Дата регистрации 29 Март 2025
0 ПродажMustaqillik davrida O'zbekiston demografik vaziyatidagi o'zgartirishlar
![KIRISH
“Barchamizga ayonki, O`zbekistan boy qazilma va tabiiy resurslarga, qudratli
iqtisodiy va insoniy salohiyatga ega. Biroq bizning eng katta boyligimiz - bu
xalqimizning ulkan intellektual va ma'naviy salohiyatidir.”[1]
Har bir mustaqil davlat o’z fuqarolarining tarkibiy ravishda ko’payishi,
sog’ligi va mehnatga layoqatligidan manfaatdordir.Shuning uchun davlatning ichki
siyosatlaridan eng muhimlaridan biri aholiga ijtimoiy yordam ko’rsatish va uning
soni,demografik rivojlanishini nazorat ostiga olishdan iboratdir. O’zbekiston
aholisi tez o’sib borayotgan davlatlar qatoriga kiradi.
Agar 1991- yilda O’zbekiston aholisi 36 mln. kishini tashkil etgan bo’lsa,
mustaqillik yillarida aholi soni o’sdi va 2013-yilga kelib 29 mln 994 ming kishiga
yetdi. O’zbekistonning haqiqiy boyligi uning mehnatsevar, saxiy va mehmondo’st
xalqidir. Yurtimizni yoshlar mamlakati deyish mumkin, negaki 30 yoshgacha
bo’lgan aholi respublika umum aholi sonining 64 foizini tashkil etadi.[3]
O’zbekiston qudratli mehnat salohiyatiga ega, mehnat zaxiralari butun
aholining deyarli 50 % ini tashkil qiladi va mehnatga yaroqli aholi soni har yili
o’rtacha 210-220 ming kishiga ko’payib bormoqda. Respublika aholisining
savodxonlik darajasi 99.06 foizni tashkil etadi.15 va undan katta yoshdagi har
ming kishiga hisoblaganda, oliy va to’liqsiz oliy ma’lumotlilar 143 kishini, o’rta
maxsus ma’lumotlilar soni 200 kishini tashkil etadi. Ijtimoiy manfaatlarga
yo`naltirilgan iqtisodiy maqsadlarni amalga oshirishda aholi, uning o`sishi,
joylanishi, demografik tarkibi kabi jihatlarini bozor munosabatlariga o`tish davri
nuqtai nazaridan o`rganish katta ahamiyatga ega.
Chunki, aholi bilan ijtimoiy ishlab chiqarish chambarchas bog`liq va bu
aloqadorlik turli davrlarda, turli hududlarda o`ziga xos xususiyatlari bilan ajralib
turadi. Respublika prezidenti I.A.Karimov O`zbekistonning bozor iqtisodiyotiga
o`tishi davridagi asosiy tamoyillarini ishlab chiqishda demografik omillarga
ustuvor ahamiyat bergan. Davlatimiz rahbari ushbu omilning iqtisodiy, xususan
mehnat zahiralarining shakllanishiga bo`lgan ta'sirini ko`rsatish bilan bir qatorda
uning ijtimoiy jihatlariga ham e'tibor qaratadi. "O`zbekistondagi demografik
3](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_3.png?v=1)
![1. MUSTAQILLIK YILLARIDA O`ZBEKISTON AHOLISINING
DEMOGRAFIK XUSUSIYATLARI
Respublika aholisi, asosan, qadimdan o’zlashtirilgan, sug’orma dehqonchilik
uchun sharoit qulay bo’lgan voha va vodiylarda zich joylashgan. Mirzacho’l,
Surxon – Sherobod, Qarshi, Markaziy Farg’ona, Ellikqal’a cho’llarini o’zlashtirish
natijasida hamda turli qazilma boyliklar konlarini topish asosida vujudga kelgan
shahar va shaharchalar ham aholining hududiy tarkibiga o’zgartirishlar kiritdi.
Biroq yangi aholi manzillari aholining asrlar davomida tarkib topgan hududiy
shakllariga katta o’zgarishlar kirita olmadi. [5]
Aholining asosiy qismi tug’ilib o’sgan joyida istiqomat qiladi. Bundan cho’l
mintaqalarida yashovchi aholi mustasno. Shu bilan birga shaharlar tarmog’idagi
o’zgarishlar shahar aholisining dinamikasi va joylashishiga ta’sir qiladi. Keyingi
yillarda ularda sezilarli o’zgarishlar yuz berdi.
1990 – 2005 yillarda mamlakat aholisining o’sish sur’ati pasayib borayotgan
davrda ba’zi viloyatlarda bu jarayon sekinroq kechdi. O’zbekistonda demografik
vaziyatning eng muhim xususiyatlari - aholi o’sish sur’atlarining pasayib borishi;
aholi tabiiy ko’payish ko’payish ko’rsatkichining kamayishi; tashqi migratsiya
natijalarining manfiylashuvi; shahar aholisining sust o’sishi va boshqalar.
Mamlakatning shahar aholisi nihoyatda notekis joylashgan bo’lib, asosiy qismi
Toshkent shahriga to’g’ri keladi.
Biroq Toshkent shahri aholisi so’nggi yillarda deyarli o’smadi, natijada
uning O’zbekiston aholisi tarkibidagi ulushi 1990 – yildagi 10,5 % dan 8,2% ga
tushib qoldi. Navoiy, sirdaryo, Toshkent viloyatlari hamda Qoraqalpog’iston
Respublikasining demografik salohiyati pasaydi, Jizzax viloyatida esa o’zgarmadi,
qolgan hududlarda esa oshdi.
Hozirgi kunda O’zbekiston aholisining 16,4% Surxondaryo va Qashqadaryo
viloyatlariga to’g’ri keladi. Xorazm, Namangan va Samarqand viloyatlarida ham
biroz o’sish bo’ldi. 1991 – 2005 yillarda O’zbekiston viloyatlari bo’yicha shahar
aholisining o’sishida sezilarli darajada nomutanosiblik kuzatildi.Bu yillarda
respublika shaharlari aholisining o’sish sur’ati 0,9% bo’lib, bu ko’rsatkich
5](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_5.png?v=1)
![Surxondaryoda 3,2%; Jizzaxda 2,8%; Sirdaryoda 0,6%; Buxoroda 0,7%;
Xorazmda 0,8% va Toshkent viloyatida 0,2% ni tashkil etdi. [5]
Yuqoridagi o’zgarishlarga qaramay, respublika aholisining hududiy
mujassamlashuvi darajasi hamon Farg’ona vodiysiga mamlakat aholisining 28%,
Toshkent shahri va viloyatiga 18% to’g’ri keladi. Aholi zichligi 1km 2
ga 58 kishi
bo’lib, bu ko’rsatkich mamlakat miqyosida 70 karraga farq qiladi yoki boshqacha
aytganda, 7,3 kishidan (Navoiy viloyati), 552,5 (Andijon viloyati)kishigacha
yetadi. Farg’ona, Namangan, Xorazm viloyatlarida aholi juda zich, Qashqadaryo,
Jizzax, Buxoro viloyatlarida, shuningdek, Qoraqalpog’iston Respublikasida zichlik
ko’rsatkichi ancha past.
O’zbekiston Respublikasijami aholisining 36,3% shaharlarda, qolgan qismi
esa qishloqlarda yashaydi. So’nggi yillarda urbanizatsiya darajasining pasayib
borishi va qishloq aholisihissasining o’sishi kuzatilmoqda.
O’zbekistonda aholi tabiiy ko’payishiga oid mufassalroq ma’lumotlar XIX
asrning ikkinchi yarmidan boshlab mavjud. Aholining tabiiy ko’payishi birinchi
novbatda tug’ilishga bog’liq. Respublikada XIX asr oxiri XX asrning boshlarida
tug’ilish darajasi yuqori bo’lgan. 1865 – 1917 yillarda tug’ilishning umumiy
koeffitsiyenti (har 1000 ta kishiga nisbatan tug’ilganlar soni) 45 – 50% ni tashkil
etgan. Tug’ilish fiziologik imkoniyat darajasida bo’lgan, oilada farzandlar
tug’ilishi cheklanmagan.
Buning asosiy omillari o’zbek ayollarining ishtimoiy ishlab chiqarishda juda
kam ishtiroki, ma’lumotlilik darajasining pastligi, tug’ilishni qo’llab –
quvvatlovchi urf – odat va qadriyatlar ta’sirining nisbatan yuqoriligi, go’daklar
o’limining ko’pligidir. O’sha davrda aholi o’rtasida o’lim hollari ham yuqori
bo’lgan.
1886 – 1900 yillarda O’zbekiston hududida 1000 ta aholiga nisbatan
o’rtacha 49,8 ta bola tug’ilgan bo’lsa, o’lganlar soni (har 1000 kishiga hisobiga)
44,8 ga teng edi. Demak, o’sha davrda o’zbek oilalarida tug’ilish yuqori bo’lishiga
qaramay aholi o’rtasida o’limning ko’pligi, o’rtacha umr ko’rish davri juda qisqa
bo’lgani (32 yosh) tufayli aholiningtabiiy ko’payishi sust kechgan.
6](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_6.png?v=1)
![Boshqacha aytganda, yuqori tug’ilish yuqori tabiiy o’sishni ta’minlay olmasdi,
tug’ilishning “foydalilikdarajasi past bo’lgan. Mazkur dalillar O’zbekiston
aholisining tabiiy ko’payishi XIX asroxiri XX asr boshlarida Yevropa xalqlaridan
3,5 barobar kam bo’lganini ko’rsatadi. Natijada aholi sonining o’sishi juda sekin
kechgan.
1885 – 1917 yillarda O’zbekiston aholisi 3320 mingdan 4052 mingga yetdi
yoki aholining soni har yili o’rtacha 0,6% atrofida o’sdi. Bu ko’rsatkich hozirga
qaraganda 3,1 marta kam, chunki 1991 – 2000 yillarda aholisi yiliga 1,9% dan
ko’paydi. 1939 – 2004 yillar, ya’ni 65 yil davomida respublika aholisi 4,0 marta
ko’paygan bo’lsa, bu ko’rsatkich shahar joylarda 6,4 qishloq joylarda 3,3 martani
tashkil etgan. [29]
Albatta, ko’rilayotgan davrning turli oraliqlarida va qishloq hamda shahar
joylarda aholi sonining ko’payish sur’ati turlicha bo’lgan. Jumladan, 1939 – 1959
yillarda jami aholi 127,9% ga, shahar aholisi 185,6% va qishloq aholisi 108,5 % ga
o’sgan. 1959 – 1970 yillarda respublika jami aholisi 145,3 % ga, shahar aholisi
158,4 % va qishloq aholisi 141,3% ga o’sgan, o’rtacha bir yillik ko’payish 3,45,
4,25 va 3,2% ni tashkil etgan.
Aynan shu yillarO’zbekiston o’zining tarixiy demografik rivojlanishining
eng yuqori ko’rsatkichlariga erishgan. Undan keyingi yillarda aholi sonining
o’sishi biroz susaygan, biroq shahar aholisining qishloq aholisiga nisbatan tezroq
ko’payish jarayoni saqlanib qolgan. Masalan, 1970 – 1979 yillarda shahar
aholisining 146,9% ga, qishloq aholisi 120,9% va jami aholi soni 130,4% ga
ortgan. 1979 – 1989 yillar mobaynida shahar aholisi 126,7% va qishloq aholisi
130,1%ga o’sgan. Ko’rinib turibdiki, bu davrdan respublika qishloq joylarining
demografik rivojlanishi shahar va shaharchalarga qaraganda ustunroq bo’lgan.
Urbanizatsiya jarayonining bunday zaiflashuvi o’tgan asrning 80 –
yillarining 2 – yarmidan boshlangan, 1984 – yillarda shahar aholisining ulishi 42%
gacha ko’tarilgan va shundan so’ng г asta – sekin kamayib borgan. So`nggi
yillarda respublika umumiy aholisi ko’payish sur’atining pasayishi va qishloq
aholisining shaharliklarga nisbatan tezroq o’sish jarayoni kuzatilmoqda. Ayni
7](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_7.png?v=1)
![viloyatlari va Qoraqalpog’iston Respublikasi kiradi. Shahar aholisi ichida o’rtacha
tug’ilish darajasi (16 – 20%) 8 ta viloyatda kuzatilmoqda. Namangan viloyatida
shahar aholisining tug’ilishi nisbatan yuqori (20,2%). Shahar aholisi ichida
tug’ilish darajasi past bo’lgan (16%) 4 ta viloyat mavjud. Bular Buxoro, Toshkent,
Samarqand va Farg’ona viloyatlari. 1991 – yilda O’zbekistonda yangi iqtisodiy
munosabatlarning shakillanishi natijasida ijtimoiy – iqtisodiy o’zgarishlar sodir
bo’ldi va bu o’zgarishlar 1 – navbatda uning demografik vaziyatiga o’z ta’sirini
ko’rsatdi. [4]
O’zbekistonda tug’ilish jarayonining nisbatan yuqoriligining asosiy
sabablaridan biri oila qadriyatlari hamda nikohdan o’tish jarayonining
yuqoriligidir. Masalan, 2005 – yil har 1000 kishiga shaharlarda 7,0 nikoh to’g’ri
kelgan bo’lsa,ajralish ko’rsatkichi 0,6 teng bo’ldi. 1991 – 2004 yillarda
O’zbekistonda har 1000 aholiga nisbatan tug’ilgan bolalar soni 34,5 dan 22,3
gacha yoki 1,2 punktga qisqardi. 2005 – yilda aholi 292,1 ming kishiga yoki 2004
– yildagiga nisbatan 1,1% ga ko’paydi.
O’zbekistonda tug’ish yoshi koeffisiyentlari ham qisqarmoqda. Tug’ilgan
bolalarning asosiy qismi nisbatan yosh ayollarga to’g’ri keladi. Bu holat so’nggi
yillarda yanada barqarorlashdi. Respublikada 1980 – 1995 yillarda o’lim
koeffisiyenti 7,5 promilledan 6,4 promillegacha qisqardi. Bu jarayon, asosan,
go’daklar, bolalar va o’rta yoshdagi kishilar o’rtasida o’lim darajasining kamayishi
bilan bog’liq. Aholiga tibbiy hizmat ko’rsatish sohalarining rivojlanishi 1 –
novbatda aholi o’limining keskin kamayishiga olib keldi.
Agar 1886 – 1920 yillarda O’zbekistonda har 1000 kishi hisobiga o’lganlar
soni 40 – 34 kishini tashkil etgan bo’lsa, 1920 – yilda bu ko’rsatkich 5 – 6
barobarga kamaygan. Respublika shahar hududlarida aholi o’limi qishloq joylarga
nisbatan yuqoridir. Bunga sabab ekologik vaziyatdagi o’zgarishlar, shahar turmush
tarzidir. Sanoar rivojlangan Toshkent shahrida aholi o’limi eng yuqori. O’lganlar
soni 2005 – yilda 2004 – yilga nisbatan 6,6% yoki 8,6 ming kishiga oshdi.
Go’daklar o’limi koeffisiyenti esa 2004 – yildagi 15,4% dan 14,3% ga kamaydi.[5]
9](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_9.png?v=1)
![2. O‘ZBEKISTONDA DEMOGRAFIK MUAMMOLARNING
O'RGANILISHI
O‘zbekiston davlat mustaqilligini qo‘lga kiritgach, tarix fanimizda uzoq
yillar davomida buzib talqin etilgan yoki yashirib kelingan demografik dalillarni,
haqqoniylik va tarixiylik tamoyillari asosida tadqiq qilishga imkoniyat yaratildi.
Vatanimiz tarixshunosligini rivojlantirishda zarurligi namoyon bo‘layotgan tarixiy
demografiyani o‘rganishda erishilgan jiddiy va ijobiy o‘zgarishlar, hamda
dastlabki yutuqlar buning yaqqol dalilidir.
Aholining soni, tarkibi va tabiiy o‘sishi kabi demografik jarayonlarni,
tarixiylik printsiplaridan kelib chiqib, retrospektiv usulda yoritishga kirishildi.
Demografik tadqiqot usullaridan foydalanib yozilgan, tarixiy demografiya sohasini
yorituvchi doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi[2]. Bu esa
iqtisodiy, siyosiy, milliy-ma'naviy, ijtimoiy sohalarda yuz bergan murakkab
o‘zgarishlarni demografik tarixning prizmasi orqali kuzatishga, o‘tmishdagi
haqiqatni ilmiy tafakkur qilishga yordam bermoqda.
O‘zbekiston tarixiy demografiyasini yoritishda aholini nafaqat hudud
tushunchasiga bog‘lab, balki xalq yoki millat bo‘lib shakllangan odamlar
majmuining ma'lum bir vaqt chegarasida turli xil demografik jarayonlardagi
ishtirokini tarix nuqtai-nazaridan kuzatish dolzarb vazifaga aylandi. Bugun o‘zbek
xalqi deganda O‘zbekistonda va jahonning boshqa mamlakatlari, mintaqalarida
yashovchi barcha o‘zbeklarni tushunmoq kerakligi bejiz emas. Vatanimizda fan,
madaniyat va davlatchilik rivojlanishi juda qadimiy va boy tarixga ega. Aholi
haqida qadimiy qo‘lyozmalar, arxeologik yodgorliklar yoki qator ilmiy manbalar
guvohlik beradi. Vatanimiz tarixi ilk marotaba, milloddan avvalgi 1 ming
yillikning birinchi yarimiga oid yozma manbalarda qisman yoritilgan.
O‘rta Osiyo tarixiga tegishli “Avesto” yozma manbalari, dunyo tarixida
birinchi bo‘lib yurtimizdagi elatlarning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tizimi
to‘g‘risidagi ma'lumotlarni o‘z ichida saqlab qolgan. O‘rta asrlar davrida aholi
10](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_10.png?v=1)
![soni, tarkibini va tuzilishini doimiy kuzatadigan tashkilotlar tuzilmagan bo‘lsa ham
Turkiston xalqlari haqida tasavvur bera oladigan ma'lumotlarni topa olish mumkin.
Masalan, o‘ziga xos aholishunoslikni joriy qilganlar orasida Amir Temur ham bor.
Sohibqiron XIV - XV asrlarda buyuk davlatga asos solib, o‘zining “Tuzuklar”ida
aholi muammolariga qaratilgan qonunlarini yaratgan edi.
“Tuzuklar”da Amir Temur o‘zining davlatni boshqarishdagi, jumladan aholi
nufuzini saqlash siyosatini, ko‘p yillik tajribalarini kelgusi ajdodlariga etkazish
maqsadida umumlashtiradi. Bular orasida zabt etilgan mamlakatlarda asirlikka
olinganlar bilan muloqat qilish qoidalari alohida o‘rin egallaydi.
Afsuski, yuqorida qayd etilganidek tariximizning turli bosqichlarida, O‘rta
Osiyo xalqlari haqida to‘liq tasavvur bera oladigan demografik tarix ma'lumotlari
to‘liq holda jamlanmagan. Shu sababli tarixchi olimlar tomonidan kelgusida
bajarishi zarur bo‘lgan dolzarb vazifalardan biri, bu demografik tarixni yoritishga
xizmat qiladigan yangi manbalardan, o‘tmish demografik jarayonlarini
ko‘rsatadigan ma'lumotlarni izlab topishdan iborat. Aholishunoslik muammolarini
yorituvchi adabiyotlar tahliliga ko‘ra, sovet davlati hukmronligi yillarida
demografik tarixni o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar deyarli olib
borilmadi.
Chunki, sovet jamiyatida demografik jarayonlarni ilmiy tadqiqot ob'ekti
sifatida o‘rganish kommunistik mafkura tomonidan cheklab qo‘yilgan edi.
Boshqacha qilib aytganda, aholishunoslikka oid izlanishlar jamiyatning ijtimoiy-
siyosiy va iqtisodiy tuzilishiga (aholini sinflarga ajratib, faqat kasb turiga qarab
yoki aholi tarkibining yoshi va jinsiy tuzilishiga) mos holda olib borildi.
Demografik mavzuni o‘rganish bilan bog‘liq tadqiqot izlanishlarining bajarilishi
XX asrning 20-yillari bilan chegaralangan holda qolib ketgan edi. Shunday
bo‘lsada, aholi tarixini o‘rganish butunlay to‘xtab qolmadi.
Tarixchilar tomonidan demografik rivojlanish muammolarini ilmiy
o‘rganish, 1970-yillar o‘rtalari va 1980-yillar oxiridan boshlandi.
R.X.Aminovaning asarlarida jamiyatning ishlab chiqarish va ijtimoiy hayotida
ayollar ishtiroki masalalari tadqiq qilindi[6]. Olima muammoni o‘rganishning XX.
11](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_11.png?v=1)
![asrning ikkinchi choragi davri bilan ko‘proq chegaralangan bo‘lsada, uning
tadqiqot ishlarida O‘zbekistonda ayollarning ijtimoiy ahvoli haqida boy faktik
materiallar keltiriladi. Xususan, onalikni, bolalikni muhofaza qilish, bolalar o‘limi
bilan bog‘liq holatlarga bag‘ishlangan tahlillari o‘sha davr demografik siyosatini
yoritishga xizmat qiladi. Albatta, aholi tuzilishida ayollar faolligini bu asarlar e lon
qilinishigacha umuman o‘rganilmagan, deyish mumkin emas. Biroq
R.X.Aminovaning izlanishlarida ayollarning jamiyatda tutgan muhim roli, tarixiy
demografiya nuqtai nazariga yaqin holda, tarixiylikka xos omillar asosida ochib
berildi.
Aynan shu paytdan boshlab, O‘zbekiston tarixshunosligida tarix, iqtisod va
demografiya fanlari vakillarining o‘zaro ilmiy hamkorligi shakllana boshlagan edi.
1973 yilda S. Mullajonova, H.Tursunov, Q.Fozilxo‘jaev hammualliflikda e'lon
qildirgan « Край преображенный Октябрем » (Oktyabr o‘zgartirgan o‘lka) nomli
asarda, tarixiyiqtisodiy va demografik ko‘rsatkichlar ilk bor keltiriladi.
Biroq, ushbu tadqiqotlarga yillar o‘tib baho berar ekanmiz, alohida ta'kidlash
joizkim, mustabid tuzum sharoitida demografik muammolarni o‘rganishning tarix
fanida o‘rni yo‘q edi. Sovet jamiyatida demografik jarayonlarni ilmiy tadqiqot
ob'ekti sifatida o‘rganish cheklab qo‘yildi. Demografiya o‘sha davrda butun
mamlakat aholisini shunchaki hisobga olish bilan chegaralangan ediki, bu mazkur
ilmiy tadqiqot sohasining rivojlanishiga ta'sir etmay qolmadi. Ammo, asta-sekinlik
bilan tarixiydemografik yondashuv, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning echimini
topishda qo‘llaniladigan bo‘ldi.
Bu davrda, O‘zbekiston aholisi o‘z ijtimoiy tarkibiga ko‘ra, davlat
tomonidan boshqariladigan va unga to‘liq qaram bo‘lgan sinflar - ishchilar, jamoa
xo‘jaliklariga birlashtirilgan dehqon (kolxozchi)lar va ziyoliy- intelligentsiya
strata(qatlam)laridan iborat bo‘lishiga harakat qilindi. [4]
Shu sababdan tan olishimiz joizkim, yuqorida sarlavhalari keltirilgan
asarlarning nomlanishi, o‘z zamonasi zayliga mos holda, mafkuraviy tayziq
ta'sirida belgilangan bo‘lsa-da, baribir shu tadqiqotlarning yaratilganligi sabab,
O‘zbekistonda tarix fanining tarixshunosligiga bag‘ishlab yozilgan manbada ham
12](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_12.png?v=1)
![qaratilmagan. Vaholanki, sovet davlatining demografik siyosati mohiyatini
tushunish va tarixini atroflicha yoritish uchun bu yillar tarixiy demografiyasini
alohida o‘rganish talab etiladi. Hozirgi sharoitda, ko‘p mamlakatlarda tarixiy
demografiya o‘z mavqeini egallagan, tobora rivojlanib, ahamiyati oshib bormoqda.
Bizda ham yaqin o‘tmishimizdagi demografik jarayonlarga o‘z ta'sirini o‘tkazgan
tarixiy voqealarga bag‘ishlab yozilgan qiziqarli ilmiy ishlar ko‘paymoqda. Ular
orasida ikkinchi jahon urushi yillaridagi yo‘qotishlar, O‘zbekistonga turli xalqlar
va millatlarning deportatsiya etilishi tarixiga bag‘ishlangan tadqiqotlarni alohida
ko‘rsatib o‘tish mumkin.
Bu masalalar SH.D. Pirimqulov, V.L. Genshtke, P. Kim D.M.Inoyatovaning
ilmiy tadqiqot ishlaridachuqur tahlil qilib o‘rganildi. Ularda turli manba, guvohlar
xotiralaridan tortib, so‘nggi yillarda ochiq deb e'lon qilingan arxiv
materiallarigacha jalb qilingan. Deportatsiya qilingan, ya'ni zo‘rlik bilan
ko‘chirilgan xalqlar tarixiga bag‘ishlangan ishlar tarixshunosligining masalalari A.
Rahmonqulovaning ilmiy maqolasida umumiylashtiriladi.
Yuqorida qayd etilgan ilmiy tadqiqotlarda aholi tarkibiy tuzilishida yuz
bergan nomutanosibliklar, uning sonidagi keskin o‘zgarishlar, demografik
jarayonlardagi katta yo‘qotishlar haqida ko‘plab qimmatli ma'lumotlar keltirilgan.
Bu masalalarda yanada to‘laroq aniqlikka erishish uchun turli hududlar bo‘yicha
shu muammolar bilan shug‘ullanuvchi olimlarning o‘zaro ijodiy hamkorligini
kengaytirish lozim (O‘zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston, Qozog‘iston,
Qirg‘iziston, Rossiya Federatsiyasi). [3]
Chunki deportatsiya qilingan xalqlar va millatlarning aniq soni hanuzgacha
to‘liq aniqlanmagan va ular joylashuvining tarixiy geografiyasi haqida bir
to‘xtamga kelinmagan muammolar ham mavjud bo‘lib turibdi.
O‘zbekiston tarixiy demografiyasi muammolarini o‘rganishda D.A. Alimova
tahriri ostida chop etilgan « Трагедия среднеазиатского кишлака :
коллективизация , раскулачивание , ссылка . 1929-1955 гг . Документы и
материалы » hujjatlar to‘plamining ahamiyati nihoyatda katta (tuzuvchilar R.T.
