Mustaqillik davri adabiyotida Tog’ay Murod ijodi - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	26000UZS
Hajmi	65.8KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	25 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

ibrohim muxtorov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2024

75 Sotish

Mustaqillik davri adabiyotida Tog’ay Murod ijodi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT IQTISODIYOT VA PEDAGOGIKA INSTITUTI
“Tillar va maktabagacha ta’lim” fakulteti
“O‘zbek tili va adabiyoti”
y о ‘nalishi 21/1-guruh talabasi
Norgabilova Fazilat Tahirovna.
“Adabiyot o‘qitish metodikasi” fanidan
KURS ISHI
MAVZU : MUSTAQILLIK DAVRI ADABIYOTIDA TOG`AY
MURO IJODI.
Ilmiy rahbar: ______________________
«____» ________ 2024-y.

CHIRCHIQ – 2024
1

MUDARIJA:
KIRISH 3
I-BOB. TOG‘AY MURODNING IJODI. 6
1.1. Tog‘ay Murodning nasrdagi o’ziga xos uslubi 6
1.2. “Otamdan qolgan dalalar” romanida milliylik va milliy ruh 11
II-BOB. TOG‘AY MUROD QISSALARIDAGI RUHIY XARAKTERLAR
TALQINI
2
0
2.1. Yozuvchi qissalaridagi mungli qo’shiq va ruhiyat tahlili 20
2.2. “Yulduzlar mangu yonadi” qissasida xarakter va sheriyat uyg’unligi 27
XULOSA 3
5
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YHATI 3
7
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Adabiyot inson ruhi va qalbining tarjimoni va ayni
chog‘da tarbiyachisi sanaladi. Shu bois ham inson ma’naviy-axloqiy hayoti shaxs
kamolatida odimiy ravishda adabiyotga tayanilgan va adabiyotdan foydalanilgan.
О ‘z asarlarida milliylik ruhi, о ‘zbekona hayot muomila munosibat, xarakter-
xususiyatlarni yuksak darajada tasvirlab, shaxs tarbiyasiga muhim e’tibor qaratgan
yozuvchilarimizdan biri Tog‘ay Muroddir.Tog‘ay Murod adabiyotimiz osmonida
yorqin iz qoldirib mangu yulduzga aylangan ijodkor. Uning qisqa umri davomida
yaratgan salmoqli ijodiy merosi adabiyotshunoslarimiz tomonidan ,,k о ‘p va x о ‘p”
о ‘rganildi, munosabat bildirildi. Bildirilgan bu munosabatlardan Tog‘ay
Murodnning shaxs va ijodkor sifatidagi qiyofasi, uning ruhiy olamini yanada
yaqinroq bilish imkoniyati paydo b о ‘ldi. Bunda, albatta , mahoratli
munaqqidlarning xizmatlari beqiyosligini alohida e’tirof etmoq joiz. Zero,
yozuvchi yoki shoir mehnati, badiiy asar salmog‘ini kitobxon ongiga yetkazishda
birinchi о ‘rinda munaqqidning roli katta b о ‘lishi barchaga ma’lum.
Shunday ekan Tog‘ay Murod ijodining hozirgi о ‘zbek tanqidchiligida
о ‘rganilishi tadqiq etish muhim masala hisoblanadi.
Qolaversa, yozuvchi ijodi b о ‘yicha olib borilgan izlanishlar, bildirilgan
munosabatlarni qiyosiy о ‘rganib, muhim xulosalarga kelish birinchidan, Tog‘ay
Murod ijodining olamini tahlil etish, yozuvchi asarlaridagi ramz va obrazlarni
t о ‘g‘ri anglashga y о ‘l ochadi. Ikkinchidan, Tog‘ay Murodning insoniy qiyofasi
shaxs sifatidagi о ‘ziga xosliklarni yaqindan anglash imkonini beradi. Uchinchidan,
yozuvchining о ‘zbek adabiyotidagi mavqei, о ‘z y о ‘li va uslubini belgilashda
muhim ahamiyat kasb etadi. Ayni shu jihatlar mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
Mavzuning о ‘rganilganlik darajasi. О ‘zbek adabiyotshunosligida Tog‘ay
Murod asarlari xususida anchagina ishlar amalga oshirilgan. Yozuvchi asarlarining
3

g‘oyaviy – mazmuniy jihatidan tahlil etilishi, qissa, hikoya va romanlardagi
obrazlar, ularning mohiyati tanqidchilar tomonidan keng о ‘rganilgan. Bu borada,
ayniqsa, O.Sharofiddinov, U.Normatov, Q.Y о ‘ldoshev, A Rasulov, D.Quronov,
I.Yoqubov, R.Qochqor kabi adabiyotshunos, munaqqidlarning xizmatlari beqiyos.
Mazkur olimlarning say – harakati bilan Tog‘ay Murod asarlarining g‘oyaviy –
badiiy qimmati, estetik ahamiyati hamda Tog‘ay Murodning о ‘zbek nasrida tutgan
о ‘rni baholiqudrat о ‘z bahosini topdi. Tog‘ay Murod shaxsi keng kitobxonlar
ommasiga yaqinlashdi.
Qolaversa, yozuvchi vafotidan s о ‘ng 2007 yilda “Men qaytib kelaman”
(Tog‘ay Murod zamondoshlar xotirasida) kitobining nashr etilishi ham
yozuvchining chin muxlislari ortishi va ularning qalb sirdoshi, darddoshiga
aylanishigayordam berdi, desak mubolag‘a b о ‘lmaydi.2
Adabiyotshunosligimizda Tog‘ay Murod shaxsi va ijodi xususida bir qator
ishlar yaratilgan. Biroq mazkur tadqiqotlarda yozuvchi qalbi, qiyofasi, shaxsi va
qismati qay darajada yoritilgan? Ijodkor erishgan yutuqlari, adabiyotga q о ‘shgan
yangiliklari nimada? Uning asarlariga tanqidchilar qanday munosabat bildirishgan?
Munaqqidlarning Tog‘ay Murod asarlarni tahlilu talqin qilishdagi usullari va
ayni paytda ular fikridagi о ‘xshash, mushtarak jihatlari nimalarda namoyon
b о ‘ladi? Bu xususida A.Rasulov, D.Quronov, I.Yoqubov kabi olimlarning
bildirgan mulohazalari inobatga olinmasa, boshqa tirik tadqiqot yaratilmagan.
Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Ishda Tog‘ay Murod ijodi va faoliyatiga
bag‘ishlangan maqolalar, xotira va estaliklar, asarlar manba sifatida olindi.
Shuningdek tadqiqot davomida yozuvchining о ‘z asarlariga ham murojaat qilindi.
Tadqiqotning metodologik asoslari. О ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan ishlab chiqilgan Kadrlar tayyorlash Milliy dasturidagi
k о ‘rsatmalar, Prezident I.A.Karimovning milliy madaniyat va manaviyatni
rivojlantirishga doir nazariy asarlari tashkil etiladi.
4

Ishning ilmiy – nazariy y о ‘nalishini belgilashda I.Sulton, O.Sharofiddinov,
B.Nazarov, A.Rasulov, D.Quronov, Q.Y о ‘ldoshev, P.Q о ‘chqor, I.Yoqubov kabi
munaqqidlarning asarlari metodologik asos b о ‘lib xizmat qiladi.
Ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Ushbu tadqiqotning natijalari va
xulosalari adabiyotshunoslik va tanqidchilikda bir yozuvchi ijodiga munosabat
jihatidan bir necha munaqqidlar ijodini о ‘rganish va shu orqali adabiyotda
tanqidning rolini k о ‘rsatish, tadqiq etish va tahlil qilish tajribalarini yoritish
muammolarini hal etishda samarali ulush b о ‘lib q о ‘shilishi shubhasiz. Shuningdek,
yana xulosalardan о ‘zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligida Tog‘ay Murod
ijodi muammolarini о ‘rganishda, qolaversa, о ‘zbek tanqidchilarining adabiy
jarayonga munosabati masalasini tadqiq etishda nazariy manbaa sifatida
foydalanish mumkin.
Kurs ishning maqsad va vazifalari. O’zbek adabiyotshunosligida
psixologizm muammosi yetarlicha tadqiq etilmagan. Ana shu muammoni yozuvchi
Tog’ay Murod nasri misolida tahlil qilish asosiy maqsadimiz. Shu maqsaddan
kelib chiqqan holda ishda qu’yidagi vazifalarni hal qilish ko’zda tutilgan:
- Psixologizm muammosi va uning o’rganilishi.
- Tog’ay Murodning nasrdagi o’ziga xos uslubi.
- “Otamdan qolgan dalalar” romanida milliylik va milliy ruh.
- Tog’ay Murod qissalaridagi mungli qo’shiq va ruhiyat tahlili.
- “Yulduzlar mangu yonadi” qissasida xarakter va she’riyat uyg’unligi.
Kurs ishning ilmiy yangiligi. Adabiyot ilmida psixologizm muammosi
munozarali masalalardan. Ana shu muammoni Tog’ay Murod asarlari bilan uyg’un
holda tadqiq etish ishning yangiligini belgilaydi.
Kurs ishning tarkibi. Ish kirish, 2bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan iborat.
5

I-BOB. TOG‘AY MURODNING IJODI
1.1. Tog‘ay Murodning nasrdagi o’ziga xos uslubi
Sanat va adabiyot shunday m о ‘jizaki, uning eng yaxshi namunalarini ham
hammaga birdek qilib k о ‘rsatib b о ‘lmaydi. Ba’zan shunday b о ‘ladiki, falsafiy
teran, yuksak badiiy did bilan yozilgan asarlardan k о ‘ra, hayot ikr – chikirlarini
ifodalagan asarlarining xaridorlari va uni guldiroz qarsaklar bilan qarshi oluvchilar
k о ‘proq b о ‘ladi. Bunday ahvol qadimda ham, hozir ham shunday. Har bir kasb, har
bir sohaning о ‘z bilimdoni, о ‘z mutaxassisi b о ‘ladi. Adabiyotning ham saragini –
sarak , puchagini – puchak qilib, uning qadr - qimmatini , haqiqiy bahosini aytib
turadigan bilimdonlar borki, bular tanqidchilardir. Ze’ro tanqidchi Izzat Sulton
yozganidek, “…Sharhlovchi emas – talqin etuvchi, baholovchi va hukm qiluvchi
hamdir; yozuvchi hayot haqida yozadi, tanqidchi esa hayot va adabiyot haqida
yozadi va shu bilan birga bu sohalarni chuqurroq anglashda yozuvchiga
k о ‘maklashadi, shu orqali yozuvchi va adabiyot saviyasini oshirib boradi, xalqning
ijtimoiy ongi о ‘sishiga xizmat qiladi. Tog‘ay Murodning о ‘zbek nasri rivojiga
q о ‘shgan hissasi xususan romanchilikdagi о ‘ziga xos tasvir va mahorati k о ‘pgina
tanqidchilar tomonidan о ‘rganilgan. Mazkur ishlar natijasida Tog‘ay Murod
asarlari , qahramonlari о ‘quvchilar qalbidan kengroq о ‘rin oldi. Anglash mumkin
b о ‘lgan jihatlar munaqqidchilar tahlili orqali oydinlashdi va о ‘z yechimini topdi.
Yozuvci romanlariga munaqqidlarning munosabatini о ‘rganar ekanmiz, fikr –
qarashlarni о ‘rganar ekanmiz, fikr – qarashlarda о ‘xshash va farqli tomonlar,
о ‘ziga xos talqin va yondashuvlarni kuzatamiz.
О ‘zbek adabiy tanqidchiligida Tog‘ay Murodning romanlari zamonaviy
romanchiligimizning eng jiddiy yutuqlari sifatida e’tirof etiladi. Yozuvchining
ayniqsa, “Otamdan qolgan dalalar” asari juda k о ‘pchilik munaqqidlar e’tirofiga
sazovor b о ‘lgan. Muallifning о ‘z s о ‘zlariga tayangan holda tanqidchilikda bu asar
“ О ‘zbek xalqiga q о ‘yilgan haykal sifatida” baholangan va u uzoq yashaydigan hali
6

k о ‘pchilikni о ‘ylantiradigan, ta’sirlantiradigan romanlaridan ekanligi, ta’kidlangan.
Yozuvchi bu asar uchun О ‘zbekiston Respublikasi Abdulla Qodiriy nomidagi
davlat mukofoti bilan taqdirlangan. Aynan shu roman e’lon qilingach, adibga
О ‘zbekiston xalq yozuvchisi unvoni berilgan.
Darhaqiqat, “Otamdan qolgan dalalar” romani kitobxonni о ‘ziga rom eta
oladigan, fikrga, о ‘yga toldiradigan mushohada va munozara qilishga undaydigan
asar. Roman 1986 – 1991 yillar oralig‘ida yozilgan va 1994 yil “Sharq” nashriyot
matbaa konsernining Bosh tahririyati tomonidan 75000 nusxada chop etilgan. U
о ‘nta bob , 273 ta turli hajmdagi fasllardan tarkib topgan. Shuningdek , asarda
“Men” deb nomlangan yozuvchi (Tog‘ay Murod) hayoti va ijodiy faoliyati
haqidagi qaydlar ham keltirilgan.
Kitob nashridan s о ‘ng asar yuzasidan k о ‘plab taqrizlar, bahsu –
munozaralar, mubohazalar e’lon qilindi. Hatto bu asar asosida taniqli kinorejissyor
Shuhrat Abbosov ikki qismli badiiy filmni ham suratga oldi. Bir s о ‘z bilan
aytganda asarning nashri “shov – shuv” ga sabab b о ‘ldi. K о ‘plab kitobxonlar va
tanqidchilar e’tiboriga tushdi.
“ Otamdan qolgan dalalar” romani e’lon qilingach, aksariyat kitobxonlar
ham ayrim mutaxassislar ham mazkur asarning noan’anaviy ekanligidan
s о ‘zlashdi. Chunki, filologiya fanlari doktori D.Quronov - “Roman nafaqat
dolzarb mavzusi, balki badiiy jihatlari bilanda adabiyotimizda jiddiy voqea b о ‘ldi.
Asarning о ‘ziga xos qurilishi, betakror ifoda yo’sini , tildagi jozib ohang,
samimiyat – bularning bari uning muvafaqiyatini ta’minlagan asosiy omillardir” , -
deb yozadi.
Adabiyotshunos Qozoqboy Y о ‘ldoshev mazkur asarda an’anaviy tasvir
y о ‘nalishi о ‘ziga xos badiiy izlanishlar hamda dunyo adabiyotidagi eng s о ‘nggi
ifoda usullarini dadil q о ‘llash bilan omuxtalashib kelganini e’tirof etdi.
Filologiya fanlari doktori Bahodir Sarimsoqov esa Tog‘ay Murodning
о ‘zbek romanchiligi taraqqiyotida belgilovchi о ‘rin egallashi va adabiyotning
7

о ‘zbek badiiy nasridagi bayon poetikasini butunlay yangi о ‘zanga burib
yuborganini ta’kidlab shunday yozadi: “Epik bayonning bu shakli hozirgi о ‘zbek
nasrida mutlaqo yangi badiiy hodisa b о ‘ldi. Men bu hodisani kvantiy bayon shakli
deb nomlagim keladi”. Yoqubov b о ‘lsa “Otamdan qolgan dalalar” ni hamma
birdek tushuna olmasiligi, an’anaviy shakllarga о ‘rgangan, oddiy kitobxon uchun
mazkur shakldagi asarlarni о ‘qishga maxsus tayyorgarlik lozimligini uqtiradi.
Haqiqatdan ham , “Otamdan qolgan dalalar” о ‘ziga xos shakl va uslubga ega
asar. Bu asarning boshlanishidayoq k о ‘zga tashlanadi. Masalan romanning I bobi
“Men Farg‘onachi Jamoliddin ketmon nabirasi b о ‘laman”1 degan jumla bilan
boshlanadi. Bu jumlaning yakka о ‘zi yana birinchi faslni ham tashkil etadi. Asarni
q о ‘liga olgan kitobxon dastlab jumlaga tushunmaydi. S о ‘ng xayronlik bilan,
qiziqish bilan qayta о ‘qiydi. “Men Farg‘onachi Jamoliddin ketmon nabirasi
b о ‘laman”. Biroz t о ‘xtab asar mutolaasi davom etadi.
“Bobomiz hovlisi Farg‘onada b о ‘ladi.
Dalasi Farg‘ona adog‘ida b о ‘ladi
Bobomiz dalasi oldidan bir ariq suv oqadi.
Suv gavhar zilol – gavhar suv b о ‘ladi”.
Asar sehri sizni о ‘ziga maftun etadi. G о ‘yo quloqlaringiz ostida qandaydir
q о ‘shiq kuylayotganday. Dilmurod Quronov topib aytganidek, xirgoyi
qilinayotganday b о ‘ladi. Mana olimning bu xususidagi qaydlariga e’tibor qiling-a.
“Otamdan qolgan dalalar,,ni о ‘qiganda rahmatli bobomning Sofi Olloyorni о ‘qish,
emas , xirgoyi qilishga о ‘taman. Siz ham urunib k о ‘ring-a, tilning nechog‘ jozibali
ekanini his qilasiz. Darvoqe, tilingiz hirgoyi qilganida, qalbingiz soli’ (eshituvchi)
b о ‘lsin: chanqovuz, nay nolalari ortidan elas – elas sas kuchayib boradi…
Yaxshi asar haqidagi muloxazalar ham о ‘shanga yarasha b о ‘ladi. Tog‘ay
Murod romanida s о ‘zlarini topib q о ‘llagan va ularni о ‘rnida s о ‘zlatgan. Shu ruh va
shu ohang D.Quronovning asar hususidagi о ‘ylariga ham k о ‘chgan.
8

Shu bois olimning tahlillarini asar kabi berilib о ‘qiysiz. Tog‘ay
Murodning “tili” ga tushunmagan о ‘rinlaringiz b о ‘lsa, olimning tahlillari bilan
ularning haqiqatini anglaysiz, qalbingizga jo qilasiz. Umuman, Tog‘ay Murod
asarlarini tadqiq etgan olimlar ham k о ‘p hollarda yozuvchining о ‘z ijodiy uslubi, u
q о ‘llagan obraz va timsollar vositasida s о ‘z yuritganiga guvoh b о ‘lasiz.
Chunonchi, yirik munaqqid A.Rasulov Tog‘ay Murod asarlari xususidagi
maqolasida “Halol ijod” deb nom beradi. Shu nomning о ‘ziyoq bizga
yozuvchining mavzu doirasi milliy ruhiyatimiz bilan bog‘liqligi, qahramonlari esa
mard, or -nomusi bilan, b о ‘z bola yuragida о ‘ti bor tanti yurt farzandlari ekanini
eslatadi. Yoki olimning “Otamdan qolgan dalalar,, dagi “Birinchi jumla-
jumbog‘i,, xususidagi mulohazalariga e’tibor qilsak unda yozuvchi uslubining
nafasi ufurib turganini sezish qiyin emas”… Ilk jumla birinchi bobdagi “Ketmon”
s о ‘zi k о ‘p narsalarni eslatadi. Abdulla Qodiriy “Obid ketmon” qissasini yozdi.
Ketmon – ajoyib ramz. Bolta chopadi, tesha y о ‘nadi, о ‘roq о ‘radi, bolg‘a uradi.
Ketmon yerga botadi. U odam bilan yerni bog‘laydi”.1
Aslida yozuvchining yo shoirlarning asarlarini о ‘z tili va uslubi bilan yoki
unga yaqin tarzda sharhlash adabiyotshunosligimizda an’anaviy hol b о ‘lib, ilmiy
asarlarning ham badiiylik kasb etishi va о ‘qilishi ravon b о ‘lishini ta’minlaydi.
Xuddi shu usulda atoqli adabiyotshunos Maqsud Shayxzoda va boshqa
munaqqidlarda ham kuzatish mumkun. Aytish mumkinki, Tog‘ay Murod asarlari
tahliliga bag‘ishlangan ishlarda ham muallif usulining atama va asarlari о ‘ziga
xosligi, faqat о ‘ziga xoslik orqaligina k о ‘rsatish mumkin.
Buni esa munaqqidlarimiz juda yaxshi anglab , о ‘z qarashlarini shu asosida
bayon etib t о ‘g‘ri y о ‘l tutishgan.
“Otamdan qolgan dalalar” xususidagi tahlillarni о ‘qir ekanmiz avvalo ,
asarning janri xususidagi bahs – munozaralar nazarga tashlanadi. Asarni ba’zilar
zamonaviy romanchilikning eng jiddiy yutuqlaridan biri sifatida e’tirof etsa ,
ba’zilar roman janri talablariga mos kelmasligini e’tirof etishdi. Malumki, roman -
9

hayotning keng manzarasini tasvir etuvchi, janrning bugungi kuni va kelajagi
uchun muhim b о ‘lgan muammolarni yoritishga bag‘ishlangan yirik epik asardir.1.
Roman shakllanmog‘i uchun muallifdan dunyo va inson t о ‘g‘risida
nihoyatda keng va chuqur albatta , yangicha tafakkur talab etiladi.(Roman
terminining ma’nosi ham “yangi,, deganidir) Roman salmog‘ini unda aks ettirilgan
personajlar soni yoxud voqealar hajmi emas, balki ularning nechog‘lik mukammal
tahlil va talqin etilgani belgilaydi. Romaniy tafakkur yetakchilik qilmasa har
qanday katta asar voqea hodisalarning aqlga va mantiqqa moslashtirilgan
yig‘indisidan boshqa narsa b о ‘lmaydi.
“Otamdan qolgan dalalar” ning ifoda uslubi, voqeani tasvirlash emas, ularga
munosabat bildirish maqsadida yetakchilik qilgani, buning natijasi o’laroq asarda
lirik ibtido salmoqli , badiiy jihatdan belgilovchi о ‘rin tutishini e’tiborga olib,
D.Quronov “Otamdan qolgan dalalar” janr e’tibori bilan romanmi? Degan aqliy
savolni q о ‘yadi. – Olim uchun asar dastlab, nasrda bitilgan romantik xarakterdagi
“poema” dek ,“doston” dek taassurot tug‘diradi.
Asardagi ifoda yo’sini hamda voqelikni badiiy idrok etish usulining xalq
dostonlariga eshligi uning muvaffaqiyatini taminlagan q о ‘shimcha omil о ‘z
mulohazalarini chuqurlashtiradi. Asarning janriy xususiyatlariga teranroq nigoh
tashlaydi va shunday xulosaga keladi: “romanning maqsadi dunyo haqidagi, uning
joriy holati haqidagi yaxlit badiiy konsepsiyani shakllantirish va ifodalash,
romaniy qahramon shuning vositasi dedik. Shunga tayanib, “Otamdan qolgan
dalalar” janrining risolaviy talablariga javob berishga shubha ham bildirdik.
Boshqa tomoni, axir unda voqelikni qalbidan о ‘tkazib, uning ta’sirida tug‘ilgan
kechinmalarni , munosabatini ifodalayotgan lirik qahramon - Tog‘ay Murodning
о ‘zi bor-ku?! Dunyo bilan ziddiyatdagi nasib etgan taqdiridan imkoni kengroq
b о ‘lganidan muhitga sig‘mayotgan, aniqrog‘i elining bir asrdan ziyod muhit –
mustamlaka tuzumiga sig‘may kelganini о ‘zida namoyon etib turgan. Tog‘ay
Murodning о ‘zi risoladagi romaniy qahramon emasmi?!
10

Shu kabi mulohazalardan s о ‘ng D.Quronov “Otamdan qolgan dalalar”
roman deyiladimi yo boshqa bundan qat’iy nazar, u yurtimiz tarixining muayyan
bosqichida vujudga kelgan badiiy fenomin , yaxshi va betakror
asarligicha qolishini e’tirof etadi. Adabiyotshunos A.Rasulov asarning
janri xususiyati haqida shunday yozadi: “Ayrimlar “Otamdan qolgan
dalalar” ning roman ekanligiga ishonmaydilar,,.
Menimcha, Tog‘ay Murodning bu asari haqiqiy roman. Yirik asarda
voqealar tasviri, qahramonlarning harakat maydoni asos hisoblanmaydi.
San’atkorlarning voqea – hodisaga konseptual – falsafiy munosabati hal
qiluvchi omildir.
Tog‘ay Murod ixchamgina romanida mustamlakachilikning boshlanish,
uning turli, k о ‘rinishlari haqida ishonarli taassurot qoldiradi.
1.2. “Otamdan qolgan dalalar” romanida milliylik va milliy ruh.
Asarda erkin inson , tutqun shaxs, о ‘zligidan mahrum etilgan “uch avlod”
taqdiri tasvirlanadi”.
I.Yoqubov ham “Otamdan qolgan dalalar” romani jahon adabiyotining
peshqadam vakillari yaratayotgan aynan shu tipdagi asarlarga anchagina yaqin
turishini takidlab, muallifning poetik g‘oyani roman mag‘ziga mahorat bilan
singdira olganini alohida qayd etadi.
K о ‘rinib turibdiki, k о ‘pchilik tanqidchilar Tog‘ay Murodning mazkur
asarlarida lirik ruh sezilib tursada, u roman janri talablariga t о ‘la mos kelishini
tasdiqlashgan, q о ‘llab – quvvatlashgan. Ular romandagi ifoda uslubi yangicha ,
о ‘ziga xos shaklda ekani , tahlil va talqinlarda, obraz va timsollarda Tog‘ay Murod
nosirchiligining betimsolligini alohida e’tirof etishgan. Roman voqealari sokin
11

hikoya qilinmaydi. Aksincha, hayot voqea – hodisalari, holat va xarakterlar
tasvirida anchagina keskin о ‘tishlarini, syujet va ohang shiddatini kuzatish
mumkinligi ta’kidlangan.
Romanning ifoda uslubi haqida gapirganda uning til xususiyatlariga ham
alohida t о ‘xtalmoq joiz. Roman umuman Tog‘ay Murod asarlarini о ‘qigan
kitobxon Surxon vohasiga tushib qolgandek b о ‘ladi. Gapirish, yurish – turish,
yashash tarzi – q о ‘yinki qahramon hayoti bilan bog‘liq barcha jihatlar
Surxondaryoliklarni yodga solaveradi. Bu joy odamlariga xos tantilik,soddalik
biroq or – nomusda yuksaklik, hurmat, ehtirom – bari qalbni о ‘ziga ohangrabodek
tortadi. Munaqqidlar bu xususiyatlari xususida ham о ‘z qarashlarini bayon
etishgan.
I.Yoqubovning ta’kidicha mazkur roman о ‘ziga xos milliy , о ‘zbekona ruh
bilan sug‘orilgan. Romanning badiiy tili sheva – lahjalarga nihoyatda boy b о ‘lib,
syujet chiziqlari, monolog va uning turfa k о ‘rinishlari, xususan ichki monolog va
dialoglarning mag‘zdorligi ta’minlangan. Asarda etnik xususiyatlar – soddadil,
tanti, Surxondaryoliklarning tabiatidagi о ‘ziga xos keskinliklar asar qahramonlari
harakteri orqali tasvirlangan.
Adabiyotshunos P.Q о ‘chqor hozirgi zamon romanchiligi haqida yozar ekan ,
“Otamdan qolgan dalalar” romanida yaqin о ‘tmish kunlari misolida hayot va inson
timsollari, faqat shu davrigagina emas , tarix va kelajakning hamma taxlamlariga
uchrashi shu qadar b о ‘lgan inson tiplari izchil va batafsil kuzatiladi.
Yozuvchilarning asarlarida inson masalasi , uning qalbi, tuyg‘usi bosh
о ‘rinda turishi barchaga ma’lum. Bu xususida ham adabiyotshunoslarimiz о ‘z
s о ‘zlarini bayon qilgan. D.Quronov e’tiroficha “Insonni buyuk g‘oyaga aloqasi yo
unga qilgan xizmatidan kelib chiqib baholash emas, uni bir inson sifatida anglash,
dardu quvonchi , orzu – armonlarini k о ‘rsatish adabiyotning vazifasiga” aylandi.
Qarasak atrofimizda yelib – yonib yo g‘ivirsib – tutab yurgan odamki bor , bari
inson ekan, har qaysisi olam ichra bir olam ekan. Tog‘ay Murod shu oddiy
12

haqiqatni k о ‘pchiligimizdan avvalroq anglagan, kal chavandoz yoki befarzand
qariyalarning о ‘y – tashvishlari, dard – armonlari, “kichik odam” larda katta
qalb b о ‘ladi degan aqida bilan ijod maydoniga kirgan ekan.
Adabiyotshunos Q.Y о ‘ldoshev mustaqillik davri nasri haqida gapirar ekan,
bu davr nasrida ijodiy tajribalar qilish, kutilmagan tasvir y о ‘sinlarini q о ‘llash,
badiiy ifodalaridan yetakchi xususiyat b о ‘lganini qayd etadi va bir qator asarlarni
sanab, Tog‘ay Murodning “Otamdan qolgan dalalar” ida ham jahon prozasining
eng ilg‘or tajribalariga tayanib sof milliy obrazlar yaratilgani, inson ruhiyati
qirralarini aks ettirish miqyosiga k о ‘ra milliy adabiyotimiz uchun yangi badiiy
hodisa b о ‘lganini e’tirof etadi.
Umuman olganda, tanqidchilar Tog‘ay Murodning “Otamdan qolgan
dalalar” asarining janri va о ‘ziga xosligi xususidagi qarashlarini о ‘rganib shunday
deyish mumkin:
- “Otamdan qolgan dalalar” janr etibori bilan zamonaviy
romanchilikning yangi namunasi hisoblanadi;
- mazkur asar roman janri talablariga t о ‘la mos keladi;
- ijodkor ushbu asarini an’anaviy uslubiga amal qilgan, jahon
prozasining eng muhim tajribalari asosida sof milliy ruhda yaratgan;
- asarning tuzilishi , tili, obrazlar olami va ularning talqini Tog‘ay
Murodning о ‘ziga xos betakror ijodkor ekanini k о ‘rsatib turibdi.
Munaqqidlar Tog‘ay Murod romanlarining badiiy xususiyati , ulardagi
yetakchi obrazlar va ularning yozuvchi g‘oyalarini ifodalashdagi о ‘rni xususida
ham k о ‘p bahs yuritishgan. K о ‘p hollarda asar qahramonlari bevosita yozuvchi
shaxsini , uning ruhiy olami , ichki kechinmalarini ifodalashni qayd etishgan.
Tog‘ay Murod romanlarini tadqiq etgan munaqidlar yozuvchining asarida
qo’llagan har bir detal, ramz va obrazini nazardan chetda qoldirmay tadqiq etishga
13

ularning mazmun-mohiyatini izohlashga harakat qilishganini kuzatish mumkin.
Chunonchi , asar qahramonlari, yozuvchining bu qahramonlarini yaratishdan
maqsadi xususida professor Umarali Normatov adabiyotshunos D.Quronov bilan
b о ‘lgan suhbatda shunday deydi ,, Dadil aytish mumkinki Dehqonqul obrazi –
о ‘zbek adabiyotida jiddiy badiiy kashfiyot.
Dehqonqul sovet davri adabiyotida zavq-shavq bilan qalamga olingan
mehnat qahramonlariga parodiya tarzida yaratilgan. U-totolitar tuzum qizil
imperiya siyosati tarbiyalab yetishtirgan ,, mehnat kishisi” ,, yangi inson”
Munaqidlar,, Otamdan qolgan dalalar,, uchun yaqin o’tmishning achchiq
saboqlari bosh mavzu b о ‘lgani , uzoq yillar mamlakatimizda hukum surgan
mustamlakachilik, z о ‘rovonlik asarda fosh etilganini tahlil qilar ekanlar , asosiy
e’tiborni Dehqonqul obraziga qaratadilar. Zero, Dehqonqul romanning bosh
qahramoni. Uni yozuvchi Dehqonqul Aqrobovich Jamliddinovich deb ataydi va
asar voqealarini uning nomidan bayon etadi.
Juda k о ‘pchilik adabiyotshunos shoir va yozuvchilar Tog‘ay Murod
haqidagi xotiralarida uni dehqonga о ‘xshatishgan. Bu haqda yozuvchi Omon
Muxtor shunday yozadi: ,, Uning ( Tog‘ay Murodning-takid bizniki) yuz-k о ‘zida
qishloqdan shaharga kelib qolgan Dehqonga xos- о ‘zidan va atrofdagilardan bir oz
hijolat chekayotgandek holat muhrlangan edi! U qahramonlardan birini Dehqonqul
deb atalgani, mehr bilan tasvirlagani bejiz emas. Katta davralarda halovat
topmasligi ham ,,dehqoncha” edi . Tog‘ay shaharda yashab ziyoliga, adibga
aylangan, biroq ,,ichida” Dehqon b о ‘lib qolavergan edi.
Haqiqatdan ham, yozuvchi о ‘z qahramoni hayotini yashagan. Uning dil
og‘riqlarini о ‘z qalbidan о ‘tkazgan, uning orzu- о ‘ylari, umid-xayollarini anglagan,
uning og‘ir va mashaqqatli ishlarini о ‘zi bajargan. Adibning о ‘zi e’tirof
etganidek, ,, Men b о ‘lajak , Dehqonqul bilan yuzma-yuz b о ‘ldim. Men b о ‘lajak...
Dehqonqul dalalarini ish joyim etdim.
14

Dehqonlar qanday kiyimda b о ‘lsa -men ham shunday kiyinib oldim.
Dehqonlar о ‘tirsa- о ‘tirdim, dehqonlar tursa-turdim. Chegit ekish boshlandi. Men
dehqonlar bilan chegit ekdim men... dehqon b о ‘lib chegit ekdim! Men g‘ о ‘za
yaganaladim. G‘ о ‘za chopiq qildim. G‘ о ‘za о ‘toq qildim. G‘ о ‘zaga g о ‘ng berdim
g‘ о ‘zaga suv taradim. G‘о‘za chelpidim. Men g‘о‘zalarga suv taray-taray, necha-
necha tonglarni oqladim. Men shiyponlarda uxlab qoldim. Egatlarda uxlab qoldim.
Men Surxon dalalarida olti oy kezdim.”
Aslida, har bir ijodkor о‘z asari qahramoni hayotini yashaydi, uning taqdirini
о‘z taqdirida kо‘radi. Lekin asar qahramonligining mehnati, turmush tarzini real
hayotda yashab, sinab kо‘rib, qalb olamidan о‘tkazib mushohada va muqoyasa
qilishni kam kishi uddalay oladi. Tog‘ay Murod mana shu vazifani bajardi. U ,,
Otamdan qolgan dalalar” ni ish stolida о‘tirib emas, Surxon dalalarida olti oy
ishlab, yurib yozdi.Dehqonlar hayotini о‘z hatiga aylantirdi. Shu bois ham asar
jonli betokror va о‘ziga xos bо‘lib qoldi.
Tog‘ay Murod birgina ,, Otamdan qolgan dalalar” asarini yozish uchun
qahramon hayotini yashamadi. Uning barcha asarlarida hayot falsafasi oddiy
odamlar-polvon, chavandoz, paxtakor hayotining ikir-chikirlarigacha yoritilgan.
Yozuvchi asar qahramonlari hayotini shunchaki tasvirlamaydi balki ular hayotini
chuqur о‘rganadi, qolaversa о‘zi ham shunday yashab kо‘radi.
Tog‘ay Murodning “Yulduzlar mangu yonadi” , “Ot kishnagan oqshom”,
“Otamdan qolgan dalalar” asarlarini о‘qiganimdan keyin yozuvchi hayotni qanday
о‘rganishi lozimligini angladim, -deb yozadi A. Rasulov. Munaqqid ,, Otamdan
qolgan dalalar” da paxtakorning hutdan aqrabgacha bо‘lgan kundalik yumushi,
oppoq paxtaning qora mehnati о‘ta haqqoniy tasvirlangani, asar manaman
degan agronom uchun badiiy qо‘llanma misoli bо‘la olishini alohida ta’kidlaydi.
U Tog‘ay Murodning о‘z qahramonining kasbi, yumushlari orqali ruhiga,
tabiatiga kirib borishini yozuvchining chinakam mahorati ekanini tan oladi.
Tog‘ay Murod qahramonlarining sodda va samimiyligi bir-biriga о‘xshash
15

jihatlarini tashkil etishini sezish qiyin emas. Buni tasdiqlab olim shunday deydi: ,,
Otamdan qolgan dalalar” romanidagi Dehqonqul xarakterida Bо‘ri polvon,
Ziyodulla chavandozdagi kо‘p xususiyatlar aks etgan. О‘ylab kо‘rilsa, kolxozni
kolxoz qilgan Dehqonqul . Raisu ideologiya-yu raykomga obru berayotgan ham
о‘sha .Lekin na raykom, na ideologiya va na rais Dehqonqulni odam о‘rnida
kо‘rdi: ilg‘or brigadirning kuchi halolu, о‘zi insoniy ehtiyoji, qadr-qimmati
harom . Dehqonqul bо‘lsa, nafaqat о‘zi о‘lib-tirilib ishlaydi, xotini, bolalarini ham
ishlashga, kolxoz uchun jon berib, jon olishga undaydi.
Asarni о‘qir ekansiz, Dehqonqul obrazida о‘sha davrga mansub bо‘lgan
minglab dehqonqullar hayoti mujassamlashganini kо‘rasiz. Kattalar soyasiga
salom bergan, uyiga kattalar kelishini eshitib о‘z va bolalari umrida tatib
kо‘rmagan anvoyi mevalar, noz-ne’matlarni sotib olib kelib, bolasiga atigi bir
dona xurmoni ravo kо‘rmagan, umri mehnat bilan chirib bir yorug‘lik kо‘rmagan
kishilar о‘sha davrda kо‘plab bо‘lgani barchaga ayon. Tog‘ay Murod mana shu
achchiq haqiqatlarni jonli manzaralarda tasvirlaydi. Kitobxonni о‘tmish bilan
yuzma-yuz qilib, xalqning og‘ir tarixini о‘ziga kо‘zgu sifatida tutadi. Bu tasvirlar
esa insondek mukarram zotning sariq chaqalik qadr-qimmati, e’tibori bо‘lmagan
qizil imperiyaning vahshiyliklaridan bizni ogoh etadi.
Romandagi holat va manzaralarni inson ruhiyatiga kuchli ta’sir etishini
ta’kidlab adabiyotshunos Isroil Mirzayev о‘zining ,, Badiiy uslub sehri” risolasida
shunday yozadi: ,, Asarda tasvirlangan ayrim keskin hayotiy voqealar, fojealar
oqimi о‘quvchini gangitib qо‘yishi ham mumkin, nogahoniy sanchilgan xanjardek
yuragingizda og‘riq paydo qiladi, asab torlaringiz zо‘ravonlik, adolatsizlik asosida
qurilgan mustabid tuzumga nafratingiz oshadi, qalbingizda iztirob, anduh va
dahshat tо‘yg‘ulari sirqiydi”.
Dehqonqul hayoti, rosti bilan, kitobxonni yig‘latadi. Insonlik qiyofasini
tuzumga qurbon qilgan shaxs taqdiri k о ‘ngilga tushunib b о ‘lmas mahzunlik va
og‘irlik paydo qiladi. Ehtimol, shu bois Dehqonqul- о ‘zbek adabiyotidagi fojeiy
xarakterlardan biri sifatida e’tirof etiladi.
16

Dehqonqul ota-anasi unga shunday nomni tanlagani uchungina k о ‘tarib
yurgani y о ‘q, albatta. Romanni о ‘qigan har bir kitobxon uning chin ma’nosi ila
haqiqiy dehqon ekaniga zarracha shubha qilmaydi. Kuzgi yer haydashdan tortib
har bir nihol, tuproq bilan gaplasha olish tabiatning notanti qiliqlariga k о ‘ksini
qalqon qilib turish, har bir tup g‘ о ‘zasini norasida g о ‘dakday ardoqlash, silab-
siypash Dehqonqulga rohat bag‘ishlaydi.
Tanqidchilar Dehqonqul obrazini tahlil qilar ekanlar uning fojeiy taqdiri,
achinarli insoniy qiyofasini romandagi lavhalar, dialog va monologlar orqali
izohlaydilar. Romanda tasvirlanganidek, qozoni о ‘n kunlab g о ‘sht k о ‘rmagan,
xotiniga ikki enlik yangi k о ‘ylak olib bera olmagan, boshqorong‘i paytida loaqal
olma bilan siylashga qurbi hamma vaqt ham b о ‘lmagan Dehqonqul daladan
b о ‘shamaydi. Dunyo tashvishlari bilan yashaydi, tinim bilmasdan mehnat qiladi.
Saratonning issig‘ida ham, kuzning salqinida ham , qishning qirovli kunlarida ham
dalasidan beri kelmaydi.
Shunga qaramasdan, u ishlayotgan kolxoz ham brigada ham davlatdan
qarzligicha qolaveradi. Asar taassurotlarini shu tarzda sharhlar ekanlar, olimlar
e’tiborini romanning kitobxonga ta’siri masalasiga ham qaratadilar. Ularning
e’tiroficha, roman lavhalarini, ayniqsa, dehqonqullar hayotini k о ‘rgan kitobxon ,,
Dehqonning kuni qursin” , - deb yuborishini va о ‘z dardi, qayg‘u-armonlarini
ichiga yutib yashayotgan tanti о ‘zbek dehqonini qadrlagisi, e’zozlagisi kelishini
alohida ta’kidlaydilar.
Darhaqiqat, Tog‘ay Murod ,, Otamdan qolgan dalalar” romanida qariyb
chorak asrlik о ‘zbeklar hayotining eng og‘ir chog‘larini bor b о ‘yi bilan ochadi.
Kitobni о ‘qigan kishi о ‘z- о ‘ziga savol beradi, о ‘z- о ‘zini munozaraga
chorlaydi. Bizning bobolarimiz kim edi ? Oqpodsho dastidan о ‘z yeri torlik qilib,
ona tuprog‘idan ayrilgan Jamoliddin ketmon, о ‘z tuprog‘ini о ‘zgadan olmoqchi,
о ‘z yerida yashamoqchi , biroq zulm istibdod qurboni b о ‘lgan-Aqrab q о ‘rboshi. Va
nihoyat sho’ro siyosatidan manqurtlik holiga tushgan, umri mehnatda chirib, kun
17

k о ‘rmagan-Dehqonqul. ,,Bu ,-deydi shoir Vafo Fayzulloh-bizning bolalik va
kattalik zamonimizdagi otalik siyrati, о ‘zbekcha maydalashish, ruhan ado b о ‘lish
manzaralari emasmi? Rosti, hozirgacha о ‘zbek dehqoni, dehqonqullik psixoligiyasi
jiddiy ochilgan. ,, Otamdan qolgan dalalar” romanidan о ‘tadigan biror bir asar
о ‘qimadim ....” , - deya e’tirof etadi.
,,Otamdan qolgan dalalar”- ramziy roman. Adabiyotshunoslikda bu fikr
k о ‘pbor takidlangan. Asarda umr b о ‘yi ketmon chopib, mustamlaka yurtda kosasi
oqarmay kelgan о ‘zbek xalqi siymosi Dehqonqul obrazi timsolida tasvir etiladi, -
deb yozadi professor Sobir Mirvaliyev о ‘zining ,, О ‘zbek adiblari ” kitobida.
Mahmud Sattorov ,, Otamdan qolgan dalalar”ni Sadriddin
Ayniyning ,,Qullar” romani qahramonlariga qiyoslar ekan, har ikkala roman
obrazlarining о ‘ziga xos tasvirlarini qayd etadi. Uning e’tirofiga k о ‘ra, ,, Qullar”
da qullar ijtimoiy taqdirining uch bosqichi uch avlod misolida tadrijiy bayon
etilgan. Tog‘ay Murodning qullik mavzusi uch avlod taqdiri asosida yoritiladi.
,,Qullar” da Ayniy Abdurahimboyning intellektual (fikrlovchi) mulki,
Nekqadamni birinchi avlod vakili sifatida tasvirlasa, Tog‘ay Murod ,,Otamdan
qolgan dalalar” da pokiza chorbog‘ida nogahon iflos ch о ‘chqa oralagan
Jamoliddinning о ‘z ruhi va r о ‘zg‘orini yangilash y о ‘lida bu jannatmakon manzilni
tark etishini birinchi avlod qismati sifatida talqin qiladi.
Bu ikki zamondoshning farzandlari b о ‘lmish ikkinchi avlod
vakillari ,,Qullar” dagi Ergash, ,, Otadan qolgan dalalar” dagi surxoni Aqrab
obrazlarida andak о ‘xshashlik bor.
Sadriddin Ayniy talqinida Ergash ,,qizillar “ ga moyil, ,,qizillik” dan moddiy
va ma’naviy manfaatdor. ,,Qizillik” uning taqdiri, unda hech qachon b о ‘lmagan
hokimiyat garovi, Tog‘ay Murod tasvirida esa surxoni Aqrab (Surxon s о ‘zida
Vatan ramzidan tashqari, ,,qizil” ishorasi ham bor) zamonasining Jamoliddin
Manguberdisi kabi q о ‘ldan ketgan erkini qaytarish, bosqinchini m о ‘tabar Vatandan
haydash maqsadida yashaydi. Ayniqsa qizillar libosini kiygan ,,xaloskor”
18

Ergash, Tog‘ay Murodda ,, bosmachi” yorlig‘ini olgan fidoyi Aqrab bir millat,
bir zamin, bir zamon farzandlari, tengdoshlar. Ikki qutbdan bu ikki xarakter ikki
san’atkor talqinida bir zamonning ikki qahramoni darajasiga k о ‘tariladi.
Uchinchi avlod vakili Safarqul-qul bozoridan sotib olingan Nekqadamning
nabirasi. ,,Qizillar” zamonasiga kelib, qishloq sovetining raisi- x о ‘jayinga
aylandi.U endi jamiyatning oldi, avomning boshi.
Yozuvchi Tog‘ay Murod romanining uchinchi avlod vakili-Dehqonqul
bir nobakor, ota-bobolari, avlodu ajdodlarini, umuman, odamligini mutlaqo unutib
b о ‘lgan manqurt.
Dehqonqulning haqiqiy manqurt ekanini A.Rasulov ham ta’kidlab,
,,...Dehqonqul xuddi Chingiz Aytmatov romanida tasvirlangan manqurtning
baayni о ‘zi,, ,-deb yozadi.
Asar, yuqorida zikr etganimizdek, ramziy xarakterga ega.Undagi voqealar
realistik mohiyat kasb etsa ham shartlilik (ramziylik) darajasi yuqori. D.Quronov
asardagi qator obrazlar (masalan, ideologiya, kinochilar, mustamlakachilar...)-
realistik obrazlar sifatida emas, k о ‘proq shartli, ramziy ,,maska” sifatida b о ‘y
k о ‘rsatishini yozadi. Shunga о ‘xshash, asarda haqiqiy familiyalari ostida
harakatlanuvchi sh о ‘ro hukumatining taniqli arboblari (Poltoratskiy, Kolesov,
Uspenskiy) murakkab taqdir egasi polkovnik Chernishevlarning bitta hayotiy
holat- Aqrab q о ‘rboshining q о ‘lga olinishi doirasida tasvirlangani ham
shartlilikdan о ‘zga emas.Bulardan k о ‘rinadiki, asarda mustabid tuzumning tom
ma’nodagi realistik obrazi emas, uning shartli obrazi yaratiladi: о ‘quvchining k о ‘z
oldida insoniylikdan butkul mahrum yovuzlik timsoli gavdalantiriladi.
19

II BOB. TOG‘AY MUROD QISSALARIDAGI RUHIY XARAKTERLAR
TALQINI
2.1. Yozuvchi qissalaridagi mungli qo’shiq va ruhiyat tahlili
Xarakter va uning psixologiyasi tahlili adabiyotning kamoloti, yozuvchining
mahorati darajasini belgilovchi bosh omildir. Darvoqe, “Adabiyot – xarakterlar
yaratish san’ati” va ayni chog’da ana shu xarakterlarda “…dilini bilish uni sirlarini
bizga ochib ko’rsatish – asarlarini biz maroq bilan qayta-qayta o’qiydigan
yozuvchilarning har biriga beriladigan ta’rifdagi birinchi so’zlar shularku, axir”.
Shuning uchun ham badiiy adabiyotdagi psixologizmning tahlil prinsiplarini,
forma va vositalarini aniqlash va bu sohada muayyan bir fikrga kelish dolzarb
masaladir. Bu haqda N.Shodiyev shunday yozadi: “Rus klassik adabiyotida
psixologik tahlilning uchta asosiy prinsipi ko’zga tashlanadi. Ular har bir davr
adabiyoti uchun umumiy bo’lgan prinsiplar ekanligini ta’kidlaydi. Bular dinamik,
tipologik va analitik prinsiplardir. Ushbu prinsiplar har bir ulug’ san’atkorning
ijodiy mahsuli bo’lib, realistik so’z san’atining asosini tashkil etadi.
Tog‘ay Murodning “Ot kishnagan oqshom” qissasi birinchi marta Yoshlik
jurnalida e’lon qilingan (1982 yil , 11-son). S о ‘ngra qissa 1985 yilda ,, Oydinda
yurgan odamlar” kitobida nashr qilinadi(G‘ofur G‘ulom nomidagi Adabiyot va
san’at nashriyoti). Adib 1985-87 yillar tahsil olgan Moskvadagi Maksim Gorkiy
nomli Adabiyot instituti Oliy adabiyot kurslari seminar mashg‘ulotlarida bu
qissasi yuksak baholanadi va katta shov-shuvga sabab b о ‘ladi. ,, Drujba narodov ”
jurnaliga chop etish uchun tavsiya qilinadi. Lekin yozuvchi bu bilan qanoatlanib
qolmaydi. Boshqa asarlari singari adib uni qayta tahriri ustida ham qattiq ishlaydi
va ,,Ot kishnagan oqshom” kitobi t о ‘liq variantda dunyo yuzini k о ‘radi(,, Sharq”
nashriyoti-matbaa konserni Bosh tahririyati,1994).
20

Bu qissa albatta bir necha adiblarni nazarini torta olgan desak xato
b о ‘lmaydi. Sulaymon Obloqulov ushbu asari xususida quyidagi fikrlarni keltirib
о ‘tgan:
Yaqinda “Yoshlik” jurnalida chiqqan bu qissasidan hayratda edim. Har
joyda muallifini surishtirishni q о ‘ymasdim. Muallifini ham juda oz kishi tanir
ekan. Tez orada men ham sakkiz qadam naridan k о ‘rdim. Yozuvchilar uyushmasi
zalida ijod ahli va havaskorlari bilan liq t о ‘lgan. Yilning nasriy asarlari
muhokamasi b о ‘lyapti . Minbarga-ustoz Said Ahmad . Ular “Ot kishnagan
oqshom” ning fazilatlari t о ‘g‘risida hayajon bilan s о ‘zlamoqdalar. Qissaning
g‘oyatda ta’sirchanligi, о ‘zbekona iboralari haqida.
Turgenev, Gogol, Tolstoy rus xalqini butun bor b о ‘yi bilan tasvirlagan
buyuk ijodkorlardir. Nexlyudovga d о ‘ppi kiydirsang, Karenikaga paranji
yopintirsang , о ‘zbek b о ‘lib qolmaydi. Tolstoy ularni qon-qoni bilan, о ‘y-
xayollari bilan, gap-s о ‘zlari bilan rus qilib yaratdi.
Bunday asarlar yaratish uchun adib rassomdek ranglari bir-biridan farq
qiladigan , bastakordek tovushlarni tiniq eshitadigan b о ‘lishi kerak.
Tog‘ay Murod ana shunday rassom adibdir, ana shunday bastakor adibdir.
Mana, adib bu qissasida otni qanday tasvirlaydi: ,, Birodarlar , о ‘zi : B о ‘z ot
qanday b о ‘ladi ? Surpday oppoq b о ‘ladi. Bordiyu ajdodida b о ‘lsa, t о ‘qqizga
t о ‘lganda tarlon b о ‘ladi.T о ‘qqiz yoshida B о ‘zning badanida xolday-xolday qora
donolar paydo b о ‘ladi. Tarlon-xol-xol ot. Tarlon-otlar sarasi.
Birodarlar t о ‘riq otning yuzdan biri yaxshi b о ‘ladi, tarlon otning yuzdan biri
yomon b о ‘ladi.
Birodarlar , ot tanimasang, tarlon ol.
Talantli adib qalamidan t о ‘kilgan ushbu satrlarni о ‘qir ekanman,
xayolimdan bir gap о ‘tdi.
21

“Dom” da yashab umrini о ‘tkazgan shaharliklarni о ‘yladim. Inson
bolasining uzog‘ini yaqin, mushkulini oson qilgan bu jonivorni faqat sirkda,
kinoda k о ‘rgan shaharlik ukalarimizga adibning bu s о ‘zlari qanchalik ta’sir
qilishini bilaman , Shahar bolalarining tabiatdan, jonivorlardan qanchalik
uzoqlashib qolganliklariga achinib ketaman.
Tog‘ay Murod otni shu qadar mehr bilan ta’riflaydiki, adib q о ‘shiq
aytayotibdi, deb о ‘ylaysiz.
Adib k о ‘ngli kitobxon k о ‘ngliga k о ‘chib о ‘tadi. Ot minib adirlarda yelday
uchgingiz, ot yollarini silagingiz keladi.
“Birodarlar, mashina deganlari temir, joni y о ‘q . Joni y о ‘q temir odamga el
b о ‘lmaydi.Temirning yuragi y о ‘q –da? . Ot odamga el b о ‘ladi. Boisi, otning joni
bor , yuragi bor-da.
Yozuvchi tasvirlagan chavandozlar xiyonat k о ‘chasiga kirmagan,
odamlarga faqat yaxshilik ravo k о ‘radigan asl о ‘zbeklardir.
Adibning Tarloni Tolstoyning Xolstomeri , Aytmatovning Gulsarasi
qatoriga kelib q о ‘shildi. Bu gapimga ba’zi bir tanqidchilar jindek g‘ashlik qilar na
iloj, oldingdan oqqan suvning qadri y о ‘q, deydilar.
Tog‘ay Murod о ‘z ona tilini benihoya yaxshi biladi. Bilgandayam butun
ranglari bilan, ohanglari bilan biladi. Shu bois ,- sof о ‘zbekcha bitadi. U о ‘zbek
tilini kuylatdi. О ‘zbek tilining jami jilvalarini oftobga solib k о ‘rsatdi.
“Ayo tarlon , sen mening onamsan. Uka desam degulik mendayin ukang
bor, aka desam degulik sendayin akam bor, nima g‘amim bor? Ayo tarlon , sen
mening birodarimsan. Mening birodarim sensan. Ayo tarnol, sen mening
birodarimsan, qiyomatlik birodarim...
Ushbu satrlarni о ‘qib b о ‘lgach, xayolga tolasiz. Hozirgina mungli bir
q о ‘shiq tinglagandek b о ‘lasiz.
22

Bu q о ‘shiq olis y о ‘l bosib, О ‘zbekistonimizning qaynoq, janub Surxonidan
uchib keldi.”
Pirimqul Qodirov domlaning ushbu qissaga nisbatan aytgan fikrlariga
nazar tashlasak : ,, Tog‘ay Murod qissalariga adabiyotimiz Surxon vodiysining
о ‘ziga xos nafasini olib kirdi, mehnatsevar, kamtar va tanti chorvadorlar,
bog‘bonlarga nisbatan dilimizda samimiy mehr uyg‘otdi.,,Ot kishnagan oqshom”
qissasi ,, Alpomish” dostoni an’analarini eslatadigan xalqchil ruh bilan
sug‘orilgan. Tog‘ay Murodning о ‘zi ham Alpomish va Barchinlarni bergan
g о ‘zal vodiylar, bepoyon yaylovlarda о ‘sganligi uning s о ‘z boyliklaridan,
yozuvchilik uslubi va о ‘ziga xos ovozidan sezilib turadi. Nasriy asarga she’riy
jarang va k о ‘tarinki ruh bag‘ishlay olish qobilyati yoki adibning qalamiga xos
eng yaxshi fazilatlardandir.
Qissa qahramoni Ziyodulla oddiy bir ch о ‘pon .Uning о ‘zi oti Tarlonga
b о ‘lgan mehri-insonning tabiatga q о ‘ygan mehriday sof tarlon tabiat timsoli
b о ‘lgani uchun ham yozuvchi uni yorqin bir obraz darajasiga k о ‘tarib tasvirlaydi.
Ziyodulla о ‘zi yashayotgan joydagi qallob va riyokor odamlarga qarshi
dadil kurashadi. U hatto о ‘zidagi jismoniy nuqsonga qarshi isyon k о ‘taradi, ,,kal”
degan malomatni ma’naviy ustunlik-mohir chavondozlik shuhrati bilan yengib
o’tdi.
Adibning “Ot kishnagan oqshom” qissasi chop etilishida Nosir Fozilovning
ham hissasi borligini aytib о ‘tmoq lozim . Uning asarlarida shira bor , milliylik
bor, adibning aytadigan gaplari bor. ,, Ot kishnaga oqshom” qissasi Y о ‘ldosh
Oxunboboyev nomidagi Yosh tamoshabinlar teatrida rejissyor Olimjon
Salimovning inssenirovkasi b о ‘yicha sahnaga q о ‘yildi. Ba’zilar aytishi mumkin: ,,
X о ‘sh, nima b о ‘pti, rejissyor о ‘zi inssenirovka qildi, о ‘zi q о ‘ydi, deb. Y о ‘q, agar
asarning negizida gapi b о ‘lmasa, rejissyor uni hech narsa qilolmaydi. ,, X о ‘p, olib
chiqsa nima b о ‘pti ?.- ham deyishar.
23

Bizda nima k о ‘p – sahna asari k о ‘p. Shularning ichidan faqat adibning
asarining tanlab, qardosh, Qozog‘iston Davlat akademik teatri о ‘z sahnalarida
qozoqchaga о ‘girib gumburlatib q о ‘yayotganiga nima deysiz? Bu tasodifmi ?
Y о ‘q, bu tasodif emas. Asarda qozoq birodarlarimizga ma’qul keladigan biror gapi
borki, sahnalashtirgan.
Shu paytgacha Abdulla Qahhorning ,, Og‘riq tishlari” i bilan adib Said
Ahmadning ,, Kelinlar q о ‘zg‘oloni” qozoq sahnasi yuzini k о ‘rgan edi. Bular
ilgarigi davrda edi. Tog‘ay Murodniki esa istiqlolimiz davriga t о ‘g‘ri keldi.Davr
masalasini hisobga olsak , unda qardoshlar sahnasiga chiqqan bizning asarimiz
yakka-yu yagona shu Tog‘ay Murodniki b о ‘lib qoladi. Shuning о ‘zi ham ancha
narsani anglatmaydimi, axir?
Bu asar, demak , qardoshlarimizga ham ma’qul b о ‘libdi. Nimasi ma’qul
b о ‘ldi ekan? Ma’lumingizki, Qozog‘iston asosan chorvador respublika .Paxtachilik
qanchalik bizning milliy xarakterimizni belgilaydigan b о ‘lsa,ularda
chorvachilik,chorva aksari xalqning kasb-korini belgilaydigan soha. ,,Ot kishnagan
oqshom” asari faqat ot kishnagani uchun emas, balki tasvirlanayotgan obyektga
munosabati bilan , odamlarning dardini haqqoniy ayta bilgani bilan ham
qardoshlarimiz sahnasi yuzini k о ‘rishga munosib deb topildi.
Tog‘ay Murod tabiatan о ‘z qahramoni Ziyodulla chavandoz kabi , tarlon ot
kabi fe’li asov , polvonlari kabi d о ‘lvori b о ‘lgan.
Adib olam va odam uyg‘unligini bu qissasida Ziyodulla kal va tarlon ot
misolida badiiy tadqiq etgan . Adib otni tariflabgina qolmay, uni yorqin
b о ‘yoqlarda chizib berdi.
“Tarlon dumlari yoyildi, yollari hurpaydi. Yollari bir chap
b о ‘ynida , bir о ‘ng b о ‘ynida о ‘ynadi.
Bu yol emas, ipak, ipak. Bu yol emas, do’mbira tori , d о ‘mbira tori.
Gajak-gajak b о ‘yinlari b о ‘yin emas, d о ‘mbira, d о ‘mbira.”
24

Ziyodulla otni darddoshi, qardoshi bilib sirlashishi s о ‘zlashishi kishi
k о ‘ngliga erishlik olib kiradi. Qissa kitobxonda otga, atrof-olamga mehru
muhabbat uyg‘otibgina qolmay, jonzotlar qalbini his qilishga о ‘rgatadi.
Yozuvchi otni egarlaganda , k о ‘pkariga kirayotganda unda b о ‘layotgan
о ‘zgarishlarni maroqli qilib tasvirlaydi, otga ishlatiladigan har bir buyumning
xususiyatlarini birma-bir sanab о ‘tadiki, beixtiyor, attang, shuncha narsani bilmas
ekanman-da , deb qolamiz. Yoki uloqchining q о ‘lidagi qamchisini tasvirlashini
k о ‘ring. Ularning turlari, har bir turining о ‘ziga xos xususiyatlari о ‘rni- о ‘rniga
q о ‘yib tasvirlangan. Chavondoz otda qanday yuribdi, u о ‘zangiga oyog‘ini qanday
q о ‘yyapti hamma-hammasi о ‘ta sinchkovlik bilan о ‘rganilgan. Boisi, u kishining
о ‘zi,, Men g о ‘dakligimdan davralarda kurashib katta b о ‘ldim”, ,.Sattor chavondoz
bilan qishloqma-qishloq yurdim . T о ‘yma- t о ‘y yurdim . K о ‘pkarima-k о ‘pkari
yurdim” , degan edi.Shuning uchun ham qalamga olishda bu narsalar adibga qiyin
b о ‘lmagan.
Yozuvchi qancha qissa, qancha roman yozmasin, о ‘z qahramonlarini xalq
k о ‘zi о ‘ngidagi oddiy odamlardan tanlagan. Asarlardagi kishilar hayoti bilan real
odamlar turmushini uzib q о ‘ymagan. Tog‘ay Murodning iste’dodi shunda-da!
Tog‘ay Murodning yana bir qissasi ,,Oydinda yurgan odamlar “dir. Bu asar
yozuvchining eng dilbar va muallifning о ‘z s о ‘zi bilan aytganda, ,, ne kunlarni
k о ‘rmagan ”, eng murakkab taqdirli qissasi ilk marotaba
О ‘zbekiston xalq yozuvchisi Odil Yoqubov s о ‘z boshisi bilan bu qissadan
qissasidan parcha e’lon qilinadi. (,, О ‘zbekiston adabiyoti va san’ati” 1983 yil,1-
son).
Oradan bir yil о ‘tgach, ushbu qissasi ,, Sharq yulduzi” jurnalida e’lon
qilinadi.(,,Sharq yulduzi” jurnali: 1984 yil, 1-son).
Bu asari 1985 yilda G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at
nashriyotida nashr etiladi. Shu yili bu kitob О ‘zbekiston Yozuvchilar
uyushmasining Oybek nomidagi mukofoti bilan taqdirlanadi. Yillar о ‘tgach,
25

T о ‘g‘ay Murod bu qissaga yana murojaat qiladi va uni qayta ishlaydi. Nihoyat
qissaning t о ‘liq varianti chop qilinadi ( ,. Ot kishnagan oqshom” , ,, Sharq
nashriyot-matbaa konserni Bosh tahririyati,(1994 ) .
Ushbu qissa nomini о ‘qishingiz bilanoq sizni allaqanday sirli-sehrli oydin
kecha bag‘riga oladi. Ichingizga ajib bir nur о ‘rmalab kiradi. Dil-dilingizni yoritib
yuboradi.
Qissada Qoplon bilan Oymomo farzand ilinjida tunni tongga, kunni oyga,
oyni yilga ulab yashaydi. Qoplon xotinini Momosi , desa, Oymomo erini Bobosi,
deb chaqiradi. Ular y о ‘q bolaning bobosi , y о ‘q bolaning momosi b о ‘lib, yillarni
yillarga ulaydi. Bir-biriga mo’ltirab yashaydi. Ular uchramagan doktor, ular
k о ‘rinmagan tabib qolmaydi. Ammo, na doktordan, na tabibdan naf k о ‘radi.
Tog‘ay Murod chol kampir hayotini g‘oyat nozik , g‘oyat shoirona
tasvirlaydi. Chol-kampirning о ‘zaro mehr- muhabbatini q о ‘shiqdek kuylab beradi.
Tog‘ay Murod bir-birini Bobosi, Momosi, deya atab umr о ‘tkazayotgan bir juft
pokiza insonni oydindagi oy nuriga о ‘rab tasvirlaydi. Oqibatda, ushbu juftning
о ‘zi ham, s о ‘zi ham, turish-turmushi ham oyning kumush nurlariga y о ‘g‘rilib
ketadi.
“Tog‘ay Murodning kuyib , yonib: о ‘rtanib bitgan , ba’zan faryod urib
bitgan bu qissasini “Muhabbat q о ‘shig‘i” , deb atagim keldi.
Nazarimda, Tog‘ay Murod qissa bitmaydi , nazarimda , bor ovozi bilan
q о ‘shiq aytadi. Bu q о ‘shiqda avj pardalar bor, nolishlar bor, savt bor,, ,-degan
hayqiriq buyuk adib Said Ahmadnikidir. Bunchalar о ‘rinli baholar faqat buyuk
adibga xosdir.
Odil Yoqubovning bu qissaga nisbatan aytgan fikrlariga e’tibor
qaratsak. Tog‘ay Murodning birgina “Oydinda yurgan odamlar” qissasida,
yanglishmasam, adibga xos b о ‘lgan fazilatlar yanada yaqqolroq seziladi.
26

Asar nima haqida? Bir qarashda qissa adabiyotimizda k о ‘p aytilgan
farzandsizlik muammosiga bag‘ishlangandek tuyuladi. Aslida, unday emas aslida ,
uslub jihatidan xalq dostonlariga о ‘xshab ketadigan bu qissani muhabbat haqidagi
bir kuy, t о ‘g‘rirog‘i, muhabbatga suyanib, borgan hayot dovullarini yengib о ‘tgan
ikki dil , ikki pok inson haqidagi tipik bir q о ‘shiq desak yarashadi.
2.2. “Yulduzlar mangu yonadi” qissasida xarakter va sheriyat uyg’unligi
XX-asr о ‘zbek adabiyotida Tog‘ay Murod о ‘zining ,, Yulduzlar
mangu yonadi” , ,, Momo-yer q о ‘shig‘i” qissalari, ,,Otamdan qolgan dalalar
” , ,,Bu dunyoda о ‘lib b о ‘lmaydi” kabi sara asarlari bilan о ‘zbek adabiyotini,
shubhasiz, boyitdi.
Bu asarlar adabiyotimizda о ‘z tili , о ‘z y о ‘li, о ‘z uslubini yaratgan katta
istedodli yozuvchi bor ekanligidan dalolat berib turadi.
Tog‘ay Murodning g о ‘zal, serjilo qissalaridan biri “Yulduzlar mangu
yonadi” qissasi ilk marta “Sharq yulduzi” jurnalida chop etilgan. 1980 yilda bu
qissa G‘ofur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyotida “Avtorning
birinchi kitobi” seriyasi ostida chop etiladi. Keyinchalik qissa qayta ishlanib,
“Q о ‘shiq” kitobiga (1987) “Davra ” nomi bilan kiritiladi ( G‘ofur G‘ulom
nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti). “Davra ” yozuvchi tomonidan yana qayta
ishlanadi – endi “Yulduzlar mangu yonadi” nomi bilan “Ot kishnagan oqshom”
qissalari t о ‘plamida chop qilinadi . (,,Sharq ” nashriyot-matbaa konserni Bosh
tahririyati, 1994).
27

Adibimiz о ‘z asariga yetti о ‘lchab , bir kesib , shunday nom topib
q о ‘yganki, xuddi, uzukka k о ‘z q о ‘ygandek, qissasiga mos keladi. Bu qissa adibga
shuhrat keltirgan, adib b о ‘lib tanilishiga zamin b о ‘lgan asardir. Asar q о ‘lma-q о ‘l
b о ‘lib о ‘qildi. Bu qissani adib о ‘z tanasidan chiqib ketib, о ‘zini ham, atrofidagi
jamiki narsalarni, odamlarni, bohoru kuzlarni,qishu saratonlarni, osmonni
t о ‘ldirgan turnalarni unitib, bir darvish qiyofasiga kirib, dalli devona b о ‘lib yozdi.
Buyuk adibimiz Said Ahmad undan, shu qissani qanday yozganingni
eslay olasanmi, deb s о ‘raganlarida, u jindak о ‘ylanib, о ‘ngimda emas, tushumda
yozgan ekanman, deb javob bergandi.
Odil Yoqubov uni birinchi marta G‘ofir G‘ulom nomidagi Adabiyot va
san’at nashriyotida bosh muharrir movini b о ‘lib ishlagan paytlarida k о ‘rgan.
Tog‘ay Murodning birinchi qissasi shu nashriyotda chop etilgandi. U bir
qarashda juda jadal, haddan ziyod g‘ururi g‘olib yigitga о ‘xshardi. Uncha –muncha
yozuvchining, uncha-muncha tanqidchining ham nazariga ilmas edi. Bu xislat
keyinchalik, katta romanlar yozganida emas , yoshlik payti, “Yulduzlar mangu
yonadi” nomli birinchi qissasi nashr qilinganidayoq ma’lum bо‘lib qoldi. Lekin,
haqiqatan ham,bu qissa chiqqanida adabiyotimizga, shubhasiz , katta bir iste’dod
kirib kelganidan dalolat beradi. Polvonmi, chavondozmi, mirganmi о‘tda yonib,
yulduzday porlab davraga kirsa, surur, g‘urur, shiddat va ishonch bilan
yig‘ilganlarni shavq-zavqqa tо‘ldirsa, bor mahoratini shunga solib g‘alaba
qozonsa: “-Ha lo-o-ol .Halo-o-ol”-degan hayqiriq osmonu falakka о‘rlaydi.
Ijodkor ham shavq-zavq kishisi. Halo-o-ol ijodi, yoniq asari, jonli hayotiy
qahramonlari bilan kitobxonni rom etishini orzu qiladi. Tog‘ay Murod yuragida
ch о ‘g‘i bor yozuvchilardan edi. U k о ‘p yozmadi , ammo qoyilmaqom asarlar
yaratdi. Xudo yorlaqagan qahramonlarni nodir adabiy aholi safiga q о ‘shdi. Abadiy
aholi yashaydigan ramziy saltanatning xududi bepayon , fuqarolari nufuzi son-
sanoqsiz. Lekin bu saltanatda qalbidagi ilk muhabbati harorati hanuz s о ‘nmagan,
imon-insofli tanti B о ‘ri polvon, boshi kal b о ‘lsa-da , k о ‘ngli pok nozik Ziyodulla,
28

Jamoliddin ketmonu chapani. Aqrab, oyining oydin nuriga cho’lg‘angan. Qoplon
bobo- yu oymomo aya k о ‘zga yarq etib tashlanib turadi.
Faqat kuni tuni mehnat qilish huquqidagina mahrum etilmagan, yuragi
armon, azob, x о ‘rlik-xorlikga t о ‘la Dehqonqul holiga , na sirti va na botinida
о ‘zligidan kam-nishon qolmagan Botir firqa ahvoliga kim achinmaydi, deysiz ?.
Adib asarlari kitobxonni о ‘ylatadi, yig‘latadi, kuydiradi . Muhimi, kitobxon
mana shunday zavqli azobdan, og‘riqli huzurdan bezmaydi. Hozir о ‘zbek
kitobxonlarining keksa, о ‘rta yoshli vakillari orasida adib asarlariga ipsiz
bog‘lanmaganlari y о ‘q hisobi .
,,Men Tog‘ay Murodning ilk qissasini о ‘qiganimdayoq , bu ijod sehriga
mahliyo b о ‘lganman, deydi buyuk adibimiz Abdug‘ofir Rasulov.,,1 Bir necha
adabiyotshunoslarga Tog‘ay Murodning bu qissasi t о ‘g‘risida taqriz yozishni taklif
etdim ,, , -deydi Mahmud Sa’diy. Bilasizmi, hech qaysi tanqidchi asar xususida
j о ‘yali bir gap ayta olmadi. Chunki bu qissa boshqacha yondashishni taqazo etardi.
Tog‘ay Murodning ilk qissasi adabiy jamoatchilikni-da esankiratib q о ‘ydi.
K о ‘plar asar tahliliga q о ‘l urolmaganlar. Bu hodisaning о ‘zi, ana shu fakt
adabiyotda yangilik, mutloqo yangi asar paydo b о ‘lganidan dalolat beradi. Yaqinda
bir maqolada qiziq fikrni uchratib qoldim,, Adabiyotda yangilik yaratish uchun
avvalo tafakkurda , tushunchada yangilik b о ‘lmog‘i lozim”. Shundan kelib
chiqib , Tog‘ay Murod asarlarida ham yangicha qarashlar borligini ta’kidlash
mumkin . Adib о ‘zining ilk qissasidayoq yuragidagi orzulari , armonlari
xalqning orzu-armonlari b о ‘lib ketganligini namoyon qilgan.
Ushbu qissasida shunday gap bor “... dunyodagi k о ‘pgina xalqlar
о ‘zlarining hech b о ‘lmaganda bitta sportini jahon miqyosiga k о ‘targan. Bizdan esa
jahonga k о ‘tarilgan bittayam sport turi y о ‘q”.
29

Bu о ‘rinda gap milliy kurashimizning xalqaro olimpiada musobaqalarida
kiritilishidagina emas. Gap hamma xalqning jumladan, о ‘zbek xalqining xam
jahonga о ‘z о ‘rniga, mavqeiga ega b о ‘lishi haqida.
Bu asarida yozilgan taqdim s о ‘zi annotatsiyada asarga “kurash haqidagi
kitob qabilida ta’rif berilgan,,. Y о ‘q , bu asar faqatgina kurash haqida emas ,
insonning ori haqidagi kitob.Insonning g‘ururi, insonning nimalarga qodirligi
haqida yozilgan mardona kitobdir. Asarda ifodalangan ana shu tuyg‘ularni bari
badiiy tasvirlanib, yagona mavzu atrofida mujassamlashtiriladi. Qarang-da, ajoyib
holatni. bosh qahramon B о ‘ri palvonning о ‘g‘li Tilovberdi bellashuvda qatnashib
b о ‘lsa-da, ota о ‘g‘liga yon bosmaydi. B о ‘ri palvon mardlik qiladi. Dunyo azal-
azaldan ezgulik va yovuzlik kurashidan iborat.
Ana shu azaliy kurash g‘oyasi jahonning taniqli adiblari singari Tog‘ay
Murod asarlarining ham zamirini tashkil etadi. Agar yozuvchining о ‘zi shaxs
b о ‘lmasa , u yaratgan asarlar ham biror qiymatga ega b о ‘lmaydi. Tog‘ay Murod
asarlari uning shaxsini k о ‘rsatib turadi. Adib orzulari mamlakatimiz о ‘z
mustaqilligiga ega b о ‘lgandan keyin r о ‘yobga chiqmoqda .
Mana, milliy kurashimiz jahon sporti darajasiga k о ‘tarildi . Badiiy
adabiyotning ijtimoiy hayotga k о ‘rsatgan tasiriga yaqqol misol bu .
Bu qissasining bir о ‘rnidagi evrilish boisiga aql javob topolmaydi.B о ‘ri
polvonday vazmin, pahlavon kishining Tamaraxonning oldiga kelib, tarona
qilganda, о ‘zini bilmay, aqli xushini y о ‘qotib, belbog‘ini yechib g о ‘zallik va
q о ‘shiq poyiga to’shaydi. Haqiqatan ham kuy, q о ‘shiq kuylanayotgan holat
favqulodda holat, ch о ‘qqidagi xarsangni kuchli dovul jarga qulatishi hech gap
emasday, odam ruhiyatini ag‘dar-to’ntar qilishiga q о ‘li yetadi. Yetuk asar odamni
lol etadigan lahzalarni kashf etadigan sinoatlaridan bittasi bu.
Tog‘ay Mirod bu asarida Sayfiddin Hodiyevni ham tilga oladi. Bu narsa
unga katta ta’sir qilgan, bundan ruhlangan. Axir chekka bir qishloqdan chiqqan
30

t о ‘ylarda kurashib katta b о ‘lgan bir oddiy polvonni Tog‘ay Muroddek katta
yozuvchi о ‘z asarida aytib о ‘tishi katta baxt emasmi.
... Kim biladi, Tog‘ay aka b о ‘lmaganda men bu qadar katta polvon
b о ‘lmas -midim ? Chunki men kurashning oltin qoidalarni Tog‘ay Muroddan
о ‘rgandim! U kishi aytgan ,, Polvon о ‘zini uch balodan: birinchisi-ayolbozlik,
ikkinchisi-ichkilikbozlik, uchinchisi-nafs balosidan asrasin ,-degan hikmatiga men
ham amal qildim,-deydi Sayfiddin Hodiyev”.
Tog‘ay Murod kurashchi bilan kurashchi tilida,chavondoz bilan chavandoz
tilida, dehqon bilan dehqon tilida s о ‘zlasha olgan. Ularni qalbiga kirib bora olgan.
Shuning uchun adib ularning xarakterini, ichki olamini besh q о ‘lday bilgan.
Chunki, adib asarlarini b о ‘lajak qahramonlarini oldindan k о ‘zatib yurgan b о ‘lajak
polvon davraga qanday kirib kelyapti, qanday harakatlar qilyapti, ularning
ruhiyatida qanday о ‘zgarishlar bor hammasini his qilib turgan yozuvchi.
Yozuvchi qancha qissa, qancha roman yozmasin, о ‘z qahramonlarini xalq
k о ‘zi о ‘ngida oddiy odamlardan tanlagan. Qissadan kishilar hayoti bilan real
odamlar turmushini uzib q о ‘ymagan. Tog‘ay Murodning iste’dodi ham shunda-da!
Tan olish kerakki, hamma narsani miridan-sirigacha qiziq, l о ‘nda, asosiysi,
о ‘ziga xos tilda tasvirlash oson ish emas.Buning uchun,boya aytganimdek, juda
katta e’tibor, sinchkovlik kerak. Tog‘ay Murod kitoblarini har gal о ‘qir ekanman,
shunga amin b о ‘laman, boshqa yozuvchilarda y о ‘q narsalarni uchrataman.
Kurash ajdodlarimiz-xalqimiz qoniga singib ketgan. Xalqimizning qoni toza,
ildizi baquvvat. Bu narsa avloddan-avlodga irsiyat orqali о ‘tib kelyapti. Bizning
kurashchilarimiz polvonlik maktabida о ‘qimasa ham, maxsus joylarda
tayyorgarlik k о ‘rmasa ham ularning о ‘zi shunday tayyor kurashchi-ku!
Polvonlik bizga ota meros, pushtdan-pushtga, qondan-qonga о ‘tib kelyapti.
Polvonlik ishi k о ‘zga k о ‘rinmas, til bilan tushuntirib b о ‘lmas shunday sirlari
31

borki, buni faqat tomirida polvonlik qoni borlargina biladi. Bu sirlar hech bir
kitobda y о ‘q!
Qissasining bosh hikmati - kim d о ‘stga xiyonat qilsa insonlarni aldasa, uni
aldovi oxir-oqibat о ‘zini qismatiga k о ‘chadi, haqiqatga aylanadi, sen nimani
s о ‘zda о ‘zingga ravo k о ‘rsang haq senga buni qismat qilib beradi, deb hayqiradi.
B о ‘ri qiyomatli d о ‘sti deb bilgan tengdoshiga yuragini ochadi: “Nasim
oshna, bir gap aytsam, birovga aytmaysanmi ? Oshna, Momoqiz yaxshi,
eshityapsanmi, yaxshi...
S о ‘zni e’zozlashini – ko’cha - k о ‘yda eshitadiganimiz “yaxshi k о ‘raman ” ,
demayapti. ... “Momoqiz yaxshi ” , demoqda. Bu juda ham kam tilga chiqadigan,
tilda ham о ‘ziga munosib s о ‘z topishi juda qiyin k о ‘ngil nidosi. Demak , ichimizda
ifodasi tilda , s о ‘zda y о ‘q juda k о ‘p aziz tuyg‘u va xayollar yashaydi.
Nasim oshna. (Ha, sevgi izhori shunaqa ham dahshatli hodisani,
pahlovonlarning-da oyog‘i qalt-qalt titraydi, yuragi xonasidan chiqib ketay deydi,
yuragi t о ‘xtab qolay deydi). Sen bilmaysan, necha martalab aytaman dedim,
b о ‘lmadi. K о ‘ziga k о ‘zim tushib qolsa..,, garang b о ‘p qolaman. Haliyam aytaman,
deb borib, nima deyiishni bilmay qaytib keldim. Nasim oshna, sen mening
qiyomatli oshnam san-ku, sen ayt ”
Nasim esa omonatga xiyonat qildi, kazzob b о ‘ldi.
“-B о ‘ri , men gaplaringni oqizmay-tomizmay aytdim. B о ‘ri oshnamga sensiz
kunduz ham qorong‘u, dedim.
-Uh, bormisan, oshna! U nima dedi ?
-J о ‘ra, u beti qursin, deb q о ‘l siltadi.
Senga k о ‘ngli y о ‘q ekan, j о ‘ra ishonmayapsanmi?
Mana, qiblaga qarab aytaman: agar yolg‘on aytsam k о ‘r b о ‘layin” .
32

Bu yolg‘oni ham ish bermasdan... B о ‘ri jahl ustida о ‘zi borib, dilidagini
aytib q о ‘yadiganini k о ‘rgach:
“B о ‘ri , men seni aldab edim” , deydi. Lekin yolg‘onga ishonib, darz ketgan
yurak keyingi rost iqrorni ham tinglamaydigan b о ‘ladi. Nomard, xiyonatkorlar
esa tinchimaydilar, suvni loyqalatib, otni qamchilaganlari qamchilagan.
“-Momoqiz, B о ‘ri senga bir gap aytaman, deb yuribdi.
-Bialman, aytolmayapti.
-Momoqiz, u menga k о ‘nglini yordi, tayin ayt, dedi.
- О ‘zimga aytishga uyalgan gapni senga aslo aytmas.
-Aytishga bet chidamaydigan gap-da, Momoqiz.
Aytayinmi, nima dedi ? Momoqiz bilan о‘ynagim kelyapti. Qo’yniga
kiraman, dedi.
-Yo pirim, chini bilan shunday dedimi ?
-Aldasam, k о ‘r b о ‘layin.
-Unda, B о ‘rining betiga qaramaganim b о ‘lsin.
Betini murdosh о ‘y k о ‘rsin”
Yillar о ‘tib, s о ‘z taqdir b о ‘ldi. S о ‘z chinakam qismatga evrildi. S о ‘z otilgan
о ‘q yanglig‘ Nasimning k о ‘zini teshib о ‘tdi. Qalbining о ‘rtasiga о ‘rnashdi.
Iymonsiz о ‘z s о ‘zi bilan о ‘z burdiga, tabiatiga, yorug‘ insoniy ruhiyatiga qasd
qildi.
Shuning uchun sevgan kishilar baxtsiz. K о ‘nglini boy bergan. K о ‘nglidagini
aytolmay, najotsiz, b о ‘g‘ilgan t о ‘radi: “Birovga aytma, jonivor, hay anovi qirda bir
qiz bor, shu qiz mening k о ‘nglim edi.... Qiyomatli oshnam k о ‘nglimga chang
soldi. Uh, k о ‘rgulik.
33

...Qiyomatli oshnangdan shu ish kelganidan keyin о ‘zgalardan nima umidu
nima xayr...
Odamzotning boshqa mavjudotlardan bitta juda betimsol afzalligi bor .U
Olloh taolo tomonidan k о ‘ngilli qilib yaratilgan.
Tog‘ay Murod asarlarining joni k о ‘nglida.U s о ‘nggi imkoniyatda turib, ana
shu k о ‘nglining holatini tadqiq etadi.
Rasululloh ( s.a.v) bir hadisi shariflarida shunday marhamat qiladilar: “Inson
tanasida bir narsa borki u kasalga chalinsa, butun a’zolar kasal, u sog‘ b о ‘lsa
jamiki a’zolar sog‘ b о ‘ladi .U qalbdir”.
Odam k о ‘ngilga, k о ‘ngil odamga evrilgani uchun ham sog‘inib, mana bu
yurak iqroriga dil tashlayverasiz: “Oshna, Momoqiz hamon u k о ‘z oldimdan
ketmaydi. Odamda pokdaman tuyg‘ular k о ‘p b о ‘ladi, s о ‘nmas tuyg‘ular k о ‘p
b о ‘ladi. Ammo birinchi k о ‘ngil. Nasim oshna, men birinchi k о ‘ngildan iffatlisini
k о ‘rmadim, birinchi k о ‘ngildan s о ‘nmasini k о ‘rmadim”.
Yurakning t о ‘ridagina vojib, faqat yurakka aytadigan bu armonli munojotni
yurakdangina his qilamiz. U juda ham pokiza, u juda ham yuksak . Hayotning bosh
s о ‘zi Qodiriyning Otabegida shu xislat borligi bois, u qachonlardan buyon
ardoqlanadi. Unday b о ‘lgimiz keladi. Xuddi shu darajadagi insoniy sevgi
“Yulduzlar mangu yonadi” qissasida B о ‘ri polvon timsolida dunyoni k о ‘rgan.
Faqat bu ishq dostoni Otabeknikiga qaraganda fojiali va armonli, xotirasi tirik, ruhi
qatl etilgan ishq undan Yodgor qolmagan.
Badiiy asarda tipik sharoit deganda, ijtimoiy ma’no kasb qilgan insonning
o’z atrofidagi muhit, vaziyat, ahvol, shart-sharoit – voqelik bilan hammavaqt
yuzaga keluvchi aloqasi tushuniladi. Ana shu aloqa uni o’stiradi, toblaydi, unday
yo bunday harakat qilishga, u yoki bu kechinmalarni boshdan kechirishga,
muayyan voqea – hodisalarga aralashishga majbur qiladi.
34

XULOSA
Inson adabiyotning tasvir predmeti ekan, insonning ruhiyatisiz uni yaxlit, bir
butun holatda to’liq tasavvur qilish mumkin emas. Demak, har qanday badiiy
asarda, u qachon va qaysi janr, metodda yaratilgan bo’lmasin, inson psixologiyasi
u yoki bu tarzda aks etishi tabiiydir.
Tog‘ay Murod asarlarining о ‘zbek tanqidchiligida о ‘rganilishini tadqiq etib
quyidagicha xulosalarga kelindi:
Birinchidan, mazkur ishimizda psixologizm va psixologik tahlilning ichki
qonuniyatlari, nazariyasi, uning paydo bo’lishi va tarixiy taraqqiyoti, adabiy estetik
qimmatini imkon boricha tahlil etishga urindik. Psixologizmning ijod jarayoni
(muallif – obraz – kitobxon) bilan aloqasi, janrlar, xarakterlar, ijtimoiy sharoit
bilan munosabatlari ham o’rganilgan. Tog’ay Murod asarlarida psixologizm va
psixologik tahlil prinsiplari, forma va vositalarining yuzaga kelishi va uning
hozirgi zamon romanchiligidagi ahvoli muxtasar tekshirildi.
Ikkinchidan, Tog‘ay Murod asarlari juda k о ‘pchilik e’tiborini о ‘ziga rom
etgan badiiy jihatdan mukammal asarlar hisoblanadi.
Uchinchidan, Tog‘ay Murod asarlarining о ‘zbek adabiyotida о ‘ziga xos
beqiyos о ‘rin tutushida O.Sharofiddinov, U.Normatov, Q.Y о ‘ldoshev, D.Quronov,
I.Yoqubov kabi munaqqidlarning yozuvchi ijodi xususida fikr yuritgan yozuvchi
va shoirlarning mulohazalari ham ma’lum darajada о ‘rin tutishligini aniqladik.
To’rtinchidan, Tog‘ay Murod qissalari va hikoyalari haqida bildirilgan
muloxazalaridan shu narsalar ayonlashadi. Yozuvchi qissalari va hikoyalarida
hayotiy , atrofimizda mavjud , lekin bizga notanish b о ‘lgan falsafiy g‘oyani ilgari
suradi.Uning qahramonlari ,,Chin gaplar k о ‘ngilda b о ‘ladi, tilga chiqsa, yolg‘on
b о ‘ladi- qoladi” tipidagi insonlardir . Ular aynan ana shu falsafiy ruh bilan
sug‘orilgan, ular aynan shu ruhiyatda qissada, hikoyada gavdalantiriladi.
35

Darhaqiqat uning qissalaridagi, hikoyalaridagi qahramonlari milliy
qadriyatlarimizni, urf-odatlarimizni qadrlaydigan sof о ‘zbeklardir.
Beshinchidan, Tog‘ay Murodning boshqa asarlaridagi kabi romanlarida
ham о ‘zbek xalqi tarixi , madaniyati, urf – odati bosh mavzu b о ‘lib, ularda
milliylik, milliy xususiyat asarning boshidan oxirigacha k о ‘rinib turishligini
aniqladik.
Tog‘ay Murod eng avvalo yuksak milliylik ruhi bilan kishini о ‘ziga rom
etadi. Adib asarlaridagi milliylik asar qahramonlarining hatti –harakatlari , о ‘y –
fikrlari, kechinma va tashvishlari bilan о ‘ta hayotiy, samimiy holda badiiy matn
tarkibiga singdirib y о ‘borilgan. Shuning uchun ularning xarakter – hislatlari ,
s о ‘zlash moneralari о ‘zaro munosabat , sof о ‘zbekona hayot, о ‘zbekona ruhdan bir
oz yiroqlashgan kishilar uchun g‘ayritabiiy tuyuladi. Inson ruhiyatini , diqqat –
e’tiborini esa g‘ayritabiiy tuyulgan oddiylik , hayotiylik k о ‘proq о ‘ziga tortadi.
Tog‘ay Murod qissalarining qahramonlari qishloqning t о ‘pori kishilari:
birlari elkasi er k о ‘rmagan polvon, birlari mohir chavandoz, yana birlari esa
hayotni samimiyligiga tikka boqqan dovyurak yigit. Ular dunyoning mashhur
emas, hatto о ‘z viloyatlarining dorulfununlarida ham tahsil olmagan mehnatkash
insonlar. Lekin ulardan har birining hayoti , inson umrining mohiyati va qadri, ona
yurt sha’ni haqida о ‘z falsafalari bor. Bu falsafa esa e’tiqodi deb atalmish ulkan,
muqaddas buloqdan suv ichadi. Mana shuning uchun qissalar qahramonlarini hech
narsa, hech kim boshqa falsafa bilan chalg‘ita olmaydi, har qanday ta’limotga ,
shov – shuv b о ‘ladigan olamshumul voqealarga ular о ‘z falsafalari, о ‘z
qarashlari bilan qaraydilar va baho beradilar. Bunday mag‘rur dono ruhga ega
b о ‘lgan insonlar esa hamisha insoniyatning ma’naviy – ahloqiy mehvarini tashkil
etadi. Mana shunday miqyosdagi insonlar qahramon b о ‘lgan asarlar qanday qilib
kishilar nigohidan , e’tiboridan chetda b о ‘lsin.
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI.
1. Karimov I.A. Turkiston umumiy uyimiz.-T: О‘zbekiston, 1995.-B. 46.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yо‘q.-T: Sharq, 1998.-B. 31.
3. Karimov I.A . Olloh qalbimizda, yuragimizda. –T: О‘zbekiston, 1999.-B.
32.
4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.-T: Ma’naviyat, 2008. –B.
5. H.Umurov. Badiiy psixologizm va hozirgi o’zbek romanchiligi. T: 1983
6. Murod T. Bu dunyoda о‘lib bо‘lmaydi.-T: Sharq, 2001.-B. 28.
7. Murod T. Otamdan qolgan dalalar. –T: Sharq,1994. –B. 272.
8. Murod T. Ot kishnagan oqshom.-T: Sharq ,1994. –B. 253.
9. Murod T. Tanlangan asarlar/ I jild.-T: Sharq, 2004.
10. Men qaytib kelaman( Tog‘ay Murod zamondoshlar xotirasida).-T: Yangi asr
avlodi, 2007. –B. 280.
11. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari.-T: О ‘zbekiston, 2002.
12. Mirvaliyev S. О ‘zbek adiblari.-T:Yozuvchi,2000.-B.223-224.
13. Mirzayev I.Badiiy uslub sehri.-Samarqand:2000.-B.121.
14. Normatov U.Mahorat sirlari.(M.Q о ‘shjonov bilan hamkorlikda).-T.1972.
15. Normatov U.Nasrimiz ufqlari.-T:Yosh gvardiya,1974.
16. Rasulov A.Badiylik –bezavol yangilik.-T:Sharq,2007.-B.336.
17. Rasulov A.Tanqid,talqin,baholash.-T:Fan,2006.
18. Said A.Yо‘qotganlarim va topganlarim.-T:Sharq.1999.
19. Sanjar S.Roman va tanqid.-T:Fan,2008.
20. Safarov O,Y о ‘ldoshev B,Ahmedov SH. О ‘zbek adabiy tanqidchiligi tarixi. .
21. Sulton Z.Adabiyot nazariyasi.-T:Sharq,2005.-B.265.
22. Yо‘ldoshev Q.Yoniq sо‘z .-T:Yangi asr avlodi,2006.-B.548.
23. Umurov H.Tahlil san’at .-T:Fan,1978.-B.260.
24. Sharafiddinov O,Mamajonov S,Normatov Uva b.sh. asr о ‘zbek adabiyoti
tarixi.-T: О ‘qituvchi,1999.-B.243.
25. Shokirov О ‘.Tanqidchi va adabiy jarayon.-T:Fan,1976.
37

26. Yoqubov I. О ‘zbek romani tadriji.-T:Fan va texnalogiya,2006.-B.164.
38

Mustaqillik davri adabiyotida Tog’ay Murod ijodi

Sotib olish