlari, albatta, bo’lishi kerak. Ayrim arxivlar doirasidagi IMA dan tashqari, respublika va viloyat doirasida ham IMA bo’ladi. “O’z arxiv” agentligida respublika fondlar katalogi , arxiv ishi hududiy boshqarmalarida fondlar katalogimavjud. Bu barcha ma’lumotnomalar tarixchilar, tadqiqotchilar uchun ochiqdir. Ular tadqiqotchilarga O’zR MAF tarkibi va mazmuni haqida zarur bo’lgan ma’lumotlarni beradi. Mustaqil O’zbekiston sharoitida arxiv tashkilotlari IMAni takomillashtirish bo’yicha kompleks dasturni amalga oshirdilar. “1989 – 1995 yillarda DAF hujjatlarining davlat hisobi va IMA ni rivojlantirish va takomillashtirish bo’yicha O’zbekiston Respublikasi arxiv muassasalarining tashkiliy- metodik rejasi” ni bajara borib, arxiv tashkilotlari arxiv hujjatlari IMA ni takomillashtirishda ma’lum darajada yutuqlarga erishdi. 1989 - 1995 yillarda 404368 ta yig’majilddan iborat arxiv ro’xatlari takomillashtirildi va qayta ishlandi. Ularni takomillashtirish jarayonida yig’majildlar sarlavhalari tahrir qilindi, ro’yxatlarga mundarija, kirish so’z va ko’rsatkichlar tuzildi. 152 ming ta boshqaruv hujjatlari yig’majildlari, 6 ming ta ilmiy-texnik hujjatlar yig’majildlari, 227 ta kino hujjatlar saqlov birligi, 49 ming ta foto hujjatlar va 4,1 ming ta fotofono hujjatlar saqlov birligi kataloglashtirildi. Mavzular bo’yicha kataloglar uchun 375 ming ta kartochka tuzildi va kataloglarga qo’shildi. Davlat arxivlari fondlar tarkibi va mazmuni haqida 5 ta ma’lumotnoma chop etdilar, jumladan, “O’zbekiston Respublikasi kino-foto-fono hujjatlari markaziy davlat arxivining 9 ADABIYOTLAR RO'YXATI 1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996. 2. Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980. 3. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992. 4. Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya. Sredney Azii. - T.: 1990. 5. Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod Sredney Azii. - L., 1973. 6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994. 7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985. 8. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990. 9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970. 10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994. 11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988. 12. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997. INTERNET RESURSLAR 1. www.natlib.uz 2. www.ziyonet.uz 3. www.kitob.uz 4. www.tdpu.uz 5. www.referat.arxiv.uz 30 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1 , - deb ta’kidlab o‘tadi. Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa hisoblanadi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi, mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga qiziqish paydo bo‘ladi. Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir. 1 O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov 2 oktyabrdagi “Arxiv ishiga oid me yoriy hujjatlarni tasdiqlash haqida” 482-sonli‟ Qaroriga asosan hamda Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 3 fevraldagi 49-sonli Qaroriga (O’R VM SP, 2004 yil mart, 474-475-betlar) binoan ishlab chiqilgan. Ushbu hujjatlarda O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi (O’R MAF) tarkibining tasnifi, shuningdek, hujjatlar saqlanishi tartibi va muddatlari ko’rsatilgan, “O’zarxiv” agentligi tizimiga kiradigan muassasalar tarkibi aniqlab berilgan. Mustaqillik yillari davlat arxiv muassasalari idoraviy arxivlar hujjatlari saqlovini ta’minlash, ish yuritishni tashkil qilish borasida samarali ishlarni amalga oshirdi. Ular o’z faoliyatini 1990 yil 28 iyunda “O’zbosharxiv” Qarori bilan tasdiqlangan “DAF hujjatlari idoraviy saqlovining ta’minlanishini asosiy yo’nalishlari (1990-1995 yillar)ning amalga oshirishni tashkiliy-metodik tadbirlari rejasi” asosida amalga oshirdilar. Unda arxiv tashkilotlari Respublika vazirliklari va idoralari bilan birgalikda DAF hujjatlari idoraviy saqlovini takomillashtirish , ular tarkibini yaxshilash, moddiy texnika bazasini yaxshilash, ularni kadrlar bilan ta’minlash, idoraviy arxivlar bilan ishlash bo’yicha me yoriy-metodik ‟ qo’llanmalar tayyorlash va boshqa tadbirlarni amalga oshirish nazarda tutilgan edi. Bu tadbirlarning bajarilishi muassasa, tashkilot va korxonalar idoraviy arxiv hujjatlari saqlovini yanada yaxshilashga imkon berdi. SHahar va tuman hokimiyatlari qoshidagi shaxsiy tarkib bo’yicha idoralararo arxivlar tarmog’i birmuncha kengaydi. 1995 yilda 1990 yilga nisbatan bunday arxivlar soni 13 taga ko’paydi va 1995 yilda ularning soni 91 tani tashkil qildi. Bu arxivlar shaxsiy tarkib bo’yicha hujjatlar saqlovini va fuqarolarga ijtimoiy–huquqiy ma’lumotnoma berishni yaxshiladi. 1990-1995 yillarda davlat arxivlari idoraviy arxivlarda 115 ta kompleks, 1378 ta mavzu bo’yicha, 1705 ta nazorat qilish maqsadida tekshirish o’tkazdi. SHu bilan birga, arxiv tashkilotlari Respublika ayrim idoralari tarmoqlarida kompleks tekshiruvlar o’tkazdilar. Masalan, 1991-1995 yillarda quyidagi idoralar tarmoqlari kompleks tekshirildi: O’zbekiston Respublikasi Markaziy statistika qo’mitasi (1991 y.), Mahalliy sanoat vazirligi (1992 y.), “O’zsanoatfuqaroqurilish” korporatsiyasi (1993 y.), Oliy va O’rta maxsus ta’lim 6

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить