• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 64.0KB
Покупки 1
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

794 Продаж

Mustaqil Oʻzbekistonda hokimiyatlar boʻlinishi prinsipi

1996 yil 13 noyabrdagi “Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi faoliyatini tashkil etish masalalari to‘g‘risida”gi Vazirlar Mahkamasining qarori Milliy markaz faoliyatining tashkiliy- huquqiy asosi hisoblanadi. Ushbu qaror orqali Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi to‘g‘risidagi Nizom va Milliy markaz tuzilmasi tasdiqlangan. O‘zbekistonda Inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlarning shakllanishi mamlakatni isloh qilish va modernizatsiyalash jarayonlari doirasida davlat va jamiyatning barcha sohalarida demokratik islohotlar o‘tkazish amalga oshirildi. Jumladan, davlatimiz rahbarining 2008 yil 1 maydagi “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi qabul qilinganligining 60 yilligiga bag‘ishlangan tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi Farmoni O‘zbekistonda Inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlarning huquqiy maqomini mustahkamlash yo‘lida yana bir muhim qadam bo‘ldi, deyish mumkin. Farmonda inson huquqlarini himoya qilish tizimini tashkiliy- huquqiy jihatdan yanada takomillashtirish, shuningdek, inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, moddiy- texnikaviy bazani mustahkamlash, Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi va boshqa milliy institutlar bo‘linmalarining samarali ishlashi uchun zarur bo‘lgan sharoitlarni yaratish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlarni qabul qilish ko‘zda tutilgan. Inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar faoliyatini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida qabul qilingan me’yoriy hujjatlar, xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish maqsadlarida milliy institutlarning qonunchilik asoslarini takomillashtirish O‘zbekistonning demokratik o‘zgarishlarga sodiqligini yana bir karra namoyish qilmokda. 30 9. jamiyatning yuksak ma’naviy-madaniy va ahlоqiy rivоjlanganligi; insоnlar o’rtasidagi munоsabatlar o’zarо hurmat, iymоn-insоf dоirasida, shaхs qadrini e’zоzlash asоsiga qurilganligi. Shunday qilib, fuqarоlik jamiyati-har bir insоn manfaatini ustuvоr biluvchi, huquqiy a’ana va qоnunlarga hurmat muhiti shakllantirilgan, umuminsоniy qadriyatlar e’zоzlanadigan, insоn huquqlari va erkinliklari so’zsiz ta’minlanadigan, davlat hоkimiyatini samarali jamоatchilik nazоrati mехanizmlari vujudga kеltirilgan, insоniy munоsabatlar chuqur ma’naviy- madaniy qadriyatlarga tayanadigan erkin dеmоkratik huquqiy jamiyat. O’zbеkistоn Rеspublikasi Kоnstitutsiyasi har bir insоnning ehtiyojlari, manfaatlari, huquq va erkinliklarini amalga оshirishga qaratilgan. Kоnstitutsiya insоnni eng katta bоylik sifatida alоhida ko’rsatgani hоlda fuqarо, jamiyat va davlat o’rtasidagi o’zarо munоsabatlarning оqilоna, huquqiy hal etilishini siyosiy jihatdan rasmiylashtiradi. Kоnstitutsiya va qоnunlarning ustunligi, ularning insоn manfaatlarini himоya qilishga va ijtimоiy munоsabatlarni maqbul hоlga kеltirishga yo’naltirilganligi fuqarоlik jamiyati asоslarini qarоr tоptirishning asоsiy оmillaridir. Fuqarоlik jamiyatida qоnun ustuvоr bo’lib, u insоnning o’zini-o’zi kamоl tоptirishiga yordam bеradi, shaхs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to’la darajada ro’yobga chiqishiga ko’maklashadi. Ayni vaqtda bu barcha оdamlar qоnunlarga so’zsiz riоya qilishlari shart ekanligini ham bildiradi. O’zbеkistоn fuqarоlari Kоnstitutsiyada ko’rsatilgan huquqlaridan fоydalanib, davlatning siyosiy hayotida tоbоra kеng ishtirоk etmоqdalar. O’zbеkistоn Rеspublikasi Birinchi Prеzidеnt I.A.Karimоvning ta’kidlashicha, «O’tmish davri sharоitida fuqarоlik jamiyati asоslarini shakllantirish jarayoni yuz bеrayotgan bir paytda O’zbеkistоn ahоlisi turli qatlamlarining manfaatlarini ifоda etishi lоzim bo’lgan kеng tarmоqli, ko’ppartiyaviy tizim 26 jamg’armalari, "Mahalla" va "Navro’z" xayriya jamg’armalari, iste’dodli yoshlarni qo’llab – kuvvatlash maqsadida "Ulug’bek", "Iste’dod", "Mehr– shafqat va salomatlik", "Bolalar", "Amir Temur", "Alisher Novoiy", "Abdulla Qodiriy" jamg’armalari va boshqalar kiradi. Xulosa qilib aytganda, mustaqillik yillarida O’zbekiston fuqarolik jamiyati asoslari shakllantirildi. Bugungi kunda fuqarolik jamiyatining negizini tashkil etuvchi nodavlat va jamoat tashkilotlarining o’rni va ahamiyatini kuchaytirish ustuvor vazifa bo’lib turibdi. Ijtimoiy harakatlar Tadbirkorlar uyushmalari Kasaba uyushmalari «Nuroniy» jamg’armasi Siyosiy partiyalar Diniy uyushmalar Ijodiy uyushmalar Jamoatchilik, xayriya va boshqa fondler Xotin-qizlar, yoshlar, bolalar tashkilotlari va h.k. Kasb egalarining palatalari, hay’atlari va boshqa korporatsiyalari Nogironlar tashkilotlari Jamoat birlashmalari quyidagi maqsadlarda tuziladi:  fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy huquqlar va erkinliklarni amalga oshirish va muhofaza qilish;  fuqarolarning faolligi va jamoatchilik ishlarini boshqarishda qatnashishini rivojlantirish;  kasbiy va havaskorlik qiziqishlarni qondirish; ilmiy, texnik va badiiy ijodni rivojlantirish;  aholining sog’lig’ini saqlash, xayriya faoliyatida qatnashish; madaniy- ma’rifiy, jismoniy – sog’lomlashtirish va sport ishlarini o’tkazish;  tabiatni, tarixiy va madaniy yodgorliklarni himoya qilish;  vatanparvarlik va insoniylik tarbiyasi;  xalqaro aloqalarni kengaytirish;  tinchlik va xalqlar o’rtasidagi do’stlikni mustahkamlash;  qonunda taqiqlanmangan boshqa faoliyatni amalga oshirish. 2 2 Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. - Toshkent: O‘zbekiston. 2015. 9  O’zbekistonda o’tkazilayotgan islohotlarning huquqiy bazasini mustahkamlovchi qonunlar yaratish;  qabul qilingan qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish;  parlamentlararo aloqalarni rivojlantirish va mustahkamlash;  shaxsning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini himoya qilish;  amaldagi qonun hujjatlarimiz monitoringini xalqaro huquq normalarini o’rgangan holda olib borish;  joylardagi hokimiyat vakillik organlariga amaliy yordam ko’rsatish. Muxtasar qilib aytganda, 1995-2004 yillarda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi bir palatali parlament sifatida xalq fikrini e’tiborga olish, ochiqlik va oshkorolik tamoyillari asosida faoliyat yuritdi. Parlamentchilikda demokratik asoslar yaratildi. Bir palatali Oliy Majlis milliy parlamentarizm rivojlanish tarixida munosib o’rinni egalladi. Prezident Islom Karimov 2000 yil 25 may kuni ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ikkinchi sessiyasida doimiy asosda ishlaydigan ikki palatali parlament tizimiga o’tishni taklif qildi. Darhaqiqat, mustaqillikning o’tgan 10 yili davomida parlamentchilikda demokratik asoslar shakllantirildi, endi bir palatali parlamentdan ikki palatali parlamentga o’tish uchun zarur shart-sharoitlar yaratgan edi. 2001 yil 6-7 dekabr kunlari bo’lib o’tgan Oliy Majlisning ettinchi sessiyasida ikki palatali parlament tuzish masalasi muhokama qilindi va parlamentni ikki palatali qilib tuzish zarur, degan xulosaga kelindi. 2002 yil 27 yanvar kuni «Siz kelgusi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi parlamentini ikki palatali qilib saylanishiga rozimisiz?» degan masalada referendum bo’lib o’tdi. Referendumda qatnashganlarning 93,65 foizi rozi ekanligini bildirib ovoz berdilar. 2002 yil 4-5 aprel kunlari bo’lib o’tgan Oliy Majlisning sakkizinchi sessiyasida «Referendum yakunlari va davlat hokimiyati tashkil etishning 12 Shuningdek “Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida”gi Qonun (1993-yil, sentyabr), “Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylovlar to‘g‘risida”gi Qonun (1994-yil, may) kabi hujjatlar muhim o‘rin egallaydiki, ular kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etishini huquqiy jihatdan mustahkamlaydi. O‘z-o‘zini boshqarish muassasalari faoliyatining kengayishi bevosita mahallalarning mavqeyini kuchaytirish bilan bog‘liq. O‘z-o‘zini boshqarish organlari yoki mahallalarning vazifasi, aholini davlat va jamiyat ishlarida ishtirokini ta’minlash kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishda ishtirok etish bilan cheklanib qolmaydi. Ularning muhim vazifasi har bir shaxsning ongini, ma’naviy kamolatini oshirish uchun, millatchilik, mahalliychilik kabi salbiy jihatlarni yo‘qotish uchun ish olib borish va milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an’analarga, Vatanga, davlatga va boshqa fuqarolarning manfaatiga hurmat bilan qarash ruhida tarbiyalashdir. Shuningdek, mahallalarda “Mahalla” xayriya jamg‘armasi yordamga muhtoj oilalarga yordam ko‘rsatmoqda. Bu jamg‘arma 1994-yilda 200 ga yaqin shaxs va oilaga 41 ming 189 so‘mlik yordam ko‘rsatgan. Faqat O‘zbekistonga xos bo‘lgan va aynan mahalla bilan bog‘liq bo‘lgan “Korxona-mahalla” iqtisodiy hududni tashkil qilish masalasi katta umid uyg‘otmoqda. 1995-yili davomida respublika bo‘yicha shu turdagi 204 ta kichik va xususiy korxona tashkil qilinib, ularning faoliyati orqali 3300 kishi ish bilan ta’minlangan. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 1999-yil 13-yanvarda “Aholini aniq yo‘naltirilgan ijtimoiy madad bilan ta’minlashda fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarish organlari rolini oshirish to‘g‘risida”gi Farmoni ijtimoiy himoya sohasida o‘z-o‘zini boshqarish organlariga yangi vakolatlar berishni ko‘zda tutadi: 1) fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari ijtimoiy 33 rasmiy hokimiyatni bildirmaydi. SHunga qaramasdan, ommaviy axborot vositalari jamoatchilik fikrini shakllantirishda o‘ta muhim rol o‘ynaydi va ulkan ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasidagi davlat idoralari davlat hokimiyatini amalga oshirishning yagona tizimini tashkil etadi. O‘zbekiston fuqarolari davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etish huquqini amalga oshirar ekan, saylovlar va o‘z vakillari orqali davlat organlarini shakllantirishga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Konstitutsiyaga muvofiq (99 modda), “Viloyatlar, tumanlar va shaharlar(tumanga bo‘ysunuvchi shaharlar, shuningdek, shahar tarkibiga kiruvchi tumanlardan tashqari) hokimlar boshchilik qiladigan xalq deputatlari kengashlari hokimiyatning vakillik organlari bo‘lib, ular davlat va fuqarolarning manfaatlarini ko‘zlab o‘z vakolatlariga taalluqli masalalarni hal etadilar”. 1 1. 2.O’zbekistonda ko’ppartiyaviylik tizimining shakllanishi va uning ahamiyati. Siyosiy partiyalar faoliyatidagi xususiyatlar. O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar. Huquq tartibot organlari va sud tizimidagi o’zgarishlar. O`zb е kiston ko`ppartiyaviylik tizimiga asos solinishi, dastlabki asosiy partiyalarning shakllanishi. Siyosiy partiyalarni tuzish va ularning faoliyat ko’rsatish prinsiplari  ixtiyoriylik  a’zolarning teng huquqliligi  o’zini-o’zi boshqarish  qonuniylik  oshkoralik 1 Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent: O‘zbekiston, 2011. 6 O‘zbekiston Respublikasida sud tizimi quyidagicha: besh yil muddatga saylanadigan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi, O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy sudi, Qoraqalpog‘iston Respublikasining Oliy sudi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi iqtisodiy sudi, shu muddatga tayinlanadigan viloyat sudlari, Toshkent shahar sudi, tuman, shahar sudlari, viloyat iqtisodiy sudlari, harbiy sudlar. Mazkur sudlarning huquqiy holati O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, O‘zbekiston Respublikasining 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunida bayon etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi-fuqarolik, jinoiy va ma’muriy sudlov sohasida sud hokimiyatining oliy organi hisoblanadi. Shu bilan birga og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlarni sodir etgan bir guruh shaxslarga; oldin sudlanmaganlarga, biron bir joyda ishlamasdan, mo‘may pul topish yo‘liga o‘tib ketganlarga nisbatan belgilangan jazolarni qonun kuchidan to‘la foydalanilmagan ishlarning jazo qismini yengil deb bekor qilib, og‘irroq jazolashga o‘z ko‘rsatmasini beradi. Respublika Oliy sudi 1994-yilda 149 kishiga nisbatan quyi sudlar tomonidan tayinlangan jazolar og‘ir deb topilganligi sababli hukmlar o‘zgartirilib, jazolar qisqartirilgan bo‘lsa, 1995-yilda 247 kishiga nisbatan jazolar og‘ir deb topilib, hukmlar o‘zgartirildi, 25 shaxsga nisbatan jinoiy ishlar sudlanganlarning harakatida jinoyat tarkibi yo‘qligi sababli harakatdan to‘xtatildi. 4 Og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlarni sodir etganligi uchun 1994-yilda quyi sudlar tomonidan 89 kishiga nisbatan belgilangan jazolar yengil deb topilib, hukmlar bekor qilingan bo‘lsa, 1995-yilda 70 kishiga nisbatan quyi sudlar belgilangan jazolar yengil deb, hukmlar bekor qilindi va yangidan sud majlisida ko‘rish uchun yuborildi. 4 Erkaev A. O‘zbekiston yo‘li. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011. 15 O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati demokratik jarayonlarni rivojlantirish imkoniyatini kuchaytirmoqda, bu esa o‘z navbatida asosiy maqsad - fuqarolik jamiyatini qurishga ko‘maklashmoqda. Fuqar о lik jamiyatida erkinlik, q о nun о ldida barchaning t е ngligi, ijtim о iy ad о latning ta’minlanishi hamma fuqar о larning ij о diy sal о hiyati va ist е ’d о dining b е v о sita ro’yobga chiqarilishiga imk о niyat yaratiladi. Fuqar о lik jamiyati huquq va ad о lat m е z о nlari bilan o’lchanadi. Huquq jamiyatning o’ziga хо s «gumanistik imp е rativi» (ins о nparvarvarlik talabi), ya’ni ins о niy- ahl о qiy q о idasi, ma’naviy mayog’i bo’lib his о blanadi. Fuqar о larning o’zar о huquqiy mun о sabatidagi mavq е i quyidagi printsiplar as о sida b е lgilanadi: 1) jamiyatning har bir a’z о si ins о n sifatida erkin va о z о d bo’lishi; 2) har bir fuqar о ning b о shqa fuqar о bilan t е ngligi; 3) jamiyat har a’z о sining fuqar о maq о midagi mustaqilligi. O’zb е kist о n mustaqillikni qo’lga kiritgach, suv е r е n davlatchilikni shakllantirishda madaniyatimiz sarchashmalariga, t е ran va ulkan ma’naviy m е r о simizga mur о jaat qilish, b о qiy tari х iy o’tmishimizda mavjud bo’lgan barcha ezguliklarni yuzaga chiqarib, riv о jlantirish b о rasida b е qiyos imk о niyatlar о childi. O’tmish ajd о dlarimizning madaniy va ma’naviy b о yligi chuqur mush о hada etilib ijtim о iy о ngimizga singdirilm о qda, shu о rqali biz barp о etayotgan yangi fuqar о lik jamiyati manfaatlariga х izmat qilm о qda. Biz shunchaki d е m о kratik jamiyat emas, balki о dil d е m о kratik jamiyat barp о etm о qdamiz. Davlatchiligimiz ad о lat tam о yillariga tayanadi. «Ad о latga intilish- х alqimiz ma’naviy-ruhiy dunyosiga хо s eng muhim х ususiyat. Ad о latparvarlik g’ о yasi butun iqtis о diy va ijtim о iy mun о sabatlar tizimiga singib k е tishi, ijtim о iy ko’maklashuv m ех anizmida o’z aksini t о pishi k е rak» 1 . 24 Ayni paytda mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlardan Oliy Majlis Inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman), O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Amaldagi qonunchilik monitoringi instituti faoliyatini olib bormoqda. Bu tashkilotlarning harakati, izlanishlari o‘laroq, yurtimizda inson huquqlari muhofazasi yo‘lida mustahkam qonunchilik tizimi barpo etildi. Istiqlol yillarida insonning asosiy huquq va erkinliklarini ta’minlashga doir konstitutsiyaviy qonunlar, kodekslar va boshqa qonunlar qabul qilinib, hayotga tatbiq etilmoqda. “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi, “Odam savdosiga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi, “O‘zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risida”gi, “Nodavlat notijorat tashkilotlar faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida”gi, “Xayriya to‘g‘risida”gi va boshqa qonunlarning qabul qilinishi inson huquqlarini himoya qilishning huquqiy asoslarini takomillashtirishga zamin bo‘lmoqda. Ayni paytda mamlakatimizda inson huquq va erkinliklarining huquqiy asoslari yaratilishi va uning amalda qo‘llanishi hamda kafolatlanishini kuzatuvchi mexanizmlardan yuqorida tilga olib o‘tilgan institutlar bilan bir qatorda Oliy sud huzuridagi Sud qonunchiligini demokratlashtirish va liberallashtirish hamda sud tizimi mustaqilligini ta’minlash bo‘yicha tadqiqot markazi va Adliya vazirligi, Bosh prokuratura, Ichki ishlar vazirligida inson huquqlari bo‘yicha bo‘linmalar va boshqarmalar samarali faoliyat yuritmoqda. Mahalliy davlat hokimiyati organlari - viloyat, shahar, tuman hokimiyatlarining tashkil topishi, ularning vazifalari va faoliyati. O‘zbekistonda davlatning boshqaruvni to‘liq monopoliya qilishdan cheklanish va fuqarolik jamiyatini vujudga keltirish, aholi turli tabaqalarining hokimiyat tizimida ishtirok etishini ta’minlashning yana bir yo‘li mahalliy 31 javobgarlik to`g`risidagi kod е ksiga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish lozim. Atrof-muhitni himoya qilishni ta`minlash tizimida nodavlat notijorat tashkilotlarning roli va o`rnini b е lgilashga qaratilgan “Ekologik nazorat to`g`risida”gi qonun loyihasini ishlab chiqish va boshqa qator qonun hujjatlarini qabul qilish fursati yetdi. Fuqarolarning o`zini-o`zi boshqaruv organlarining tashkil etilishi. Fuqarolar yig`ini, qishloq, ovul, mahalla oqsoqollari k е ngashlarining tuzilishi, vazifalari, faoliyati. Davlat qurilish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonlarini erkinlashtirish masalasi ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu boradagi vazifalar hokimiyat barcha tarmoqlarini bir-biridan mustaqil holda ish yuritish tamoyillarini mustahkamlash, hokimiyat vakolatlarini nodavlat va jamoat tashkilotlariga, fuqarolarni o‘z-o‘zini boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o‘tkaza borish, ularning haq- huquqlari va erkinliklarini muhofaza etishni kuchaytirishdan iborat. Fuqarolik jamiyati qurishda fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarish organlariga katta umid bog‘lanadi. Bu haqda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.Karimov: “Biz fuqarolik jamiyati qurishga intilmoqdamiz. Buning ma’nosi shuki, davlatchiligimiz rivojlana borgan sari boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita xalqqa topshirish, ya’ni o‘z-o‘zini boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir”-deydi. O‘z-o‘zini boshqarish organlarini tashkil qilishda, shakllantirishda O‘zbekistonning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ushbu masalani hal qilishga milliy an’analarni, tarixiy qadriyatlarni tiklash, aholining tub manfaatlariga mos keluvchi yo‘lni tanlash nuqtai nazaridan yondashish bo‘ldi. Xususan, o‘z-o‘zini boshqarishda asosiy tayanch qilib mahallalar belgilandi. Ular inson qalbida Vatan tuyg‘usining shakllanishiga, milliy g‘ururning vujudga kelishida, millatchilik illatlaridan xoli bo‘lishda katta ta’sir ko‘rsatib kelgan. 23 ravishda erkinlashtirish masalasiga alohida e’tibor berildi. Davlatimiz rahbari sudlar faoliyatiga baho berib “Sud bugungi kunda avvalgidek hukmron kommunistik tizimning qatag‘on va jazolash apparati emas, balki u har bir inson va fuqaroning huquq hamda erkinliklarni ishonchli tarzda qo‘riqlash va himoya qilishga qaratilgan chinakam mustaqil davlat institutiga aylanmoqda. Fuqarolarning sudga ishonchi mustahkamlanib bormoqda”,-dedi. Shuningdek, ma’ruzada sud hokimiyati tizimidagi kamchiliklarga ham to‘xtalib o‘tildi. Bu borada Prezident: “...afsuski, sudyalar, prokuratura va tergov organlari xodimlari, bir so‘z bilan aytganda, qabul qilingan yangi qonunlarni hayotga tatbiq etishi lozim bo‘lgan kishilarning dunyoqarashi va tafakkuri ancha qiyinchilik bilan o‘zgarayapti. Eng avvalo jazolashning repressiv, ozodlikdan mahrum qilish hollarini qisqartirish hisobiga qonunchilikning adolat va insoniylik kabi tamoyillarining kuchayishini va amalda qo‘llanishini ta’minlashimiz zarur”-deydi. Ma’ruzada Jinoyat va Jinoyat-protsessual kodekslariga kiritilayotgan o‘zgarishlar, masalan, 110 turdagi uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlarning ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan jinoyatlar toifasiga o‘tkazish, 12 turdagi jinoyatni og‘ir toifadan uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlar toifasiga, 7 turini esa o‘ta og‘ir jinoyatlar toifasidan og‘ir jinoyatlar toifasiga o‘tkazish haqidagi takliflar bayon qilindi. Shuningdek, iqtisodiy sohada jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan iqtisodiy ta’sir choralarini qo‘llash imkoniyatlarini kengaytirish zarurligi, butun jahonda muhokama etilayotgan muhim masalalardan biri-o‘lim jazosini jinoiy jazo chorasi sifatida qolayotganligi bilan bog‘liq muammolar, qonunchiligimizda jinoiy jazo turi sifatida mol-mulkni musodara qilish jazosini qo‘llash tartibini qayta ko‘rib chiqish, voyaga yetmaganlar, ayollar va keksalarga nisbatan qo‘llaniladigan jazo tizimini qayta ko‘rib chiqish, jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini erkinlashtirish va 17 I.Bob.Mustaqil O zbekistonda hokimiyatlar bo linishi prinsipiʻ ʻ 1.1.Milliy davlat boshqaruv tizimi. Mustaqil O’zbekistonda hokimiyatlar bo’linishi prinsipi. Jahon davlatchilik va demokratik taraqqiyoti tajribasidan ma’lumki, huquqiy davlat qurishni maqsad qilib qo‘ygan har bir jamiyatda davlat hokimiyatini tashkil etish hokimiyatlar bo‘linishi nazariyasiga asoslanishi kerak. Chunki bunday prinsip yuz berishi mumkin bo‘lgan suiste’mollikni oldini olishning ishonchli vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyati qurayotgan O‘zbekiston ham o‘z davlat organlari idoralari tizimini hokimiyatlar bo‘linishi asosida tashkil etgan. Huquqiy davlatning muhim tamoyillaridan bo‘lgan hokimiyatlar bo‘linishi nazariyasi O‘zbekiston Konstitutsiyasining 11 moddasida “O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi – hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati ga bo‘linish prinsiplariga asoslanadi”, deb mustahkamlab qo‘yilgan. Hokimiyatlarga bo‘linish prinsipining amalga oshirilishida “bir-birini tiyib turish va o‘zaro muvozanatda ushlash” tizimining samarali ishlashi juda muhim bo‘lib, bu tizimning huquqiy asoslari Asosiy Qonunda mustahkamlangan. Unda hokimiyatning har bir tarmog‘i vakolatiga kiruvchi masalalar doirasi aniq chegaralanib, ko‘rsatib berilgan. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni – Oliy majlis, ijro etuvchi hokimiyatni – Vazirlar mahkamasi, sud hokimiyatini – sudlar amalga oshiradi. Ta’kidlash lozimki, ilmiy doiralar va kundalik hayotda ommaviy axborot vositalari haqida ba’zan mustaqil to‘rtinchi hokimiyat tarmog‘i sifatida fikr yuritiladi. Ammo, ommaviy axborot vositalarini bunday ifoda etish qandaydir 5 Mustaqil O zbekistonda hokimiyatlar bo linishi prinsipiʻ ʻ Mundarija: Kirish ............................................................................................................................................... 2 I.Bob.Mustaqil O zbekistonda hokimiyatlar bo linishi prinsipi ʻ ʻ ...................................................... 5 1.1.Milliy davlat boshqaruv tizimi. Mustaqil O’zbekistonda hokimiyatlar bo’linishi prinsipi. ...... 5 1.2.O’zbekistonda ko’ppartiyaviylik tizimining shakllanishi va uning ahamiyati. Siyosiy partiyalar faoliyatidagi xususiyatlar. O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar. Huquq tartibot organlari va sud tizimidagi o’zgarishlar. ................................................................. 6 II.Bob.O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar. ..................................................... 10 2.1.O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar. Huquq tartibot organlari va sud tizimidagi o’zgarishlar. .................................................................................................................. 10 2.2.O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy, ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlardagi ishtiroki. Ijtimoiy sherikchilik. .............................................................................. 19 2.3.Inson haq-huquqlarini ta’minlash va himoya qilish. O’zbekiston Respublikasi Mahalla va oilani qo’llab-quvvatlash vazirligining tashkil etilishi va faoliyati. .............................................. 29 Xulosa ............................................................................................................................................ 35 Foydalanilgan adabiyotlar: ............................................................................................................ 37 1 II.Bob.O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar. 2.1 .O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar. Huquq tartibot organlari va sud tizimidagi o’zgarishlar. Mustaqillik sharoitida O`zb е kiston parlam е nti. Oliy Majlisning ko`ppartiyaviylik asosida shakllanishi. Oliy Majlisning tuzilishi, vazifalari va faoliyati. Ikki palatali parlam е nt tuzish to`g`risidagi O`zb е kiston r е f е r е ndumi. O’zbekiston mustaqilligi e’lon qilingan paytda 1990 yil fevralda saylangan qonun chiqaruvchi hokimiyat organi - Oliy Kengash faoliyat ko’rsatmoqda edi. O’zbekistonda demokratik islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish yo’lidan borilib, birdaniga Oliy Kengashni tarqatib yuborilmadi. U 1990-1994 yillarda qonun chiqaruvchi hokimiyat organi sifatida faoliyat yuritdi va o’z vakolat muddati davrida 200 ga yaqin qonun va 500 dan ortiq qarorlar tayyorladi va qabul qildi. Oliy Majlis 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq Respublika parlamentining nomi Oliy Majlis deb ataladigan bo’ldi. Konstitutsiyaning 76-moddasida "O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi bo’lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi", deb belgilab qo’yildi. Konstitutsiyaga muvofiq bir palatali parlament - O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini shakllantirish tadbirlari ko’rildi. 1993 yil 28 dekabrda "O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar to’g’risida", 1994 yil 22 sentyabrda "O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi to’g’risida" qonunlar qabul qilindi. Oliy Majlis hududiy saylov okruglari bo’yicha ko’p partiyaviylik asosida besh yil muddatga saylanadigan 250 nafar deputatdan iborat bo’lishi belgilandi. 10 Kirish Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11-moddasida belgilangan muhim konstitutsiyaviy prinsip – hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishi prinsipiga asoslanadi. Mazkur prinsip mustaqil, samarali va mas’uliyatli ijro etuvchi hokimiyat faoliyatini nazarda tutadi. Shu nuqtai nazaridan ushbu prinsipni to‘laqonli ijrosini ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 20-bobi bevosita Vazirlar Mahkamasiga bag‘ishlandi. Ta’kidlash lozimki, ushbu bob 25 yil mustaqil taraqqiyot yo‘lida izchil takomillashtirib borildi. Xususan, 1993-2017 yillar mobaynida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga 9 marotaba (1993, 2003, 2007, 2008, 2011 yilda 2 marotaba, 2014, va 2017 yilda 2 marotaba) o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilgan bo‘lsa, ulardan 4 tasi aynan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi faoliyatini takomillashtirishga ham qaratilgan edi. Xususan, Konstitutsiyaning Vazirlar Mahkamasi faoliyati va huquqiy maqomiga bag‘ishlangan 98-moddasi uch marotaba – 2003, 2011 va 2014 yillarda yangi tahrirda bayon etilganligi ham konstitutsiyaviy islohotlar tizimida Vazirlar Mahkamasining naqadar ko‘p marotaba modernizatsiya qilinganligidan dalolat beradi. Qisqacha qilib aytganda, Konstitutsiyaning Vazirlar Mahkamasiga bag‘ishlangan 98-moddasining 1992 yilgi tahriri 6 qismdan iborat bo‘lib, unda Vazirlar Mahkamasi faoliyatiga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti rahbarlik qilishi ruhi sezilib turardi. 2 qo’mita rahbarlari tasdiqlandi, siyosiy partiyalar fraktsiyalari tashkil etildi va ro’yxatga olindi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining 2005 yil 27 yanvar kuni bo’lib o’tgan birinchi majlisida Prezident taqdimiga muvofiq Senat a’zolari tomonidan yashirin ovoz berish yo’li bilan Murod Sharifxo’jaev Senat raisi etib saylandi. Shuningdek 2 nafar senator Rais o’rinbosarlari etib saylandi, Senat qo’mitalari tashkil etilib, ularning raislari ham saylandilar. Muxtasar qilib aytganda, 2005 yil 27 yanvar kuni ikki palatali parlamenti shakllantirish ishlariga yakun yasaldi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati tashkil etildi va o’z faoliyatini boshladi. 3 Sud hokimiyati. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan "Sudlar to’g’risida" gi qonun asosida sud islohotlari o’tkazildi. Sudlarning mustaqilligi qonunlashtirildi, ularning odil sudlovni amalga oshirish faoliyatiga aralashishga yo’l qo’yilmaydi. Ayblanuvchining himoyalanish huquqi, advokatura tizimining mustaqilligi huquqiy jihatdan ta’minlandi. O’zbekistonda sud hokimiyati qonunning ustunligi, barcha fuqarolarning qonun oldida tengligini ta’minlash yo’lida faoliyat ko’rsatmoqda. Sud hokimiyati islohotlari. O`zbеkistonda sud hokimiyati tizimi, uning takomillashtirilishi. Sud tizimining lib е rallashtirilishi (Fuqarolik ishlari, jismoniy ishlar, xo`jalik sudlari). Davlat hokimiyati tizimiga kiruvchi hokimiyatlardan biri sud hokimiyatidir. Sud hokimiyati boshqa hokimiyatlar kabi xalq manfaatlarini ko‘zlab va O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda qabul qilingan qonunlar asosida o‘z vakolatlarini amalga oshiradi. 3 Mustakil O‘zbekistan tarixining dastlabki saxifalari. - Toshkent, 2000. 14 demokratlashtirishda ishlarni ko‘rib chiqish tartibini soddalashtirish, jinoiy ishlarni tergov qilish va sudda ko‘rish muddatlarini qisqartirish kabi dolzarb vazifalar va takliflar mohiyati chuqur bayon qilib berildi. Jinoyat va Jinoyat- protsessual kodekslariga kiritilayotgan qo‘shimcha va o‘zgartirishlar jinoiy ishlarga taalluqli qonunlarni erkinlashtirish va demokratlashtirish sari tashlangan muhim hamda ma’suliyatli qadam ekanligi ta’kidlab o‘tildi. Insoniyat tarixida yangi davr-Inson huquqlari davri boshlandi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1995-2005 yillarni yer kurramizda “Inson huquqlari o‘n yilligi” deb e’lon qildi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning ma’ruzalarida inson huquqlari sohasida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan quyidagi besh strategik yo‘nalish belgilab berilgan: 1. Inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishning samarali mexanizmini ta’minlash; 2. Inson huquqlari bo‘yicha Xalqaro huquqning umume’tirof etilgan tamoyillari va normalari asosida milliy qonunchilikni takomillashtirish; 3. Qabul qilingan qonunlarga og‘ishmay amal qilish mexanizmini ishlab chiqish va ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida qonun ustuvorligini ta’minlash; 4. Sudlov islohotini amalga oshirish yo‘li bilan sud tizimini demokratlashtirish; 5. Aholi ayniqsa yoshlar va mansabdor shaxslar, huquq-tartibot idoralari xodimlari, o‘rtasida huquqiy tarbiya ishlarini tubdan yaxshilash, ularning huquqiy ongi va madaniyatini oshirish. Demokratik jarayonlarni chuqurlashtirishning birdan bir zaruriy sharti sud-huquq organlarining ishlarini isloh qilish va erkinlashtirishni jadallashtirishdan iborat. Sudlar faoliyatiga prokuraturaning aralashmasligi, prokuror va advokatlarni huquqlarini tenglashtirish, sudlarning tarbiyaviy 18 Quyidagilar ta’qiqlanadi: Irqiy, milliy, ijtimoiy, diniy adovat va nafratni targ’ib etuvchi, zo’rlikka va konstitutsiyaviy tuzumni ag’darib tashlashga chaqiruvchi siyosiy partiyalar. O’zbekistonda 5 ta siyosiy partiya faoliyat yuritmoqda. 1. O’zbekiston Xalq demokratik partiyasi 1991 yil 1 noyabrda Toshkentda bo’lib o’tgan ta’sis quriltoyida tashkil topgan. Ushbu quriltoyda uning Dasturi va Nizomi qabul qilindi. O’zbekiston XDPsining "O’zbekiston ovozi", "Golos Uzbekistana" gazetalari va "Muloqot" jurnali nashr etilmoqda. 2. 1995 yil 18 fevralda O’zbekiston «Adolat» sotsial-demokratik partiyasi (SDP) tuzildi. Partiyaning Toshkentda bo’lgan I - ta’sis Qurultoyida uning Dasturi va Nizomi qabul qilindi. "Adolat" sotsial-demokratik partiyasining "Adolat" nomli ijtimoiy- siyosiy haftalik gazetasi nashr etilmoqda. 3. O’zbekistonda faoliyat ko’rsatayotgan partiyalardan yana biri- Milliy tiklanish demokratik partiyasidir (MTDP). U 1995 yil 3 iyunda Toshkentda bo’lib o’tgan ta’sis qurultoyida tuzildi va partiyaning Dasturi va Nizomi qabul qilindi. O’zbekiston MTDPsining "Milliy tiklanish" haftalik gazetasi nashr etilmoqda. 4. 2003 yil oxirida O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasi tashkil topdi. Uning maqsadi tadbirkorlar va ishbilarmonlar manfaatini himoya qilishdan iborat. O’zLDP ning «XXI asr» haftalik gazetasi nashr etilmoqda. 5. O’zbekiston ekologik partiyasi 2019 yil 8 yanvarda tashkil etildi. Partiyaning maqsadi - atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslarni tejash biznesi davlat, jamiyat va mamlakatning har bir fuqarosining biznesiga aylanishiga yordam berish. 7 o`z salohiyatlarini ro`yobga chiqarishi, ularning ijtimoiy, sotsial-iqtisodiy faolligi va huquqiy madaniyatini oshirish uchun sharoit yaratmoqda, jamiyatda manfaatlar muvozanatini ta`minlashga ko`maklashmoqda. Mamlakatimizda Ombudsman, Inson huquqlari bo`yicha milliy markaz, «Ijtimoiy fikr» jamoatchilik markazi, Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti kabi inson huquqlari bo`yicha milliy institutlar va boshqa bir qator tashkilotlar faoliyat ko`rsatmoqda. O`tgan davr mobaynida mamlakatimizni d е mokratik yangilash jarayonida fuqarolik institutlarining roli va ahamiyatini kuchaytirishga, fuqarolarning eng muhim sotsial-iqtisodiy muammolarini hal etishga qaratilgan 200 dan ortiq qonun hujjatlari qabul qilingani ham bu soha rivojiga bo`lgan katta etiborni ko`rsatadi. Fuqarolik jamiyati institutlari tizimida nodavlat notijorat tashkilotlarini tobora rivojlantirish, ularning mustaqil ish yuritishi va chinakam mustaqilligini ta`minlash, huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, faoliyatini tashkiliy-huquqiy, moddiy-t е xnikaviy jihatdan qo`llab- quvvatlashni kuchaytirishga qaratilgan «Nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining kafolatlari to`g`risida»gi Qonunning qabul qilinishi muhim ahamiyat kasb etdi. So`nggi yillarda «Jamoat fondlari to`g`risida»gi, «Homiylik to`g`risida»gi qonunlar, O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «O`zb е kistonda fuqarolik jamiyati institutlari rivojlanishiga ko`maklashish chora-tadbirlari to`g`risida»gi qarori va boshqa qator hujjatlar qabul qilindi va ular fuqarolik jamiyati institutlari ijtimoiy faolligini kuchaytirishda muhim omil vazifasini bajarmoqda. Shuningd е k, mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda O`zb е kiston R е spublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va S е nati K е ngashlarining «Nodavlat notijorat tashkilotlarini, fuqarolik jamiyatining 21 O‘zbekistonda sud tizimini isloh qilish, sud hokimiyatini shakllantirishda ham bir muncha ishlar qilindi. Sud tuzilishi va sudlov ishlarini yurgizishga oid barcha demokratik konstitutsiyaviy tamoyillar yanada rivojlantirildi. 1995-yil 30-avgustda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti - harakatlar va qarorlar ustida sudga shikoyat qilish to‘g‘risida”gi qonun fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini sud orqali himoya qilishning huquqiy asoslarini yaratdi. Respublika iqtisodiy sudlari istiqlolning so‘nggi yillarida o‘zlarining faoliyatini aniq iqtisodiy vazifalar bilan bog‘lab olib bormoqda. Xususan iqtisodiy sudlari 1995-2000 yillarda jami 128.000 nizolarni ko‘rib chiqqan va 271,4 mlrd. so‘m mablag‘ni da’vogarlarga undirib bergan. Keyingi 6 yil mobaynida iqtisodiy sudlarining qarorlari asosida davlat boji va jarimalar hisobidan respublika byudjetiga 4,3 mlrd. so‘m mablag‘ undirilgan. 2000-yilning 1-yarmida mazkur tizimda 17.000 dan ziyod ish ko‘rib chiqildi. Natijada, 53,4 mlrd. so‘mlik hajmdagi zarar da’vogarlar foydasiga undirib berildi. Mamlakat budjetiga 550 mln. so‘m tushum tushirildi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq VI sessiyasida (2001-yil 29-avgust) “Adolat qonun ustivorligida” nomli ma’ruzasida sog‘lom jamiyat uchun jinoyatchini jazolashdan ko‘ra, jinoyatning oldini olish muhim ekanligini uqtirib o‘tdi. Ma’ruzada O‘zbekistonning demokratiya va taraqqiyot yo‘lidan mustaqil rivojlantirishning o‘tgan o‘n yil ichida ijtimoiy turmushning barcha sohalarida sodir etilgan tub o‘zgartirishlarning muhimligi ta’kidlanib, sud- huquq tizimini takomillashtirish, jinoyat to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini insonparvarlik, adolat, huquqiy fuqarolik jamiyati prinsiplariga muvofiq 16 O’zbekistonda turli jamoat tashkilotlari ham faoliyat ko’rsatmoqda. Jumladan, O’zbekiston kasaba uyushmalari turli kasb egalari bo’lgan xodimlarni jinsi, diniy e’tiqodlari, irqiy va milliy munosabatlaridan qat’i nazar ixtiyoriy birlashtiruvchi mustaqil ommaviy jamoat tashkiloti sifatidi faoliyat ko’rsatmoqda. Mustaqillik sharoitida ayollarni, ko’p bolali onalarni har tomonlama muhofaza qilishni yanada ko’chaytirish, mehnatkash va ijodkor ayollarni bozor iqtisodiyoti bilan bog’liq bo’lgan muammolarni hal etishga keng safarbar etish, ilm-fan sohasidagi ayollarning imkoniyatlarini yanada kengaytirish va ularni qo’llab-quvvatlash maqsadida Vazirlar Mahkamasining 1991 yil 1 martdagi O’zbekiston Respublikasi Xotin-qizlar qo’mitasi to’g’risidagi farmoyishi bilan Xotin-qizlar qo’mitasi tuzildi. O’zbekiston Respublikasi Xotin - qizlar qo’mitasining asosiy maqsadi jamiyatda xotin-qizlarning rolini oshirish, ularning ma’naviy va madaniy talablarini qondirish, ayollarga ijtimoiy –iqtisodiy, huquqiy va psixologik yordam berish, oilani, onalik va bolalikni himoya qilish, tinchlik va ijtimoiy taraqqiyot uchun ayollarning ishtirok etishlarini ta’minlashdan iboratdir. O’zbekiston Respublikasi Xotin-qizlar qo’mitasi tarkibida Qoraqalpog’iston Respublikasi, 12 ta viloyat xotin-kizlar qo’mitalari, Toshkent shahar xotin- qizlar qo’mitasi, 38 shahar, 170 tuman, 14 mingdan ortiq mexnat jamoalari va turar joylarda ashkil etilgan xotin-qizlar qo’mitalari faoliyat yuritmoqdalar. Qo’mita qoshida xotinqizlar toifalariga qarab tuzilgan turli- tuman professional, ijodiy va boshqa uyushmalar ishlamoqda. 1996 yil dekabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni bilan Faxriylar kengashi - "Nuroniy" jamg’armasiga aylantirildi. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda aholining keng qatlamlarini birlashtiruvchi 300 dan ortiq jamoat birlashmalari va nodavlat tashkilotlari shakllandi va faoliyat ko’rsatmoqda. Shular jumlasiga "Sog’lom avlod uchun" va "Ekosan" xalqaro 8 amalga о shirishga qaratilgan davlat tuzilmalari vujudga k е ltirildi. 2.3 .Inson haq-huquqlarini ta’minlash va himoya qilish. O’zbekiston Respublikasi Mahalla va oilani qo’llab-quvvatlash vazirligining tashkil etilishi va faoliyati. Inson huquqlarini ta’minlash borasida 1948 yil 10 dekabrda qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining O‘zbekiston parlamenti tomonidan tasdiqlanganligi istiqlolning ilk yillarida qabul qilingan muhim xalqaro huquqiy hujjat bo‘ldi. O‘zbekistonda qisqa tarixiy muddat ichida milliy davlatchilikni shakllantirishning huquqiy asoslari yaratildi. Mamlakatimiz barcha rivojlangan huquqiy davlatlardagi kabi uch hokimiyatga, ya’ni qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga taqsimlandi. Xalq farovonligi yo‘lida kuchli huquqiy davlatdan fuqarolik jamiyati sari ildam qadam qo‘yish maqsadida erkin bozor munosabatlariga asoslangan kuchli iqtisodiyot barpo etildi. Shu tariqa, yurtimiz xalqaro huquqning to‘laqonli va teng huquqli sub’ektiga aylandi. Inson huquqlari va erkinliklarini muhofaza qilishning ta’sirli vositasini barpo etish, xalqaro tashkilotlar va huquqni muhofaza qiluvchi organlar bilan hamkorlikni kengaytirish, davlat muassasalari xodimlari va aholining inson huquqlari bo‘yicha madaniyatini oshirish maqsadida BMTning Inson huquqlari va boshqaruv tizimini demokratiyalashni qo‘llab-quvvatlash dasturiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 31 oktyabrdagi Farmoni bilan Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi tuzildi. Farmonda Inson huquqlari bo‘yicha Milliy markazning maqsad va asosiy vazifalari aniq belgilab qo‘yildi. 29 1994 yil 25 dekabr kuni O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga birinchi marta erkin, demokratik va ko’p partiyaviylik va muqobillik asosda saylovlar o’tkazildi. Har bir saylov okrugida ikki-uch nomzod, jami 700 nafar nomzod deputatlik uchun kurashdi. Saylovchilar birinchi marta nomzodlarni tanlab olish imkoniyatiga ega bo’ldi. Nomzodlarning birontasi ham etarli ovoz ololmagan saylov okruglarida 1995 yil 8 va 25 yanvar kunlari takroriy saylovlar bo’ldi. Oliy Majlisga 250 deputat saylandi. Oliy Majlis 1995- 1999 yillarda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik davlat qurishdan iborat yo’lni huquqiy jihatdan ta’minlashga qaratilgan 10 kodeks, 2 milliy dastur, 145 qonun, 452 qaror qabul qildi. Shuningdek, u 70 ta xalqaro shartnomani ratifikatsiya qildi, xalqaro konventsiyalarga qo’shilish to’g’risida 58 ta qaror qabul qildi. Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga 1999 yil dekabrda saylovlar bo’lib o’tdi. Saylovlarda 7 ta subekt - beshta siyosiy partiya, hokimiyat vakillik organlari va saylovchilarning tashabbuskor guruhlaridan jami 1010 nafar nomzod qatnashdi. Oliy Majlisga O’zbekiston xalq demokratik partiyasidan 48, "Fidokorlar" milliy demokratik partiyasidan 34, «Vatan taraqqiyoti» partiyasidan 20, "Adolat" sotsialdemokratik partiyasidan 11, "Milliy tiklanish" demokratik partiyasidan 10, hokimiyat vakillik organlaridan 111 va saylovchilar tashabbus guruhlaridan 16 nafar vakil deputat etib saylandi. O’zbekiston Respublikasi bir palatali parlamentining 2000-2004 yillarda bo’lib o’tgan 16 sessiyasida 101 ta qonun, 300 dan ortiq qaror qabul qilindi, 55 ta xalqaro shartnoma va bitimlar ratifikatsiya qilindi. O’zbekiston Respublikasining 329 ta qonun xujjatiga 1357 ta o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. Bir palatali O’zbekiston Respublikasi parlamenti – Oliy Majlisi 1995-2004 yillarda o’z faoliyatini quyidagi yo’nalishlarda samarali olib bordi: 11 2003 yildagi yangi tahririda ushbu 6 qism jiddiy o‘zgarishlarsiz saqlab qolindi, shu bilan birga yangi 4 ta qism bilan to‘ldirildi (jami 9 ta qism, 1993 yilgi tahrirdagi ayrim qismlar birlashgan). 2003 yilda 98-moddada ilk marotaba Bosh vazirning roli mustahkamlanib, u konstitutsiyaviy-huquqiy maqomga ega bo‘ldi. 98-moddaning 2003 yilgi yangi tahriri Vazirlar Mahkamasining huquqiy maqomini (ijro hokimiyatini amalga oshirishi, tarkibiga kimlar kirishi belgilandi), Bosh vazirning huquqiy maqomini (Bosh vazir nomzodi Prezident taqdimiga binoan Oliy Majlis palatalari tomonidan ko‘rib chiqilishi va tasdiqlanishi) va vakolatlarini (Vazirlar Mahkamasining a’zolarini O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga tasdiqlash uchun taqdim etish; Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etishi va unga rahbarlik qilishi, uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bo‘lishi, Vazirlar Mahkamasining majlislariga raislik qilishi, uning qarorlarini imzolashi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining topshirig‘iga binoan xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nomidan ish ko‘rishi) belgilab berdi, shuningdek, eng muhimi Bosh vazir va Prezident o‘rtasida ijro hokimiyatini amalga oshirishdagi vakolatlar taqsimotini (Prezident Vazirlar Mahkamasi majlislarida raislik qilishga, Vazirlar Mahkamasi vakolatiga kiruvchi masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilishga, shuningdek Vazirlar Mahkamasi qarorlari va farmoyishlarini, O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri farmoyishlarini bekor qilishga haqli ekanligi) mustahamladi. Kurs ishining maqsadi : O’quvchilarga mustaqil O zbekistondaʻ hokimiyatlar bo linishi prinsipi haqida ma’lumot berish. ʻ Kurs ishining vazifasi : Mustaqil O’zbekistonda milliy davlat boshqaruv tizimi haqida tushuncha berish 3 Kurs ishining ob'ekti : O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar Kurs ishining predmeti : O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy, ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlardagi ishtirokini yoritish. Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 4 Ma’naviy-madaniy saviya past bo’lgan jamiyatda ad о lat tantanasi haqida gap ham bo’lishi mumkin emas. Biz barp о etayotgan fuqar о lik jamiyatida ad о lat, haqiqat va ins о nparvarlik g’ о yalari ustuv о rlik qilishi l о zim. Ad о lat b о r j о yda ins о n haq-huquqlari va erkinliklari to’la ta’minlanishiga umid b о g’lash mumkin. Shunday qilib, fuqar о lik jamiyatining quyidagi as о siy b е lgilari va х ususiyatlarini ko’rsatish mumkin: 1. jamiyat va sha х s ehtiyojlari tizimida fa о l ij о biy fa о liyat va m е hnatning r о li al о hida mazmuniga ega bo’lishi. M е hnatga as о slangan ijtim о iy ehtiyoj va manfaatlar tizimining qar о r t о pishi; 2. jamiyat mazmunini, uning riv о jlanish q о nuniyatlari m о hiyatini х ususiy mulkchilik mun о sabatlari о rqali b е lgilanishi; 3. хususiy mulk barcha mulk shakllari qatоri ravnaq tоpishi va uni muhоfazalashda qоnunning, davlat hоkimiyatining alоhida rоl yo’nashi; 4. fuqarоlarning Yuridik jihatdan bir хil maqоmga egaligi va qоnun оldida tеngligi. Jamiyatda adоlatli sud tizimining qarоr tоpishi va uni fuqarоlarni himоyalоvchi pоsbоn idоraga aylanishi. 5. shaхsning хususiy hayoti va iqtisоdiy faоliyatiga davlat aralashuvining qоnun dоirasida chеklanishi. Huquqiy davlatchilikning mavjud bo’lishi; 6 . shaхsning davlat hоkimiyatiga nisbatan mulkiy va iqtisоdiy mustaqilligi; 7. davlat, davlat idоralari va fuqarоlar huquqning tеng sub’еkti sifatida munоsabatga kirisha оlishi, ular sudda tеng taraflar sifatida maydоnga chiqaоlishi. Fuqarоlar huquqlarini kafоlatlash va ustuvоr ta’minlash mехanizmlarining yaratilganligi; 8. fuqarоlik jamiyatining tarkibiy institutlari, jumladan fuqarоlarning o’zini o’zi bоshqarish оrganlari tizimining mavjudligi; 25 rolini oshirish lozimligini taqqoslab ko‘rsatadi. Birinchi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisida (2005y. 28 yanvar). Xavfsiz jinoyatlarni ma’muriy choralar bilan almashtirish natijasida so‘nggi 2,5 yil davomida 11 milrd. so‘m undirildi. Har yuz ming kishiga hisoblaganda O‘zbekistonda 158 kishi qamoqda muddatini o‘tamoqda. Bu ko‘rsatkich AQShda 715, Rossiyada 584, Ukrainada 416, Qozog‘istonda 386 kishidan iborat. Jinoyat qonunchiligiga kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchalardan yana bir muhimi – yarashuv institutining qabul etilishi natijasida 2006-yilda 12,605 nafar shaxsga nisbatan 11,503 ta jinoyat ishi tugatilgan bo‘lsa, bu institut amaliyotga joriy qilinganidan bugungi kunga qadar 54 mingdan ortiq shaxs jinoiy javobgarlikdan ozod etilib, «sudlangan» degan nomni ko‘tarib yurishdan xalos bo‘lgan. 5 2.2.O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy, ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlardagi ishtiroki. Ijtimoiy sherikchilik. Mamlakatimiz yangi asrga kirar ekan, jamiyatda siyosiy, demokratik islohotlarni chuqurlashtirishda yangi, yuqori bosqichga ko‘tarildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Birinchi Prezidenti I.A.Karimov birinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o‘n to‘rtinchi sessiyasidagi ma’ruzasida (1999 yil, 14 aprel) O‘zbekistonning XXI asrdagi taraqqiyot strategiyasining asosiy yo‘nalishlarini ko‘rsatib berdi. Shulardan birinchi ustivor yo‘nalish-mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish. 5 Mustaqillik: Izohli ilmiy-ommabop lug‘at // M.Abdullaev va boshqalar: to‘ldirilgan uchinchi nashr. - Toshkent: Sharq, 200 19 Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Mirziyoev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. T. 1. - Toshkent: O‘zbekiston.. 2017. 2. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. - Toshkent: O‘zbekiston. 2017. 3. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson ma’nfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yiligiga bag‘ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruzasi. - Toshkent: O‘zbekiston. 2017. 4. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent: O‘zbekiston. 2017. 5. Karimov I.A. Inson uning huquq va erkinliklari - oliy qadriyat. T. 14. - Toshkent: O‘zbekiston, 2006. 6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. -Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 7. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent: O‘zbekiston, 2011. 8. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. - Toshkent: O‘zbekiston. 2015. 9. Mustakil O‘zbekistan tarixining dastlabki saxifalari. - Toshkent, 2000. 10.Erkaev A. O‘zbekiston yo‘li. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011. 11.Mustaqillik: Izohli ilmiy-ommabop lug‘at // M.Abdullaev va boshqalar: to‘ldirilgan uchinchi nashr. - Toshkent: Sharq, 2006. 37 boshqa institutlarini qo`llab-quvvatlashni kuchaytirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi qo`shma qarori ham alohida ahamiyatga ega bo`ldi. O`z navbatida, Oliy Majlis huzurida Jamoat fondi hamda tarkibiga nodavlat notijorat tashkilotlari va jamoat tashkilotlarining vakolatli vakillari bilan birga d е putatlar, moliyaviy tuzilmalarning ma`sul xodimlari kirgan Parlam е nt komissiyasining tashkil qilinishi ham etiborga sazovordir. 5.O’z-o’zini boshqaruv organlarining faoliyati va ularning jamiyatni demokratlashtirishdagi o’rni. O’zbekistonda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. Mamlakatimiz Birinchi Prеzidеnti Islom Karimovning “Mamlakatimizda dеmokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” mavzusidagi maruzasida ta`kidlanishicha fuqarolik jamiyati institutlarining yanada rivojlanishiga erishish, amalga oshirilayotgan islohotlarimizning ochiq-oshkoraligi va samaradorligini ta`minlashda, ularning rolini kuchaytirishda “Ijtimoiy shеriklik to`g`risida”gi qonunning qabul qilinishi muhim ahamiyat kasb etadi. “Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari to`g`risida”gi O`zbеkiston Rеspublikasi qonuniga tеgishli o`zgartish va qo`shimchalar kiritish maqsadga muvofiqdir. “ Fuqarolar yig`ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovi to`g`risida”gi O`zbеkiston Rеspublikasi qonuniga fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari raislari saylovi tizimini yanada takomillashtirish bo`yicha oqsoqollar va ularning maslahatchilari eng munosib fuqarolar ichidan saylanishini, fuqarolar ijtimoiy faolligini kuchaytirishda mahallaning ahamiyati va roli oshirilishini ta`minlaydigan chora-tadbirlarni nazarda tutadigan o`zgartish va qo`shimchalar kiritish taklif qilindi. “ O`zb е kiston R е spublikasida jamoatchilik nazorati to`g`risida”gi qonunni qabul qilish zarurligi takidlandi. Shuningd е k, O`zb е kiston R е spublikasining Mamuriy 22 borgani sari, davlat vazifalarini nodavlat tuzilmalar va fuqarolarning o‘zini- o‘zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o‘tkazib borish zarur. Bu borada o‘zini-o‘zi boshqaradigan idoralarning, mahallalarning nufuzini va mavqeyini oshirish, ularga ko‘proq huquqlar berish katta ahamiyat kasb etadi. Fuqarolik jamiyatining mustahkam asoslarini barpo etish yo‘lidagi ishlarimizning mazmun-mohiyatini ham aynan mana shu masala tashkil etadi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari mavqeyi va jamiyatimizdagi ahamiyatini oshirishga ham jiddiy e’tibor berildi. Mahallalar nufuzini aholi orasida yanada oshirish maqsadida fuqarolar yig‘ini tarkibiga «Mahalla posboni» jamoatchilik tuzilmasi hamda diniy ma’rifat va ma’naviy axloqiy tarbiya masalalari bo‘yicha maslahatchi lavozimlari kiritildi. Hokimiyat bo’linish prinsipi, Oliy Majlis, sud hokimiyati, mahalla, fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari, ijtimoiy sherikchilik, demokratik islohotlar. 36 asosiy printsiplari to’g’risida» Konstitutsiyaviy qonun qabul qilindi. Mazkur qonunda respublika parlamentining nomi Oliy Majlis deyiladi, u ikki palatali - quyi va yuqori palatalardan Ikki palatali parlamentning shakllantirilishi iborat etib tashkil etiladi, deb belgilab qo’yildi. Quyi palata - Qonunchilik palatasi, yuqori palata – Senat deb ataladi, ularning vakolat muddati 5 yil deb belgilangan. Ikki palatali parlament tuzishning huquqiy asoslarini belgilab beruvchi yangi qonun loyihalarini tayyorlsh ishiga kirishildi. 2002 yil dekabrda bo’lib o’tgan ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o’ninchi sessiyasida «O’zbekiston Respublikasining Qonunchilik palatasi to’g’risida», «O’zbekiston Respublikasining Senati to’g’risida» Konstitutsiyaviy qonunlar qabul qilindi. Qonunchilik palatasi 120 nafar deputatdan, Senat 100 nafar senatordan iborat etib shakllantiriladi. Bu o’zgarishlar 2003 yil aprelda O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga kiritilgan o’zgartirishlarda ham o’z ifodasini topdi. 2003 yil 29 avgustda «O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar to’g’risida»gi Qonunga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritib, mazkur qonun yangi tahrirda qabul qilindi. Shu tariqa ikki palatali professional parlamentni shakllantirishning konstitutsiyaviy-huquqiy asoslari yaratildi. 2004 yil dekabr – 2005 yil yanvar oylarida mamlakatimizda ilk bor ikki palatali parlamentga saylovlar bo’lib o’tdi. Qonunchilik palatasiga 120 nafar deputat saylandi. Senatga respublikamizning har bir hududidan 6 nafardan, jami 84 senator saylandi. Konstitutsiyamizning 77- moddasiga muvofiq 16 nafar senator O’zbeksiton Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlandi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining 2005 yil 27 yanvar kuni bo’lib o’tgan birinchi majlisida deputatlar Oqsoqollar Kengashi tavsiyasiga ko’ra yashirin ovoz berish yo’li bilan Qonunchilik palatasi Spikeri lavozimiga Erkin Halilov sayladilar. Shuningdek, 2 nafar deputat Spiker o’rinbosari etib saylandi, 13 12.2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2017. 13.Mustaqil O‘zbekiston tarixi. Mas’ul muharrir A.Sabirov. - Toshkent: Akademiya, 2013. 38 i) jam о atchilik fikrini aniqlash va o’rganish institutlari; y) turli ijtimоiy iхtilоflarni adоlatli hal etuvchi tuzilmalar va hоkazо. Uchinchidan, siyosiy s о hadagi manfaatlarni aks ettiruvchi institutlar va tuzilmalar: a) huquqiy davlatning mavjudligi; b) siyosiy partiyalar; v) ijtimоiy-siyosiy harakatlar; g) siyosiy muhоlifatning mavjudligi; d) insоn huquqlarini himоyalоvchi institutlar va hоkazо. Yuqоrida kеltirilgan tasnif umumiy bo’lib, u eng asоsiy tarkibiy tuzilmalarni ifоdalaydi. Albatta, fuqar о lik jamiyati o’zining rang-barangligi, turli-tumanligi bilan tavsiflanadi. Unda turfa ko’rinishdagi ma’rifiy, madaniy va b о shqa mazmundagi tashkil о tlar fa о liyat ko’rsatishi mumkin. Siyosiy nuqtai nazardan bah о laganda fuqar о lik jamiyatidagi siyosiy tizim va siyosiy b о shqaruvning mazmun-m о hiyatini huquqiy davlatchilik if о da etadi. B о shqacha aytganda, huquqiy davlat fuqar о lik jamiyatining siyosiy m о hiyatini, siyosiy shaklini tashkil etadi. Bu ikki h о disaning o’zar о mun о sabati shakl bilan mazmunning o’zar о al о qad о rligini aks ettiradi. Bundan k е lib chiqadigan х ul о sa shuki, fuqar о lik jamiyati to’la ma’n о da mavjud bo’lishining shak-shubhasiz sharti huquqiy davlatning mavjudligidir. Va, aksincha, huquqiy davlat faqat fuqar о lik jamiyatid е k ijtim о iy mak о nda qar о r t о pishi va fa о liyat yuritishi mumkin. Fuqar о lik jamiyati bilan huquqiy davlatning o’zar о nisbatini iqtis о d bilan siyosatning nisbati tarzida iz о hlash o’rinli bo’ladi. Buni O’zb е kist о n mis о lida ham yaqq о l ko’rish mumkin. Z е r о , iqtis о diy isl о hatlar t е gishli d е m о kratik siyosiy tuzilmalar, institutlar mavjud bo’lishini taq о z о etadi. Mamlakatimizda mulk shaklini o’zgartirish, х ususiylashtirish jarayonlarini 28 ro‘lini oshirish; 2) hududlarni ijtimoiy rivojlantirish; 3)muhtoj oilalarga aniq yo‘naltirilgan ijtimoiy madad ko‘rsatishni takomillashtirish. Davlat tomonidan bajariladigan vazifalarni fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarish organlariga o‘tkazilishi, nodavlat tashkilotlar faoliyatini takomillashtirish, undagi jamoa ruhi va tabiatini mustahkamlashni, samaradorligini oshirishni talab qiladi. 1999-yil aprel oyida Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan “Fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarish organlari to‘g‘risida”gi qonunning yangi tahriri aynan shu maqsadga qaratilgan. 34 Xulosa Prezident Sh.M.Mirziyoyevning tashabbusi bilan 2020 yil 18 fevraldagi “Jamiyatda ijtimoiy-ma'naviy muhitni sog‘lomlashtirish, mahalla institutini yanada qo‘llab-quvvatlash hamda oila va xotin-qizlar bilan ishlash tizimini yangi darajaga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5938-son farmoni hamda 2020 yil 18 fevraldagi “Mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-4602-son qarori bilan Mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash vazirligi tashkil etildi. O‘zbekistonda mahalla timsolida o‘z-o‘zini boshqaruvchi ijtimoiy tashkilotlarning noyob shakli azaldan mavjud bo‘lib kelgan. Mahallalarda obodonchilikka, xalqning ma’murligiga, el-yurt farovonligiga xizmat qiladigan ishlar soni ko‘paydi. Mahalla davr o‘zgarishlariga, talablariga moslasha boshladi. Qadimiy va navqiron mahalla jonlanib, unga fayz kirdi. O‘z-o‘zini boshqaruvning moliyaviy faoliyatini mustahkamlovchi choralardan yana biri-aholiga kompleks tarzdagi savdo, mayishiy va madaniy xizmatlar ko‘rsatadigan guzarlar faoliyatidir. Bunday iqtisodiy erkinliklar fuqarolarda mustaqil O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy va siyosiy islohotlarga ishonchini mustahkamlaydi. Shuningdek, har bir shaxsning fikri, ovozi e’tiborga olinishi, ularni fuqarolik jamiyatining a’zosi ekanligini his qilishlari uchun asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Oliy Majlis II chaqiriq 1-majlisida (2000-yil 22.01) Birinchi Prezident I.A.Karimov o‘zining “Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz” nomli ma’ruzasida ushbu masalaning dolzarbligini shunday uqtiradi: Odamlarning siyosiy ongi, siyosiy madaniyati, siyosiy faolligi yaksalib 35 kabi dеmоkratik institutlar hamda bоshqa jamоat tashkilоtlarining qarоr tоpishi ham muhim ahamiyat kasb etmоqda. Shu jihatdan оlganda, davlatning rоli siyosiy partiyalar va jamоatchilik harakatlarining vujudga kеlishi, qarоr tоpishi va rivоjlanishi sеkinlashtirib qo’yadigan har qanday g’оv va to’siqlarni bartaraf etishdan ibоratdir» 1 . Fuqarоlik jamiyatidagi mavjud manfaatlarni qanоatlantirish, ro’yobga chiqarish uchun tеgishli tashkiliy tuzilmalar va institutlar shakllanadi. Fuqarоlik jamiyatining ichki tizimini quyidagicha tasniflash mumkin. Birinchidan, iqtisоdiy sоhadagi manfaatlarni qanоatlantiruvchi tuzilmalar: a) хususiy mulk asоsida vujudga kеladigan va faоliyat yuritadigan nоdavlat tashkilоtlar; b) shirkat хo’jaliklari va ularning uyushmalari; v) ijara as о sida ishl о vchi jam о alar; g) hissadоrlik jamiyatlari; d) mоliyaviy jamg’arma hamda uyushmalar; е) ishlab chiqarish kоrpоratsiya, kоntsеrnlari va birlashmalari; j) tadbirkоrlar uyushmalari (palatasi) va hоkazо. Ikkinchidan, ijtimоiy sоhadagi manfaatlarni ifоdalоvchi tuzilmalar: a) оila hamda uning manfaatlarini aks ettiruvchi maхsus tashkilоtlar; b) ta’lim-tarbiya muassasalari (maktab, o’rta-maхsus va оliy ta’lim muasasasalari); v) jamоat birlashmalari, nоdavlat tashkilоtlar; g) fuqarоlarning o’zini o’zi bоshqarish оrganlari; d) mustaqil оmmaviy aхbоrоt vоsitalari; е ) diniy tashkil о tlar; j) milliy-madaniy markazlar; z) ko’ngilli jamiyatlar; 27 davlat hokimiyatlarini shakllantirish ekanligi e’tirof etildi. 1990-1992-yillari O‘zbekiston Respublikasining yangi Konstitutsiyasi qabul qilingunicha bo‘lgan davrda mahalliy hokimiyat organlari tizimini shakllantirish va ish faoliyatini takomillashtirish maqsadida bir necha huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Bular orasida 1992-yil 4-yanvarda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasida mahalliy hokimiyat organlarini qayta tuzish to‘g‘risidagi” qonun alohida ahamiyat kasb etdi. Bu qonun asosida mahalliy hokimiyat organlari tizimida butunlay yangi organ-hokimlik va hokim lavozimi ta’sis etildi va uning vakillik organlariga boshchilik qilishi tamoyillari belgilab qo‘yildi. Ijro etuvchi hokimiyat organlarida bog‘liqlikni kuchaytirish maqsadida, viloyatlar hokimlari O‘zbekiston Prezidenti tomonidan, tuman va shahar hokimlari viloyat hokimi tomonidan lavozimiga tayinlanishi va lavozimidan ozod qilinishi hamda bu masalalar tegishli xalq deputatlari Kengashlari tomonidan tasdiqlanishi tartiblari belgilandi. Partiya organlarining qaramligiga tushib qolgan ijro organlari-ijroiya komitetlari tugatildi Hokimlarning huquqiy vakolatining asosi, avvalo, Konstitutsiyaning 99 va 102 moddalari va yuqorida tilga olingan qonunning 1- moddasida belgilangan. Konstitutsiya va qonun normalarini umumlashtirsak, hokim tegishli hududda vakillik hokimiyatiga ham, ijro hokimiyatiga ham boshchilik qiladi va ayni paytda shu yerdagi mansabdor shaxs hisoblanadi. Hokimlar mahalliy hokimiyatni boshqarar ekanlar, ular O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti boshqaradigan yaxlit ijro hokimiyat organlari tizimi tarkibiga kiradi. 32 Siyosiy sohani erkinlashtirish borasida: Avvalambor, aholining siyosiy faolligini kuchaytirish, jamiyatda manfaatlar va qarama-qarshi kuchlar o‘rtasida muvozanatni ta’minlaydigan kuchli mexanizmlarni shakllantirish zarur. Demokratiyaning eng muhim tamoyili-odamlarning saylov huquqini, o‘z xohish-irodasini erkin ifodalash, o‘z manfaatlarini ro‘yobga chiqarish va himoya qilish uchun haqiqiy shart-sharoit, qonuniy-huquqiy zamin yaratib berish lozim. O`zbеkistonimiz bosib o`tgan kеyingi o`n yillik davr aholimizning kеng qatlamlari qo`llab-quvvatlaydigan turli xil fuqarolik jamiyati institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlarning jadal shakllanishi va rivojlanishi davri bo`ldi. Mustaqilligimizning dastlabki yillaridayoq Konstitutsiyamizda nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatiga doir asosiy printsiplarning mustahkamlab qo`yilgani barcha aholi qatlamlari manfaatlarini aks ettiradigan bunday tashkilotlar kеng tarmoqlarining rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratdi. Bugungi kunda mamlakatimizda jamiyat hayotining turli sohalarida 5100 dan ziyod nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyat yuritmoqda va bu ko`rsatkich 2000 yilga qaraganda 2,5 barobar ko`pdir. Fuqarolar yig`inlari va o`zini o`zi boshqarish organlari – mahallalar soni 10 mingdan ortiqni tashkil etadi. Bular qatorida «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati, O`zb е kiston xotin-qizlar qo`mitasi, «Sog`lom avlod uchun», «Nuroniy» jamg`armalari, «Ijod» fondi, Nodavlat notijorat tashkilotlar milliy assotsiatsiyasi va boshqa jamoat tashkilotlarini sanab o`tish mumkin. Fuqarolik institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlari hozirgi kunda е mokratik qadriyatlar, inson huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilishning muhim omiliga aylanmoqda, fuqarolarning 20

Mustaqil Oʻzbekistonda hokimiyatlar boʻlinishi prinsipi

Купить