Shamsutdinov, B.M. Rasulov. - Toshkent, 2006) bo‘ldi. To‘plamdan
16](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_16.png?v=1)
![respublikamizning markaziy arxivi hamda joylardagi arxivlar, Rossiya
Federatsiyasi va Ukraina arxivlaridagi ilgari e'lon etilmagan materiallar joy olgan.
Sovet davlatining XX - asr so‘nggi choragida yuritgan milliy siyosati va uning
oqibatlarini o‘rganish ham faol olib borilmoqda. X. Yunusovaning 2005 yilda
nashr etilgan «O‘zbekistonda sovet davlatining milliy siyosati va uning oqibatlari»
nomli monografiyasida va bir nechta ilmiy maqolalarida «paxta ishi» oqibatlari,
80-yillarda Farg‘ona vodiysida yuzaga kelgan ijtimoiy keskinlikning asl sabablari
o‘rganiladi. Shu kabi, tarixiy demografiyaga yaqin izlanishlar orasida Sh.A.
Haitovning «O‘zbek muhojirlari tarixi (1917-1991-yillar) nomli monografiyasi
xorijdagi o‘zbeklar tarixini o‘rganishda muhim qimmatga ega. Bu asarda sovet
tuzumining ta'qib va zo‘ravonliklari tufayli muhojirlikka ketgan o‘zbeklar taqdiri
birlamchi manbalar asosida bayon qilingan. Shunday qilib, O‘zbekiston
tarixshunosligida kam o‘rganilgan yo‘nalishlaridan biri bu tarixiy demografiyadir.
Respublikamizda tarixiy demografiya fanining yangi ekanligi, mutaxassislarning
etishmasligi, demografik jarayonlar tadqiqining murakkabligi ham bu sohada
tadqiqot ishini bajarishning o‘ta muhimligini ko‘rsatadi.
1989-yildagi ma'lumotlarga ko‘ra, O‘zbekiston tug‘ilishi yuqori bo‘lgan
davlatlar guruhigi kirgan bo‘lsa, erishilgan mustaqillik tufayli, XXI. asr boshida
tug‘ilish darajasi o‘rtacha bo‘lgan va demografik o‘tish davri ostonasida turgan
davlatlar guruhidan joy oldi.
Mustaqillik sharofati bilan O‘zbekistonning demografik holati ancha yaxshi
bo‘lib demografik o‘tish hech qanday uzilishlarsiz, bir tekis rivojlanmoqda. Bu
holat, davlat tomonidan chuqur o‘ylangan, ilmiy xulosaga asoslangan demografik
siyosat yuritilishi tufayli yuzaga keltirildi. Xulosa qilib aytish mumkinki,
O‘zbekistonda demografik o‘tishning tarixiy masalalari tahlili, aholi o‘sish
sur'atlarining pasayotganidan, oilalarda bolalar sonining kam tug‘ilayotganligi
evaziga kam va o‘rtacha bolalik oilalarning ko‘payotganligidan, xususan
demografik o‘tish davri ostonasida turganligimizdan dalolat beradi.
O‘zbekistonning yangi tarixini to‘la yoritish uchun uning tarixiy demografiyasini
o‘rganish zarur.[29]
17](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_17.png?v=1)
![3 . MUSTAQILLIK YILLARIDA O‘ZBEKISTON AHOLISINING
MILLIY TARKIBI
Qadimgi O‘zbekiston diyoridagi tinchlik va barqarorlik — davlatimizda
o‘tkazilayotgan oqilona milliy siyosatning, shuningdek, Prezident I.A.
Karimovning uzoqni ko‘zlovchi, vazmin yo‘lining natijasidir. O‘zbekiston eng
maqbul evolyutsion, bosqichma-bosqich o‘tkaziladigan iqtisodiy va ijtimoiy-
siyosiy islohotlar yo‘lini tanlab oldi. O‘zbeklar diyorida yashovchi barcha
xalqlarning hamjihatlikka va inoqlikka intilishi barqarorlikning o‘ziga xos
nishonasidir. O‘zbekiston hamisha ko‘p millatlilik va ko‘p dinlilik sharoitida
millatlararo hurmat va totuvlik ruxi bilan ajralib kelgan. [4]
Huquqiy davlat barpo etish sari borayotgan jamiyatimizning madaniyligi va
davlatimizning demokratiklilik darajasi milliy va etnik guruxlarga yaratib berilgan
sharoit va imkoniyatlar bilan belgilanadi. Shu tufayli ular madaniy o‘ziga xoslikni
karor toptirib, o‘zlarining ma’naviy va akliy saloxiyatini to‘la-to‘kis tarzda
ro‘yobga chiqarib kelmoqdalar. Vijdon erkinligini ta’minlash, millatlararo va
dinlararo munosabatlarni uyg‘unlashtirish sohasida o‘tkazilayotgan har tomonlama
puxta o‘ylangan davlat siyosati o‘z samarasini berayotganligi bilan faxrlanish
uchun hamma asoslarga egamiz. Holbuki, mustaqillikning ilk davrida mamlakat
oldida mazkur sohalarni haddan tashkari mafkuralashtirish va siyosiylashtirishga
yo‘l ko‘ymaslikdan iborat murakkab vazifa turar edi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A. Karimov o‘zining "O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka
tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari "nomli kitobida respublikada
millatlararo va dinlararo muammolarning to‘g‘ri echimlarini topish muhimligini
uktirib, "... ichki siyosiy h olning barqarorligi, milliy xavfsizlik va ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishning jo‘shqinligi ana shunga bog‘liq janligini" alohida
ta’kidlagan edi.
18](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_18.png?v=1)
![nemislar 7,5 0,03 5,6 0,06 1,9 0,01
moldavanlar 5,2 0,02 2,9 0,03 2,3 0 ,01
gruzinlar 3,9 0,02 3,1 0,03 0,8 0 ,01
litvaliklar 1,3 0,01 i 0,01 0,2 0,0
estonlar 0,6 0,0 0,5 0,01 0,1 0,0
latishlar 0,2 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0
boshqalar 428,0 1,7 290,3 1 3,1 137,7 0,9
Jadvaldan ko‘rinishicha, jami aholi tarkibida tojiklarning ulushi (4,8%),
ruslar ulushidan (4,6%) oshib, respublika aholisining tarkibida ikkinchi o‘ringa
chiqib oldi. Ammo, O‘zbekiston shahar aholis i orasidagi salmog‘i (11,6%)
jihatidan ruslar ikkinchi o‘rinni egallab turibdi. Keyingi yillarda O‘zbekistonda
slavyan aholisi va chetdan kelgan boshqa aholi vakillari - ruslar, ukrainlar,
beloruslar, tatarlarning soni va salmog‘i sezilarli ravishda kamayib bormoqda. Bu
hodisa migratsiyaning natijasigina bo‘lib qolmay, balki aholining mazkur guruxida
tug‘ilish kamligining ham oqibatidir.
Ayni vaqtda o‘zbek, tojik va boshqa tub joy aholisining soni yuqori sur’atlar
bilan oshib bormoqda. O‘zbekiston axolisi umumiy sonida ularning ulushi oshib,
y evropalik millatlarning salmog‘i keskin tarzda kamayib bormoqda. Masalan,
2003- yilda O‘zbekiston milliy tarkibida respublikaning asosiy millati -
o‘zbeklarning ulushi 79,2%ga, tojiklarning ulushi 4,9%ga etdi. Respublikada
tatarlarning ulushi keskin kamayib 1,1%ga, ukrainlarning ulushi esa 0,4%ga tushib
q oldi.[4]
H ozirgi va q tga kelib yaxudiylar, shu jumladan O‘rta Osiyo yahudiylari,
mesxeti turklari, q rim tatarlar, nemislar, latishlar, estonlar va boshqalar
O‘zbekistondan o‘z tarixiy yurtlariga to‘la-to‘kis ko‘chib ketdilar.
O‘zbekiston aholisi milliy tarkibining mustaqillikning dastlabki yillarida
boshlangan bu tamoyillari, kelgusida ham birmuncha mo‘‘tadil tarzda davom
etaveradi. Musta q illik sharoitida respublikaning asosiy millati bo‘lmish
o‘zbeklarning zimmasiga millatlararo tinchlikni saqlashdek katta mas’uliyat
tushdi-ki, ular bu sinovdan sharaf bilan chikdilar. Bu xol ko‘p o‘zbek xal q ining,
22](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_22.png?v=1)
![kamsitish hisobiga qondira olmasligi, O‘zbekiston xalki o‘zbeklar bilan boshqa
millatlar vakillarining uzviy birligi ekanligi, ular uchun respublika ona vatan bo‘lib
qolganliklarini tushunishdan iborat.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning "O‘zbekiston XXI asr
bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barkarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari"
kitobining chikishi davlatimiz raxbarining hozirgi zamon dolzarb muammolari
xususidagi chukur muloxazalarining mantiqiy yakuni bo‘ldi. Hozir O‘zbekistonda
amalga oshirilayotgan milliy siyosat o‘zining tugal natijalarini berib, fuqarolarning
tinchligi, millatlararo hamjixatlikka erishildi.[34]
4. O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING DEMOGRAFIK
RIVOJLANISHNING MINTAQAVIY XUSUSIYATLARI
Respublika aholisining 65% ni "juda tez ko'payish" guruhi tashkil etadi, u
demografik rivojlanishning o'ziga xosligini, keyingi "depopulyatsiya"
boshlanishiga imkoniyat yo'qligini, ya'ni, aholini kamaytirish jarayonlari. Biroq,
demografik tendentsiyalarning saqlanishi, istiqbolda, birinchi davrda, aholining
sodda va natijada tor ko'payishiga olib keladi.
Ilmiy adabiyotlarda aholi migratsiyasi deganda ―aholining doimiy yashash
joyi, o qish yoki vaqtincha yashash joyini o zgartirish maqsadida ma muriy-ʻ ʻ ʼ
hududiy tuzilmalarning ham tashqi, ham ichki chegaralarini kesib o tishi bilan
ʻ
bog liq har qanday hududiy harakati tushuniladi.
ʻ
O'zbekiston demografik nuqtai nazardan Markaziy Osiyoda ham, MDH
hududida ham strategik ahamiyatga ega hudud hisoblanadi. Ma'lumki, O'zbekiston
aholisi bo'yicha Markaziy Osiyoda yetakchi va MDHning eng yirik davlatlaridan
biri bo'lib, Rossiya va Ukrainadan keyin uchinchi o'rinni egallab turibdi. 2019 yil
boshida mamlakatda taxminan 33 255,5 ming kishi yashagan.[3]
O'tgan chorak asr davomida global demografik o'zgarishlar O'zbekistonga
ham sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Z.N.Tojiyevaning so'zlariga ko'ra, respublika bozor
iqtisodiyotiga o'tish bilan bir vaqtda demografik o'tishni boshdan kechirdi.2
Shuningdek, qayta tiklanish davrini boshdan kechirayotgan mamlakatlar
aholisining reproduktiv munosabatidagi o'zgarishlar nafaqat bolalar sonining
26](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_26.png?v=1)
![Toshkent 2129.8 10.3 2350.2 9.6 2585.9 9.2 2861.2 8.8
Farg‘ona 2214.6 10.7 2664.4 10.9 3074.6 11.0 3620.2 11.1
Xorazm 1066 5.2 1323.9 5.4 1561.6 5.6 1805 5.5
Toshkent sh 2130.2 10.3 2142.3 8.7 2234.3 8.0 2464.9 7.5
Tahlil qilinayotgan davrda mintaqalar aholisining umumiy aholi soniga
nisbati ham sezilarli o'zgarishlarga duch keldi. Toshkent shahri va Toshkent
viloyati aholisining ulushi umumiy aholi sonida sezilarli darajada kamaydi.
Shunday qilib, Agar 1991 yilda Toshkent aholisining ulushi 10,3 foizni tashkil
etgan bo'lsa, 2018 yilda bu ko'rsatkich 7,5 foizga yetdi. Toshkent viloyatida bu
ko'rsatkichlar 10,3% ni tashkil etdi va Mos ravishda 8,8%. Ushbu ko'rsatkichdagi
eng yuqori ijobiy o'zgarishlar Qashqadaryo, Surxondaryo, Namangan va
Samarqand viloyatlarida kuzatilmoqda (jadvalga qarang.). Tahlil qilinayotgan
davrda O'zbekiston aholisining rivojlanishi nafaqat uning sonining tez o'sishi bilan
ajralib turardi. Aholining o'rtacha yoshi tez sur'atlar bilan o'sib borayotgan bo'lsa-
da, BMT tasnifiga ko'ra, O'zbekiston nisbatan yosh aholisi bo'lgan mamlakatlarga
tegishli bo'lib, 2018 yil 1 yanvar holatiga ko'ra 28,7 yoshni tashkil etdi. Statistik
ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, Surxondaryo (26,9), Qashqadaryo (27,1),
Sirdaryo (27,5) viloyatlarida yashovchi eng yosh aholi, Toshkent (32,8) va
Toshkent (30) viloyatlarida esa har bir qishloqda nisbatan kattalar deb tasniflanishi
mumkin.[5]
Aholining asosiy yosh guruhlari bo'yicha taqsimlanishini tahlil qilish,
shuningdek, aholining qarishining yaqinlashib kelayotgan tendentsiyalaridan
dalolat beradi. 1991 yilda mehnatga layoqatli yoshdan oshgan aholi O'zbekiston
Respublikasi bo'yicha o'rtacha 7,8 foizni tashkil etdi. Respublika darajasidan
yuqori ko'rsatkichlar Toshkent (11,7), Toshkent va (9,1), Farg'ona (8,2)
shaharlarida bo'lgan hududlar. 2018 yil boshida respublikada mehnat yoshidan
katta bo'lganlarning ulushi 9,7% ga etdi. Mazkur ko'rsatkich bo'yicha yetakchilar
Toshkent shahri (15,3), Toshkent viloyati (11,5), Buxoro viloyati (10,4) va
Farg'ona viloyati (10,1). Surxondaryo, Sirdaryo va Qashqadaryo viloyatlari aholisi
nisbatan yosh mo sifatida tasniflanishi kerak. Ushbu sohalarda mehnatga layoqatli
29](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_29.png?v=1)
![yoshdagilarning ulushi mos ravishda 7,9%, 8,1% va 8,2% ni tashkil etdi.
O'zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligiga muvofiq, mehnatga
layoqatli yoshdagilar 16 yoshdan 60 yoshgacha bo'lgan erkaklar va 16 yoshdan 55
yoshgacha bo'lgan ayollar uchun belgilanadi. Shuni ta'kidlash kerakki, ko'pgina
rivojlangan mamlakatlarda umr ko'rish davomiyligining o'sishi natijasida mehnatga
layoqatli yoshdagi truning yuqori chegarasi ancha yuqori. Shuni ham ta'kidlash
kerakki, respublikada mehnatga layoqatli yoshdagi aholining ko'pligi bilan
belgilanadigan mehnat bozoriga yuqori yuk ushbu bosqichda ushbu yoshni oshirish
zarurligini keltirib chiqarmaydi. Garchi bu jarayon yaqin kelajakda muqarrar
bo'ladi. Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, O'zbekiston Respublikasi aholisining
o'sishi asosan aholining tabiiy harakati bilan izohlanadi, ya'ni, tug'ilish darajasi
nisbatan yuqori va o'lim darajasi past. 1991-2018 yillarda respublikada umumiy
tug'ilish darajasi 33,7 dan 22,1 % gacha kamaydi. Eng yuqori ko'rsatkich —
Doriya viloyatining Surxon shahrida (26,1 %). Tug'ilish darajasi 20-25 % gacha
bo'lgan hududlarga qara kalpaxtan Respublikasi (20,6), Farg'ona (21,0), Xorazm
(21,0), Navoiy (21,6), Sirdaryo (21,8), Andijon (22,6), Namangan (22,9), Jizzax
skaya (23,6), Samarqand (24,4), Qashqadaryo viloyati (24,6). Tug'ilishning eng
past ko'rsatkichlari Toshkent (17,7), Toshkent (19,3) va Buxoro (20,0)
viloyatlarida kuzatilmoqda.
Umuman olganda, respublika va uning alohida hududlari aholisining yosh
tarkibidagi o'zgarishlar potentsial iqtisodiy o'sish uchun demografik imkoniyatlar
nuqtai nazaridan qulay deb baholanmoqda. Tug'ilish va o'limning nisbiy pasayishi
mehnatga layoqatli yoshdagi aholi ulushining o'sishiga olib keldi, bu iqtisodiy
rivojlanishni ta'minlash va oilaning farovonligi uchun imkoniyat sifatida
baholandi. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, natija avtomatik emas, balki samarali
muvofiqlashtirilgan amalga oshirish bilan bog'liq kasb-hunar ta'limi, sog'liqni
saqlash va mehnat bozori siyosati. [4]
Aks holda, bu imkoniyatlar tahdidlarga aylanishi mumkin. Mustaqillik
yillarida hududlarning demografik rivojlanishini hisobga olgan holda
O'zbekistonda demogeografik rayonlashtirish masalasi o'rganildi. Mamlakat aholisi
30](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_30.png?v=1)
![Zamonaviy O'zbekistonda aholining ko'payish tabiati sobiq Sovet Ittifoqi
davrida kuzatilganidan farq qiladi.
Mamlakatdagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va boshqa o'zgarishlar
respublikada o'ziga xos demografik vaziyatning shakllanishiga olib keldi. So'nggi
yillarda mamlakat aholisi uchun birinchi, ikkinchi va uchinchi bolalar ehtiyojlar va
istaklarning natijasi ekanligini hisobga olsak, aksariyat hollarda keyingi bolalar
sonining keskin pasayishi, urf-odatlar va urf-odatlar asta-sekin yangi iqtisodiy
munosabatlarga moslashayotgani haqida bahslashish mumkin.
Aynan tug'ilishning pasayishi tufayli butun aholi orasida bolalar va
yoshlarning ulushi kamaydi. Natijada, oilaning mustahkamlanishiga, jamiyatning
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta'sir ko'rsatadigan bolalarning "qiymati" osha
boshladi.
O‘zbekiston Respublikasida 2022- yil 1- aprel holatiga 1 kvadrat kilometrga
o‘rtacha 78,9 kishi to‘g‘ri kelgan. Bu esa o‘tgan yilning mos davriga nisbatan
(2021- yilda 1 kv.km.ga 77,3 kishi) solishtirilganda 1,6 kishiga ortgan. Hududlar
bo‘yicha tahlil qilinganda, aholi zichligining nisbatan yuqori ko‘rsatkichlari
Toshkent shahrida 6428,2 kishini, Andijon viloyatida 760,1 kishini, Farg‘ona
viloyatida 578,9 kishini, Namangan viloyatida 395,8 kishini, Samarqand viloyatida
241,5 kishini tashkil etgan bo‘lsa, eng past ko‘rsatkichlar Navoiy viloyatida 9,3
kishini, Qoraqalpog‘iston Respublikasida 11,7 kishini, Buxoro viloyatida 49,3
kishini, Jizzax viloyatida 68,4 kishini, Qashqadaryo viloyatida 119,8 kishini tashkil
etgan.[35]
32](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_32.png?v=1)
![3-rasm. O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha aholi zichligi 2022- yil 1- aprel
holatiga, 1 kv.km.ga to‘g‘ri keladigan aholi soni, kishi
2022- yil yanvar-mart oylarida 203,7 mingta bola tug‘ilganligi qayd etilgan
bo‘lib, mos ravishda 1000 aholiga nisbatan tug‘ilish koeffitsiyenti 23,4 promilleni
tashkil etdi hamda bu ko‘rsatkich 2021- yilga nisbatan 2,4 promillega oshganligi
kuzatildi (2021- yil yanvar-mart oylarida 21,0 promilleni tashkil etgan). [35]
2022- yil yanvar-mart oylarida tug‘ilgan chaqaloqlar otasining yoshi
bo‘yicha 9,8 % chaqaloqlar otasining yoshi 25 yoshgacha, 84,2 % ining otasi 25-
39 yoshlarga hamda 6,0 % chaqaloqlarning otasi 40 yosh va undan katta
yoshdagilar hissasiga to‘g‘ri kelgan. Shuningdek, tug‘ilgan chaqaloqlar onasining
yoshi bo‘yicha 37,3 % chaqaloqlar onasining yoshi 25 yoshgacha, 61,7 % ining
onasi 25-39 yoshlarga hamda 1,0 % chaqaloqlarning onasi 40 yosh va undan katta
yoshdagilardan iborat bo‘lgan.
33](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_33.png?v=1)
![oz farq qiladi. Ushbu demogeografik hududlarni tashkil etuvchi hududlar ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishda sezilarli darajada farq qilsa-da, ularni aholining ko'payishi,
nikoh va oilaviy munosabatlar, turmush tarzi va yashash sharoitlari kabi fazilatlar
bo'yicha umumlashtirilgan o'rganish uchun asoslar mavjud. [7]
Xususan, respublikaning eng Shimoliy hududlari hisoblangan va quyi
Amudaryo demogeografik tumanining bir qismi hisoblangan Qoraqalpog'iston
Respublikasi va Xorazm viloyati murakkab ekologik vaziyat bilan ajralib turadi,
bu ularning ijtimoiy-iqtisodiy va demografik rivojlanishida aks etadi. Ushbu
sohadagi ekologik omil aholining mexanik oqimining faollashishiga, tabiiy harakat
ko'rsatkichlarining pasayishiga, kasalliklar sonining ko'payishiga va kasalliklarning
keng tarqalishiga olib keladi. Shu bilan birga, aholining tabiiy ko'payish
koeffitsientini sifatli baholashning maxsus shkalasi bo'yicha ushbu demogeografik
hudud aholisi juda tez o'sib boradigan hududlar qatoriga kiradi. Bu ikki mintaqa
aholisining tabiiy o'sishi milliy ko'rsatkichlardan kattaroq yoki 16% dan yuqori
ekanligidan dalolat beradi.
Quyi-Amudaryo demogeografik tumanidan keyin ikkinchi o'rinda Buxoro va
Navoiy viloyatlarini birlashtirgan Quyi-Zarafshon demogeografik tumani
joylashgan bo'lib, uning ko'p qismi geografik joylashuvi bo'yicha cho'l zonasiga
to'g'ri keladi va aholisi - mintaqaviy, milliy demografik tarkibi bo'yicha - deyarli
bir xil. Ushbu demogeografik tuman tarkibida Navoiy viloyatining nisbatan kech
tashkil etilishi (1982) aholining soni, zichligi, rivojlanish darajasi va tuzilishida
yaqqol namoyon bo'ladi. Bundan tashqari, Navoiy viloyatining ixtisoslashuv
xususiyatlari, bu erda sanoat shaharlarining mavjudligi, urbanizatsiya darajasi
(49,6 %) va demografik tarkibi qadimgi Buxoro viloyati aholisidan bir oz farq
qiladi. [7]
Ammo ularning ikkalasida ham aholining o'rtacha yillik ko'payish
sur'atlarining bosqichma-bosqich pasayishi kuzatilmoqda va bu respublika umumiy
ko'rsatkichlaridan unchalik farq qilmaydi. Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari
(Janubiy mintaqa), ularning hududlari ushbu mintaqalar bilan to'g'ridan-to'g'ri
kesishadi va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jihatidan bir-biridan bir oz farq qiladi,
35](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_35.png?v=1)
![ammo demografik holati, aholining urf-odatlari jihatidan bir-biriga juda yaqin,
aholi sonining ko'payishiga katta hissa qo'shadigan sohalar qatoriga kiradi. Tabiiy
ko'payish orqali Janubiy mintaqa hududlari aholisining ko'payishi demografik
tarkib bilan bog'liq va bu ularning aholisining ijobiy demografik rivojlanishini,
sig'im va demografik yuk bilan bog'liq muammolarning kuchayishini ko'rsatadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish nuqtai nazaridan Jizzax va Samarqand viloyatlarini
yagona iqtisodiy tumanga birlashtirish maqsadga muvofiq emas, ammo ularning
demografik holati, aholining joylashishi ularni yagona demogeografik tumanga
birlashtirishni talab qiladi. Ushbu hududlarning bir qismi bo'lgan Bulungur,
Baxmal, Farish va Galla orol tumanlari hozirda ularning birlashmasida "ko'prik"
bo'lib xizmat qilmoqda. Shu nuqtai nazardan, demografik mintaqa bu erda
aholining turlicha joylashishi va demografik rivojlanish darajasi bo'lgan
hududlarning mavjudligi bilan ajralib turadi. Demografik vaziyatni tahlil qilish
uchun Sirdaryo viloyati Toshkent viloyati va Toshkent shahriga qo'shilishi kerak,
bu ularga ko'payish, aholi tarkibi jihatidan yaqinroq.
Ularning yagona Markaziy demogeografik hududga birlashishi foydasiga
aholining joylashishi, transport tizimi va chegaradosh hududlarning mavjudligi
kabi omillar dalolat beradi. Aholi zichligi bo'yicha yuqori demografik bosimga ega
bo'lgan ushbu mintaqa aholisi Farg'ona demogeografik tumanidan keyin ikkinchi
o'rinda turadi. Ushbu demogeografik hudud mintaqaning ijtimoiy-demografik va
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini to'liq aks ettiradi.
Farg'ona, Andijon, Namangan viloyatlarini sanoat, qishloq xo'jaligi,
transport, ijtimoiy infratuzilma tizimini joylashtirish, rivojlanish, demografik holati
jihatidan o'xshash bo'lgan Farg'ona demogeografik tumani uzoq vaqtdan beri
iqtisodiy tuman sifatida tan olingan. Tuman aholi zichligi, kichik maydoni, og'irligi
yuqori bo'lgan hududlarni o'z ichiga oladi demografik yuklar.[7]
XULOSA
36](https://docx.uz/documents/06b069a3-c9fa-4a60-a9f0-5d1812527ea6/page_36.png?v=1)
Mustaqillik davrida O'zbekiston demografik vaziyatidagi o'zgartirishlar
REJA:
KIRISH
1. Mustaqillik yillarida o`zbekiston aholisining demografik xususiyatlari
2. O‘zbekistonda demografik muammolarning o'rganilishi
3. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston aholisining milliy tarkibi
4. O'zbekiston respublikasining demografik rivojlanishning mintaqaviy xususiyatlari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR